InfoHub Logo

Qan men ter. I kitap

Qan men ter. İİİ kitap

SERGELDEŃ (İİ KİTAP)

BİRİNSHİ BÓLİM

Jalǵyz túıeli sholaq kósh kún keshtete Kólqoranyń qulaýyna ilikti.

— Aý-yl!

— Aýyl! Aýyl kórindi! — dep túıe ústindegiler shýlap qoıa berdi.

Túıe janynda eki kelinshek, eki jigit jaıaý-jalpylap kele jatqan-dy. Oqshaý habarǵa olar da eńsesin tiktedi.

— Aýyl deısiń be, áı? Qara-qura kórine me?

— Jaıylyp júrgen mal kep. Baı aýyl bolý kerek.

— Endeshe Qudaı berdi! Adaspaı, dál tapqan ekenbiz.

— Mynaý sonyń aýly dep oılaısyń ba? Ol ózi maldy jigit pe edi?

— Oıbaı, maldy. Toǵy shaıqalmaǵan jigit. Teri-tersek jıady, tabysker. Jaryqtyń, jeri de jaqsy eken. Áı, Qalaý, baıqaısyń ba, alabutasy, ashylyp soraqy kilk-kilk etedi. Naǵyz túıe ustaıtyn jer eken!

— Qazany qandaı eken ıttiń?

— Til tıgizbe...

— Oı, enesin... asqa toıǵyzsa boldy.

— Ne kórinipti...

Ekeýiniń de qasy-kirpigi shań. Jaq júnderi úrpıip ketken. Yldıǵa qularda julyǵynan shulǵaýy shyqqan qaıys etikpen borbas kebirdi burqyldatyp, syrǵanaqtap sóıleı tústi. Ásirese, ıyqty, iri qara jigit aýyl qarasyn kórgeli jaǵy tynbady. Myna eldiń jeri, sýy, shóbiniń reńi jaıynda neshe túrli topshylaý aıtyp, sóılep keledi. Olardan keıinirekte eki kelinshek túıeden qalmaı, kebejede bastary qylqıǵan balalarmen qatarlasyp kele jatyr. Álsin-áli as surap qyńqyldaǵan jas balalardy aldarqatyp: «Shydańdar! — dep jubatady, — áne, Ebeısin aǵańnyń úıi kórindi. Kishkenedesin jetemiz. Oı, sosyn, nesin aıtasyń, otty mazdatyp jaǵar. Yssy astyń býyn burqyratyp aldaryńa qoıar. Sen je, men je bolarmyz».

Bular aýyl shetinde mal qaıyryp júrgen kisige jolyǵyp, Ebeısinniń qystaýyn surap aldy. Murjadan tútin býdaqtaǵan yǵy mol, úlken úıdi kórgende, balalar kebejeden moınyn sozyp, qyp-qyzyl tumsyǵymen ilgeri jaqtan ańqyp qoıa bergen maldyń, qıdyń, kóń-qoqyrdyń ıisimen dem aldy.

Bular bóten úıdiń qorasyna basa-kóktep kirýge ımendi. Kósh basyndaǵy er-azamat kelgen boıda habarlas qyldy da, sypaıylyq saqtap syrtta ıirilip tur. İri qara tóbet qora túbinen boı kórsetip úrip keledi. Áli sham jaǵa qoımaǵan úlken úıdiń terezesinen keshki ottyń bolymsyz qyzǵylt sáýlesi jyltyrady. Esik ashyldy. İshten qara kıimdi, jataǵan tórt pań kisi shyqty. Bular Ebeısindi tosyrqap tanydy. Burynǵydaı emes, el ishiniń teri-tersegin jınap, qalaǵa qatynap, saýda basyndaǵy kisilermen aralasqaly tatar baılaryna eliktep boıyn kútip ustaıtyn bopty. Qara maqpal taqıa, qara zegiren beshpent kıip, tyrashtanyp alǵan taqýa Ebeısin úı aldynda ıirilip turǵan jupyny, júdeý kisilerge jatyrqaı qarady:

— Kórmegen kisimsiń ǵoı.

— Meni bilesiz... Men Tóleý...

— Kim?

— Tó-leý. Tóleýmin.

— Tóleý... Joq, bilmeımin.

— Qudaı-aý, ne deıdi?.. Ótken qysta Qudaımende bolystyń oqýdaǵy inisi ekeýiń bizdiń úıge qonyp ketkensiń... Sodan keıin de talaı-talaı qonǵansyń... Shuqyrda otyrǵan jalǵyz úı...

— Shuqyr?.. Qaı shuqyr?..

— Apyr-aı, qalaı desem eken? Qyrda... shuńqyrda, jalǵyz úı.

— Joq, esimde joq.

— Ne deıdi?! Aǵa-eke-aý...

— Iı-ı, paqyr, qoı ármen! Halyq ústinde júrgen azamattyń bir túnep ketpeıtin úıi bar ma? Sonyń bári esińde tura ma? — dedi de, Ebeısin burylyp júre berdi.

Tóleý bógemek bolǵandaı ilesip umtyla tústi de, toqtady. Saýdager jigittiń sol ana zegiren beshpenttiń jaǵasyn kárip jyrta jazdap bara jatqan qyzyl qońyr moınyna, sosyn kúdireıgen shoshqa jon biteý jaýyrynyna kózi túsip edi. Osynsha jalynyp-jalbarynǵanda onyń bir sózge ımany búlk etpegen kereń túrinen qatty túńilip, muzdaı ter mańdaıynan burq etti. «Oıpyrym-aı, bundaı da adam bolady eken ǵoı». Tóleý esin jıa almaı, sasqalaqtap jan-jaǵyna alaq-julaq qarady. Kún qyzaryp batýǵa taıap qapty. Aýa bulyńǵyr. Keshki jel shuǵyl qataıyp, bar álem shańytyp tur eken. Tóleý kúzgi kúnniń qatqyl sýyǵyn jańa sezgendeı, ıyǵy qunysyp, búgejektep yqtap kete berdi. Syrtta ıirilip turǵan qatyn-balasy esine túskende esi shyǵyp, sasqalaqtaǵany sonsha jańa ǵana beti qaıtyp qalǵan kisiniń sońynan qaıta júgirdi. Bara sala « aǵalap» shalǵaıyna oralyp edi, Ebeısin qolyn qaǵyp jiberdi. Tóleý qaıta jarmasty.

— Aǵa-eke-aı, úı ishim, bala-shaǵam... Qarańǵyda qaıda baram...

— Onda meniń sharýam qansha?!

— Musylmansyń ǵoı.

— Musylmandyqty saǵan berdim.

— Astafıralla... Dám-tuzymdy talaı tatyp ediń ǵoı. Aqysyn alsańda...

Ebeısin toqtaı qaldy. Etiginiń tumsyǵyna qarap, oılanyp tur:

— Bálkim... satatyn birdeńeń bar shyǵar?

— Bar... bar...

— Neń bar?

— Bir qunansham bar.

— Qunansha deısiń be? Sosyn?

— Sosyn, bir jalpyldaq taılaǵym bar. Aldyna muryn teser buıda-saıma.

— Buıda-saıma... buıda-saıma deısiń, á?

— Iá, ıá, buıda-saıma!

— Júr, kórelik!

— Qoldaǵy mal qaıda qashar deısiń... áýeli bala-shaǵany jyly jerge ornalastyrsaq... Sheshemniń de úziri bar edi...

Ebeısin qaıyrylmady... Túıe ústinde jardaı bop otyrǵan iri súıek kempirge kózi tústi. Óziniń áne bir kezde Qudaımende bolystyń oqýdan qaıtqan inisin alyp kele jatyp osy kempirdiń úıine toqtaǵany esine tústi. Kempir de ony birden tanydy. Amandasqaly qalyń kıimdi boıymen qalaýyshtan eńkeıe berip edi, biraq Ebeısin raı bermeı tusynan tezirek ótip ketti. Al, eki kelinshekti kisi eken dep elegen de joq.

Ebeısin qunanshany kóre sala qolyn siltedi:

— Qoı, mynaýyń nashar. Bizdiń aýyldyń sút taılaǵynan da tómen...

— Aǵa-eke-aý...

— Óı-ı, aǵa-maǵandy qoı!..

Ebeısin nar qospaqtan týǵan qos órkesh taılaqtyń aldy-artyna shyǵyp jalaqtap júr. Taılaqtyń áýeli omyraýyna úńildi. Qoltyǵyna qolyn suqty. Júnin ustady. Quıryǵyn kóterip, olaı-bulaı qarady da, sosyn bu da dál ana Temirkeshe qolyn silkip keıin shegine berdi.

Shaharly jerdiń bazaryna salsań ótpeıdi. Mal ǵyp tutynýǵa taǵy kemis. Mynaýyń sulama órkesh, salqy tós, baqyraýyq jaısań bolǵaly tur eken. Mundaı mal júriske de nashar. Kósh jer júrmeı qoltyǵy oıylyp qalady. Tegin berseń de almaımyn.

— Aǵa-eke-aý, ne dep tursyń?.. Sen aıtqandaı keris qospaq emes, tús nardyń tuqymy, ata mal! Musylmansyń ǵoı...

— Áı, paqyr, saýdaǵa musylmanshylyq júrmeıdi. Myna túıeńdi satpaısyń ba?

Saýdager jigittiń qyraǵy kózi jas balalar men syrqat kempirdiń astyndaǵy sary ingendi shalypty; ózi kórip júrgen túıelerden sógerligi artyq, sıraqty sary ingenge kózi túsken boıda yndyny ketip, aldy-artyna shyǵyp jalaqtap júr edi. Kempir oǵan túıe ústinen túıile qarady. «Mundaı ekenińdi buryn bilsemshi», — dep oılady da:

— Áı, balam... — dedi Tóleýge, — túıeniń basyn jetele. Basqa aýylǵa baraıyq. Endi kidirseń myna qara bet túıeni qoıyp, meni saýdalar.

Tóleý túıeniń basyn keıin burdy. Kebejede moıny qylqıǵan júdeý balalar qyńqyldap as suraı bastap edi, qara kempir zekip qaldy:

— Túıeden laqtyryp jibereıin be?.. Tynysh otyryńdar! Kúshikteı qyńsylap, bir jaǵynan sender de jan alyp bittińder ǵoı. Bardy bermeı otyr deısińder me?

Bala ǵoı, es bilse sóıte me?..

— Sen qyz, tynysh otyr!

Qyz tońǵanyn sezdirmeı tistenip otyrǵan-dy. Kempir urysqannan keıin jym bola qalǵan bópelerin baýyryna qysyp:

— Ertegi aıtaıyn ba?.. Ertegim ertek, eki qulaǵy seltek, qyrǵaýyly qyzyl eken, quıryq-jaly uzyn... — deı tústi de, toqtaı qaldy. Bunyń kóńiline bola jas balalar joq kúlkini ar jaǵynan kúshpen zorlaǵandaı ánsheıin yrjıyp ezý tartty. Muryndary qyp-qyzyl. Erinderi kógerip, dirdektep, qalsh-qalsh etken kishkentaı balalardyń qylqanaq tisi tisine tımeı saq-saq etedi. Qyz syrt aınalyp, betin buryp ketti. «Aınalaıyndar-aı, qor boldyńdar-aý», — dedi ishinen.

Syrqat ana da kúnuzyn túıe ústinde yrǵalaqtap mazasy ketip kele jatqan-dy. Ebeısinniń qystaýynan bylaıyraq uzap shyqqasyn bir kezde bulardyń aldynan bórik bas nar shoqalaqtar kezdesti. Seldir qamys, qyzyl sıraq túzgen, jyńǵyl, sorań jynysyp, teńiz óńiriniń kádimgi kóńilsiz bytpyldyǵy bastaldy. Bir kezde jel astynda sýsyldaǵan qamys sybdyrynan basqa bularǵa ilgergi jaqtan áldebir alyp kúshtiń yńyranǵan saryny jetti.

Túıe ústindegiler bolmasa, Tóleý ony sezgen joq; anda-sanda álde bir qańbaq qarańǵyda qasynan qalbańdap josyp ótedi. Ondaıda túıe úrikse de, Tóleý túk sezbeıdi. Iyǵy túsip ketken. Únsiz. Jaǵalaýdyń bytpyldyq qalyńdyǵy arasynan ázer-ázer jol taýyp, túıe basyn jetelep keledi. Dál qazir onyń basynda ystyq as pen mazdaǵan ottan basqa oı joq; kerek dese, qaıda bara jatqanyn, nege bara jatqanyn, baǵanaǵy ımansyzdan keıin taǵy kimnen bir túnep shyǵatyn yǵyn surap «áke, kókelep» aıaǵyna jyǵylatynyn bir Alla bilmese, bul bilip kele jatqan joq-ty.

— Kazınesi keń Qudaı-aı, kórsetpegeniń kóp eken ǵoı, — dedi kempir kúrsinip. Jany qınalǵan ana endi bir kezde Tóleýge jyny túsip, — sorly bala teńiz... teńiz dep yntyqty da turdy. Sondaǵy tapqan Jıdelibaısyny osy ma? Adyra qalsyn. Jeri keń bolsa da, pıǵyly tar el ǵoı mynaýyń, — dep edi.

— Elge til tıgizip qaıtesiń?! Álgi jaldaptan basqa kimge pana surap bardyń? — dep qyz anasyn qaıyryp tastady.

Tóleý únsiz. Basqa úmit qalmaǵan soń ilgeri jaqtan talyp estilgen álgi sarynnyń syryn bilmese de, áldebir tirliktiń tynysy shyǵar degen dámemen túıeniń basyn jetelep, búgejektep keledi.

* * *

Erteńine Ebeısin kórshi aýyldardy aralap, soǵymǵa soıǵan maldyń teri-tersegin jınap júr edi. Onyń bul jany súıetin kásibi. Qyrdan kóship kelgen kisiler qoraǵa taıaý arada ǵana kirgen; tósek-orny jınalmaı, abyr-sabyry shyǵyp jatqan aýyldardyń ıtteri aldynan arsyldap úrip shyqty. Oǵan onsha ımany selt ete qoımaǵan Ebeısin semiz sary atty sıpaı qamshylap el shetine kirdi. Bul kezde qazan-oshaǵyn qondyryp, peshin jóndep, otynyn esik aldyna úıip, soǵymyn soıyp alǵan úılerdiń qaı-qaısysyna kirse de, qazan toly et býy burqyrap pisip jatqan ústinen shyǵady. Ol osylaı el ishinen teri-tersek jınap júrgen ústine bir kúni Táńirbergenniń atqosshysy aqıkóz jigit kep:

— Myrza shaqyryp jatyr. Káne, dereý atqa min, — dep edi, Ebeısin esitpedi me, burynǵydaı elp ete qoımady. Soǵan tań qalǵan jigit mynanyń miz baqpaǵanyna yzalanyp:

— Áı, saǵan aıtam... — dep daýsyn kótere bastap edi.

— Ákireńdeme! Munda sharýa bar, — dedi Ebeısin.

— Sharýań qashpas. Myrza tez jetsin dep jatyr!

— Kete ber.

— Sen she?

— Kórermiz dedim ǵoı.

Aqıkóz jigit ketkesin Ebeısin: «Barsam ba, joq pa?..» — degendeı oılanyp turdy da, yqylassyzdaý atqa qondy. Jańa ǵana etke toıyp, býy burqyrap shyqqan jigit kúzgi qara sýyqqa qyńbady. Túlki tymaǵyn kózine basyp kıdi de, qarsy aldynan qadalyp soǵyp turǵan qatty jelge týra qarap tartyp ketti. Kún qansha sýyq bolǵanmen semiz sary attyń qos búıiri taqymyn qyj-qyj qaınatyp keledi. Qyr basyna kóterilip, úlken aıdaý jolǵa túskesin Ebeısin endigi qalǵan jerge qam jemedi. Myna jol basqa jaqqa burylmaı týra tartyp otyrsa, baı aýyldyń dál ústinen túsiretinin bildi.

Ebeısin taıaý arada ǵana Shalqardan qaıtyp kele jatyp, jolshybaı myrzaǵa soǵyp, bazarǵa qosqan malynyń pulyn berip ketip edi. Endi nege ile-shala izdeý sap, sońynan kisi shaptyryp jatqanyn túsinbeı, bergi jaǵynan dal bolǵansysa da, biraq arǵy jaǵynda ózi ǵana biletin bir kúdik maza bermedi. «Sum neme bilip qalmasa ne qylsyn?..» — dep oılady. Sosyn ton kıgen aýyr denesi at ústinde shaıqalaqtap kele jatyp: «Qap, ne qylasyń, — dedi ishinen,-iz-tuzyn bildirmeı alysqa kóz asyryp jibergende bolady eken».

Aýylda adam-qara kóp eken; qashanda kelim-ketimi úzilmeıtin baı aýyl, ásirese Jasaǵanbergen aýrýǵa shaldyǵyp, oqýyn tastap kelgennen beri qonaqtan kóz ashpaı qoıyp edi.

Táńirbergen kúndizgi qonaǵyn ádette báıbisheniń úıinde qabyldap, kishi áıeline tek jatarda baratyn. Tutynǵan daǵdysyn qatty ustaıtyn myrzanyń osy qazir de qonaqtar arasynda otyrǵanyn bilgen Ebeısin at basyn úlken úıge týralady. Qyrda jaıylǵan dýadaqtaı tórde bir-.bir jastyqty qoltyqtap, teńkıip-teńkıip jatqan jýandar ústine sálem berip, Ebeısin kirgende bastaryn kóterip aldy:

— Á, Ebeısin... E, bárekeldi, beri kel! Mynda otyr.

— Al, bala, aýyl-aımaq aman ba?

— Bala-shaǵań saý ma?

Ebeısin shurqyrasyp jatqan myna jýandarǵa onsha omyraýyn asha qoımady. Qaısysy qaı eldiń baıy, qaı rýdyń «qara saqal», «aq saqaly» ekenin tústep tanydy. Bas-basyna qoldasyp amandasyp jatyp mynalardyń maı jaqqan etiktiń qonyshyndaı jyltyraǵan saqal-murtyna qarap, bul úıdiń sybaǵaly qonaqasyn jep alǵanyn bilip, ishinen myqtap bir boqtady.

— Ebeısin qaraǵym, taıaýda qalaǵa baryp qaıtypsyń ǵoı. Bazarǵa túsken bolarsyń. Ol jaqta mal syńaıy qalaı eken?

— Mal arzan...

— Apyr-aı, á?! Arty jaqsylyq bolsa jarar edi... — Bulardyń ústine Táńirbergen kirdi. Amandaspaq bolǵaly qos qolyn soza túregelgen Ebeısinge ol kóz qıyǵyn da salmaı, kıimsheń boıymen tórge shyqty. Ebeısin buǵan onsha zábirlene qoıǵan joq. Onan góri, qaıta qonaqtar yńǵaısyzdanyp, tymaqtaryna jarmasa bastady.

— Táńirbergenjan, biz endi júremiz. — Táńirbergen jaı ǵana basyn ızedi.

— Baýyr seniki bolǵanmen Jasanjan bárimizge ortaq, jóni basqa bala ǵoı. Sary jambas bop jata bermeı, bizdiń aýylǵa da kep, boı jazyp qaıtsyn.

Táńirbergen bul joly da úndemedi. Qonaqtar bir-birine qarap, ymdasyp aldy da, japyrylyp túregele bastady. Olar shyqqasyn da Táńirbergen úı ishindegi jandarǵa túsin bermeı, jańaǵy qonaqtardyń aýyl ıtin shýlatyp uzap bara jatqan dybystaryna qulaq sap otyrdy da, kenet esine sharýasy túskendeı Ebeısinge burylyp:

— Áı, alaıaq! Birge týmasań da osy aýyldyń bir adamyndaı bop júrýshi ediń. Súıtse, kisi haqyn jeýge kelgende, sen qara betke alys-jaqynnyń bári bir eken ǵoı, — dep edi, Ebeısin myrs etip kúlip jiberdi. Onda da bókken balshyqtaı tobarsyǵan bettiń bir jeri búlk etpeı, tek bir tanaýymen myrs etti.

— Sen endi basqany qoıyp, bizge aýyz salmaq ekensiń ǵoı. Ar qaıda?

Ebeısin oǵan tańdana qarady. Óńinde: «Ne dep otyr mynaý? Ary ne?» — degen suraq bar. Ol ádette el ishinen jún-jurqa jınap, qala shyǵyp bazar bazarlap qaıtqanda, jol boıy kele jatyp alǵan, bergenin eseptep, mynaý «paıdam», mynaý «zalalym», nemese «utqanym», «utylǵanym» degen eki aýyz sózben toqeterin túıip, búıiriniń bir jaǵyna tyǵa salýshy edi. Ózi óz bolǵaly ómirden túıgeni osy: Utý, Utylý. Utsań-órisiń tola mal. Qazanyń tola-as. Qatyn qoınyńda. Al, utylsań?.. «Oı, onyń jaıy belgili ǵoı», — dep ar jaǵyna barmaı, qolyn bir silteıtin.

Ebeısin bas-aıaǵy eki aýyz sózben aıtylatyn osy bir op-ońaı nárseni mynanyń qıyndatyp, adamnyń mıyna kirmeıtin qaıdaǵy bir «armar» degenine túsinbeı: «Aqymaq eken ǵoı mynaý!» — dedi ishinen. Kózin kótermeı, basyn baýyryna tyǵyp otyryp, artynyń izdeýshisi myqty maldardy sol joly Jem boıy men Yrǵyz, Torǵaıdan kelgen Shómekeı saýdagerlerine satyp, alysqa kóz asyryp jibermegenine ǵana ókindi.

— Ne qylsa da... menen bir qate boldy, — dedi mińgirlep.

— Qate emes, bul qıanat. Bizge istegen qıanatyń. — Jas myrza bylaıǵy ýaqytta qyryna alǵysy kelgende, ol ádette jurtqa uqsap bet jyrtysyp, qyzyl keńirdek bop kerildesip aıtysyp jatpaı-aq ar jaǵyndaǵy oıyn kóbine qasy men qabaǵynan ańǵartyp, syrtyn sýyq ustap otyryp ta jylan arbaǵan torǵaıdaı turalatyp tastaýshy edi. Osy joly mynaǵan, myna ımansyzǵa kúni buryn ázirlep qoıǵan aýyr sózdiń bárin aıtty. Oǵan neǵurlym opasyzdyqtaryn tizip, birinen keıin birin betine basqan saıyn, o da soǵurlym bunyń ómir boıy ózine istegen ozbyrlyqtaryn birinen soń birin esine alyp, beti búlk etpeı sazaryp aldy. Ózgesin qoıǵanda ótken jyly osy Táńirbergen senimdi jigitterden qol uıymdastyryp, el jata túrikpen jerine attandyrmady ma?! Sapary sátti bolyp, túrikpenniń jylqysyn qýyp ákelmedi me?! Jáne jaý qolynan alǵan sonsha kóp jylqyny taǵy da osy myrzanyń aqylymen, ókshelep sońynan qalmaı qoıǵan qýǵynshyny izinen adastyrý úshin bular týra aýylǵa tartpaı, áýeli sonaý Adaı, Tabyn eliniń ústin basyp, oraǵytyp kelmep pe edi?! Taǵy da osynyń aıtýy boıynsha, balyqshy aýylǵa tań aldynda jurt shyrt uıqyda jatqanda kelmep pe edi? Onda da, jylqyny aýlaqtaǵy bir tasaǵa ıirip tastap aýylǵa jalǵyz ózi kep habar bermep pe edi?! Sonda bul súrginge ushyrap, qan sorpasy shyqqan jylqylardy bir kún ornynan qozǵamaı, solyǵyn basyp, tynyǵyp alǵanyn jón kórse de, biraq bul bireý-mireýdiń kózine túsip, áıgilenip qalar dep kónbegeni bylaı tursyn, kerek dese, atynyń terligin de qurǵatpaı, kelgen izimen qaıta qýyp, túrikpennen ákelgen jylqylardy ury shyńynyń qalyń shatqalyna kóz asyryp jibermedi me?! Buny da el uıqyda jatqan beıqamda, bir janǵa iz-tuzyn bildirmeı istegendikten de shetten kelgen sonsha jylqy sýǵa batqan tastaı jym-jylas joq bop ketti emes pe?! Súıte tura, buǵan «kisi haqy» dep qojańdaıdy. Túrikpen jylqylary kisi haqy emes pe? Sonsha tegin oljadan buǵan ne tatyryp edi? Er-azamaty árqashan at ústinde ázir turatyn jaýynger eldiń jylqysyn qýyp áketý buǵan ońaı bop pa edi?

Ebeısin úndemedi. Táńirbergen násilsiz haıýan dep ıtin shyǵaryp, jer-jebirine jetip tildep jatqanda da bul jumǵan aýzyn ashpaı, qabaǵy salbyrap, tobarsyǵan qalyń bet ishki sezimin syrtyna shyǵarmaı tunjyrap alǵan-dy.

— Áı, zalym, esitemisiń?.. — dedi Táńirbergen.

— Neni?!

— Malymdy jediń.

Ebeısin túkke túsinbegendeı, ıyǵyn qıqań etkizdi.

— Malymdy qaıtar!

— Maqul, myrza. Aqshalaı alasyń ba, álde maldaı qaıtaraıyn ba?

Táńirbergen aýzyna sóz túspeı qaldy. Ebeısin qoınynan bir býda aqshany alyp bazardaǵy mashyqpen bir-birlep sanady da, Táńirbergenge usynyp edi, Táńirbergen qolyn soza qoımady. Azsynyp otyr dep oılaǵan Ebeısin:

— Aýyldyq jerde mal túk emes. Men saǵan bazar narqymen berip otyrmyn, — dep aqshany aldyna tastaı saldy.

— Joǵal!.. Shyq úıden!..

— Jaraıdy, myrza. Ekinshileı bazarǵa basqa kisini jumsarsyń, — dedi de, Ebeısin salǵylaspaı, turyp júre berdi.

* * *

Bıylǵy kúz jyldaǵydan uzaqqa sozyldy. Jaýyn-shashynsyz yzǵyrǵan qara sýyqtyń zári synbaı, osy bir qylshyldaǵan qalpymen qarly qysqa qalaı ulasqanyn ańǵarmaı qalatyndaı edi, sonan bir kúni kók júzin bult torlap, ile-shala qar qylamyqtap, jer betin jeńil kirbik basty; jyl basynan etek-jeńdi keńge salyp jaıbaraqat otyrǵan sharýa erteńgisin oıana sala bir tún ishinde bar dúnıeni appaq qyp basyp salǵan qardy kórgende qorqyp ketti. Otyn, shóbin tasyp, qora-qopsysyn qamdap, qys jabdyǵyna qaýyrt kirispese bolmasyn bildi. Osyǵan oıy talpynsa da, biraq qoly barmaı, kejegesi keıin tartyp júrgende kún raıy ózgerip, teńiz býlandy. Jyl boıy mal tuıaǵy tımegen jaǵalaýdyń qaý shóbi túnge salym shyqqa malynyp, kún qanjylymdanyp byljyrap turdy da, aqyrynda quıyp jańbyr jaýdy.

Mal baqqan ala kóbeń sharýanyń onan saıyn záresi ushty. Aýzyn ashsa aıtatyny qoldaǵy az ǵana maldyń qamy: «Aı, bıyl taǵy sorlap qalmasaq qaıtsin?.. Osydan keıin aıaz soǵyp, jer qatyp, kók muzdaq bolatyn shyǵar. Kádimgi mal ishin buzyp, qoı-eshkiniń tuıaǵyn qıatyn muzdaq...» — dep qorqyp otyrǵanda, kún raıy shuǵyl ózgerip, bul joly taǵy da sharýa oıynan shyqpady. Osynyń aldyndaǵy qar men jańbyr sýynan keıin mıy shyǵyp ketken jer reńi qazir ózgeshe. Qazir kóktem qaıta kelgendeı bet jaǵy býsanyp jatqan. Sonan bir kúni tún ortasy aýa bergende yshqynyp qara daýyl soqty. Esik-terezeler álsin-áli sart-surt ashylyp-jabylyp bir moıyn qazaqy pesh kómeıi gúrildep ala jóneldi. Qara sýyq qapelimde sólin syǵyp alǵan sary dala taqtaıdaı tańqyldap qatyp qaldy. İri qaralar yq izdep, qoı-eshki búrseńdep qoraǵa tyǵyldy.

Tóleýdiń úıi jar basyndaǵy balyqshylar aýlyna ornalasqan-dy. Keshegi qara sýyqtan keıin sabalap jaýyp ketken alǵashqy qarmen aralas-quralas qımyldap, balyqshylardyń kómegimen kóptep-kólemdep jerqazba salyp aldy. Esiktiń ornyna alasha ustamaq bolǵan Tóleý men Qalaý qaıta-qaıta qolyn demimen úrlep, ysyldap-pysyldap júrgende, myna jaqta Kenjekeı men Baljan balshyq ıledi. İshke kesek tasydy. Qazan ornatty. Aıǵansha da jeńgelerimen aralas-quralas júgirip júr. Qoly, bet-aýzy balshyq. Basyna tartqan shyt oramal astynan syrtqa álsin-áli dýdyrap shyǵyp kete beretin shashyn bir silkip keıin qaıyryp tastap, ara-arasynda murnyn bir tartyp qoıady. Aǵa-jeńgesine járdem berip, jurtpen birge jumys istegenge máz. Qazir qazan ornatady. Ot jaǵady. Oı, sosyn nesin aıtasyń, kúnuzyn tońyp búrsektegen .úı ishi oshaq aldyna jınalyp, otqa qyzdyrynyp, rahatqa batatynyn oılap, ash kisilerdiń arasynda jalǵyz ózi qara kózi jarqyldap, ushyp-qonyp júr. Aǵalaryna aıtqanyn istete almasa da, eki jeńgesine mátibı. Bir anany, bir mynany iste dep, kúni boıy Baljan men Kenjekeıdiń tizesin bir búkkizbedi.

Qara kempir qyzyna dán yrza. Jymıyp kúlip qoıady. Al qos ulyna kózi tússe shytynyp qalady. Átteń, ne kerek, osy kishkentaı qyzdyń talabyn Qudaı ana shirkinderge bermedi ǵoı!

— Qazan kóterińder, balalardyń qarny ashty, — dedi kempir kelinderine.

— Otyn joq qoı, áje, — dedi Tóleý.

— Oı, zaman-aı! «Áıel erge, er jerge qaraıdy» degen. Balam-aý, otyn bolmasa, Qudaı aıtqan túıe bar, qolyńa ketpen al, qasyńa kelinshekterińdi ert. Úı syrtyndaǵy qońyrlyqtan sút pisirimde bir túıe otyn shaýyp ákelesiń.

— Oı, qoıshy. Kún sýyq... Kisi betinen basady.

— Jumys isteseń-jylynasyń.

Tóleý burqyldap sóılep júrip, kúpisin kıdi. Belin býdy. Aǵash tósekte bóksesin kórpemen orap otyrǵan syrqat sheshesiniń aldynan árli-berli ótip júrip, halin suramaq túgil, kóz qıyǵyn da tastamady. Apyr-aý, osy shirkin kimge uqsaǵan? Ákesi marqum aqjarqyn ashyq bolatyn. Úıir-úıir mal keń dalaǵa syımaı jatsa da, qashan kózin jumǵansha qatyn-balanyń qamyn jep, jarǵaq qulaǵy jastyqqa tımep edi. Óziniń de qol qýsyryp otyrǵan kezi bolmapty. Átteń, ne paıda, kárilik pen syrqat qos qabattap qurtty ǵoı. Ásirese, osy jolǵy syrqat ózine qatty batty. Oń jaq búıirden qanjar ushyndaı qadalyp turyp aldy. Quıttaı qozǵalsa bar denesi qan qaqsap jany birge shyǵa jazdaıdy. İshten jabysqan dert súıek-súıegin syrqyratyp jatsa da, bala-shaǵanyń mazasyn almaıyn dep, dybys shyǵarmaı tistenip alady. Biraq kári deneniń qajyry qanshaǵa jeterin kim bilsin?..

Kempir kúrsindi. Tań atqaly tynym kórmeı júrgen qyzyn oılap, ana júregi eljirep otyr.

— Aıǵanshajan-aı, sharshadyń-aý, balam, azyraq demalshy.

— Joq, joq, apa...

— Salqyn tıer, tym qurysa syrtyńnan kıim kıshi.

— Joq, apa, dáneńe qylmaıdy.

— Áı, qyz, aıtqandy tyńdaısyń ba, joq pa? Qaıt keıin...

Aıǵansha bir shelek úıindini syrtqa ala jóneldi. Qap, myna qyzdy-aı, sorly balaǵa salqyn tımese qaıtsin?.. Qudaı qylsa qaıtesiń?! Osynyń bári Qalaýdan aýyspaıtyn sharýa. Qalaý esikke alasha ustaǵasyn basqa sharýa bastan asyp jatsa da qaıyrylmaı, júk ústine qulaı ketti. Qara tonmen basyn búrkep aldy.

— Áı, jarqynym, tur. Ana qyzǵa járdemdes. — Qalaý ton astynda qımyldap qozǵala tústi de, qaıtadan tym-tyrys bola qaldy.

— Áı, tyńdaısyń ba, saǵan aıtam...

Qalaý bul joly da basyn kótermeı, ton astynan kúńkildep birdeńe dedi de úni óshti. Syrtta ıt úrdi. Túıe baqyrdy. Áldekimniń ata-babadan boqtaǵan beıpil daýsy shyqty. Qara kempir balyqshylar estip qala ma dep jerge kirip barady. Baljan men Kenjekeı úıge bir-bir qushaq otyn kirgizdi. Ákelgenderi ot tıse ıe bermeı laýlap ala jóneletin tomar jýsan. Keshegi jańbyrdan keıin eki-úsh kúngi jadyra shýaqta basy shashaqtanyp, búrlene bastapty. Qatarynan eki qushaq jýsan ishke kirgende, álginde ǵana eli kesek pen sý topyraqtyń syz ıisi kisi tynysyn aýyrlatyp turǵan úıde kenet dala shóbiniń ıisi burqyrap qoıa berdi.

Kenjekeı ot jaqty. Jalpyldaq otyn laýlaı jóneldi. Qara qazan asty qapelimde qyzyl shoqqa tolyp, ot sáýlesi jarqyldap, túnerip turǵan úıdiń túkpir-túkpiri qapelimde kóńildenip shyǵa keldi. Qazandyq aldyna tósek jaıyldy. Syrqat kempir, qatyn-bala otqa jaqyndady. Qalaý da ton astynan basyn kóterdi.

— Tamaq istedińder me, áı? — Aıǵansha syqylyqtap kúldi.

— Jumysy aýyr ǵoı, tamaq berińder.

— Áı, qyz... tıispe maǵan, shashyńdy julam. — Kúlkisin tyıa almaı, syqylyqtap jatqan qaryndasyna taǵy birdeńe degeli oqtala tústi de, úıge qaraı bettep kele jatqan áldebireýdiń aıaq tyqyryn esitip, syrtqa qulaǵyn tikti. Ústi-basy syqyrlap eki balyqshy kirdi.

— Kesh jaryq!

Olar qolyna ustaı kelgen balyqty qazandyq janynda jatqan otyn ústine tastaı saldy. Tiri sazandar sap-sary baýyry oshaqtan túsken ot sáýlesine shaǵylysyp bir-eki shorshyp aýdarylyp túsip edi, buryn balyq kórmegen Tóleýdiń kishkentaı balalarynyń kózi atyzdaı bop, analarynyń baýyryna tyǵyldy.

Móńke men Dos bel sheship otyrmady. Ózderiniń ústine kóship kep irge turǵyzyp jatqan kisilermen áli úırenise qoımaǵan. Áńgime de týa qoımady. Ári-beri únsiz otyrǵannan keıin eki balyqshy mynalardyń jańa qonystaryna qutty bolsyn aıtty da, úıdi-úılerine ketti.

Kenjekeı men Baljan balyq soıýǵa kiristi. Kishkentaı balalar aýzyn ashyp qyzyqtap qapty. Qalaý men Tóleý balyq soıyp jatqan eki kelinshekke entelep kep, ústine tónip tur. Kóp uzamaı balyqqa toıatynyn bilgen aǵaıyndy jigitter kóńildenip, jymyrańdap kúle bastady.

— Apyr-aı, bereket teńizde eken ǵoı.

— Asyly, qara jerge qoldan egip astyq shyǵarǵandaı emes, rahat ómir mynalarda eken. Qoradaǵy malyń sıaqty ǵoı, bular úı irgesindegi teńizden balyqty ustap ákep soıa beredi-aý, shamasy.

— Tóleý aǵa, sen... sen ýyldyryǵyna qara. Maıǵa bóktirgen tary sıaqty. Oıbaı, áne bir appaq qýyǵy ne?

— Áı, balalarym, — dedi qara kempir.

Qalaý men Tóleý soqqy astynda buqqandaı, moınyn ishine tartyp ala qoıdy.

— Jańa tilektiń ústinde tursyńdar. Reti keldi. Taılaqty soıyńdar! — dedi kempir.

Qatar otyrǵan eki jigit bir-birine kóziniń astymen qarap, kúlip jiberdi. Tóleý atyp turyp apalaq-qupalaq pyshaq izdeı bastady. Eń aıaǵy úı sharýasyna aram ólip bara jatsa da aralaspaıtyn Qalaý da alaqanyna túkirip qulshynyp shyǵa keldi. Asyqqanda sholaq tanaý ánsheıindegiden qattyraq shýyldap, yrjalaqtap árkimge bir qarady. Onan esik aldynda kúıis qaıyryp jatqan taılaqqa jetip baryp aldy-artyna shyǵyp «osynyń bári et-aý», — dep oılady. Taılaqtyń qaramyna kóńili tolǵan jigit jabý syrtynan qomyn, órkeshin ustap kórdi; ásirese, tip-tik órkesh jas qyz emshegindeı teri astynda tyrsyldap, typ-tyǵyz maı saýsaǵyn batyrmaı qaıta teýip jibergende, Qalaý «o-oho» dep kúlip jiberdi. «Álgiler qaıda? İsteri bitpeıdi. Nege keshigip jatyr?» Qalaý endi aǵa-jeńgesine yzalandy.

Áıelder arqan izdedi. Óreshe jaqta tabaq, shelek dańǵyrady. Kóp uzamaı pyshaǵyn, arqan-jibin, ydys-aıaǵyn alyp, syrqat kempirden basqalary dabyrlap syrtqa shyqty.

Qara kempir ishte jalǵyz. Jańa qonysqa ornalasyp jatqan balalaryna árkezdegideı kóńilin aqqa uıytyp, Táńiriden tilek tilep otyr. Tili-duǵada. Qulaǵy-syrtta. Áne, taılaq baq etti. Itter yryldady. İle-shala Qalaý men Tóleý yrsyldap, jyly býy burqyraǵan etti ishke kóterip kirip kele jatty. Áıelder taıqazanǵa toltyra et saldy. Ot jaqty. Et piskenshe shydamaı, ókpe-baýyrdy týrap qýyrdaq qýyrdy. Kóńirsigen et ıisi qapelimde úı ishin alyp ketti.

Kóńildi kisiler daýsyn jarystyryp qaýqyldasyp jatyr. Úlken-kishiniń qolynda bir-bir qasyq; maıly qýyrdaq byjyldap jatqan qara qazannyń mańynda úńireńdegen soıdaýyldaı eki jigittiń ózderimen birge kóleńkeleri de sereń-sereń etip, ashqaraqtana umtylady. Úı syrtyndaǵy ulyǵan jel, súıegińnen ótkendeı sýyp, ókirgen teńiz osy qazir mynalardyń birde-biriniń oıyn bólgen joq. Keshegi qara sýyqta yǵy joq mıdaı jazyq dalamen kún-tún qatyp kóshkenderi, onan bezbúırek Ebeısinnen kórgen zábir-japa mynalardyń qazir birde-biriniń esinde qalmaǵan. Maıly qýyrdaqqa kerelep toıyp alǵan eki erkek jıi-jıi kúlip, ázildesip, aldyndaǵy asty bir-birine ysyryp «sen je», «men je», máre-sáre.

Erteńine kesh oıandy. Túndegi ettiń toǵy basylmaǵan. Boılary aýyrlap, súlesoqtanyp, uıqy qystap, qaıta-qaıta esineı beredi. Asqa da, iske de yqylassyz. Tóleý qatyndaryna:

— Turyńdar, etti tuzdańdar, — dep edi.

— Sabyr et, balam, — dedi kempir.

— Nege, áje?

— Qalǵan etke kórshilerdi shaqyryp jiber.

— Oı, atasyna nálet! Shaqyrmaımyn.

— Aqylyńdy shashpa, balam. «Kóp tilegi-kól». Batasy tıer.

— Batasynyń ákesiniń aýzyn... — dep Qalaý boqtap jiberdi.

— Batasyn bastaryna shaınap jaqsyn. Erteńgi kúni ózimiz ash otyramyz ba? — dedi Tóleý.

— Áı, aqylsyz nemeler! Senderdiń erteńgi kúnderińdi oılaǵasyn aıtyp otyrmyn ǵoı. Adam kúni-adammen...

Qalaý men Tóleý kónbedi. Qalaý sheshesine syrtyn berip túsiniksiz birdeńelerdi mińgirlep otyr. Al, Tóleý qaharyn qatyn-balaǵa tógip, úıdiń ishine byqpyrttaı tıdi.

Qara kempir ishinen tynyp, shógip qalǵan. Aqylynyń jetken jeri osy bolǵasyn urys-uryspa, onan ne paıda?! Qulqynnyń qamynan basqa ýaıym-qaıǵy joq. Erteńgi kún esine kirip shyqpaıdy. Taılaq eti taýsylǵan soń qaıtem deıdi eken bul paqyrlar? El ultany-balyqshylar. Mal-dúnıe bolmasa da, irgesi ajyramaı, basy bútin otyrǵan jandar. Jón bilgen kisige endigi jerde myna tas baýyr dúnıedegi jalǵyz janashyr jaqynyń da, týma-týysqanyń da osylar. Jan bar jerde qaza bar. Erteńgi kúni úı ishinen bireý aýyrsa, kiriptarlyq kórip qıyndyq is basyna tússe jer basqan pendede kózine kórinetin qasyndaǵy qara da osy balyqshylar ǵoı. Sol mıyna kire me eken myna shirkinderdiń? Keshegi kúni oshaǵyńa taǵan qylyp qaqsań da qasyńnan oryn ber, bosaǵańa panalat dep qysylyp kelgende, osylar qushaǵyn ashyp qarsy almady ma?! Er-azamaty jabylyp úı salyp berdi. Endi, áne, balyǵyn bólisip jatyr. Han bol, qara bol, árkim syılaǵannyń quly. Oraıy kelip tur. Sebeppen otbasyńdy kórset, tanys, bilis, jyly-jyly sóılesip, yńǵaıy kelip turǵanda bir-birimen júzderin jylytyp almas pa.?! Sony da bilmedi-aý myna mundarlar.

Qara kempir túregeldi. Kelinderine aqylyn aıtyp, ózi basqaryp-tóskerip júrip, taılaq etin túgeldeı kóterip ákep eki qazanǵa bólip saldy da, aýyldastarǵa habar berdi. Qonaqtar kelgenshe býýly jatqan teńdi sheshkizip, ózderiniń áne bir bolyp-tolyp turǵan kezinen qalǵan kóne shapan, kóne ishikterdi shyǵardy. Al túgi qyrylǵan kóne kilem, kóne tekemetterdi tór aldyna jaıǵanda jańa ǵana jel yzǵyǵan júdeý úıdiń ishi jaınap ketti. Qara kempirdiń ózi de tańyrqap qarap tur. Áne bir qarny ashqan kezde Tóleý shirkin osy dúnıelerge kóz alartyp tap-tap beretin. Bir joly orta qap astyqqa satpaq bop jatqanda ústinen shyǵyp, aqyryp-jekirip, alyp qap edi. Sońyra, bul ólgesin ózderi bilsin, al kózi tiride myna dúnıe-múlikten aıyrylar oıy joq. Jer túbinen bermen qaraı atadan balaǵa mıras bop, qoldan-qolǵa ótip kele jatqan myna dúnıe basqany bilmeıdi, al buǵan kóne kózdeı bári ystyq. Bunyń qaısysyn alsań da baıaǵy qudiretti ata-babalarynyń ulylyǵynyń izi saırap jatyr. Myna kóne kilem, kóne tekemetke arǵy-bergi zamannyń talaı ıgi jaqsylarynyń táni tıdi, ıisi sińdi. Kúıeýi bolys bop, dúnıe dúńkildep turǵan ánebir bulardyń aıbarly kezinde eńsesi bıik aq ordanyń tórinde osy kilem, osy tekemet jatyp edi-aý! Oı, dúnıe-aı, sonyń bári, endi minekeı, kórgen tústeı! Aıtsaq nanbaıdy. Ózgeni qoıǵanda, aldymen óziniń baýyrynan órgen balalary nanbaıdy.

Qara kempir teńnen shyqqan kóne kıimderdi qolyna alyp, bir-birlep qarap shyqty. Jas kezdegi dosyn kóp jyl ótken soń, qartaıǵan shaǵynda qaıta kórgendeı. Ózi sıaqty bular da tozǵan. Jeńiniń aýzy qıylǵan. Túgi qyrqylǵan. Boıaýy ońǵan. Jyldar boıy júk astynda jatyp, ýmajdalyp, myj-myj bop qalǵan kóne kıimder ajary taıyp, ájim túsken kóne betteı.

Tystan osy úıge bettep kele jatqan kisilerdiń topyrlap basqan aıaq dybysy estildi. Kóńili buzylyp bara jatqan qart ana tep-tez boıyn tejep ala qoıdy da, ornyna baryp otyrdy. Basynda balyqshylar óz úıine kelgendeı, eshteńeden ımenbeı qaýqyldap sóılep kirgen-di. Biraq tórge jaıyp tastaǵan qyzyl ala tósenishti kórgende til-jaǵy baılanǵandaı tyna qaldy. Bastap kirgen Móńke men Dos ta kún sáýlesinen qymsynǵandaı, kóz nazary tómenshiktep jalma-jan aıaq kıimderine qarady. Keıin kirgender de aldyndaǵy úlkenderdiń tasasyna tyǵylyp, bir-birin ıtermeleı bastady.

— Áı, aıaǵyńdy shesh! — dedi Móńke.

Bárin baıqap, bárin kórip, bilip otyrǵan kempirdiń aýrý qajytqan bet óńi ajarlanyp ketti. Baıaǵy sharshysyna kep turǵanda úıine kelgen kedeı-kepshik dál myna balyqshylardaı tórge betteı almaı, qıpaqtap-sıpaqtap esik aldynan ketetin. Ol kezde buda yqylasy túskenderge ǵana raı bildiretin...

— Nege irkildińder, terge shyǵyńdar! — dedi kempir. Balyqshylar japyrlap aıaq-kıimderin sheshe bastady.

Móńke men Dostyń sońyn ala tórge shyqqan jas jigitter áli de bolsa bir nárseni búldirip alatyndaı, qol-aıaǵyn jaza almaı bereketteri ketip otyr. Qara kempirdiń kózin ala bere astaryndaǵy kóne kilemniń map-maıda túgin eskek qajap kók múıizdenip qalǵan alaqandarymen abaılap sıpady.

Qara kempir ony da baıqady. Óziniń topshylaýy boıynsha osydan keıin myna balyqshylar buny japyrlap ortaǵa alyp arǵy ata tegin, rýyn suraýǵa tıis. Kóre qal, arǵy-bergi teginde batyr bolǵan, baı, bı, bolys bolǵan kim bar dep qadalady. Ol ar suraımyn degenshe qara kempir qaı atasynda qora toly qoı, úıir-úıir jylqy, myńǵyrǵan mal bolǵanyn esine aldy. Onan óziniń kúıeýi jeti jyl bolys bop, jalpaq eldi japyryp bılep turǵan sonaý zamanda qyz uzatyp, kelin túsirgenin, qalyńmal, kıt, as-toılardaǵy san túrli syı-syıapattarǵa deıin esine túsirip, endi mynalar sony qashan surar eken dep ishteı ázirlenip otyrǵan-dy.

Biraq eshkim úndemedi. Sózge shorqaq Dos basyn baýyryna alyp, tomaǵa-tuıyq otyr. Anda-sanda qazan jaqqa kóziniń astymen qarap, bul kezde bir qaınap, qandy kóbigin sapyryp jatqan jas taılaq etiniń ıisimen dem alady. Al Móńke kempir kútken jaqqa tipti aıaq baspady. Kesh boıy ol kempirden qaıda bir kelispegen nárselerdi surap, jer shalǵaı, jol alys, jetkenshe qıyndyq kórgen shyǵarsyńdar dedi. Bul jaq; qonysqa qalaı eken dedi. Onan yryzyq-nesibesi biryńǵaı sýǵa qarap otyrǵan kisilerdiń qyr qazaǵynan biraz aıyrmasy baryn aıtyp, qaıda bir kelispegen ónimsiz áńgimelerdi ejiktep ketti. Ataqonysyn tastap, kóripshilik hal bastaryna túsip otyrǵan kisilerdiń kóńilin delbegisi keldi me, keleside qart balyqshy teńiz jaǵasynyń tirligin tipti tasyrta maqtap, kúndelikti qazandyq balyǵy men shabyndyǵyn, otyn, sýyn kóıitti. Sonyń bárinde de qara kempir qart balyqshynyń sózine jóndep qulaq aspaı, salǵyrt tyńdap, shala uǵyp otyr. Qart balyqshynyń áńgimesine tek áıteýir kóńilge bola bas ızegeni bolmasa, qalǵan ýaqytta qulyqsyz, enjar, tek erniniń ushymen jaı ǵana jaýap qatady.

Jastar jaǵy jumǵan aýzyn ashqan joq. Úlkender aldyndaǵy ózderiniń daǵdyly ıbalylyǵyn saqtap, shákirt balasha montıa-montıa qapty. Qonaqasydan keıin ǵana tilderi shyǵa bastady. Bir top jas aralaryndaǵy ánshi, dombyrashylardy ortaǵa alyp, óz aldaryna ońashalana bastady. Betinen oty shyqqan qaratory jigit dombyra tartty. Onan osyndaǵy ádet boıynsha aýyldyń alty aýzyn aıtty da, dombyrany qasyndaǵyǵa usyndy. Ol qysylyp qap, arǵy jaǵyndaǵy bireýge asyryp jiberdi. Dombyra osylaı qoldan-qolǵa ótip, júzderin jel qaqqan jyltyr qara balyqshy jigitterdi aralap shyqty. Jańaǵy qaratory jigitten keıin jeke án salýǵa eshqaısysynyń júregi daýalamady. Úı toly halyq tuıyqqa tirelgendeı, ańtarylyp qalyp edi, sol kezde álgi jigitterdiń arasynda úrkerdeı bop biryńǵaı otyrǵan on shaqty qyzdyń ishinen bireý shyrqaı jóneldi. Qara kempir kózin ýqalap jiberip, qaıta qarady. Bátir-aý, mynaý... mynaý Aıǵansha ma, óı?. Báse, erteden beri qasyndaǵy bireý birdeńe dese de betinen oty shyǵyp, ernin tisteı alatyn osy aýyldyń uıalshaq qyzdaryn qaırap otyrǵan-dy. Án bastar aldynda da Aıǵansha qasyndaǵy qyzdardyń qulaǵyna birdeńe dep sybyrlap, bastaryn shulǵytyp quptatyp aldy da, salmaqty júzin joǵary kóterip, sezimge shabatyn syrshyl daýyspen shyrqaı jóneldi. Balyqshy jigitter qyz ánine ile qosylyp, ózderiniń sýyqqa qarlyqqan álem-tapyryq daýystarymen dúrildetip áketti.

Aı qabaq, altyn kirpik, qyzyl erin,

Kel deseń, nege aıaıyn attyń terin?!

Sary aǵash sazǵa bitken sekildenip,

Qaı jerde otyr eken burań belim?!

Án úzilgende qaratory jigit ushyp túregeldi:

— Osyndaı jigitti de kúıikke salǵan qyz shirkinder qandaı qatal edi?!

Jurt dý kúldi. Uıalshaq qyzdar betin bir-biriniń tasasyna jasyryp, tómen qarap ketti. Tek esik aldynda betin muzdaı bosaǵaǵa súıep turǵan osy aýyldyń kelinshekteri jańaǵy qaratory jigittiń ne degenin, myna jurttyń oǵan nege kúlgenin ańdamaı qap, bir-birine qarady. Myna án kelinshekterdiń qaıda bir syrqyrap turǵan jerin taýyp, júıkesin jandy jerinen bir-bir basyp ótken-di. Baıaǵy ata-ana úıinde ótken ózderiniń qyz kezin, elin, jerin, sýyn, aǵa-jeńgesin eske salyp, jany jabyrqap muńaıyp tur. Kenjekeı kózinde quıyla jazdap turǵan jasty jalma-jan kirpigimen kólegeılep, uıqysy kep qyńqyldap otyrǵan kishkentaı qyzyn baýyryna qysa tústi. Ánsheıinde óńin aldyrmaıtyn Baljan da tap qazir kóńilin quıyn soǵyp ótkendeı qup-qý. Al balyqshylar álgi bir ala qaljyń, aqtaı kúlkiden tyıylyp, jańaǵy toıa jegen astan keıin denesin aýyrlaǵandaı tór aldynda teńkıip-teńkıip jatyr. Kúni boıy ashyq teńiz ústinde tula boıyn sýyq alyp kelgen kisiler endi qazir bul jalǵanda qandaı qıyndyqty bastarynan keshe júrse de, ózderiniń ómirinde de az ba, kóp pe osyndaı qýanyshty shaqtar da bolǵanyn oılap tirlikke táýbe qyp jatqandaı. Kisi-qara lyq toly úıde sý sepkendeı tynyp qalǵan jurt kenet selk etti. Eńsesin shuǵyl kóterip, bári birdeı dybys shyqqan jaqqa qarap edi; osynyń aldynda ǵana Qalaý qara kóleńke buryshta jarǵa jaýyrynyn súıep qalǵyp otyrǵan-dy. Osynsha jurtty baýrap áketken án kenet kilt toqtaǵanda tomaq qulaq jigit qasaqana dál osy sátti tosyp otyrǵandaı qor etti de, óz daýsynan ózi selk etip basyn kóterip aldy. Biraq beti búlk etken joq. Ózine jan-jaqtan oqtaı qadalǵan kózdi kórip qabaǵyn qaıta jumyp ala qoıdy.

Qara kempir kisilerden qysylsa da, biraq ile-shala basqa bir ýytty, áserli jaıǵa boı aldyryp, qyzyn jańa kórgendeı tańyrqap otyr. Buryn da qyzynyń aqjarqyn, ashyq minezin unatyp, balalarymnyń ishindegi ákesine tartqan jalǵyz osy qaraǵym dep júretin. Búgin soǵan kózi ábden jetti. Aıǵansha bir degennen-aq balyqshy aýyldyń qyzdaryn bılep-tóstep, urshyqtaı úıirip aldy. Qyzynyń ánshi ekenin búgin bildi. Budan buryn da talaı topqa túsip, ysylyp alǵan sıaqty. Ándi bastaǵanda tus-tustan ózine suqtana qadalǵan kózderden quıttaı da qymsynbaı, ádemi qara qasyn kerip tastap, betiniń ushyna qyzǵylt qan tepsingen nurly júzin joǵary kóterip, bar janymen berile aıtady eken. «Qyzym úıde-qylyǵy túzde» degen...

Kóp bop bári qosylyp aıtqan ándi qara kempir óz ómirinde osy aýyldan kórip otyr. Bul ózderinde úrdis emes. Halyq bas qosqan nebir aıt, toı, bastańǵy, shildehanalarda bular myqtaǵanda bir-eki kisi, árilegende keıde úsh kisi aıtqany bolmasa, dál mynalardaı úı toly kisiniń bári qosylmaıtyn. Jáne mynalar jazbastan Bataqtyń Sarysynyń ánin aıtty. Sarynyń ánin bu da jaqsy kóretin. Ánebir jyly Sarynyń súıgen jary-Qyz Qosandy kórgeni bar. Ol kezde óziniń kelinshek kezi. Erte kóktem bolatyn. Shirkin, nesin aıtasyń, qazaq úshin kóktem aıynyń orny bólek qoı! Qys boıy ár shuqyrda bir-bir úı kórbasyr bop otyrǵan jandar kóktem aıyna árqashan ańsap jetetiń edi-aý! Sonan, oı, darıǵa-aı, qys ketip, jer óńi kirip, qyr ala-qanattana bastaǵanda teńiz jaǵasyn qystaǵan aýyldar japa-tarmaǵaı, ubap-shubap qyrǵa kósher edi ǵoı! Jastar boıyn sándep kıiner edi. Júırik atqa miner edi. Kesh bolsa jas qyz, sulý kelinshektiń aýlyn syrtynan torýyldap, saq qulaq ıt pen qora kúzetken qoıshynyń tań aldynda talyqsyp qalǵyp ket-kenin ańdyp júrgenderi. Esebin tapqan epti jigit álgi bir tań aldyndaǵy tátti uıqynyń bir tusynda qyraǵy, saq ata-analardyń aýzyn ańqaıtyp ketetin edi-aý! Sol kúnniń erteńine álgi qý shunaq jigit túk kórmegendeı, jymsıyp keshke soǵyp, túnde ózi ystyq qushaǵynan shyqqan sylqym qyzdyń janynan atyn ádeıi oıqastatyp, kúmis er-turman kúnge shaǵylysyp jarq-jurq etip óter edi. Til qatýǵa jer tar. Kóshtegi kisi-qaradan qysylyp, kóńildegi men kókeıdegini kózben joldap, qyz júregine shoq tastap keter edi! Aıt-aıtpa, ótken kúnde belgi joq. Óz qyzyǵy ózimen. Qyz Qosanmen kezdesken sol kóktemnen beri qansha ýaqyt ótti. Endi mine, úlbiregen ýyz betke jeksuryn ájim tústi.

Qyz Qosandy alǵash kórgende alaqanat jer áli degdı qoımaǵan-dy. Maldy-jandy aýyldyń sáni bólek qoı Áne, tyrnadaı tizilgen uzyn shubaq kóptiń aldynan tereń saı kezdesti. Aýyr júk artqan túıeler saıdan taıǵanaqtap, abyr-sabyrlap ázer-ázer ótip, arǵy betke kóterile bergende sáni-saltanaty oqshaý taǵy bir kóshke kezdesti. Itter yryldasyp tura qaldy. Eki aýyldyń er-azamaty anadaı jerde at ústinde ıirilip, tildesip aldy da, sosyn qaýqyldasyp, úzeńgi qaǵysyp birge ketip bara jatady.

Jas jigitter kóshke qaıyrylyp soǵyp, kóńili ketip júrgen qyzdan qolúzdik múshe alyp, birin-biri shaýjaılap, qaý-qaýlasyp shaba jóneldi. Uzyn shubaq kósh álgilerdiń sońynda josylyp qalǵan at tuıaǵynyń izimen júrip kele jatqan-dy. Eki aýyldyń er-azamaty alysqa uzamaǵan. İlgergi jaqtaǵy bir qyrdyń astynda bulardy tosyp qaraılap tur eken. Sol joly eki aýyl qatar qonyp edi. Kókke toıǵan usaq maldar jedel qońdanyp, aldy tóldep jipsiz baılanǵan eki aýyl bir jurtta uzaǵyraq otyryp edi. Kún sanap jas tól kóbeıdi. Saýylatyn maldar men aqúrpilenip jelindep turǵan analyq maldardy óriske jibermeı, aýyl irgesinde, ana jer, myna jerde shubartyp jatty.

Qardan jańada ǵana arylǵan dala kúndiz kóktem aıynyń shýaǵyna býsanyp, alysta saǵym oınap, jaz nyshany anyq belgi bere bastap edi. Qatar otyrǵan eki aýyldyń bet aldyndaǵy tobylǵyly saıdyń kúngeı qabaǵyndaǵy baýraıda balapan kók masaty túktenip qap edi. Basy búrlenip kele jatqan kóde, betege, jýsandardyń túbirinde kók qyltıyp, erteń áli-aq dúrkirep ál bermeı ketetin qudiretti jas kúshtiń alǵashqy qýanyshty belgisindeı kisi kózine shoqtaı basylady. Nesin aıtasyń, qystaýdan shyqqan aýyl kóńildi! Túndigin ashyp tastaǵan appaq aq úılerdiń ishinen tystaǵy kóktem ıisi bir sát úzilmeı, únemi tanaý jarǵandaı tynys ashylyp, jan bitken jannyń qol-aıaǵy jep-jeńil sergek. Jas júrek lúpildep ilgergi, aldaǵy kúnnen áldene ańsap, áldenege qıaldanyp arman úzdige bastaǵan shaq qoı ol! At tuıaǵy baspaǵan áldebir alysqa sapar shekkiń, jolǵa shyqqyń kep aýalanyp lúp-lúp soqqan júrek te alyp ushyp turǵany! Qatar qonǵan eki aýyl bir-birine erýlik berip, kezek-kezek shaqyrysyp, araǵa aıaq-taban qatynap qalǵan. Ásirese, jastardyń joly boldy. Eki aýyldyń qyz-bozbalasy kún batsa aýyl syrtyndaǵy qara jalǵa jınalyp, tań atqansha asyr sap aqsúıek, belbeý soq, kórshi-kórshi, han kóshin oınady. Endi birde altybaqan tepti. Altybaqanǵa qyz ben jigit qatar tura qap, kezek-kezek aspandap júrip qosylyp án shyrqady. Ol kúnderi eki aýyldyń jastarynyń aýzynda-Qyz Qosan. Bári yntyq. Bári ánin soǵan arnady. Sózin soǵan baǵyshtady. Biraq bıik qabaq, ashań boıly, aq sur qyzdyń júzi salqyn. So jyly Sary ekinshi ret qolǵa túsip, Jarmola túrmesinde jatqan-dy.

Bir joly altybaqan teýip júrgen qyz ben jigit ańdamaı Sarynyń ánin shyrqasyn. Jańa ǵana dalany basyna kóterip jatqan jastar kenet tyna qaldy. Kelesi kezekte án aıtqaly ázirlenip turǵan Qyz Qosan kezegine shyqpaı aı seýlesi astynda muńdy júzi bozaryp, altybaqanǵa súıenip turyp qaldy. Osydan keıin oıyn-saýyqqa eshkimniń zaýqy shappaı, kúndegiden erte tarap edi. Erteńine Qyz Qosan aýly kóship ketti... Oı, opasyz sum dúnıe! Ótken kúnde belgi joq. Sen biraq bul dúnıege endi qaıtyp oralmastaı birjolata iz-túzsiz ótkenmen, seniń sońyńnan biz bilmeıtin, bizge beımaǵlum taǵy bir jas býyn erteń áli-aq kóktemdegi kókteı qaýlap keler. Bir kezdegi biz sıaqty olardyń da erteń ózderiniń qarsy alatyn atar tańy, keler kóktemi, ózderiniń úzdigip kúter armany, qyzyǵy men qýanyshy bolar-aý. Qyz Qosan tepken altybaqanǵa biz bilmeıtin basqa bir qyz ben jigit qatar turyp, olar da aı sáýlesi astynda yntyǵyna arnaǵan ánin aıtyp úzdikpes deısiń be?! Súıtip, jyl saıyn jastyń dáýren basyna qaıtalap bir soǵyp otyratyn myna qara jer sıaqty, adam ómiri de dúnıege bir urpaqtan keıin bir urpaq kelip únemi jasaryp otyrar-aý!

Qara kempir kenet kóńilsiz tartyp, iri denesi kórer kózge kishireıip shógip ketti. Sham maıy taýsyldy. Úı ishi qońyraıyp, qaıta júdep, burysh-buryshta otyrǵan kisilerdiń tulǵasy qaraýytyp, zoraıyp kórindi.

Móńke men Dos túregeldi. Kempirdiń qulaǵyna eńkeıip birdeńe dedi. Biraq qara kempir túkke túsinbedi. Ol tek tap jańa osy úıdiń tórinde shaljaıyp jatqan kisilerdiń áldenege álgi eki qart balyqshymen shalǵaılasa turyp, Tóleý men Qalaýdyń qolyn qysyp, esikke bettep bara jatqanyn kórdi. Endi qaıtyp úı ishindegi ánge de, áńgimege de zaýqy shappady. Iá, tán tozady. Jan da tozady. Tek tozbaıtyn da azbaıtyn temir súıek bir pále-adamnyń jady ǵoı. Kúnderdiń kúninde adamdy tıtyqtatyp qurtyp, ishinen kemirip jep jatatyn jalǵyz jebir jaý bolsa, ol, tegi, osy jadyń bolar-aý.

Qara kempir sharshady. Óz denesin ózi aýyrlap tezirek jatqysy keldi. Tezirek jatyp, tezirek uıyqtasa, kózi ashyq, kóńili oıaýda bereketin alǵan bar-bar nárseniń bárin umytar edi, oǵan biraq... myna jastardyń ázir taraıtyn túri joq. Bárinen buryn Aıǵansha talatyn emes. Qaratory beti nurlanyp, gúl-gúl jaınap ketken. Qońyr kóleńke úıde qap-qara kózdiń janaryna shoq túskendeı qattyraq ushqyndap, bir ánnen soń bir ándi shyrqap otyr. «E, Alla, biz kórmegen qyzyqty osy qaraǵym kórgeı edi» — dep oılap, beıýaq keshte balapan basqan uıada qonaqtap qalǵan áldebir úlken ana qustaı uıqy qysqan kózdiń aǵy álsin-áli aınalyp ketip otyr.

* * *

Kelesi kúni qara kempir tósek tartyp jatyp qaldy. Alǵashqyda alyp-julyp bara jatqan eshteńe bolmas, aıaǵyna minip keter dep edi. Biraq kún sanap denesin topyraq basqandaı, tula boıy zil tarta bastady. Aýrý dendegen dene ál-dármennen aıyrylyp, kóz janary sónip ketti. Betiniń beri qaramasyn kempir de, úı ishi de bildi. Úı ishi tegis uıqyda jatqanda bul kúnde-kúnde tań atqansha kirpik ilmeı shyǵady. Túnimen qaıdaǵy-jaıdaǵylar oıǵa oralyp, óziniń erterekte dúnıe salǵan ata-anasyn, kindik kesip, kir jýǵan jerin, basynan keshken baıaǵy baldaı tátti jastyq shaǵyn, qatar qurbylaryn, oń bosaǵada ótkizgen qyzyqty qyz dáýrenin oılaı-oılaı, aqyr sońynda kúıeýin esine alady. Buryn bundaı jaǵdaıda ylǵı duǵasyna kirgizetin. Bul kúnderi ishinen kúbirlep: «Kóp uzamaspyn, qasyńa men men de bararmyn. Kút, kút meni», — dep tynysy aýyrlap degbirsizdenip, demigip jatyr.

Ómiriniń aqyrǵy kúnderinde qara kempir bir jannyń betin kórgisi kelmedi. Balalardyń qylyǵy jynyna tıedi. Shirkinderde talpynyp, talap qylaıyn degen oı bolsaıshy. Kejegesi keıin tartqan toǵyshar sorlylar qyzyl ińirde jatqanyna qaramastan kúnde sáske túste shaqqa oıanady.

Qonaqtar ketken kúnniń erteńine bul úı ishin qaǵyp, silkip, ot basyn sypyryp otyryńdar dep edi. Kirgen-shyqqan kisilerdiń aıaǵynyń astynda shań bop jatqan myna bir ilip alar azǵantaı dúnıesi qurǵyrdy jınap, júk arasyna býyp-túıip tastańdar dep qansha qaqsasa da, ne kelinder, ne balalar qulaq aspady. Ýh, qurysynshy! Ózińnen kúsh ketkesin kimniń sózin kim tyńdaıdy?!

Osy bir ıt yrǵyljyńmen úsh kún ótti. Tórtinshi kúni de as-sýsyz yzǵyǵan úıde eshqaısysy tura qoımady. Erkegi de, áıeli de oqta-tekte kózin ashyp, basyn kótere túsedi de, qaıta jatady. Sonan olar sáske túste shaqqa turdy. Uzaq uıqydan betteri isken. Ash balalar tósekten tura sala as surap analaryna qyńqyldap jatyr.

Tósekten kerilip-sozylyp turǵan Tóleý syrtqa shyǵyp edi, ile-shala yshqyr baýyn shala-pula baılap, ishke júgirip kirdi.

— Túri jaman!.. Ǵalamat! Daýylǵa ushyramaı, baspana salyp alǵanymyz qandaı abyroı boldy.

— Qasqa kedeıdiń kúni osy da, otyrsa da-táýbe, tursa da-táýbe.

— Áje-aı, meni taqymdaı berdiń-aý. Baıaǵyńdy ańsaı bermeı, barǵa qanaǵat qyp tynysh otyrmaısyń ba?

— Myna shirkin ne deıdi? Baıaǵysy ne, men keshegi kúnime zar bop otyrǵan joqpyn ba?

— Ol kún de joq... aqsamaı-aq qoı.

— Meıliń, men jasarymdy jasadym. Jalǵannyń jaqsylyǵyna da, jamandyǵyna da toıdym. Endigi qalǵan ómirime rahat tilep otyrǵam joq, ıman tilep otyrmyn. Kári saýlyqtyń jasyndaı ómirim qaldy ma, joq pa?.. Bir tutam tirlikte sender men mal úshin jamanatty bolatyn jaıym joq. Tıispeı, tynysh otyr ármen... Mal seniń ózińe... keser keleke kerek. Qala berdi ana úpirli-shúpirli sary qaryn balalaryńa kerek.

Tóleý til qatpady. Eki kelinshek eki jerde búrise qapty. Jaq júni úrpıgen júdeý balalar oıynǵa zaýyqsyz. Jel yzǵyǵan muzdaı úıde buıyǵyp, analarynyń baýyryna tyǵylady. Álgiden keıin kempir de únsiz. It ómirdiń aıaǵy osylaı yrym-jyrym bop aıaqtalaryn bildi. Basqasy basqa, ana kóziniń qarashyǵyndaı kishkentaı qaraqtary qyńqyldap as suraǵanda qaıda keterin bilmedi. Sorly balalardyń aýzyna as ákep salatyn ákeniń sıqy anaý. Qatygez ómirdiń qyzyǵy qalmaı bara jatqanyn baıqaǵan saıyn osy kúni kúnákar kóńiline qaıdaǵy bir kisi jany túrshikkendeı oı keletin bop júr. «Baısyz, balasyz ómir súrmegen ekem», — dep oılaıdy. Onda eki uldyń tiri kúıigin tartpas edi. Myna kelinderi de basqa bir deni durys kisige áıel bop, kim biledi, sorlylardyń baǵy ashylyp, túndigi bútin úı astynda tútin tútetip otyrar ma edi, qaıter edi?! Onda myna paqyr balalar da jaryq dúnıege kelmes edi ǵoı. Jórgeginen joqshylyqtyń zaryn tartyp, jer baýyrynan nár ala almaǵan kókteı sherlep óspes edi.

Ýh, qaıteıin, baıaǵy asyp-tógilip jatqan aǵyl-tegil baılyq kózden bir-bir ushty. Ony ańsap otyrǵan bul joq. Óz basy osy kúni joqshylyqqa kóndi. Ot basynyń tynyshtyǵyn tileıdi. Qudaı mynalarǵa baq bermese de, talap bermegenine qynjylady. Osy shirkinder birdeńe deseń ars etip betińnen ala ketedi. Ata-ana baıǵus uryssa, aqyl aıtyp ursady da. Sen qaıbir ózegińdi jaryp shyqqan balańnan ósh alaıyn, esep aıyraıyn dep oılaısyń?! Teńiz jaǵasyna kelgeli Tóleý ónimsiz istiń sońyna túsip aldy. Etik jamaıdy. Jelide túıesi tolyp turǵandaı muryndyq jonady. Áne, endi taspa sydyryp otyr. Qalaý kúpimen basyn búrkep qoryldap uıyqtap jatyr; osydan tek as isherde oıanady; as ústinde qazan ustaǵan áıelmen jaǵalasyp, qasyǵy qolynda júrgenin kórgisi kelmeı, deni saý kezde bul syrtqa shyǵyp ketetin. Ol búgin tipti kesh oıandy. Jastyq batqan beti ýmajdalǵan kóndeı myj-myj. Basyn kótergen boıda qazanǵa qarady. Búgindikke ot janbaı, qazan astyndaǵy qolamta muzdap qalǵan eken.

— Myna úı kisini astan óltirer.

Qalaýda moıyn joq; bastyq qur ózin kópshikteı keýdege aparyp qondyra salǵandaı; bas pen ıyq tutasyp, kúdis jaýyryn kúdireıip turatyn domalanǵan badamsha jigit. Bas bolsa bolmasa da domalaq. Muryn mes túıinindeı dop-domalaq. Qulaǵy ekesh qulaǵy da domalanǵan tomaı qulaq.

Kenet Qalaý kishi jeńgesi úı ishindegilerge syrtyn berip, balasy men ekeýi óz aldyna ońashalana qalǵanyn baıqady. Bunyń tegin emes ekenin bilip, qasyna jaqyndap baryp edi, shynynda da, Baljan balasyna jurttan jasyryp kúlshe berip jatyr eken. Kúlsheni kórgen Kenjekeıdiń kishkentaı qyzy qyńqyldap anasyna jetip bardy:

— Apa... nan!.. Nan ber.

— Aınalaıyn, dalaǵa bar, oınap kele ǵoı.

— Nan, nan ber!..

— Qaraǵym-aı, janymdy jep boldyń ǵoı. Bar bolsa, anań senen aıap otyr deısiń be?..

— Áne, anada nan bar... — Kenjekeı shydamaı Baljanǵa baryp:

— Myna balaǵa qanyńnyń shetinen bir úzip bershi! — dep edi, Baljan zildene myrs etti:

— E, saǵan nan ba...

— Áı, zalym! Men ózime surap turǵam joq, myna esin bilmeıtin nárestege bir úzip berseń neń ketedi?..

Baljan kúndesine atyp jibererdeı túsi buzyla qarady; ol, biraq aýyz ashyp úlgirmedi. Shar ete qalǵan jas bala daýsyna jalt qarady. Quddy kúshigin qorǵaǵan taǵydaı Qalaýdyń qolyn kúlsheden taıdyra qaǵyp jiberdi de, balany baýyryna tartyp aldy:

— Aýlaq júr! Oınaıtyn kisiń men emes.

Qalaý erkek basymen áıelden beti qaıtyp qalǵanyna yńǵaısyzdanyp, oǵan endi qalaı tıisýdiń retin tappaı biraz turdy. Sosyn yrjalaqtap kúlip, jeńgesiniń qasyna taqymdasyp qatar otyrdy da, sanynan shymshylaı bastap edi, biraq Baljan bylq etpedi. Qanyn ishine tartqan sup-sur júzin syrt salyp, shimirikpeı otyra berdi. Qalaý túk shyqpasyn bilgesin turyp ketkisi kelip edi, biraq «endi qaıter eken» dep bulardy baǵyp otyrǵan úı ishindegilerdiń nazaryn baıqady. Jeńgesine qatty óshigip, qany qaınap, kejdikke bitken kishkentaı tomaı qulaqtyń ushy dýyldap qyzara bastady. Keshe taılaq soıǵanda tas qaıraqqa janyp ustaradaı qylpyldap turǵan sary moınaqpyshaq qolynda otyr edi. Yzasy qaınaǵany sonsha: «Oı, ákeńniń kóri... Sen qatyndy qaıtsem eken...» — dep kijinip otyrdy da, qolyndaǵy ótkir pyshaqtyń ushyn Baljannyń baltyryna pisip aldy. Qan shyt kóılektiń syrtynan burq etti. Úı ishi abyrjyp qaldy. Kenjekeı shyńǵyryp jibere jazdap, qolymen aýzyn basa qaldy. Baljan miz baqpady. Piste murynnyń juqa tanaýy sál qýsyrylyp, dir etkeni bolmasa, bul joly da báz baıaǵy bezergen sup-sur qalpy sazaryp otyra berdi.

— Týh, zalym! Myna ımansyzda jan joq shyǵar. — İshke Aıǵansha kirdi. Qolynda kendir jipke saǵalynan tizgen on shaqty qylysh balyq. Úıge jetkenshe asyǵyp, omyraýlap jelge qarsy júgirgesin be, aptyǵyn basa almaı tur. Soǵan qaramastan eki betine qan oınap, kúlimdep kirip kelgende, erteden beri búrisip otyrǵan jandar bastaryn kóterip aldy.

— Balyq...

— Balyq...

— Alaqaı, Aıǵansha apam balyq ákeldi, — dep ásirese, ash balalardyń ajary kirip, shýlap jatyr. Túsi ózgermegen tek qara kempir.

— Sen neǵyp júrsiń? Qolyńdaǵy ne?

Aıǵansha balyqty esik jaqta jatqan bir qushaqtaı qamysqa tastaı saldy da, eki jeńgesine ıek qaqty:

— Soıyńdar!

Kenjekeı men Baljan túregeldi. Aıǵansha bet-aýzynyń qumyn súrtip, kózine túsken shashty qolynyń syrtymen keıin qaraı qaıyryp tastady. Anasynyń jańaǵy suraǵyna bunan áli de jaýap kútip, kózin aıyrmaı otyrǵan qatal keskinin baıqady.

— Áı, qyz, qaıdan keldiń?

— Uryspaısyń ba?

— Birdeńeni búldirip kelgen shyǵarsyń?

— Eshteńe de búldirgem joq... apeke, tek uryspashy.

— Jaraıdy, aıta ǵoı, qaıdan keldiń?

Aıǵansha anasynyń jibimeı qoıǵan qatal keskinine kúle qarap, eki betin alaqanymen qysyp ózine qaraı burdy:

— Óziń-aq aıtshy! Ana jaqta jalǵyz úı tóbeń shoshaıyp otyrýshy ediń ǵoı. Al, bul jaq... Apa, bul jaq sondaı kóńildi!..

— Já, boldy!

— Bul jaq; keremet. Ana jaǵyń aýyl, myna jaǵyń aýyl... Sosyn aq úıli promsol.

Tóleýdiń de dińkesi quryp otyr eken.

— Báse, Aıǵanshajan, anańa óziń aıtyp uǵyndyrshy...

— Apam túsinedi ǵoı. Solaı ǵoı, apa, bul jaq kóńildi ǵoı, á?

— Myna shirkin qaıtedi? Kisige tyǵylmaı, ary otyrshy. Qaryq bolsań keldiń ǵoı, Jıdelibaısynyńa. Óziń qaıdan keldiń?

— Men be? Men baǵana promsolǵa baryp edim... Qatyndar balyq soıyp jatyr eken.

— Soısa qaıtemiz?

— Joq, jaı aıtam... Aqysyna balyq beredi eken.

— Al?

— Sosyn bir orysqa bardym da, men de balyq soıysaıyn dedim...

— Ket ármen!

Sonda da bolsa Aıǵansha anasyna tyǵylyp, onyń jańa uryspaýǵa ýáde etkenin esine salyp edi; ashýly kempir aýyryp otyrǵanyna qaramaı ornynan turyp, kelinderiniń qolynan soıyp jatqan balyqty julyp aldy da, syrtqa aparyp ıtke tastady. İzinshe qaıtyp kelip, qyzyna qadala qarap:

— Oı, ádepsiz! Qyz aryn aıaqqa taptap... Orysqa jaldanyp, jumys istegenińniń aldy-arty osy bolsyn! — dedi.

Úı ishi qara kempirdiń qandaı qatal minezin de kóterip úırengen-di. Tek qoldaǵy balanyń kishisi bolǵasyn basqalarǵa qaraǵanda, qaıta Aıǵansha erkeleý ósse de, anasy shyn tiktelgende bu da jym bolatyn. Aıǵansha as surap qyńqyldaı bastaǵan balalardy baýyryna qysyp aldy da, qulazyǵan úıde kóz jasyn kúshpen tejep býlyǵyp otyryp qaldy. Qalaý qabaǵyn qars jaýyp, birdeńe dep burqyldap otyr. Aýzyndaǵy astan qaqqan anasyna Tóleýdiń de atarǵa oǵy joq. Aýrý kempirge bata almasa da, yzasyn kimnen alaryn bilmeı, úı ishindegi áli jetetin bala-shaǵanyń qybyn baǵyp qapty.

Osy kezde esik ashylyp, ishke Móńke kirdi. Qolynda bir asym balyq. Jaǵaǵa kóship kelgeli Tóleýdiń úıine jıi qatynap, qamqorlyq etip júrgen-di. Ol, ásirese, qazirgideı qazan qaınata almaı otyrǵanda bularǵa qol ushyn berip, júdeý jandardy jarylqap tastaıtyn. Tóleý ushyp túregeldi:

— Tórge shyq, Móńke aǵa.

— Rahmet, shyraǵym. Osy aradan ketem. Sharýam bar...

Oı, táıiri, sharýa qaıda qashatyn edi...

Qara kempir myrs etti. Tóleý anasyna yzalana qarady. Móńke úı ishinen eshteńe baıqamaǵan syńaı tanytyp:

— Tóleý shyraǵym, — dep áńgime bastady, — balaly-shaǵaly jigit kórinesiń. Uıalma, bizden asymdyq balyq alyp tur.

— Rahmet, Móńke aǵa. Áýeli Qudaı, qaldy ózderińe senip otyrmyz.

— Bizde qaıbir baq-dáýlet asyp-tógilip jatyr?.. Tirligiń-teńiz.

— Qudaı bergen yrzyq-nesibe bolǵasyn, barymyzdy bóle-jara kóreıik degen oı ǵoı bizdiki.

— Durys qoı... Qudaıdan qaıtsyn. Óı, ne qyp otyrsyńdar, qazan kóterińder!

Kenjekeı mazdatyp ot jaqty. Jalpyldaq otyn lezde tutap qyzyl ushqyn sirkirep, sytyr-sytyr janyp ala jóneldi. Kúni boıy kóleńke basyp tunjyrap turǵan burysh-buryshtarǵa lapyldap janǵan jalpyldaq otynnyń sáýlesi túsip, úı ishine qabaq japqyzbady. Syrqat kempirden basqanyń bári entelep qazanǵa jaqyndady. Qalaý ǵana qozǵalǵan joq. İn aýzyn baqqan mysyqtaı beti býlanǵan qazanǵa qybyr etpeı qarap qapty. Balyq mańyna bireý jaqyndaı qalsa, túsi buzylyp ketedi. Qazan qaınaǵaly Tóleý de mazasyz.

Sur balyqtyń ıisi shyqqan kezde ol, ásirese, shydamynan aıyrylyp:

— Otty, otty molyraq sal, — dep Kenjekeıdiń janyn ala bastap edi. Qazanǵa as ákelip salatyn azamattyń túrin unatpaǵan Móńke:

— Áı, jarqynym, — dedi aqyryn, — keleshekte qandaı-qandaı oıyń bar?

— Ol jaǵyn oılaǵam joq, Móńke aǵa...

— Sóz bolǵanyńa. Myna balalardyń keleshegin sen oılamaǵanda kim oılaıdy?

— Báse deseıshi...

— Áı, apa, qoıshy... sen tynysh otyrshy!-Qara kempir úndemedi, Tóleý taǵy da úńireńdep qazanǵa bir, Kenjekeıge bir qarady. Astan basqanyń bárin umytyp, osy qazir ol qart ana men qart balyqshynyń jaqtyrmaǵan salqyn nazaryn da sezbedi.

— Endi túsir, ezilip keter.

— Já, shyraq, — dedi Móńke, — qazandaǵy balyq qaıda qashar deısiń? Sen, káne, endigi tirliktiń jaıyn uqtyrshy.

— Qaıdan bileıin... qoldaǵy birli-jarym qaranyń aǵyn ylajdamasaq...

— Jaraısyń!.. Bul araǵa túıeniń túkke keregi joq.

— Nege?

— Teńiz jaǵasynda otyrǵan kisi bir-jar túıeniń jelinin tartyp júrek jalǵaı almaıdy. Al, teńizdi saýsań, ózińdeı qaıratty jigit bir úıdi asyraıdy.

Jańa ǵana jaırańdap otyrǵan jigit kenet júni jyǵylyp, súmpıip ketti.

— Tóleý qaraǵym, qarmaq jutqan balyqtaı, keıin tarta berme. Úlkenniń tilin alatyn bala bolsań, sen basqany qoı da, balyqqa tús.

— Eı, balam, basyńdy kóter! Móńke aǵańnyń aqylyn al! Mynaý jón bilgen kisige jalǵyz túıesin berip satyp alatyn aqyl, — dedi qara kempir.

— Joqty aıtasyń-aý... Balyqty qalaı aýlaımyn?

— E, balyq aýlaǵan kisi senen kem be?

— Kem emes, árıne. Biraq ol meniń istemegen kásibim ǵoı.

Móńke kúıip ketti:

— Balanyń sózin soqpa. Balyqshy bop teńizde týǵan kisi joq. Yqylas qoısa úırenbeıtin nesi bar?..

— Yqylas joq qoı. Qurysyn, qashanǵy qaqsaı bereıin, — dedi kempir, kem talap balalarynan qajyǵanyn jasyrmaı kúrsinip.

Móńke erteden beri úlkenderdiń áńgimesine aralaspaı, pesh túbinde qos tizesin qushaqtap otyrǵan qyzǵa qarady:

— Osy balam bolmasa, sirá, basqalaryń jumysqa qyrsyzsyńdar-aý deımin, — dedi de, Móńke túregeldi.

** *

— Aý, sýǵa barmaısyń ba?

— E, saǵan barǵan ba.

— Esiń durys pa? Úıde bir urttam sý joq.

— Joq bolsa, qaıter deısiń, sen bararsyń.

— Men ótken joly ákelgem.

— Bul joly da ákelersiń, — dedi Baljan. Kishkene balasyn aldyna alyp, qurań kórpe ústinde kúıeýimen taqymdasa qapty. Kenjekeı buny osylaı kúnde-kúnde yzaǵa býlyqtyryp qoıyp, shimirikpeı bezerip alatyn kúndesiniń bedireıgen betin júgirip baryp osyp-osyp alǵysy kep ketti. Tym qurysa tildegisi kep edi, biraq oǵan aýzyna aıyz qanatyn sóz túspeı, dir-dir etip tur edi.

— Óı, seltıip neǵyp tursyń? — dedi Tóleý. Kenjekeı aýzyn ashsa kózinen jas qosyla shyǵatyndaı, úni shyqpaı, ishinen tynyp tur edi; Tóleý túregeldi. Bir sharýamen syrtqa shyǵyp bara jatqan sıaqty edi, esik aldynda turǵan Kenjekeıge qatarlasa bere toqtaı qaldy.

— Sýǵa bar!

— Kúnde-kúnde men...

— Iá, sen barasyń! Kúnde-kúnde barasyń. — Kenjekeı qozǵalmady. Tóleý áıeldiń ústindegi qaqpa shekpenniń jaǵasynan ustady da, esikke qaraı súırep ala jóneldi. Kishkentaı qyz bala shyryldap anasynyń shalǵaıyna jabysa berip edi, ony Tóleý aıaǵymen qaǵyp jalp etkizdi. Sodan keıin áı-shaıǵa qaratpaı syrtqa súırep alyp shyqty da:

— Óltirem... Bar, sý ákel! — dedi.

Ashshy sýǵa úırengen balyqshylar tushshy sý izdemeıtin; tek qyrdan kóship kelgender balyqshylar ishken sýǵa kóndikpeı, aýyz sýdy aıdamaldap Aqbaýyrdan aldyryp otyrǵan-dy.

Kenjekeı túıege mine sala taıraqtatyp jele jóneldi. Aýyldan uzap, bir qyrdyń astyna túskesin dalany basyna kóterip zarlap qoıa berdi. Keshegi qara daýyl basylǵan edi. Biraq kún búrkeý. Surǵylt bult siresip kók júzin basyp alǵan. Qylamyqtap qar túsedi. Keshegi daýylda túbin qazyp tastaǵan qara keńirdek jýsan jol boıy jelip kele jatqan túıeniń qulbaqaıyn qaǵyp, qaıta-qaıta súrine berdi. «Myna sorlyǵa ne boldy?» — dedi Kenjekeı. «Úıde Erkem de joq edi. Sorly balany jubatsa bolar edi-aý».

Kenjekeı kele sala túıeni qudyqtyń janyna shógerdi de, asyǵys-úsigis ydystaryn sýǵa toltyra bastady. Sý ishkisi kelgen túıe tynyshsyzdanyp, Kenjekeıdi júrgizbeı shelekke umtylyp, moıyn soza berdi. Kenjekeı bir-eki jasqap edi, oǵan bolmaǵasyn tumsyǵyna salyp qaldy, úrkek ingen atyp turdy. Kenjekeı buıdaǵa jarmasty.

— Oı, jamaldatqyr, shók! Shók!

Sary ingen baq etti. Kenjekeı onan saıyn yzalanyp, urǵaly umtyla tústi de, toqtaı qaldy. Osy janýardyń túıe bop baqyrǵanyn kórgeni osy. «Murnyna qurt túsip júr edi», — dep aıap, sý toltyryp jatqan ydystaryn qoıa saldy da, jalma-jan túıeni sýarýǵa kiristi. Jaǵaǵa kóship kelgeli bir úıli jannyń aýyrtpalyǵy sary ingen men bunyń moınyna túsip júr. Otyn tasıdy. Sý tasıdy. Bir úıli jannyń júrgen-turǵanda minetin kóligi de osy. Óziniń de, bunyń da baıaǵy kúnin oılasa kókiregi qars aıyrylady. Nesin aıtasyń, baıaǵyda basqa túıelerden bunyń sógerligi artyq edi ǵoı. Bir kezde eki órkeshi baladaı, shýdasy jelk-jelk etken sıraqty sary ingenniń qazirgi myjyraıǵan túri tym aıanyshty. Onyń ústine Tóleý qysta shulǵaýyma salam dep moıyn shýdasyn kúzep alyp, usqynyn qashyryp qoıǵan. Kenjekeı sary ingenniń basyndaǵy aýyr haldi jańa kórgendeı. Sýǵa qanǵan ingen moınyn sozyp, jerge basyn salyp jatyr. Kenjekeı ingenniń janyna baryp júresinen júginip otyrdy. Buny oılady, ózin oılady. Osy kúnderi kúıeýi men kúndesinen kórgen zábirin esine alyp otyryp, «jazyǵyń bolsyn, bolmasyn, árkim óziniń áli jetkenine zábir beredi eken ǵoı», — dedi ishinen. Sary ingen adamnyń yrqyna kónbeıtin asaýlyǵynyń arqasynda Tóleý men Qalaýdan taıaq jedi, zábir kórdi. Tentek jigitter bunyń basyn da jardy. Kózin de shyǵara jazdady. Buny uzatqanda áke-sheshesi enshisine bergen sary ingendi baqyrtyp sabap jatqanda araǵa túse almaǵasyn, bilmegensip syrt aınalyp ketetin.

Sary ingen qysta týyp edi. Alǵashqy kórgen jas tól bolǵasyn úı ishi qandaı qýanǵan-dy. Kenjekeıde tipti es qalmady. Tostaǵandaı qap-qara kózi móldiregen áp-ádemi botany qasyna barǵan kisiniń bárinen qyzǵandy. Saýyny bolǵanda ǵana saýynshy áıeldi baýyryna jibergeni bolmasa, basqa kezde sary ingen áldeqalaı bireý-mireý botanyń qasyna jaqyndaı qalsa da, kisini shaınap tastaıtyndaı tisi shyqyrlap jyndanyp júrdi. Ol tipti aýyr tolǵaqtan keıin denesin jıa almaı, tula boıy aıaz qysqandaı qalshyldap turǵanyn sezbedi. Ana jatyrynyń shyryny áli keýip úlgirmeı, map-maıda buıra júni býlanyp turǵan kók shýlan botanyń ústine túsip, yńyrsyp ıiskelep ólip bara jatty.

Kenjekeı qysta týǵan botany aýyz úıge alǵyzdy. Kúnde-kúnde anasy ekeýi astyn qurǵatty. Beregirek kelgesin qolymen jem berdi. Soǵan úırengen bota aldyna qoıǵan jemdi almaı, kishkentaı Kenjekeıdiń sońynan qalmaı, yńyrsyp erip júrip map-maıda masaty tumsyǵymen qolyn ıiskeleıtin. Kenjekeı áldeqalaı jasqasa da, bala minezdes bota kóńiline aýyr alyp «fýf!» dep ystyq demin betine búrkip qalatyn-dy. Bota óskesin tipti sulýlanyp, jibek júni jelkildegen taılaq, onan sıraqty sary ingen boldy. Kenjekeıdiń yńǵaıyna qaraǵan úı ishi sary ingendi dál bir kıeli maldaı qasterlep edi. Basqa botalarǵa jurt sirge kıgizip, erte sýaltyp jatqanda, sary bota qashan sút taılaq bolǵansha enesiniń baýyrynda arda emip júrdi. Beri kelgesin de ózge túıelerden bunyń kútimin bólektep, murny kesh tesildi. Júk artpady. Minbedi. Kenjekeıdi uzatarda ǵana ústine malyndyryp kilem japty. Tulymyna úki taqty. Uzatylǵan qyzdyń jasaýyn artyp, qalaýysh ortasyna qyzdyń ózin mingizdi. Asaý ingen jol boıy kez kelgennen shoshyp, shóp basy sybdyr etse de eleńdep, úrkip buıdasyn ala qasha bergesin, Kenjekeı basqa kólikke aýysyp mingisi kelip edi, ol biraq sony kúıeýine qalaı qulaqqaǵys qylýdyń esebin tappady. Ásirese, qudalardan qysyldy. Jaqsy kóretin jeńgesi qyz kóshine erip kele jatqan-dy. Kenjekeı jelek astynan burylyp kósh sońynda kele jatqan jeńgesine jaltaq-jaltaq qarady. Biraq jeńgesi baıqamady. Bir top qyzben at ústinde áldebirdeńege máz bop kúlisip keledi eken. «Uzatpaı jatyp umytqany ma?» — dep oılady. Jaqyn kisiler arasynda kele jatyp ta jalǵyzdyǵyn seze bastady. Qaıran, qyz dáýreni qysqa ǵoı. Ata-ana mápelep ósirgen keshegi tirliginen aldaǵy ómirdiń múlde... múlde basqasha bolatynyn, júregi qurǵyr aýyldan shyqpaı jatyp sezip edi-aý. Ata-anasy uzatyp sap turyp qyz astyndaǵy túıeniń tizginin qabaǵy túksıgen iri qara jigittiń qolyna bergende, bul óziniń endigi taǵdyry túgeldeı osynyń qolynda bolatynyn bilgen-di. Aldaǵy kúnde ómiriniń dál osylaı bolatynyn qaıdan bilsin?.. Aldaǵy kúndi bilmegesin de aldyn ala oılap, basyn qatyrǵysy kelmep edi. Nege ekenin qaıdam, ony oılasa dál bir túbi kórinbeı qaraýytyp jatqan sýǵa túskeli turǵandaı júreksindi. Ata-ana qolynan sary ingenniń buıdasyn alyp jatqan iri qara jigitke de júregi dirildep qarap edi. Biraq sol boıda ózin-ózi jubatyp, «ata-ana aıasynan ketse de, aldynda qaıyn ene, qaıyn ata, Qudaı qosqan qosaǵym bar», — dep oılap edi. Ol, mine, eki kúnnen beri aldyna túsip ap, ún-túnsiz túıe basyn jetelep jortyp keledi. Nege únsiz? Ne oılap keledi? Óz basyndaǵy qıyndyq onyń basynda da bar ma eken?

Kenjekeı iri qara jigitti kóziniń astymen baqty da otyrdy. Jigittiń qaqpaqtaı jaýyryny men suńǵaq boıyna súısindi. Tek onyń qamshy sabyn syǵymdap ustaǵan qolynyń syrt jony qaraýytqan jún eken. Kújireıgen jelke bitiminen de bir ańǵar kisiniń mort synatyn kejdigi men qyńyrlyǵyn baıqap, sońyraǵy kúni onyń osy minezinen zábir shekpesem qaıtsin dep oılady. Onymen alǵash kezdesken túndi esine aldy. Úsh kúnge sozylǵan toı tań aldynda ǵana taraǵan-dy. Úsh kúngi yrdý-dyrdýdan sharshaǵan qyz jaqsy kóretin syrlas jeńgesi qoltyqtap ákep aýyl shetine ońashalap tikken aq otaýǵa kirgize sala zyp berip, jyp-jyldam tez shyǵyp ketkesin áýeli jan-jaǵyna qarap, júregi dirildep turdy da, sosyn shala-pula sheshinip qaljyraǵan boıymen tósekke qulaı ketken-di.

Jeńgesi qaıta kirdi. «Erkem, — dep qulaǵyna sybyrlady, jas jýǵan betin qaıyn sińlisiniń dýyldaǵan órtteı ystyq betine basyp,-al, aınalaıyn, Qudaı buıryǵy... ázirlen. Ony qazir kelinshekter ákeledi», — dedi. Bul esin jıam degenshe jeńgesi shamdy sóndirip shyǵyp ketti. Syrtta bireýler kúbirlesedi. Sosyn jyrqyldaǵan járkelesh top arasynan bir kisi bólinip shyǵyp, bul jatqan úıge jaqyndap kele jatty. Jańa jeńgesi jaýyp ketken syqyrlaýyq esik ashyldy. Kenjekeı qarańǵyny betke ustap kelgen myna kisiniń sol... sonyń anyq ózi ekenin bildi de, irgege qaraı ytqyp tústi. Shamasy kelse, shyǵa qashatyn túri bar. Biraq oǵan kerege kógine tirelip, ústine jamylǵan torǵyn kórpe astynda bir ýys bop dir-dir etip jatqan-dy. Súıtkenshe syqyrlaýyq esiktiń jaqtaýyn ıyǵymen qaǵyp-soǵyp o da ishke kirdi. Qyz jatqan tósektiń janynda turyp ysyldap-pysyldap sheshindi de, ulyqsat surap jatpastan kórpeni serpip tastap buny bas salyp qushaqtaı aldy. Kenjekeı qarsylaspady. Dóreki jigittiń ystyq demi denesin órtep barady. Edireıgen tikendeı murt kún tımegen tamaǵynyń astyn qytyqtady. Qyz qybyr etpeı shydap baqty. Sonan tań atqansha shydamsyz áýpirim jigittiń qushaǵynda tilsiz talyqsyp, óz uıatyna ózi órtenip shyqty. Erteńine nazaryn tiktep bir jannyń betine qaraı almady. Onan kelesi kúni de beti órtenip, úıde de, túzde de kózin tómen salyp júrdi. Keshegi bulǵaqtaǵan qyz dáýreniniń aqyry osymen aqı-taqı bitip, osydan bylaı qaraǵan bunyń endigi tirliginde úsh uıyqtasa túsine kirmegen múlde basqa bir ómirdiń bastalǵanyn bildi. Biraq ol ne ómir? Ne tirlik? Ony bilgen joq-ty. Sol túnnen tek bet órtegen uıat qana esinde qapty. «Qyz dáýreni qurysyn. Bir kóringen qyzǵaldaqtaı qysqa eken ǵoı», — dedi ishinen. Jol boıy osy oı basynan shyqpaı kele jatqanda qyz kóshi Han jalyna ilikti. Kelinshektiń túsýine týralap, taıaý arada ǵana kógi taptalmaǵan jasyl sabatqa aýdarylyp qonǵan úlken aýyldyń aq úzikti úıleri anadaıdan qujynap qoıa berdi. Kelinshektiń kele jatqan habary jetkeli jolyna qarap otyrǵan aýyldyń kári-jasy dúrkirep syrtqa shyqty. Qyzyl-jasyl kıingen úkili, sáýkeleli, sholpyly qyz-kelinshekter ubap-shubap aldynan shyqty. Taıaqqa súıengen kempir-shaldar, qyzyqty tamashalap shapqylaǵan balalar. Jastar jaǵy án shyrqap, qalǵandary ýlap-shýlap kelip qalǵan shubar ala jıyndy kórgende qyz astyndaǵy sary ingen qulaǵyn jymyp ala qoıdy. Asaý ingen álden úrkektep, tanaýy shýyldap, basyn jetelep kele jatqan attylynyń aldy-artyna shyǵyp oıqastaı bastady. Kenjekeıde es qalmady. Qyzyl-ala top taqap kele bergende kempirler etegine toltyryp alǵan qurt-irimshikti ýysyn toltyra kósip alyp shasha bastady. Jáne bári jańa túsken jas kelinge shashýǵa tyrysyp, muz kámpıt, qatqan qurt-irimshikter Kenjekeıdiń sáýkele kıgen basyna satyrlap jaýyp ketti. Tastaı qurttyń birnesheýi tup-týra betine, mańdaıyna tıip, qaısybiri kózin shyǵara jazdady.

Esi shyqqan Kenjekeı qolyna ilikken áldebirdeńege jabysyp ustaı aldy. Tas burshaqtaı tasyrlap jatqan tastaı birdeńelerdiń qaıda tıip, qaıda tımeı jatqanyn oılaýǵa da shamasy bolǵan joq. Ol tek úrkek sary ingenniń janary jaltyldaǵan kózin kórdi. Oqjylandaı qaıqaqtaǵan basyn kórdi. Sosyn tanaýy shýyldap, Tóleýdiń qolynan buıdasyn julqyp, oıqastap júrgen sary ingendi kórgende tipti záresi ushyp, tili jetkenshe Táńirige jalbarynǵanyn ǵana biledi. Sonyń arǵy jaǵy... Qurysyn, sonan arǵysy esinde qalmapty. Sary ingenniń bir kezde buıdasyn jula-mula ytqyp atylǵanyn biledi. Sonan keıin... ıá, sonan keıin álginde bular Han jalyna kóterilgende ilgergi jaqta kógalda otyrǵan aq úzikti aýyl, qyzyl-jasyl ýlaǵan-shýlaǵan shubar ala jıyn, qyzdar, qatyndar, bala-shaǵalar bir-birimen aralasyp dúnıe uıqy-tuıqy boldy da ketti. Túıeden qulap bara jatqan kelinshektiń basyndaǵy sáýkele bulǵań etip, týlaǵan túıeniń aıaǵy astyna tústi. Kenjekeı «óldim eken» dep oılaǵan edi...

— Sol arada ólip ketkenim durys edi, — dedi Kenjekeı.

Qurysyn, toı buzyldy. Ómir de buzyldy. Sonan bul tobyǵy shyǵyp, tósek tartyp bir aı jatty. Kenjekeı sary ingen jaıyn keıin bildi. Kenjekeıdi jyqqannan keıin esirip alǵan ingen taıraqtap týlap, qyz jasaýy qıraǵany qırap, synǵany synyp en dalada shashylypty. Attyly kisiler jabyla qýyp, qoly jetkeni soıyl-shoqparmen basqa, kózge sabalap shaqqa ustapty. Tóleý soıyp tastamaq bolǵanda qaıyn enesi arasha túsipti. Sary ingen kisige kónbeıtin bas asaýlyǵynan jazsyn. Al bul... bul she? Kenjekeı jaýlyǵynyń shetimen jasyn súrtti. Jerge basyn salyp jatqan sary ingenniń qasynda qoly eshteńege barmaı jany jabyrqap otyr edi. Myna aradaǵy baı aýyldan bir áıel keldi. Bas-aıaǵy túzý. Kıimi taza. Biraq bunyń da júdeý óńi synyq. Aıaǵyn anadaıdan erekshe bir sánmen yrǵań-yrǵań basyp kep, áýeli shelegin, sosyn ıyǵynan ıinaǵashty alyp jerge qoıdy. Sosyn bunyń aldynda ma, álde bir kezdegi ózine tán uıańdyq pa, Kenjekeıge týra qaramaı, betin ary salyp, bir qyryndap turyp amandasty.

— Sálemet bol! — dep, beıtanys kelinshekke bildirmeı, kóziniń astymen irkilip, uzaǵyraq qarap qalǵanyn Kenjekeıdiń ózi de baıqamady, — qurbym, aıypqa buıyrma, buryn kórmegesin tanymaı jatyrmyn.

— Men... myna aýyldanmyn.

— Osy arada Táńirbergen degen baıdyń aýyly bar dep estip edim.

Iá, sonyń aýyly. Kenjekeı bir ysyrylyp, beıtanys kelinshekke jaqyndaı tústi.

— Qurbym, atyń kim? — Kelinshek úndemedi. Álginde betin alyp qashyp, bir qyryndap otyrǵan kúıi qyr jaqtan soqqan qara sýyq astynda dir-dir qaqqan jýsandy sıpap otyryp qaldy. Kenjekeı oǵan tańdana qarady.

— Biz de bóten kisi emespiz. Balyqshy aýyldanbyz. Qyrdan kóship kelgen, kirme bolamyz, — dedi Kenjekeı.

Bulaısha ózi tıip aıtpasa da, Aqbala myna kelinshektiń balyqshylar aýlynan ekenin bir degennen bilgen-di. Qashannan beri balasy men burynǵy kúıeýinen habar ala almaı júrgende «tilegenge suraǵan», myna kelinshektiń kezdeskenine qýandy. Kenjekeı «bala jylap qalatyn boldy-aý» dep oılap, áńgimeleri uzap bara jatqanyna ishinen qınalsa da, biraq oılamaǵan jerden sózderi jarasyp, áńgime qyzyǵyna túsip ketkesin bala da, baı da esinen shyqty. Buıdasy bos jatqan qashaǵan ingen de esinen tars shyǵyp, Aqbalaǵa taǵy da bir ysyrylyp jaqyndaı tústi.

— Enem qatygez. Biraq, obalyna ne kerek, ádil, — dep Kenjekeı tosyn bir áńgime bastady. Aqbalanyń muńdy júzi áser etti me, ol áıteýir óziniń osy dúnıeden kórgen qıanaty men shekken zábir-japasyn yqylas qoıyp tyńdaıtyn dál ózindeı bir muńdyq tabylǵanyna yrza edi, — qaıyn enem mendeı tómen etekti áıel emes, kúninde bolǵan, tolǵan kisi.

Kúıeýi ólgennen keıin, bir aýyldy bılep-tóstep, erkek ornyna júrgen.

— Kórgeni kóp kisi deseıshi. Qorǵanyń myqty boldy ǵoı?

— Ne qylǵan... Meniń soryma, o da aýyryp, ál ústinde jatyr.

Sary ingen turýǵa eringendeı, erteden beri moıny jeter jerdiń jýsanyn ernimen úıirip jalmap jep jatqan-dy. Birazdasyn mańaıynda aýyzǵa iliner shóp qalmady da ıtinip-soǵynyp túregeldi. Qudyq janynda bir-birimen basy túıisip qalǵan eki aq jaýlyqqa sary ingen sýly kózin salǵyrttaý tastady da, buıdasyn shubatyp jónele berdi. Áńgime qyzyǵyna túsken Kenjekeı ony baıqamady. Aqbalamen syrlasqan saıyn kóńil sheri tarqap, jyly sorpa búrikken kóndeı qasańy jibip barady.

— Qaıyn sińlim bar. Boıjetip otyr, ózi bir myń bolǵyr. Adamy tap kelse, bir úıdiń sharýasyn dóńgeletip áketkeli tur. Qaıdam, sorly balanyń talanyna qandaı jigittiń tap keletinin...

— Áıeldiń áıel bolýy erkekke baılanysty ǵoı.

— Sóz bar ma? Ata-ananyń aıasynda otyrǵanda qaı qyz baqty, bazarly emes.

— E, de! Kúıeýge shyqty degenshe qyz baqyty qyzyl ıttiń aýzynda ketti deı ber.

— Qurysyn, kóktemde bir kóringen qyzǵaldaqtaı, qaıran, qyz dáýreni qysqa ǵoı. Keı esýas qyz sorlyny úlbirep turǵan shaǵynda úzip alyp, úıitilgen terideı uıpalap tastaıdy-aý... Sol zábirin qaıtersiń? Sosyn «qyz kezinde bári jaqsy, jaman qatyn qaıdan shyǵady?!», — deıdi bular. Basynda men de bir úıli jannyń erkesi edim. Endi, mine, sonan ne qaldy?

Kenjekeıdiń basyndaǵy qasiret Aqbalanyń júregi men janyn ýlap, kózin jerden kótermeı, basyndaǵy aq jibek oramaldyń shetin tistep otyryp qaldy.

— Meni qoıshy... meniń bolarym boldy. Osy kúni Qudaıdan qaıyn sińlimniń, sol qaraǵymnyń ǵana baqytyn tileýdemin, — dedi Kenjekeı.

Aqbalanyń oıynan óz balasy ketpeı otyr; alty aılyǵynda emsheginen aıyryp, tórkin jurtyna tastap ketkeli áli bir habaryn esite almaı qoıdy.

Kenjekeı taǵy óz muńyn ortaǵa salyp, kúıeýiniń kishi áıelin jaqsy kóretinin jany kúıip, qatty zábirlenip aıtty:

— Ýh, qaıteıin!.. Qatyn sorlynyń qolynda ne tur? «Qatyn ashýlansa qazan qaınatar», — degen ras qoı. Biz ashýlansaq ydys-aıaqty laqtyramyz. Esik aldynda jatqan ıtti tebemiz. Túıe saýǵanda jelinin qattyraq syǵyp... a-a-a, aıtpaqshy...

Kenjekeı jalt qarap, sary ingenniń buıdasyn shubatyp uzap bara jatqanyn kórdi. Aqbalamen qoshtasýǵa da shamasy kelmeı, uzyn kóılektiń etegi aıaǵyna oralyp, túıe sońynan súrine-qabyna júgire jóneldi.

Sary ingen Bel-Arannyń kezine qaraı júre jaıylyp bara jatqan-dy; keıingi jaqtan alaý-dalaý bop etegi dalpyldap kelip qalǵan áıelge burylyp qarady da, maı búlkilge salyp jele jóneldi. Bular teńiz jaǵasyna kóship kelgeli sary ingen qyrdyń qara oty men tushshy sýyn ańsap, óziniń burynǵy jaıylǵan órisine ańsary aýatyn da turatyn. Basy bosasa qashyp ketetin bolǵasyn aıaǵyn tar qyp tusap jiberetin-di.

Sary ingenniń arqasynda eki jaǵyna teńdestirip artqan sý toly bóshke men mes bar edi; túıe jele jónelgende aýyr mes búıirine bylq-bylq soǵyp, salmaǵymen basyp aýdarylyp bara jatty. Kenjekeı jyly sózben túıeniń janyn jibitkisi kelgendeı, sary ingenniń sońynan qalmaı, júgirip kele jatyp: «qaraǵym, shyraǵym» dep jalynyp kórip edi; biraq áıgili qashaǵan Kenjekeıdiń oıyn bilgendeı, ári-beridesin jelge bet qoıyp, týra Bel-Arannyń kezine qaraı tartty; bul bet elsiz japan túz, ury-qary júretin jer; bárinen buryn bıyl qyrda qasqyr kóbeıip, osy óńirdegi aýyldyń kúnde bir malyn jep, tynyshyn alyp turǵan-dy. Jany yshqynǵan áıel túıeden qalmaı súrinip-jyǵylyp keledi. Kózine ter quıyldy.

Bel-Arannyń kezinen ári asyp, endi elsiz buıratqa bet qoıǵasyn túıe qara úzip alystap uzaı berdi.

— Aram qatqyr sary ingen... Jamandatqyr sary ingen!-Kenjekeı bir jyǵylyp, bir turyp júgirip keledi. Ókpesi alqynyp aýzyna tyǵyldy. Daýsy shyqpaı, tamaǵy keýip qarlyǵyp qaldy. Mes aýdarylyp tústi. Silesi qatqan Kenjekeı eńirep otyra ketti.

* * *

Táńirbergen oıanǵanda kún áli shyǵa qoımaǵan-dy. Túndigin jaýyp, esigin túsirip, kilem-tekemet ustap tastaǵan jıhazdy baı úıdiń ishi eleń-alań shaqtaǵy bozǵyl sáýlemen kóleńkelenip tur eken.

Kıiz úıdiń árqashan kisi boıyn qup-qýnaq qyp sergitip turatyn daǵdyly salqyn aýasyn jas myrza oıanǵan boıda birden sezdi.

Túnde kesh jatsa da, uıqysy qanyp qapty. Tek azyraq denesi tońazıyn degen. Syrtta qara sýyq jel yzyldaıdy. Bir-eki ret aýyl shetinen ıt úrdi. Mal qaıyrǵan kisi bolý kerek, yq jaq betten, alystan emis-emis daýys estildi. Aýyl ústiniń daǵdyly dybysyna jas myrza jóndep qulaq aspaı, ózimen bir kórpe astynda bir búıirin qyj-qyj qaınatyp jatqan kelinshegine qaraı aýdarylyp tústi. Aqbalanyń sulý denesin atlas kórpe astynan da anyq kórip, qalyń shashyn, túlki saǵaq appaq moınyn, jup-jumyr ıyǵynyń basyn sholyp ótti. Eleń-alańdaǵy bozǵyl sáýle jas kelinshek óńin kóleńkelep jumsarta túsken.

Táńirbergen kelinshegin qushaqtaǵysy kep oqtala tústi de, ózin tejep qaldy. Ótken túni kelinshegi renjip:

— Saǵan qolym jetkenine máz bolyp, ata-anamnyń aldynan ótpeı, arýaqtan attap ketip edim. Senen suraǵan ótinishim bolsyn: áke-sheshemdi shaqyryp yrza qyp jiber, — dep buǵan tosyn bir tilek aıtyp edi.

Aqbalanyń jaıyn uǵady. Artynan ata-anasy kelmeı, izdeýsiz ketip bara jatqanyna zábirlenedi. Aqbala ótinish aıtpasa da, Súıeý qartty shaqyryp, júzin jylytyp alý óziniń de oıynda bar-dy. El ishinde sózi syıly qarttyń betin beri qaratsa, túbi bir rýdyń tizgini qolyna tıeri anyq.

Táńirbergen biraq bul oıyn bir janǵa sezdirmedi. Aqbalaǵa da ishin ashpady. Aqbala onyń úndemegenine birde renjip, birde yzalanyp júrdi de, keshe syrt aınalyp jatyp qalǵan-dy. Sonysynan qozǵalmaǵan eken. Uıqy ústinde de túndegi ashýy tarqamaı, qasyn túıip shıryǵyp apty.

Táńirbergen túregeldi. Syrtqa shyqty. Úı syrtyndaǵy qyrǵa qaraı bet qoıyp kele jatyp, kúz aıynyń yzǵyǵan qara sýyq jeline, bultty aspanǵa kóz saldy. Onan óriske aıdaıtyn mal qamymen erte turyp, búrseńdep júgirip júrgen saýynshy áıel, jalshy jigitterge kóz qıyǵyn salyp kele jatyp ta qaıyn atasy oıynan shyqpady. Qyzyl kóz tentek shalmen tatýlasý jaǵyn oılady.

Qansha aıtqanmen tiri kezinde bolys aǵasynyń buǵan myqty pana bolǵanyn osy kúni bilip júr. Bolys aǵasy turǵanda etek-jeńin keń ustaıtyn. El ishiniń daý-sharyna aralaspaı, teńiz jaǵasyn jaılaǵan jalpaq elge bul ylǵı da jaqsy jaǵynan kórinetin. Ádette bir jan bunyń ne istep, ne qoıyp júrgenin bilmeıtin: bir isti isterdiń aldynda bul ádette sý túbine shym batqan tassha jym-jylas joq bop ketip, sonan bir kúni bar sharýany astyrtyn bitirgesin jaqsy at, júırik tazy, sándi kıimmen boıy jarqyrap shyǵatyn; myqtysy álsizin talap, qyrqysyp jatqan qıanaty men kúnási mol myna dúnıede kúnákar bolmaı, tal boıyn taza saqtap júrgen jalǵyz kisi bir ózi sıaqty; tún bolsa, uıyqtaǵan aýyldyń syrtyn toryp ash bórideı jortyp mal barymtalap, qyz alyp qashyp, sart-surt soıyldasyp jatatyn zorlyq-zombylyqtan beıhabar júrgen pák jan sıaqty. Ondaı jerde ol adam balasyna jazyqsyz, oıynyn oınap, kúlkisin kúlip, ózimen-ózi júrgen kúnásiz jan sıaqtanyp qara murty qıylyp turatyn. Ony osy sátte kórgen kisi: «Apyr-aı, myna balanyń ıman júzdisin-aı!» — dep oılaýshy edi. Bolys aǵasy ólgeli burynǵy minezdiń bári qaldy. Aǵasynyń kegin qýǵan jigit bir top soldatty bastap kelip, tal túste, toly halyqtyń kózinshe Kálenniń qatyn-balasyn baılap áketti. Onan keıin balyqshylar aýlymen ashyq tartysqa túsip, Kálendi ustatyp, ózine qarsy kelgenniń bárin qurtty. Endi burynǵydaı bireýdiń yǵyn panalamaı, jaýlasqan jerde boıyn kórsetip qap júr. Sonyń bárinde de ol bolys aǵasynyń bir qatesin umytqan emes. Qara kúshke qattyraq basqan aǵasy el ishindegi arqa súıer adamdardan aıyrylyp, aldy-artyn jalańashtap alyp edi.

Osyny júregine qatty túıgen jigit keıingi kezderi qol kúshin molaıtyp, tóńiregine qara-qura toptap júr...

Táńirbergen úıge tez oraldy. Tiliniń ebi bar bir kisige adam jumsap dereý shaqyryp aldy; erkin dáıeksizdeý demeseń, ózderine qaraǵanda Aldabergen sofydan keıingi úlkeni osy edi. Táńirbergen qaıyn atasymen ekeýiniń arasyn jaqyndatatyn deldal dáneker bolýyn ótinip edi; anaý qulshynyp kirisetin peıil bildirip júginip otyra qaldy:

— Myrza, maǵan sen. Súıeý qart qatty ǵoı, biraq qara tasty jibitken til shaqar shaldyń zárin qaıtara almasa kesip-aq tasta.

Táńirbergen tym elpildep turǵan, tez peıil kisini jaqtyrmaıtyn.

— Já, jolyń bolsyn! — dep ony shyǵaryp saldy. «Aqbala qýanatyn boldy», — dep oılady. Ánsheıinde kisi tań qalǵandaı talaı úlken isterdi qolynan atqaryp júrgende, bul ózine dál osy búgingideı yrza bop kórgen emes-ti. Álgi ázirde sýǵa ketken Aqbalany asyǵa kútip otyrǵan ústine sofy aǵasy kirdi. Qasynda Táńirbergenniń báıbishesi. Ol ekeýiniń art jaǵyn ala tary bir top kisi ústine únsiz kirip kele jatty.

Táńirbergen alǵashqyda mynalardyń kelisine men bermep edi. Et jegisi kelgende sofy aǵasynyń dál osylaı qasyna kisi-qarany molyraq ertip, shubalyp júretin jaıyn bilýshi edi; ol tek myna kisilerdiń arasynan álginde Súıeý qartqa jibergen kisini kórgende túsi buzylyp ketti.

Sofy da bar yzǵaryn betine jıyp kelgen eken. Kerek dese, qasyna erip kelgen kisilerdiń jaıǵasyp otyrǵanyn kútpeı, tórge shyqqan boıda tiktelip Táńirbergenge qarady.

— Betińnen qaǵar bir pende tabylmaı, tyıýsyz ketip júrsiń. Úlken-kishiniń bárin basynyp aldyń. E, nemene, ózińnen basqa kisi joqtaı áýkeńdi salyp ketkeniń.

Táńirbergen sofy aǵasyna yńǵaı bermeı, qyryndap búıirin berip otyr.

— Áı, bala, — dep Aldabergen sofy endi asasynyń ushyn inisine yzǵarlana bezedi,-ýa, betińdi bur. Bermen qara! Birge týǵan baýyrlastyǵymdy syılamasań da, aldyńa saqalymdy salyp, úlkendik ete kelip otyrmyn. Ras, sen Súıeýdiń qyzyna úılendiń. Quda túsip qolynan alǵan joqsyń, onyń arýaǵyn attap zorlyqpen alyp otyrsyń. Já, onyńdy, tipti, qup dedik. Ejelgi bir jaýymyzdan ese alyp bergendeı kórip edik...

Táńirbergen bul joly da bastapqy miz baqpaǵan qalpynan qozǵalmaı, sulý júzi syzdap, shalqalap otyr. Aldabergen onyń úndemegenin ózinshe túsindi. İnim uıatyn moıyndaǵan eken dep kári sofy endi tipti óktemsip, keń tanaýyn kótere sóıledi:

— Sen nemene, búgingi kúni esińnen tanǵan sıaqtysyń. Qyzyn aldym dep, qý kedeıdi aýlyńa shaqyryp jatqan kórinesiń. Bizdi syılaıtyn bolsań, ol qaqpas shaldy shaqyrmaısyń. Ol — jaýyń. Jaýdan jaqyndyq izdeme. Osy otyrǵan bar kisiniń, myna qyzdaı alǵan jalǵyz jaryń báıbisheńniń de ótinishi bul, — dep Aldabergen sofy Aqbalanyń óz aıaǵynan kelgenin ádeıi qaǵytyp ótti.

Syr bermeı otyrǵan Táńirbergen osy arada jany aýyratyn bir jerine ańdaýsyzda biz suǵyp alǵandaı, tanaýy ántek dir etti. Qarasur báıbishe erteden beri qybyr etpeı, qarsy betten kúıeýin baǵyp otyrǵan-dy. Táńirbergenniń jańa jany dir etkendeı bolǵanyn baıqaǵanda onyń óz janyn da bireý burap úzip alǵandaı bolyp edi.

Aldabergenge erip kelgen kisiler bastaryn baýyryna alyp, múlgip otyr edi; súıtse olardyń baqqany bar eken. Sofy pátýasyn aıtqanda olar da shuǵyl quptap, bastaryn shulǵyp qunjyńdady da qaldy:

— Iá, biz saǵan salmaq salǵaly keldik.

— Bir tilegimizdi berer dep keldik.

— Súıeý qartty aýlyńa shaqyryp, keshegi bolys aǵańnyń arýaǵyn aıaqqa baspa. Dushpanǵa taba qylma!

Osy tusta Súıeý qartqa jumsaǵan kisi sózge aralasyp:

— Táńirbergenjan, sofy aǵańnyń sózine qulaq sal... — dep máımóńkelep kele jatyr edi, Táńirbergen kúıip ketti.

— Oı, jeksuryn... kórinbe kózime, joǵal! — dep, onyń jasy úlkendigine qaramaı, jekirip tastady da, esik jaqta otyrǵan óziniń atqosshysy-aqı kóz jigitke ıek qaqty.

— Jınal. Súıekeńe bar. Qyzyn qolynan ala almadym. Keshirsin. Baýyrynan shyqqan balasyn tastaı ma, qyzyna kelsin. Qol qýsyryp kútip alamyz. Sońyra eline yrza qyp, yrǵap-jyrǵan jóneltem. Súıekeńe osy sózimdi jetkiz de, óziń bastap ertip ákel!

— Qup, myrza. Óz sózińdeı qyp jetkizeıin!

Aqı kóz jigit tura jóneldi. Úı ishi jym-jyrt. Mynadan keıin bir jan qozǵalýǵa qoryqqandaı, qybyr etpeı, otyrǵan-otyrǵan jerinde sileıip qalǵan-dy. Dál sonyń ústine Aqbala keldi. Iinaǵashyn syrtqa qaldyryp, eki shelek sýdy aldy da, sholpysy syldyrap, syzyla basyp ishke kirdi. Úı toly kisini ishke kirgesin kórip, bul aýylǵa jaqynda túsken jas kelinshek ımenshektep qysylyp qaldy. Kúndesi jaqqa qaramaýǵa tyrysty. Tór aldynda dóńbekteı bop otyrǵan kók saqaldy, iri deneli sofyǵa burylyp, kóp ishinen onyń bir ózine iltıpat etip, oń tizesin sál búgip sálem berip edi.

— O, betpaq, kórinbe kózime!.. Joǵal! Joǵal! — dedi Aldabergen sofy qolymen betin kólegeılep, syrt aınalyp.

Dolylyq býyp, jaryla jazdap otyrǵan báıbishe ózin qostaıtyn adam shyqqasyn kóterilip ketti:

— Oıbaı, oıbaı!.. Myna toqal... Qýarǵan qý toqal jetti ǵoı meniń túbime, — dep daýys salyp dalaǵa júgire shyqty.

Aqbala qup-qý; kinásin anyq sezbese de, myna kisilerdiń aldynda bir aıyby bolǵanyn bilgendeı qolynan shelegi túsip ketti; kisi betine qaraı almaı, kózin tómen salyp qor bolǵan qalpy, jańa sofyǵa sálem etken jerde tapjylmaı sileıip tur.

Táńirbergenniń de tap qazirgi túri adam aıaǵandaı; ánsheıinde syrtqa isteıtin minezin úıge istep, qandaı oıynda qatyn-balaǵa qasy men qabaǵynan ańǵartyp boıyn sýyq ustap otyratyn jigit tap qazir birtúrli. Dalaǵa shyqqasyn da dolylyǵy basylmaı, aýyl aınalyp oıbaı salyp júrgen báıbishesine túk isteı almaı otyr.

— Sen isterińdi istediń. Jas toqaldyń jolyna osy otyrǵan bárimizdi qabattap qoıyp baýyzdadyń. Endeshe, sen qylǵanǵa men qyldym... Ózim tiri turǵanda ol aqshunaq shal bul aýyldyń topyraǵyn bassa kóreıin. Bul aýylǵa keler bolsa, meniń óligimniń ústinen attap keledi, — dep Aldabergen sofy anyq jaýlyqqa bet burdy. Osydan artyq tilge kelmeı, nókerlerin ertip shyǵyp ketti. Táńirbergen túregeldi. Dál bir soqqyǵa jyǵylǵandaı boıyn ala almaı turǵan Aqbalanyń qasyna keldi.

— Já, jasyńdy tyı. Onan da erteń áke-shesheńdi kútip alý jaǵyn qarastyr.

* * *

Táńirbergen bir top attyly kisiniń aldynda aq arǵymaqty aýyzdyqqa kerip, sydyryp kele jatty; ol jańa aýyldan shyǵa sala qamshy basyp edi, bylaı uzap shyqqasyn at ekpinimen ishtegi alaı-túleı sezim basylyp, astyndaǵy Tekejáýmit aıǵyrynyń basyn tartyp, aqyryn aıańǵa basty.

Eti qyzyp alǵan aıǵyrdyń eki kózi ottaı jaınap, aýyzdyryn shaınap, keıde Táńirbergen qos tizgindi qattyraq tartqanda jalt berip joldan shyǵyp, birazǵa deıin búıirlep júrip otyrady; qalǵan ýaqytta pysqyryp, kóstektep kerilip aıańdap ketkende, sońynda kele jatqan attylar ilese almaı, amalsyz jelip otyratyn.

Aq arǵymaqtyń aldynan arty bıik; ásirese, onyń tóńkergen qazandaı jalpaq jup-jumyr saýyryn tegis japqan tyqyr túgi jyltyrap, jylt-jylt etip turatyn. Táńirbergenge aq arǵymaqtyń aıańy unaıtyn. Jolǵa shyqqanda kóbine osy atty minetini sodan; basqa qasıetinen buryn onyń baýyryn kerip aıańdaıtyn kósheli, kerbez júrisinen birtúrli janǵa jaıly rahat taýyp, astyndaǵy at emes, qaıyq sıaqtanyp ketýshi edi. Táńirbergen aýyldan shyqqaly áli qybyr etken joq. Arǵymaqtyń tas tóbesinde shanshylǵan qos qulaǵynan kózin aıyrmaı qadalyp apty. Syrtynan qaraǵanda sulý denesi erge quıyp qoıǵandaı; eki ıyǵynyń basy tip-tik bop týra aldyna qarap otyrǵan nyǵyz qalpynan endi qaıtyp qozǵalmaı, aıǵyrdyń aıańyna yrǵalaqtap, basyndaǵy oı da dál osy qazir terbelip kele jatqandaı.

Denesi sýynǵasyn arǵymaq endigi qalǵan jolda urynbaı, basyn shulǵyp tastap, bir qalyppen baıaý júrip kele jatty. Áli de bolsa Táńirbergenniń qabaǵynda kirbiń bar; jańaǵy oqıǵa ózine jaman áser qaldyrǵan; qansha umytaıyn dese de kóńil kiri laılanǵan sýdaı bop sofy aǵasy men báıbishesiniń qylyǵyna renjip keledi; kózi tirisinde kóńili tolmasa da, keshegi bolys aǵasynyń sofy aǵasynan bir artyqshylyǵy bolatyn; árıne, o da taıyz, o da toqmoıyn edi; onyń da ózinen shyǵatyn ar jaǵynda bir túıir aqyl bolmasa da, tym qurysa osyndaıda paıda-zalalyn bilip, únemi inisiniń aýzyna qarap otyratyn.

Qudaımende ólgeli sofy aǵasyna jel bitti. Táńirbergendi balasynyp, bılikke talasqysy kep, ár kezde álgideı úlkendigin arqalanyp qıǵylyq salyp jatady. Abyralyǵa qaraǵan aǵaıyn-týǵandy azǵyryp, buǵan aıdap salyp qoıǵan túri anaý. «Aqylsyz sorly, qolyna bılik tıgende ne bitirem deıdi eken...» — , dedi Táńirbergen ishinen.

Osy qazir óziniń jalǵyzdyǵyn qatty sezip keledi. Bir úmiti-oqyǵan inisi. Onyń elge kelýi kóp kisige jeleý bolyp aldy. Osy óńirdiń ıgi jaqsylary oqyǵan zıaly jigitpen dıdarlasýǵa qushtar bop, kóp kúnnen beri aýyl ústin basyp jatyr. Bóriniń de arǵy oıy belgili: oqyǵan jigit sońyraǵy kúni syrqatynan táýir bop Shalqar men Yrǵyzdyń birinde qyzmetke ornalasa qalsa, qysylǵan jerde ony ózderiniń bir kádesine jaratpaq.

Táńirbergen myrs etti. Ádemi betine ashshy mysqyl shaýyp, ishte jatqan yza men yzǵardy tanytyp sup-sur bop sustıa qaldy. Qudaı-aý, osy zamannyń kisisi qalaı usaqtalyp ketken?! Áldekim bolsa bir sári. At basyndaı azamat... ıgi jaqsy dep júrgen yǵaı men syǵaıyńnyń istep júrgeni osy. Túbine naıza boılamaıdy degen Ramberdiniń de qýlyǵy kógen basynan aspapty. Mal órisinen arǵy jer, onan arǵy dúnıe órtenip jatsa da oǵan báribir. Já, já, jalǵyz Ramberdi me? «Óziń ne bitirdiń?» — degen tosyn suraq búıirine shanshýdaı qadaldy. Ózi de jalańash quıryqpen tiken ústine otyrǵandaı, árli-berli qıpańdap dozǵalaqtap qaldy. Aýyldan shyqqaly alǵash ret ol jan-jaǵyna burylyp, jýsandy, betegeli dalaǵa kóz tastady da, tolqyp ketken kóńil qaıta tynyshtalyp, kók qasqa erge quıryǵyn qadap jaıǵasyp otyrdy.

At qulaǵy keıde alystap, kógildir aýada qyltyldap otyrady. «Báse, óziń ne bitirdiń?» — dedi ol ishinen. Bolys aǵań qaza tapqaly sharýaǵa shyndap qaradyń. Ebeısinge eseńdi jibermeı, bazarǵa qosqan malyńnyń pulyn óndirip aldyń. Taǵy da, mine, mal qýyp kele jatyrsyń. Keshegi prıemda Kálen qýyp áketken jylqyńnyń qunyn óndirip almaq bop qaharǵa minip kelesiń.

Táńirbergenniń tizgin ustaǵan qoly sulyq túsip, kók qasqa erdiń qasyna asylyp qaldy. At basyn buryp izinshe keri qaıtyp ketkisi kep ketti. Onan aǵasynyń ólimin tez umytqanyna renjidi. Ólim sýyq pa, álde ózim qatalmyn ba dep oılady. Ózim qatal bolarmyn degen oıǵa kóńili aýa berdi. Birge týǵan baýyrynyń betin japqan topyraq sýymaı jatyp, kóńilinen shyǵyp ta ketti. Kózi tirisinde ol sorlyny taıyz kórip, kóńili tolmaı júrdi. Qazir sofy aǵasyn mensinbeıdi. Sonda... bátir-aý, aǵalaryńnan asqanyń qaısy? Solar júrgen eski joldyń shıyrynan shyǵa almaı, mal barymtalap, joq; qýyp júrgen joqsyń ba? Byltyrǵy búlikten keıin, myna boz dala burynǵy boıkúıez tirligin qaıta tapty. Tynyshtaldy. Biraq onan arǵy dúnıe bar túgin betine shanshyp, tútep kele jatqanyn baıqamapty. Joq, baıqadyń! Baıqap júrsiń! Úlken shaharlardy aıtpaǵanda, myna irgede turǵan kishkentaı Shalqarǵa barǵan saıyn beti qatty bir zamannyń keıpin tanıtyn. Áne bir joly temir jol jumysshylarynyń ereýilin kórdi. Óńsheń bilegin sybanyp judyryǵyn túıip alǵan túsi sýyq jumysshylar qyzyl týdy tóbesine kóterip, lek-lek bolyp kóshege shyqqanda ózgeni bylaı qoıǵanda bular Qudaı kóretin álgi tatar baıy Temirkeniń quty qashyp, kók dúkenniń esik-terezesin jalma-jan jaýyp ala qoıǵan-dy. Shyn sasqanda kóp bólmeli úıden tyǵylatyn tesik tappap edi-aý! Kóshege shyqqan yǵy-jyǵy halyq taraǵasyn da tatar baıy kópke deıin ózine-ózi kele almaı, kúıgen terideı qurysyp: «Zaman buzyldy bıt. Alar seni aıamı, bas keser buzyqlar! Jólik bıt, jólik olar», — dep kúbirlep otyryp edi. Shaharly jeriń solaı bolǵanda, osy óz aýylyń tynysh pa? Báse, tynysh degen túkpirdegi dalańa qarashy. Jyl saıyn jutqa ushyraǵan kedeı aýyldar teńiz jaǵasyna kóship kep, balyqshylar aýlynyń qaramyn molaıtyp jatyr...

At pysqyryp qaldy. Táńirbergen shoshyp oıanǵandaı, bosańsyp bara jatqan boıyn bılep-ap, endi baıqap qarasa, tizgin erki ózine tıgen at aldyndaǵy bir bıik sary tóbege tumsyǵyn tireı toqtapty. Qasyna ergen qosshylary da Táńirbergenniń oıyn bólmeı, keıinirekte ıirilip tur eken. Janym-aý, mynaý qaı jer? Qaıda tur? Nege tur?

Táńirbergen tizginin jıyp ap, er ústine durystalyp otyryp tóńiregine qaıta kóz salyp edi. Sol jaq qaptalynda shymyldyqtaı sozylyp jatqan Bel-Arandy kórdi. Sonan keıin ǵana jer shamasyn boljady. Óziniń osy jolǵa ne maqsatpen shyqqany da esine tústi. Sol sol-aq eken, at tumsyǵyn tireı toqtaǵan myna bıik sary tóbe de bunyń kózine ottaı basyldy. Osy sary tóbeniń arǵy astynda balyqshylar aýly otyr. Ótken joly Aqbalany alyp qashqan bop, bir top attyly tún qatyp urlanyp kep, osy tóbeniń astynda, dál osy arada ıirilip turǵan. At pysqyrmasyn degen saqtyqpen bári de kúni buryn attarynyń tumsyǵyn tumyldyryqtap alyp edi: sol boıda Aqbalaǵa astyrtyn habar salsa da, ózderi aýyl toryǵan urydaı at jalyn qushyp, ilgeri jaqtaryna kóz tigip turǵanda, kenet bireý qarań etti. Táńirbergen shydamaı, aq arǵymaqty tebinip, tobynan úzilip ilgeri shyǵa bergende, ar jaǵynan es-tús joq Aqbala jan ushyryp kep, aq arǵymaqtyń moınyna qulap asyla ketip edi-aý! Áli quryp, alqynyp jetken kelinshekke bu da at ústinen shuǵyl umtylyp, ash belinen qushaqtaı alyp edi.

Oı bitse de Táńirbergen osy bir ystyq elesti qıa almaı, kóńiline irkip tur. Týǵan-týysqanyn renjitti, biraq ol búgingi isine, bárinen buryn Aqbalany rıza qyp ákesine kisi jibergenine kóńili bitip ketti de, arǵymaqty qamshymen tartyp qap, sary tóbeniń basyna shaýyp shyqty. Keshegi qara daýyldan keıin jel basylyp, shyradaı tynyp tur edi: bulttan arylǵan kók aspan jarqyrap ashylypty: tek sonaý shalǵaı shette, kókjıek pen kók teńizdiń dál bir jymy bilinbeı jalǵasyp ketken jerinde teńgedeı aq bult kórinedi: o da aspannan jyljyp túsip, kók teńizdiń betinde adasqan seńdeı bop yǵyp bara jatqandaı; teńiz beti typ-tynysh; ánsheıinde ashý-yzasy boıyna syımaı ókirip ýyldap-shýyldap jatatyn sonaý ańǵar bet, ashyq aıdyn tap qazir tolastap tynym tapqan. Búkil uly teńiz kún sáýlesiniń astynda kerilip appaq bop jaltyrap jatyr eken. Sary tóbeniń basyna shaýyp shyǵa kelgende teńizge bergi jaǵynan minbelep tónip turǵan qara jardyń qaq ushar basyna salǵan jerqazbalar da qujynap qoıa berdi. Ótken jyly ań aýlap júrip, Aqbalany kórgisi kep Elamannyń úıine túskende, balyqshylar aýly munshama kóp emes edi; qazir qaramy onan anaǵurlym molaıyp, qanaty jaıylyp ketkenin unatpaı, aýyl mólsherin kózimen sholyp keledi. İshinde shógip jatqan kópten bergi renish qaıta oıanyp, kóńili laılanyp, árkezdegideı osy joly da óziniń balyqshylar aýlynan mal daýlap kele jatqanyn mysqyldap, renishpen esine aldy.

Qasyndaǵy bar kisimen Dostyń úıine tústi. Qaraqatyn sasyp qaldy. Bárinen buryn ot basynda jatqan týlaqty qaıda tyǵaryn bilmeı, kóıleginiń etegimen jaýyp jalp etip ústine otyra ketti.

Táńirbergenniń qasyndaǵy dembelshe jigit Qaraqatynǵa jetip baryp, aıaǵymen teýip jiberdi.

— Oı, búıirińdi tesip shyqqyr. Mynaý bizdiń myrzanyń qula baıtalynyń terisi ǵoı.

Aqkempir aqyryn jylysyp syrtqa shyǵyp ketti; ánsheıinde basynan sóz asyrmaıtyn Qaraqatyn bul joly jumǵan aýzyn asha almaı, bir ýys bop búrise qapty. «Atańa nálet, aqylsyz qatynnyń ustap bergenin qarashy», — dedi Dos ishinen. «Osy týlaqtyń kózin qurt», — dep qansha qaqsasa da, atańa nálettiń qatynyna tilin aldyra almaı qoıyp edi.

Osy kezde Móńke bastaǵan bir top balyqshy ishke kirip, esik aldyna ıyq, tiresip tura-tura qaldy. Basy baýyryna ketken Dos olardy baıqaǵan joq.

— Neǵylsa da bizden bir bilmestik boldy, — dedi ol mińgirlep.

— Joq, bul bilmestik emes. Bul bizdiń myrzaǵa bilip turyp istegen jaýlyǵyń. Jaý kisiniń isi.

— Jazyqsyzbyn demeımin. Táńirbergen shyraǵym, ne isteseń de qolyńdamyn.

Táńirbergen túk demesten sýyq tomsaryp otyr. Osy túrine qarap, álgi dembelshe jigit myrzanyń áldeqandaı bir ish eseppen buǵan osy arada bar erikti berip qoıǵanyn shamalady. Sosyn ol mynalardy neǵurlym qyryna alsa, soǵurlym myrzanyń oıynan shyǵaryn bilip:

— Iá, qolymyzǵa tústiń. Urlyǵyńmen ustalyp otyrsyń, tyrp etip kórshi sen, káne, — dep zildene tústi.

— Shyraǵym, ne isteseń de...

— Qoı, ári! Ne isterimizdi ózimiz bilemiz. Joǵymyz jalǵyz qula baıtal ma? Senderden Kálen aıdap áketken jylqynyń qunyn tutas óndirip alǵaly keldik, — dep álgi jigit aýyr úkimdi de ózi aıtyp saldy; qarsy daý aıtýǵa, derektesýge keltirmeı, Dosty qysyp, jan alqymǵa taıap bara jatty. Sony baıqaǵan Táńirbergen:

— Já, meniń malymdy túgendeýshi sen bolsań da qoı endi, — dep álgi jigitti tyıyp tastady da,-adaspaıtyn adam joq, ol kezde Elaman men Kálenniń búligine biraz adamnyń ergeni ras. Biraz jamanǵa jel bitip, naızasy tóbemizde shoshańdady. Talaı malymyz jaýdyń taqymynda ketti. Onan biraq Táńirbergenniń óristegi maly ortaıǵan joq. Qudaı quraǵandy adam shashyp taýysa almady. Qaıter deısiń, qarny ashqan kúni qula baıtaldy soıyp jese, ol aǵa-jeńgemniń maǵan istegen bir qazynasy shyǵar, — dep álgi pysyqaı jigit taryltyp jibergen dúnıeni Táńirbergen bir aýyz sózben keńitti de tastady.

Qaraqatyn qýanǵanynan jylap jiberdi. Jańa ǵana jerge kire jazdap otyrǵan Dos ta basyn kóterdi. Táńirbergen endi esik aldynda ıin tiresip turǵan balyqshylarǵa qarap, aıryqsha Móńkege qadalyp:

— Aǵaıyn, jylqyma jaý bop tıdiń. Kúshiń barda aıamadyń, qolyńnan kelgenińdi istediń. Biraq, — dep, osy arada sál irkilip, aıtar sózin sabyrmen salmaqtaı túsip, — men olaryńdy bilmestik bolar dep keshirdim, keshtim, aǵaıyn, — dep bular kútpegen kesim aıtqanda, Dos úp-úlken basymen ushyp túregelip, Táńirbergenniń qolyn silkilep, qos qolymen qysyp:

— Rahmet, qaraǵym, kóp jasa. Kúshke ıilmeıtin aǵańdy bir aýyz jyly sózińmen jyǵyp kettiń, jeńdiń bizdi, — dedi kóńili bosap, jylamsyraı bastady.

Áńgimeniń artyn baǵyp turǵan Móńke osy arada shydamaı, bir attap alǵa shyǵyp:

— Áı, Dos! At qunyn keshkenge osynsha jylaǵanyń ne, ýa, azamat qunyn arqalaǵandar da otyr ǵoı tórińde, — dep edi, jurt tyna qap, tegis Táńirbergenge qarady. Táńirbergen buǵan derek qaıtara almasyn bildi de, óziniń dál osyndaı qysylǵan kezde isteıtin mashyqty tósiline basyp, estimegendeı eleýsiz qaldyrdy.

Dos qaı jaǵyn ustaryn bilmeı, qınalǵan keskinde kózin tómen salyp otyr edi.

— Oı, jetesiz ynjyq, — dep Qaraqatyn ushyp túregeldi, — sen ynjyq bolǵasyn bizdi ıt te, qus ta basynady. Áıtpese, sen myna jaman Móńkeni tóbeńde taırańdatyp, úıińe kelgen Qudaıy qonaǵyńdy tildetip qoıar ma ediń?! Oıbaı-aý, jan adam jýymaıtyn úıińe myrza jigit úlken basyn kishireıtip kelip otyrǵan joq pa? Dostyń kóńilmen kúnáńdi... qandaı aýyr kúnáńdi keshirip kep otyr. Jaman ıt-aý, sony nege uqpaısyń?

Dos basyn kótergen joq. Biraq kórer kózge túsi buzylyp, qap-qara bop tunjyrap barady. Qaraqatyn odan saıyn doldanyp, tuqyraıyp otyrǵan baıyn tútip jeıtindeı qasynda tepsinip turyp aldy. Tańa bolmaǵasyn ol endi Dosty jaǵasynan julqylap zorlap turǵyzdy.

— Namys bar ma ózińde? Myna qaqbasty qý, aıdap shyq úıińnen!

Dos Móńkege týra qaramasa da, súzetin buqadaı basyn baýyryna alyp, betpe-bet kep túıilip turyp aldy. Qaraqatynnyń «qaqbas» degeni Móńkege qatty batty; osy jasqa kelgenshe dosy túgil dushpanynan esitpegen sózi edi; ánsheıinde tóbesinen taıaq aıyrmaıtyn jaman qatynyn Dostyń osy tusta betinen qaqpaı, ózine qarsy shabalańdatyp úrgizip qoıǵanyna tipti yza bop:

— Áı, Dos, mynaýyńa qoı deısiń be, álde maǵan ket deısiń be? — dep edi, Dos mort synyp:

— Shyq úıden! — dedi aqyryn, biraq bet baqtyrmaıtyn zildi únmen. Móńke onyń qatty buzylǵan túrin tanydy; tilin almasa, osy turǵanda onyń tóbelesýden de taıynbasyn bilip:

— Oı, Qudaı-aı, jigit dep júrsem, seniń de qunyń bir baıtaldyq eken ǵoı, — dep Móńke oǵan birtúrli jıirkenishpen qarap turdy da, burylyp júre berdi.

* * *

Táńirbergen balyqshylar aýlynan kóńilsiz attandy. Elaman men Kálenniń kózin qurtsa da, bul aýyl basshysyz qalmapty. Qara borbaı shal qarsylasqandaı qaýqary baryn tanytty. Osy jaı janyna batqan jas myrza suraqty júzin Dosqa buryp edi. Dos toq moıyn, dókir... Óz degeni bolmasa ózgeniń jetegine júre qoımaıtyn birezý qyńyr. Shyndap ketse, tóńiregine qara-qura toptap, Móńkemen beldesýge jaraıtyn bul óńirde bunan basqa adam joq. Osy jaǵdaıdy ishine túıgen jas myrza endigi jerge esebin taýyp, Dosty baýyryna tartyp kórgisi kelip edi, biraq ońaılyqpen ishin asha qoımaıtyn Dos:

— Ýaqyt bar ǵoı, oılanyp kóreıik, — dedi.

— Iá, oılan, — dedi myrza. Syrtqa shyǵyp, endi atqa miner jerde onyń kózi bir qyzǵa tústi. Kózi túsken boıda: «Táńirim-ay, mynaý kóńge shyqqan qyzyl gúl ǵoı», — dep oılady da, at ústinen Dosqa eńkeıdi:

— Dos aǵa, mynaý kim?

— Tóleý degen jigittiń qaryndasy.

— Tó-le-ý?

— Iá, Tóleý. Sen bile qoımassyń, qyrdan kóship kelgen kirme.

— Colaı de!

Myrza kózin qyzdan almaı, tizgini qolynan túsip, ańyrap qapty. Qyzǵa myrzanyń kóńili qulaǵanyn baıqaǵan Dos:

— Tamasha bala, — dep, onsyz da tutanǵaly turǵan otqa maı tamyzǵandaı boldy. — Ózińdeı qyzdar durystap ot jaǵa almaıdy. Al bul paqyr promsolda jumys istep, bir úıli jandy asyrap otyr.

— Solaı ma? — Turmystary nashar boldy ǵoı?

— Obaly joq. Úıi tolǵan er-azamat. Biri talap qylmaıdy. Bári osy balanyń moınyna minip otyr.

— Aty qalaı?

— Aıǵansha.

Táńirbergen qyz atyn ishinen qaıtalady. Qyz úıiniń kúısiz, aǵalarynyń kemtalap, jalqaý bolǵany da bunyń óz esebiniń ústinen túsip, jaqsy nyshanǵa jorydy da, ishinen jymıyp qoıdy. Eki kózi áli de qyzda.

Aıǵansha ózine suqtana qadalǵan kózdi baıqaǵan joq-ty. Álginde balyq soıyp júrip, basyna ánsheıin nemquraıdy tarta salǵan bir sharshy qyzyl oramal sypyrylyp jelkesine túsip ketken eken. Bylaıǵy kezde de ıe bermeı, oramal astynan álsin-áli burqyrap shyǵyp kete beretin qalyń shash qazir, tipti jelkildep, qannen-qapersiz, úıge jetkenshe asyǵyp júgirip kele jatqan-dy. Aýyl ústindegi túsi basqa kisilerdi kórdi de, jaqyndap kelgesin aıaǵyn ımenshektep aqyryn basty. Attaryna minse de áldenege irkilip turǵan kisilerdiń ishinde tizgini qolynan túsip, aqtarylyp qalǵan qara murtty sulý jigitke kózi tústi. Onyń da buǵan qarap, iship-jep bara jatqanyn baıqasa da, túk jasqanbastan qara kózi jalt etip bir qarap ótti. Amandasqysy kep emeksip qalǵan jas myrzanyń tusynan aıaǵyn álgiden kóri shapshańyraq alyp, bilekteı burym arqasynda bulǵaqtap uzap bara jatty. Úıge jaqyndaı bergende ishten ishegi úzilerdeı qaqyldap jylaǵan jas balanyń daýsyn estip, keshe keshte sýǵa ketken Kenjekeıdiń sodan áli oralmaǵanyn bile qoıdy: «Beıshara aman bolsa jarar edi», — dep oılap, úıge úreılenip asyǵys kirdi. Shynynda da, jylaı-jylaı silesi qatqan bala bul kezde ábden kógerip, yqylyq atyp jatyr eken. Aıǵansha balany jerden kóterip aldy. Ótken túni de osy balamen arpalysyp shyqqan Aıǵansha tań atqansha uıqy kórmep edi; bul erteńgisin jumysqa ketkennen beri áli bir jan balany jubatpaǵan. Aýrý kempir irgege qarap jatyr. Óler aldynda úı ishindegi jandardyń júzin kórgisi kelmeı, qatty túńilgen. Eki aǵasy eki jerde sazaryp otyr. Kúndesiniń balasyna qashanda baýyry jibimeıtin Baljan óziniń ádettegi bezbúırek qataldyǵyna baǵyp anadaı jerde óz balasyn óbektep, ońashalanyp alypty.

— Qudaıdan úmitteriń bar ma? Myna balany nege jubatpaısyńdar? — dedi Aıǵansha. Oǵan úı ishindegilerdiń birde-biri til qatpady. — Bunyń sheshesin nege izdemeısińder? — Bul joly da buǵan bir jan til qatpady.

— Mynaý úı emes, mola ǵoı... mola, qý mola, — dep Aıǵansha eńirep jylap jiberdi de, balany baýyryna qysyp syrtqa júgirip shyqty.

Ol ketkesin de bir jan qybyr etpedi. Tek aýrý kempir qol taıanyp basyn kóterdi. Eki ıininen entigip, yrsyldap aýyr dem alyp otyryp:

— Ana baıǵus... Qudaıdan bala tilegende tap myna senderdeı bolaryn bilgen be?.. Basqany qaıteıin... Sen... Sen ekeýiń álgi qyzdyń soryna jaraldyńdar ǵoı, — dedi de, áli quryp jata ketti. Kezergen ernin qanyn shyǵara qyrqyp tistep alǵan. Ústine jamylǵan kórpe astynda ıyǵynyń basy selkildep jatqanyn úı ishindegilerdiń eshqaısysy baıqaǵan joq.

Tús aýa Kenjekeı keldi. Ústi-basy ebil-sebil. Tóleý taqymynyń astyna basyp otyrǵan qamshysyn ustaı túregeldi. Kenjekeı arqasyndaǵy mesti bylq, etkizip bosaǵaǵa tastaı saldy da, Aıǵanshanyń qolynda bul kezde, tipti úni shyqpaı, qyp-qyzyl bop yqylyq atyp jatqan balaǵa umtyldy:

— Sorly-aı!.. Baıǵus balam-aı!..

— Áı, túıe qaıda?

Kenjekeı túnerip tónip kelip qalǵan kúıeýine kóz qıyǵyn salmaı, tórde jatqan alashanyń shetine otyra qap, keýdesinen emshegin shyǵaryp balanyń aýzyna tosty.

— Sorly-aı, sory qaınaǵan balam-aı, ólýge qalypsyń ǵoı...

— Áı, túıe qaıda?

— Óz balań emes pe... Jubatsaq qaıtedi?

— Túıe qaıda deımin?

— Túıeń aram qatsyn! Borsha bolsyn! Qara ókpe tısin túıeńe!

Qamshy sartyldap ala jóneldi. Aıǵansha jylap, syrtqa ata jóneldi. Kenjekeı tyrp etpedi. Tek bir qolyn joǵary kóterip, aýzyna aparǵan emshekti de ala almaı, yqylyq atyp jatqan baýyryndaǵy balany qorǵap basyn buǵa berdi. Qaıratty erkektiń qolyndaǵy ótkir qamshy endi kóbine-kóp áıeldiń basyna tıip, jún arqasyn taspadaı tilip shypyldap jatyr. Kenjekeıdi bir jan arashalamady; ólimge basyn tikken ol dybysyn shyǵarmaı, denesine qamshy tıgen saıyn dir-dir etip tistene berdi.

Bir ret qamshy qaraqusqa tıdi de, kózi qaraýytyp ketti. Qansha ýaqyt ótkeni belgisiz, kózin ashsa... basy qorǵasyn quıǵandaı kótertpedi. Kók ala torǵaıdaı dene alaýlap, órtenip barady eken. Tek bala sorǵan baýyry ǵana jyp-jyly.

* * *

Táńirbergen artynda qalǵan sharýasyn árqashan tıanaqtap tyndyryp júretin-di; osy joly da jolǵa shyǵar aldynda aýylda qalǵan jigitterge ózderi kútip otyrǵan quda-qudaǵılar kelgenshe kúni buryn aldyn ala daıarlap qoıatyn jabdyq jónin muqıat tapsyryp ketken edi. Qıqar báıbishe qarsylyq kórsetkenmen, súıenishi myqty Aqbala bul joly tizgin erkin bermedi. Áke-sheshesiniń kelýine qarsy býýly jatqan teń-teń júkterdi sheshkizip, tór aldyna buryn bir jannyń jambasy tımegen asyl tósenishter jaıdy. Úı ishiniń dúnıe-jıhazyn qaıta jasaýlap, eń aıaǵy erteń áke-sheshesiniń ıyǵyna jabatyn túlki ishik, qasqyr ishik, qundyz ishikterdi aldyn ala ázirlep qoıdy.

Tek, nege ekeni belgisiz, Súıeý qartqa jibergen kisi keshigip jatyr. Táńirbergenniń de aıaǵy alysqa túsip ketti. Uzyn qulaq habarǵa qaraǵanda, balyqshylar aýlynda bolǵan kúnniń erteńine promsolǵa soǵypty; biraq onda aınalmapty; teńiz jaǵasyna kelip jatqan Temirkege tildeskesin, sol kúni aldyn keshtete atqa qonyp, Orda qonǵan bolysyna qaraı tartyp bara jatqanyn osy aýyldyń malshylary kóripti; biraq mundaǵy kisiler myrzanyń nege bulaı jany qydyryp dyzyǵyp júrgenin bilmeı, ań-tań bop otyrǵanda, qasyndaǵy bir atqosshysyn aýylǵa qaıtaryp: «Erteńderi oralam. Kútip otyrǵan qonaqtary kelip qalar, qamsyz bolmasyn», — dep Aqbalaǵa arnaıy sálem aıtyp jiberip edi; Aqbala basqaǵa shúbálansa da, bul jalǵanda myrzaǵa shúbá keltirgen emes-ti. Onyń ózine de, sózine de esh kúmánsiz senetin. Áke-sheshesiniń keletinine endi kámil sendi. Qalǵan jurt tipti sendi. Aýyl ishi ábigerde. Quıqyljyǵan halyq. Abyr-sabyr. Árli-berli júgirgen, birine-biri aıqaılap ámir bergen kisiler. Oshaq qazǵan, soıystyq mal jetelegen, pyshaq qaıraǵan jigitter.

Úı syrtyna aparyp yqqa qarata kilem qaqqan, tekemet, alasha qaqqan qatyndar. Úı men úı arasynda etegine súrinip, empeleńdegen kelinshekter. Syzyla basqan sándi qyzdar. Aqbala otyrǵan aq otaýda áldebir jaqtan ǵaıyptan taıyp kelgen hor qyzdar, qurbylas kelinshekter, abysyn-ajyndar. Dál qazir, dál osy bir qýanysh, qyzyq, shat-shadymanda bári bir aıaǵa bas qosqandaı; syqylyqtaǵan kúlki. Syldyraǵan shashpaý, sholpy, syrǵa. Artynan artynyp-tartynyp áke-sheshesi kele jatqan jas kelinshekti álgilerdiń bári qoshemettep, bári qurmettep, onymen birge ózderi de qosyla qýanyp, álden quttyqtap, álden shúıinshi surap apaq-shapaq, máre-sáre. Aqbalany qýantpaq bop júrip, onan buryn olardyń ózderi qýanyp kútken qonaqtar shynymenen kelip qalǵandaı, kóp zaryqtyrmaı áne-mine kelip qalatyndaı, tap qazir qyrǵa shyqsa ar jaǵynda qarasy kórinetindeı, bári birdeı dúrligip syrtqa júgirip shyqty.

Aqbala úlken ázirlikti áke-sheshesi kelgesin istegendi jón kórip, keıinge irke turǵysy kep edi. Biraq oǵan jeligip alǵan jelókpeler, jas kelinshekter boı bermedi. Ony syrtynan bılep, sońyra qonaqtar kelgesin de úlgiretin sharýaǵa aldyn ala yssylaı kirise bastady. Olar Aqbalaǵa aqyldaspaı, sońyra qonaqtarmen birge bolatyn osy tóńirektegi kóńildes, átibirli kisilerge álden habarlap, jan-jaqtan alǵyza bastady. Eń aıaǵy qonaqqa soıatyn maldardy da óriske jibermeı, oń bosaǵaǵa baılap qoıdy. Pyshaq qaıraýly. Qazan asýly. Bul aýyldyń qazirgi daıarlyǵy dál bir qyz uzatyp, kelin túsiretin aýyldyń ábigerinen bir de kem emes edi.

Kesheden beri Aqbala aýyl-aımaqtyń alaqanynda. Buryn báıbisheniń shashbaýyn kóterip júrgen áıelder endi onan sypyrylyp shyǵyp, balǵa úımelegen shybyndaı bári Aqbalanyń tóńiregine úıirile qapty.

— Sal kelinshek qandaı sulý?! Beý, buryn kózimiz baılaýly júrgen be? — dep kekseleý bir qatyn Aqbalanyń ajaryna suqtanyp edi.

— E, ol kezde sen neni kórýshi ediń, — dep basqalary oǵan dúrse qoıa berdi, — báıbisheniń shashbaýyn kóterem dep kózińe shel bitpedi me?

— Tóbemizde taırańdamadyń ba?

— Iá, tilimdi qyshytpa, sen qatyn.

— Oıbaı-aý, ol kúndestiginen istesin, bárinen buryn seniń, sen mundardyń zábiriń ótti ǵoı. Kórinbeshi kózime!

— Kórinbe!

— Ie, ıe, ket! Kórinbe!

— Joǵal!

— Joǵal!

— Tutaq!

— Tutaq!

Úı ishi shań-shuń boldy da ketti. Aqbalanyń ara túskenine qaramaı, kóp qatyn bir qatyndy alastap qýyp shyqty. Ózderi jek kóretin qatyndy qýý olarǵa dál bir jaý qashyrǵannan kem bolmaı, ý-shý, azan-qazan bop jatyr edi; kenet bir áıel Aqbalanyń anadaı jerde áńgimege aralaspaı, qońyraıyp otyryp qalǵanyn kórip, qasyndaǵy áıeldi túrtip qaldy. Ol arǵy jaǵyndaǵy bir áıeldi túrtip, qaısysy qaısysyn kinálaryn bilmeı bir-birine qarap betterin bir-bir úzip aldy; basqa kezde bolsa bir sári; betim-aý, masqara-aý, artynan artynyp-tartynyp, yrǵap-jyrǵap áke-sheshesi kele jatqan kelinshektiń qabaǵyn kirbiń shalǵan kúpirlik qoı! Sumdyq qoı! Sumdyq! Sumdyq! Esi shyqqan kelinshekter quddy áldeneden úrikken qustardaı oryndarynan dúrkireı ushyp turdy. Sonan keıin de bir dánge úımelegen áldebir óńsheń sarala qanat saıraýyq qustardaı, bári birdeı Aqbalanyń asty-ústine túsip, úpir-shúpir bola qaldy.

— Ne armanyń bar?!

— Iá, ıá, armany joq.

— Jer betinde áke-sheshesin sendeı ǵyp kútip alǵan áıel bar deısiń be?!

— Osynyń bári myrzanyń arqasy ǵoı.

— Sonyń arqasy!

— Pish-pish.

— Shý-shý...

— Nesin aıtasyń, sal jigit sen degende shyǵarda jany basqa...

— Iá! Iá, jany basqa...!

Aqbala buryn áke-sheshesin shaqyrta almaı zar ılep edi; endi degenine jetip áke-sheshesine arnaıy kisi ketkennen beri záre-quty ushyp, úıden de, túzden de jany baıyz tappaı sasqalaqtap, ábigerlenip bitti. Kishkene kóńil toqtatyp tynyshtalaıyn dese, áldenege qaq tórde qaqqan qazyqtaı tip-tik bop týra aldyna tesile qarap alatyn appaq qýdaı shal kóz aldyna tura qalǵanda, záre-ımany ushady. Jany dyzyǵyp tysqa shyǵady. İshke kiredi. Ne syrttan, ne ishten jany baıyz tappaı, bir úmit, bir úreı, ekeýi eki jaqtan antalaǵanda ne kúlerin, ne jylaryn bilmeı kúpti kóńildi jas pen kúlki eki jaqtan qınap:

— Nege keshikti eken? — dep jaltaqtap qasyndaǵy kelinshekterge qarady.

— Keler, kelip qalar, — deıdi olar.

— Baıǵus ata-anań da seni bir kórýge zar bop kele jatqan shyǵar,-deıdi olar.

— Solaı ma eken? — deıdi bul.

— Árıne. Eki kózi tórt bop kele jatqan shyǵar-aý, — deıdi álgiler.

— Endi shyda! Kóbi ketip, azy qaldy ǵoı, — deıdi taǵy da solar.

— Iá, ıá, az qaldy, — dep qostaıdy solardyń biri qalaıda bunyń mazasyn alǵan kúdikti seıiltpek bolyp.

— Az qaldy deısiń be? Apyr-aı?.. Apyr-aı, nege keshikti? — deıdi Aqbala báribir kúdigi seıilmeı.

— Bul keshikken be, baıaǵyda kelinshekter ata-anasyn jyldap kútetin, — dep aýzynyń ebi bar áldebir abysyn joqtan jubanysh tabady.

— Ata-anaǵa uzatqan qyz artynan kelý de syn. Ana sorlynyń qyzyna arnaǵan bir jasaýy bitse de, bir jasaýy bitpeı el jaǵalap júgirgenin kórdik qoı, — dep ózin kýálikke tartady taqa bolmaǵasyn taǵy bir abysyn sózge aralasyp.

Aqbala buǵan ılandy. Qurby-kelinshekter arasynda bir mezgil kóńili jadyrap, appaq júzi ánsheıindegi nurly ajaryn taýyp shynymen kóńildenip, qurbylasynyń áldebir áziline syqylyqtap kúle tústi de, kenet kilt tyıyla qaldy. El ishinde qaıda bir kúshi tasyp turǵan qudirettilermen ustasyp, qyrǵı qabaqtanyp taıtalasyp júretin áke minezi esine tústi de, taǵy da tap bir qara sýyqtaǵy japyraqtaı qaltyrap ketti: «Jerge qarap qalmasam ne qylsyn». Aqbala ózin jubatpaq bolǵan jańaǵy sózderdiń birine senbedi. Baıaǵy burymy seltıgen kishkentaı kezinen bastap ózi jaqsy biletin qatal ákeniń aq kirpigi, qyzyl kózi, osqyrynǵan yzaly ashshy mysqyly kóz aldyna keledi de, túsi demde buzylyp, dir-dir etip qaltyrap qoıa beredi: «Qudaı-aı, óziń qolda, qoldaı gór. Jerge qarap qalmasam qaıtsin...»

Kenet bir dybysty qulaǵy shalyp:

— Bireý keldi ǵoı. Solar... Solar bolar, — dep asyǵys túregelip, syrtqa júgirip shyǵyp edi.

Úı irgesinen tuıaǵy syrtyldap ótip bara jatqan sıyr eken. Aqbala taǵy da jabyrqap, bet-óńiniń boıaýy ońyp sala berdi. «Kelmeıtin shyǵar...» — dep oılap muńaıyp turǵan ústine qara sur báıbishe kirip keldi. Dál bir Aqbalanyń kóńilindegi kúdigi men qaýpin bilgendeı jaınańdap basyp, jaırańdap keldi de, Aqbalaǵa búıirin berip toqtady. Eki búıirin taıanyp alǵan.

— Aý, álgi aýyl bop kútken quda-qudaǵıymyz qaıda? Ne habar bar?

Aqbala qol-aıaǵy muzdap, súlderin shań-shań kóterip tur.

— Mynanyń esi durys pa? Nege úndemeısiń? Artynan áke-sheshesi kele jatqan kisige uqsamaısyń ǵoı?

Aqbala abdyrap sasyp turyp, áldeqalaı kúlimsiregenin ózi de ańdamaı qalyp edi.

— Esi durys pa?.. Áke-sheshe qýanyshy esin alǵannan saý ma? Kúıeýiń qaıda?

— A-a?..

— Kúıeýiń qaıda júr?

— Kúıeý?..

— Iá, kúıeýiń?

— Qa-qaıdam...

— O nesi taǵy? Toqal baıdyń baýyr etinen jaralmaýshy ma edi? Jónin saǵan aıtpaǵanda kimge aıtady...

— Aıtqan joq. Biraq... kelip qalar...

— Ie, jer jutpas, keler. Al biraq seniń áke-shesheń kelmeıtin boldy.

Aqbala sál qozǵalsa qulaıtyndaı sezdi. Kóz aldy teńselip, taban asty shaıqalyp, úı, ýyq, kerege-bári, bári pyshyrlap, túndik tóbeden sypyrylyp baratqandaı. Qazir ǵana qasynda turǵan kelinshekter de qapelimde qarasy úzilip alystap barady. Basy aınaldy. Kózin jumǵysy keldi. Osy qazir bunyń ózi de qaraǵannan qarap turyp dúnıeniń nege, nelikten teńselip ketkenine túsinbedi. Báıbisheniń nege dikektep, jer tepsinip turǵany da sanasyna birden jete qoımady.

— Tarqat myna dyrdýdy.

Aqbala dármensiz bir qımylmen qarsylyq bildirgisi kelip edi, biraq áldenege júregi daýalamaı jasqanshaqtap qala berdi. Aqbaladan eshteńe shyǵara almaǵasyn adýyn báıbishe endi qaharǵa minip, árkimge bir aıqaılap, qonaq kútip otyrǵan aýyldyń bar ázirligin byt-shyt qyldy. Qonaqqa soımaq bop bosaǵaǵa baılap qoıǵan maldardy sheship jiberdi. Bul kúnderi Aqbalaǵa qolqabys berip, qyzmetin istegen kelinshekterdi de qýalap, aýyl ústin lań tıgendeı etti.

Sosyn esin jıa almaı turǵan Aqbalaǵa jaıqańdap keldi de:

— Osy jelikkeniń jeter. Tóbemizde taırańdata beretin bul balyqshynyń aýly emes. Tyıyl endi, — dedi.

Osy kezde bir top kisi qatty daýryǵyp kep Aldabergen sofynyń úıiniń aldyna toqtady: Aqbala myna áldenege daýryǵyp kelgen ashýly topqa eriksiz nazar aýdaryp edi, kóp kisiniń ishinen osydan úsh kún buryn Súıeý qartqa jibergen aqı kóz jigitti kórdi. Bet-aýzy qyzyl alaqan. Basyn aq shúberekpen tańyp alǵan.

— Qý shunaq shaldyń kimdi qorlaǵany, áı? Kimdi basynǵany, á? — dedi Aldabergen sofy aqyryp.

Aqbala ishke kirýge ǵana shamasy jetti. Súlderi quryp, tósegine jete almaı, jolda turǵan adalbaqanǵa boıyn súıep asyla ketti. Súıtkenshe bolmady, buǵan kóńildes bir kelinshek syrttan súrine-qabyna kirdi:

— Myrza kep attan túsip jatyr.

— Qudaı-aı... Ne pıǵylymnan taptym...

— Qaıtesiń, shyda!..

Aqbala dirildep, kóz jasyn kúshpen irkip tur.

Jasaǵanbergen syrtqa shyqty. Basynda qundyz bórik. Iyǵynda túlki ishik. Elge kelgennen bergi ádet boıynsha ol búgin de tósekten turǵan boıda úı syrtyndaǵy aq shoqalaqtyń basyna shyǵyp, biraz seıildep, boı kóterip qaıtqansha edi; biraq yzǵyryq, sýyq jelden denesi titirkep ketti de, úlken úıdiń kúnshýaq betin yqtap tura qaldy.

Qasyna Táńirbergen keldi.

— Jasanjan, búgin qalaısyń? Uıqyńdy qandyryp turdyń ba?

— Jaqsymyn, aǵa.

— İnshálla, endi jaman bolmassyń. Týǵan jerdiń topyraǵy kisige maıdaı jaǵady ǵoı. Kóre qal, kóp uzamaı etke shyǵa bastaısyń.

Syrqat jigit kirjiń etti. Esh nársege zaýqy shappaı, ózinen ózi bereketi ketip, júdep kirbıetin de júretin áldeqashanǵy ádeti. Táńirbergen túk sezbegendeı janaryn alysqa tastap mańqıyp tur. Sulý murty jilik maıyn jaqqandaı kún astynda jyltyraıdy. Sonaý jaqta yńyranyp, talyp estilip turǵan teńiz sarynyna bir sát qulaǵyn túrip, tyń tyńdap aldy da, júzin inisine burdy:

— Baıqaısyń ba, osy teńiz ashýly-aý! Ókirip jatqanyn kórdiń be? Mynaý óksigi.

— Isha-a!

— Mezgili ǵoı.

— Iá, ár nárseniń óz mezgili bar.

— Shaı ishtiń be?

— Joq... Nege ekenin bilmeımin, asqa tábetim shappaıdy.

— Júr, shaıdy búgin bizden ish!

— Maqul, bolsyn. Júr, — dep jas jigit tez peıil bildirip, aǵasynyń aldyna túse berdi de, kenet toqtap tura qaldy.-Osy... aýylda otyn jaǵy qalaı?

— Otyn?

— Iá, otyn...

— Ony qaıtesiń?

— Keshe... sofy aǵamnyń báıbishesi saýynshy áıelge tezek bermeı, shańqyldap urysyp jatqanyn kórip edim.

— Sondaı usaq-túıekke kóńil bólip qaıtesiń?

— Kún sýytty... Beısharalar, tym qurysa, ot jaǵyp... úılerin jylytyp otyrsa...

Táńirbergen inisin ertip ishke kirdi. Tórge shyǵyp bara jatyp aldynan tik turyp kútip alǵan Aqbalaǵa yńǵaı bermedi:

— Shaıyńdy ázirle!

Aqbalanyń aıaǵy aýyrlap qapty. Kúıeýiniń sońyn ala kirgen kisi basqa emes, qaınysy bolsa da keń kóılek astynan biline bastaǵan qarnynan qymsyndy ma, shaı qamdap júrip boıyn jaza almaı qymsynyp boldy. Qara daq sekpil shala bastaǵan appaq júzi muńdanyp, kisi aldynda kózin tómen sap júretin bopty. Kúıeýi men qaıny aldyna dastarhan jaıyp, shaı jasap, báıbishege bárin ázirlep berdi de, ózi as úıge shyǵyp ketti.

Jas myrza jurt aldynda ózin ustaı biletin kelinshektiń osy joly da aıaǵyn ádettegideı asyqpaı, yrǵap basyp jónelip bara jatqan sulý boıyna qyzyǵa qarap, kóziniń astymen jóneltip saldy. Shynynda, osy beısharanyń jazyǵy ne? Bar kinási-ákesi men osy aýyldyń arasyna deldal dáneker bop, qyrǵı qabaq kisilerdi tatýlastyryp jiberý edi. Onysy aıaǵynda ózine soqqy bop tıdi. Aqbalany aıady. Keıde keshkisin burynǵy ádetpen aq toqaldyń ystyq tósegine ańsary aýyp, kórpe astyna syn berip kirip barǵysy kep aýalanyp turady. Ystyq qushaqqa bir kirse, e, onyń arjaǵyndaǵy erkektiń jaıyn biledi de, bosańsyp bara jatqan boıyn kilt tejep, dereý qataıyp ala qoıady.

Aqbala shyǵyp ketkesin, kesege juqqandaı qyzyl kúreń shaıdy asyqpaı, baptap iship otyryp:

— Jasanjan, osy sen kedeıdiń soıyl soǵarysyń. Birge týsaq ta, bizden góri ishiń solarǵa buryp turady, — dep myrza oıynyń ar jaǵyn ashpaı, inisine kúlimsireı qarady.

— Iá... aıta ber!

— Kedeıdiń qyzyna úılenýge qalaısyń? — dedi, kóziniń qıyǵyndaǵy álgi jymysqy kúlki jyltyńdap inisin baǵyp otyr.

Jasaǵanbergen buny álgi bir sózdiń oraıyna qaraı aıtylǵan ázil bolar dep oılady.

— Áıel alýǵa da qabilet kerek. Aýylǵa ań kelse qorada jatyp úretin sofy aǵamnyń ala moınaqtary sekildi, nansań, óz basym qyzǵa qyrsyzbyn.

«Qýyn kórdiń be? Qaıda buryp bara jatqanyn qara!» — dedi Táńirbergen ishinen.

— Myna balyqshylar aýlynda bir Láıli bar, tek Májnúni bolmaı quryp júr.

— Taǵy ne pále shyǵardyńyz, aǵa?

— Shyraǵym-aý, qatyn alý, bala súıý Qudaı buıryǵy emes pe?! Qalaı týlasań da, sońyra sen de bir noqtany basyńa kıersiń.

— Ný, k chertý. Qoıyńyzshy!..

Táńirbergen endigi áńgimeni ońasha otyryp sóıleskisi kep, áıeline:

— Dastarhandy jına, — dep ámir etti. Óziń de shyǵa tur!

Báıbishe kúıeýimen taqymdasyp qatar otyryp shaı quıyp bergeni bolmasa, ol qazir úı ishiniń sharýasyna aralaspaıtyn. Ol aýyz úı jaqqa daýystady. Eshkim úndemegen soń qara sur báıbishe qaharǵa mindi:

— Áı, kereń boldyń ba? Samaýyrdy áket.

İshke Aqbala kirdi. Samaýyrdy kótergeli eńkeıe berip báıbisheniń qulaǵyna aýzyn aparyp:

— Basqa sóz tappadyń ba? — dep edi.

— Adyra qal! Tórkini joq, tul toqal! Seni me... Seni endi tóbege uryp otyryp jumsaımyn, — dedi báıbishe.

Aqbala samaýyrdy syrtqa ala jóneldi. Jasaǵanbergen aıaqastynan shıryǵyp, ornynan atyp turdy.

— Jas adamsyz, oqymasańyz da qalaǵa baryp tatar baılarymen aralasyp júresiz. Eki áıel... eki áıel alǵanyń uıat qoı! Masqara ǵoı! — dep bozǵyl beti dý etip, saýsaqtarynyń ushy dirildep, óńirindegi túımelerin julqylap, tartqylaı bastady.

— Ný!.. Ný, nastoıashıı feodal!

Qatty ashý keýdesin qysyp, qyp-qyzyl bop býlyǵyp toqtady. Osydan keıin birazǵa deıin ózine-ózi kele almaı, aq torǵyn oramalmen mańdaıyn, betin súrtip, úıdi ersi-qarsy kezip ketti.

— Eı, shyraǵym, — dedi Táńirbergen, — sóktiń eken, bizge túsindirip sók. Jasy úlken kisini sógetin boqtyq sózge bizdiń tilimiz de kende bolmas.

— Úlken... Úlken... Aýyz ashsa tek úlkendigin sádettep shyǵa keledi. Kishi bolǵansha kúshik bol deıtini taǵy bar. Men biraq... khe, khe... kúshik bola almaspyn!

Jasaǵanbergen kúrk-kúrk jótelip júrip ishigin kıdi. Bórkin kıdi. Túrme belbeýmen belin býdy da, tór aldynda miz baqpaı sazaryp otyryp qalǵan aǵasyna kóz salmastan syrtqa ata jóneldi. Esik aldynda jatqan ıttiń aıaǵyn basyp ketti. Qyńsylap qalǵan ıtti qaıyryla bere qamshymen tartyp jiberdi. Áli de ashýy tarqamaı, yzaǵa býlyqqan jigittiń ileli aryq júzine taram-taram qan júgire bastady. Dir-dir etken qolymen jańa ıt urǵan qamshyny tobylǵy sabynan qysyp ustady da, tóńiregine kóz tastady. Tóbege kep qalǵan shaǵyrmaq kúnniń nury jarqyrap, jaz boıy mal jaıylmaǵan qora mańynyń qaý shóbi-terisken, ızen, jýsan-uzaryp solyp, kúzgi jel astynda dir-dir qaǵady.

Jas jigit aǵasymen ekeýiniń arasyndaǵy álgi bir tús shaıysqan kıkiljińnen keıin ishke qaıtyp barǵysy kelmedi. Malaı jigit erttegen atqa minip, tazylaryn ertip júrip ketti. Áýeli qum ishinen qoıan izdedi. Onan aýyl syrtyndaǵy qara adyr qat-qaqty at tuıaǵymen tasyrlatyp jortyp júrip, buırattan túlki qaqty. Biraq ań qashpady. Jas jigit te qulyq qoıyp ań izdep júrgen joq; kúni boıy ersoqty bop qaljyraǵan kezde Bel-Arannyń basyna shyqty. Buryn Bel-Arandy munshalyq bıik kórmeıtin. Osy daladan neler jyldar jel-quzy mújip tastaǵan kishigirim japyryq shyń kóretin. Basyna shyqqanda kisi tabany jerden úzilip, kókke bir-aq kóterilip ketkendeı eken. Sol sátte kóz aldynda jatqan osynaý shetsiz-sheksiz dala tipti dalıyp, qol-aıaǵyn sozyp jibergendeı boldy. Jasaǵanbergen únsiz sarylǵan mylqaý dalaǵa enjar qarap turdy da atyn tebindi. Áli de bolsa aýylǵa qaıtqysy kelmeı, aq arǵymaqty jalǵyz aıaq eshki izge salyp, shyq qabaǵyn qıalap, teńiz jaǵasyna qulady. Kún sýytqaly teńiz beti burynǵydan da qatty tútigip, zárlene qaraýytyp yńyranyp jatyr eken. Qatar aldynda sý kádimgideı qoıýlanyp, dóńbekteı-dóńbekteı aýyr tolqyndar aqyryn lyqsyp túıligedi. Muz aınalǵan jaǵalaý, tipti tolqymaı, qur kilkildep aq qaımaqtana bastapty.

Jasaǵanbergen buǵan da den qoımaı, kóz aldyndaǵylardy syrttaı salǵyrt sezinip, bytpyldyń shoqalaq arasymen atyn aqyryn bastyryp keledi. Shoqalaqtyń biri-úlken, biri-kishi. Báriniń basyna jyńǵyl ósken.

Syrt jaǵynan bireýdiń:

— Ýaı, bul qaısysyń? — degen daýsy shyqty. Jas jigit at basyn irkip toqtaı qaldy. Jol jıeginde ózin tosyp turǵan balyqshy shaldy kórip, jalma-jan attan domalap túse qaldy. Móńke osy jigittiń ana joly ýrádnık tergeýinde shyr-pyr bop Kálenge ara túskenin umytqan joq edi.

— Shyraǵym, jasyń kishi bolǵanmen, jolyń úlken. Qudaı aıdap aýyl ústine kep qalǵan ekensiń, úıden dám tatyp ket, — dedi Móńke.

Jas jigit buryn-soń balyqshylar aýlynda bolǵan joq-ty. Jerqazbalar oǵan kórtyshqan ıleýindeı kórindi. Sol sezim ishke kirgesin de oıynan shyqpady da, qol-aıaǵyn kósile almaı, etek-jeńin jınap bir ýys bop otyr edi.

— Balam, osy kúni patshanyń óz basy da áńgimeli bolyp jatyr degen ne? — dedi Móńke.

— Ras, aqsaqal.

— Apyr-aı, á! Biz... myna qara halyq jer basqan pende de patshadan asqan myqty bar dep oılamaımyz ǵoı, júdá. Kókte Qudaı, jerde patsha deýshi edik. Balam-aý, sonda patshamen jaýlasyp júrgen qaı myqty?

— Patshamen be?

— Iá.

— Qalaı desem eken? Bir sózben aıtqanda, aqsaqal, tóńkeris boldy.

— Tóńkeris?.. Patshany tóńkermek bop júr me?

— Iá, solaı.

— Ne qylsa da olar da osal bolmady ǵoı. Tekti jerden shyqqan shyǵar?

— Joq, olar osy ózińizdeı kedeıden shyqqan kisiler.

— Solaı ma? E, onda patshanyń baǵy qaıta bastaǵan eken. Iá, «Myń asqanǵa bir tosqan»...

Jasaǵanbergen kóp otyrmaı, qoshtasyp júrip ketti. Jas jigit balyqshylar aýlynan kóńilsiz attandy. Osylardy teńizden basqa túk bilmeıtin kereń kisideı kóretin. Kúıki tirlik qajap, yǵyr bolǵan jandardyń basynda kún saıyn teńizden qazandyq balyq ustap, qatyn-bala asyraýdan basqa oı da, arman da joq qoı deıtin. Endi baıqasa bulardyń da uǵymy ózgeripti. Jer táńirisi dep júrgen aq patshany ana jaqta jaradan alyp jatqan bir qudiret kúshtiń baryn bular ekesh, bular da sezip, eleńdesip otyr. Bir ǵajaby, soǵan qynjylǵan bir adamdy kórgen joq. Eń aıaǵy jańaǵy jaman shal da patshany tabalaǵandaı ma, qalaı? Iá, tabalady?! «Myń asqanǵa bir tosqan»... Apyr-aý, bul zaman ne bop barady! Jas jigittiń at soqqan denesi endi, tipti, qatty tıtyqtap, tas tıgen japalaqtaı erge shógip qaldy. Jańa onyń balyqshy aýyldan jabyrqaý attanǵanyn kórgen kisiler ár saqqa júgirtti. Máselen, Móńke: «Baı myrzasy úıimizdi qomsyndy», — dep oılady. Sýdyr Ahmet: «İshi-syrtyn birdeı ǵyp toıdyryp jóneltpegesin qonaqtyń qabaǵy qaıdan ashylsyn», — dep oılady. Al, Jasaǵanbergen kelerinde tóńiregine suqtana qarap kóz salyp kelip, keterinde súlelenip, ıyǵy túsip bara jatqanyn Qaraqatyn, tipti, basqasha túıdi. Ol balyqtan ústi-basy malmandaı sý bop kelgen kúıeýin de kútip almaı, úı jaǵalap júgirip júr:

— Ne bilgeniń bar? Baı aýyldyń myrzasy kelip ketti ǵoı. Balyqshy aýyl atansaq ta, Qudaıǵa shúkir, jurttyń azy men tozy emespiz. Baı aýyldyń mańdaı aldy jigitterin ózimiz aıaqtandyrýǵa qaradyq. Ana joly Táńirbergen Aqbalany toqaldyqqa alsa... endi oqyǵan myrzasyn taǵy biz aıaqtandyrǵaly turmyz. Kórersiń de bilersiń, álgi jigit bizdiń Aıǵanshamyzdy... ıe, ıe, aspandaǵy aıymyzdy áketkeli júr.

— Ony qaıdan bildiń?

— Aı, oıbaı-aı! Men bilmeıtin jerdiń astynda ǵoı. Jigittiń betine osylaı bir qaradym da, bárin bile qoıdym. Qyzdy kórem dep kózi jyltyńdap kelip edi. Kóre almaǵasyn, áne, ánekeı... unjyrǵasy túsip súmireıip ketip barady. Oı, ne qylasyń?! Jas myrzanyń syrtynan qarap turyp, qybym qanǵany sonsha... óz sanymdy ózim úzip-úzip aldym!

Qaraqatyn kelesi joly áńgimeni jańaǵydan da góri údetti:

— Nesin jasyraıyn?! Qazir Táńirbergenmen aramyz jaqyn ǵoı. Aýlyna barǵanda ol bizge Aıǵanshany inisine alyp bergisi keletin yńǵaıyn tanytyp edi. Jastardyń arasyna jeńgelik et dep edi. Oqyǵan jigittiń myna kelisi tegin emes ekenin bildim, biraq jigittiń bizdiń úıge túspeı, ana jaman Móńkeni saǵalap kelgenine kúıip kettim. Sosyn, qyzǵa jetip bardym da, «al, sorly, úıden shyqpa, — dedim.-Seni kóreıin dep jigit kelip otyr, baı aýyldyń baǵlan myrzasy, — dedim.-Biraq sen de osal emessiń, shoshańdamaı otyr bylaı», — dep, qyzdy qozǵaltpaı qoıǵan men... men ǵoı.

* * *

Móńke men Tóleý aý qarap qaıtty. Ekeýi de únsiz. Eki-úsh kúndikte qatqan kókshe muzdy taıǵanaqtap syqyr-syqyr basyp keledi. Tóleý til qatqaly oqtalsa da bata almady. Qart balyqshynyń qabaǵy qatyńqy. Elaman, Kálen, Raıdan aıyrylyp saǵy synyp júrgende buǵan taǵy bir tosyp pále tap boldy. Qaı zamannan ydys-aıaqtary aralasyp otyrǵan Dospen qazir dúrdaraz. Qatar otyrǵan eki úı bir-birine qatynamaı qaldy.

Qaraqatynnyń jaıy belgili. Bul tusta Móńke Dosqa ókpeli. Basqany qoıǵanda, ol shirkin aýyr ómirdiń azabyn birge kótergen qashannan bergi kári dos emes pe?! Jer túbinen birge jasasyp kele jatqan tatý-tátti shaǵyn bir ǵana tús shaıysýdyń tusynda qalaı umytty?

Móńke buny tiri janǵa tisinen shyǵarmasa da, ishinen qatty qınalady. Qysqa qaraı jalǵyz kisige muz astynan balyq aýlaý qıyn bolǵasyn Tóleýdi serik qyp qasyna qosyp alǵan-dy.

— Asymdyqtan aýysqan balyqty kórshińe berersiń, — dedi Móńke aıyrylysar jerde.

Tóleý úıine buryldy. Kenjekeı esik aldynda otyr edi, kúıeýin kúndesinen buryn kórdi. Kúndesinen góri burynyraq túregelse de, biraq sonan artyqqa batyly jetpeı, ysyrylyp keıin sheginip ketti.

Baljan jaıshylyqtaǵy sýyq qalpyn buzbaı, ornynan aqyryn túregeldi. Tóleýdiń sý kıimderin sheshindirip jatyp:

— Kóılegiń kirlep ketipti, sheship bere ǵoı, jýyp tastaıyn, — dep kúndes áıeldiń ádettegi til tapqysh sıqyrlyǵyna baqty.

Kenjekeıdiń óńi synyq. Qazir onyń balalary da buıyǵy. Burynǵydaı anasynan joqty surap, jónsiz qyńqyldamaıdy. Osy úı anasyn shettetip júrgenin sezgen bala kún sanap renish pen yzany ishine jıyp, dyqtanyp ósip kele jatqan-dy.

Kenjekeıdiń qazir kúıeýine ábden kóńili qalǵan. Kúndiz úı ishiniń kúıbeń-kúıbeń sharýasymen kún ótkizse de, túnemelikke qaraı osy kúngi óziniń basyndaǵy qorlyq halge azarlanyp, yzaǵa býlyǵyp, júregi jaryla jazdap jatsa da, biraq; dybysyn shyǵarmaı, jas sábıin baýyryna qysyp alady. Ol, ásirese, ótken túni tań atqansha uıyqtaı almaı, kúıeýi men kúndesi jatqan jaqqa qulaǵyn tigip, qasiretke ýlanyp jatyr edi. Bir ystyq qol basynan sıpap, únsiz jaqyndaı berdi. Kenjekeı dir etti. Baýyryndaǵy balany tastaı saldy da, tún jamylyp kelgen álgi ystyq qoldy shap berip ustaı aldy:

— Sen be?

— Tss. Me-meee...

Qarańǵyda júzin kóre almady. Daýsy da sybyrlap shyǵady: tek ystyq demi, tynys alǵany bir túrli. Aýa jetpeı bara jatqandaı tanaýy shýyldap kelinshektiń qoınyna kirdi. Ystyq demi áıel denesin órtep barady. Tósek tarlyq etkendeı óz boıymen Kenjekeıdi irgege ysyryp, salǵan jerden qyzylǵa túsken búrkitteı, aı-shaıǵa qaratpaı tyqsyryp ala jóneldi. Basqa kezde, bálkim, Kenjekeı myna qımyldyń sólekettigin biler edi. Osy joly qý nápsi bunyń óziniń de qulqynyn qurtyp baratty ma, sónip qalǵan jalyndy qaıta tutatyp, qoınyna kirip kele jatqan erkekti qushaqtaı aldy:

— Sensiń be?

— Iıee... mee...

— Kóz jasym saǵan da jetken eken ǵoı...

— Iááá... seett... Ke-keelldim... seeńeshee...

Kenjekeı shapshań serpilip irgege tyǵyla qaldy. Dir-dir etedi. Qalaý endi aı-shaıǵa qaramady. Álgiden keıin ile-shala umtylyp Kenjekeıdi qaıta qushaqtamaq bolyp edi; Kenjekeı qorǵanysh izdegendeı, irge jaǵynda jatqan kishkentaı balaǵa jabysty. Qalaý oǵan da toqtamaǵasyn kúıik kótergen áıel uıatty qoıyp:

— Qudaı-aý, — dep úıdi basyna kótere aıqaı saldy. — Endigi kórsetpegeniń osy ma edi?! Bul qaı qorlyǵyń?

Qalaý toqtar emes, arsyz ólermendikpen únsiz umtylyp áıeldiń aýzyn basyp, qolyn qaıyrmaq bolyp edi, Kenjekeı ony dál keýdeden túıip jiberdi.

— O, qara bet!.. Ket! Jo-ǵal!

Qalaý kereýetten jerge dúrs etip qulap tústi. Úı ishi tastaı qarańǵy. Bir jan úndemedi. Tóleý de únsiz. Kenjekeıdiń tóseginen ne bary qol sozymdaı ǵana jerde, kishi áıeldiń qasynda jatyr. İnisiniń qylyǵyn quptaǵandaı tyrp etpeı jatqanyna áıeldiń jany, ásirese, qatty qorlanyp edi. Tar tósektegi jańaǵy alysta oıanyp ketken jas balaǵa da burylmaı, jastyqty baýyryna basyp qushaqtap aldy da, ókirip jylady.

Erteńine Aıǵansha jeńgesiniń qasyna kep jatty. Osy kúnnen bastap Aıǵansha úıde otyrǵanda Kenjekeıge bulardyń eshqaısysy kóz alartpady. Bul úıde Aıǵanshadan yqpaıtyn jalǵyz Qalaý. Ol búgin taǵy da tosyn ermek tapty. Ter aldynda shalqasynan túsip shaljaıyp jatyp aldy da, muzdaı oshaqtyń aldynda ózimen-ózi oınap otyrǵan Kenjekeıdiń úlken balasyna:

— Áı, Ótes, peri kel! — dedi.

Aǵasynyń qoly batyp qalǵan jeti jasar sary bala ornynan qozǵala qoımap edi, Qalaý jastyqtan basyn kóterdi. Biraq turǵan joq; tek tóseginen quıryǵymen syrǵyp tústi de, balany bir julqyp, jalp etkizdi.

— Menimen pirge týǵanyń ras pa?

— R-ras.

— Onda sylama.

Ótesh jasyn jutyp, dir-dir etip tur. Qalaý endi oǵan:

— Kúl! — dedi aqyryp.

Ótesh jas móltildegen kózimen aǵasyna jalyna qarady.

— Oı, kúsik, kúl dedim ǵoı saǵan.

Ótesh yrjıdy. Qalaý osy balaǵa ne aıtsa sonyń bárin istete alatynyna yrza bolǵany sonsha, tańyraıǵan qos tanaý shýyldap, yrjalaqtap kúle tústi de, taǵy da túsin tez sýytyp ala qoıdy:

— Sen osy kimnen týdyń?

Qart ájesi Óteshti «sút kenjem» dep emsheginen erte aıyryp, óziniń baýyryna basyp edi. Ótesh Kenjekeıden týǵanyn bilse de, biraq óziniń boıyndaǵy anaǵa degen ystyq sezimin syrtqa shyǵara almaı, únemi ishinen býlyǵyp júretin.

— Oı, salym! Úndemeýin qarash. Ásemnen týdym dep tek ber jaǵymen aıtady.

Yzaqor bala ıegi kemseńdep, kúshpen tejegen jas kózinde móltildep tur. Qalaý endi onyń jer-jebirine jetip:

— Sen ana saman qatynnan týdyń, — dep Kenjekeıdi kórsetip edi, bala:

— Joq, joq, onan týǵam joq, ájemnen týdym, ájemnen týdym, — dep azarda-bezer boldy.

Anadaǵy oqıǵadan keıin Kenjekeı nazaryn tiktep qaınysynyń betine qaraǵan emes-ti. Úı ishinde áldeqalaı kezdese qalsa da, Kenjekeı betin buryp, teris aınalyp ketip júrgen. Sonan beri Qalaý da jeńgesine qatty óshigip alyp edi.

— Áseńnen týǵanyń ras bolsa, má, myna kóseýdi al! Ana saman qatyndy ur! Tek, aıama, qatty ur! — dep balany taǵy bir pálege aıdap saldy.

Aǵasy bergen kóseýdi Ótesh qos qolymen ustaýy ustasa da, biraq ornynan tyrp etpeı dir-dir etip tur.

— Oı, salym!.. Anańdy aıap tursyń ba? — dep Qalaý balany qaıraı tústi. Bala rahymsyz qatal aǵanyń eki kózin aıyrmaı baǵyp turǵanyn kórdi.

— Ur! Ur! — dedi Qalaý.

Bala byqsyp janbaı jatqan otty úrlep jatqan Kenjekeıdi bara sala shynymenen aıamaı uratyndaı júgirip bardy. Biraq dál urar jerde qoly barmaı, dir-dir etip turyp qap edi, sol sátte syrt jaǵynan:

— Oı, kúsik, urr! Ur, — degen ámirdi esitti.

Bala qolynda kóterip turǵan kóseýdi qalaı siltep qalǵanyn bilmedi. Kóıleksheń otyrǵan Kenjekeıdiń qaryna temir kóseýdiń tumsyǵy qatty tıgen-di. Kenjekeı kóseý tıgen jerdi qysyp ustady da, dem almaı otyryp qaldy. Sonan bir kezde balasyna burylyp:

— Aı, Óteshjan-aı, saǵan ne deıin... balasyń ǵoı áli! — dedi aqyryn, ashý-zilsiz, jáı ǵana.

Ótesh kózine jas quıylyp tursa da, jurt aldynda jylaı almaı, ıegi dirildep, kógerip qatty da qaldy. Qalaý máz bop, sanyn shapattap jatyr edi, erteden beri Qalaýdyń istep jatqan búligin únsiz baǵyp otyrǵan Tóleý ornynan atyp turdy. Bara sala inisin jaǵasynan julqyp:

— Oı, ıt!.. Tur! — dep aqyryp edi, Qalaý aǵasynyń qolyn qaǵyp jibergen boıy eń bir jandy jerine qoıyp qaldy.

Bala kezde Qalaýdy taı teýip bet súıegi jarylyp, sol arasy keıin tyrtyq bop bitken-di. Tuıaqtyń orny qazir yrsıǵan tyrtyq. Ásirese, yrjalaqtap kúlgende bútkil beti bir jaǵyna qaraı yrsıa qısaıyp, usqyny qashyp ketetin-di. Onsyz da ózinde qulaq joq. Moıyn joq. Buzaýshyq sabyndaı basty baýyryna úlken yzǵarmen tartyp, súzegen taıynsha buqadaı tóbeleske ázir tur eken. Tóleý bir kisige derbes áli keletin. Ásirese, qara bilek, birge-bir tóbeleste eshkimge des bermeıtin. Ol inisine úlken yzǵarmen umtyla bergende, anadaı jerde aǵash tósekte jatqan ananyń kózine kózi túsip toqtaı qaldy. Anasy eki kúnnen beri til-jaǵy baılanyp, úı ishin kózimen jep jatqan-dy.

— Tura tur, bala. Bul úıde endi qaı jeńgenimiz turarmyz.

— Bolsyn. Oǵan da turam. — Tóleý anasyna baryp edi. Biraq qara kempir onan kózin aýdaryp, júzin basqa buryp áketti. Bul túri: «Bar sengenim sen ediń. Senen de qol jýdym. Tym qurysa, anańnyń betin japqanyn kútseń netti», — dep nalyp, kóńilin ary salǵandaı edi.

Aıǵansha úıge júgirip kirdi: tabaldyryqtan attaı bere qara kózi jalt etip anasy jatqan jaqqa qarady. Sosyn úı ishindegi jandarǵa jyldam kóz tastady da, anasyna jetip bardy. Tóseginiń janyna tizerlep otyra qap, anasynyń muzdap bara jatqan qolyn ustady.

— Apaa..

Kempir qyzynyń qolyn ustap ernine apardy. Buryn-soń anasynyń munshalyq eljirek kezin kórmegen Aıǵansha úreılenip ketti.

— Apa!.. Apa-eke!..

Kempirdiń álsiz saýsaqtary aqyryn jazylyp, ýysy bosap baratty. Sol sol eken, kórpe astynda jatqan iri dene yshqyna bir sozylǵandaı, qol-aıaǵy qapelimde uzaryp ketti. Aıǵansha ókirip jylap, anasyn qushaqtap ústine qulady. Eki kelinshek eki jerden daýys salyp, balalar úrpıisip, úı ishi áp-sátte ý-shý boldy da ketti.

Dál osy kezde esik ashylyp, moınyna at dorba salǵan segiz-toǵyzdaǵy bala basyn ishke suǵa tústi de, dereý keıin tartyp aldy; osy qazir balany ıtermelep ishke kirgizip jiberip, ózi jalt berip syrtta úıýli jatqan otynnyń ar jaǵynda tyǵylyp tura qalǵan Sýdyr Ahmet tasadan dedektep júgirip shyqty:

— Ne boldy? Ne bop qaldy?

— Jylap jatyr.

— Kim?

— Bári... Bári jylap jatyr.

Sýdyr Ahmet úı jaqtan shyqqan tarǵyl daýystarǵa qulaq salyp seltıip turdy da:

— Á-á-á! — dep basyn ızedi, — kempir ál ústinde jatyr edi. Durys... durys! Imany joldas bolsyn... Júr... Júr, kettik! Myna aradaǵy Álibı aýlyna baraıyq!

— Itteri qappaı ma?

— Qappaıdy. Qasyńda men júrgende neden qorqasyń?

— Qaıyr-sadaqa bermese qaıtem?

— Tek, tek ári! Basqa kezde bermegenmen, aýyzasharda jurttyń qoly ashylyp ketedi.

Bıyl qoraǵa kirerde Sýdyr Ahmettiń jalǵyz atyn qasqyr jegen edi. Onyń ústine qarap júrmeı balyqshylarmen tús shaıysyp, ásirese, apyr-aı... Apyr-aı... jazǵan basym-aı, kótti jýan belden qysyp, jónime qarap júrmeı, qazirgideı abyrjynyń tusynda úı ishi qazan qaınatatyn únem tappaı, taryǵyp otyrǵanda aýys-kúıisi mol Móńkeni renjitip alǵany... Qap, qap, ne qylasyń?.. Bárinen buryn osy jaǵdaı bunyń janyna qatty batty. Dos úıirsektep baýyryna tartqanmen, biraq ana qara páleden ne shyqsyn? Endi, mine... kúnbe-kún qazan qaınatyp otyrǵan asymdyq balyqtan qaǵylyp, bala-shaǵaly úı úıitilip otyr. Keı kúnderi muzdaı úıde buratylyp ash jatatyn bop júrgen-di.

Basqa amal qalmaǵasyn osy el oraza ustaǵaly Sýdyr Ahmet úlken balasyna jarapazan aıtqyzyp júr. Joǵalyp ketken tory attyń jem dorbasyn balanyń moınyna salady. Sosyn balany qolynan jetelep júrip, aıaq jeter jerdegi úılerdi aralatyp shyǵady. Qabaǵan ıti bar úılerge qarańǵy túskesin ózi ertip aparady. Itterdi qaqpa shekpenniń shalǵaıymen jasqap, tartynshaqtap aıaǵyn baspaı turyp alǵan balasy bar bolǵyrǵa:

— Bar, bar! — dep ishke ıtermeleıdi. — Uıalma! Jarapazan aıtqan saýap. Saýaby shash etekten. Moınyńdaǵy bir paryzyńnan qutylasyń. Oıbaı-aý, orazada aıtqan jarapazanǵa qaı musylman qýanbaýshy edi?!

Bala bettemeı, sheginshekteı túsedi. Jas bolsa da túısigi bar bala oraza ustaǵaly kúni boıy nár tatpaı, aýyzasharǵa ózegi talyp jetken jurt aldyna kelgen asqa jańa otyra bergende syrtta ıt úrip, ile-shala syqyr etip esik ashylyp, ar jaǵynan qylqıǵan moınyna at dorba ilgen qaıdaǵy bir zarjaqtyń kelgenin qaıdan unatsyn?! Asqa jańa ǵana aýzy tıgen kisiler túsine bermeı tyjyryna qalatynyn bala baıqap júrgen-di.

— Áke-aý, bir jan qýanbaıdy. Myna sor mańdaı qańqyldap boldy ǵoı... dorbasyna qos ýys qara tary sal da shyǵaryp jibershi deıdi.

— Á-á, súıdeı me?

— Súıdeıdi.

— Dese deı bersin. Al, sen olardyń... dinsiz kápirlerdiń sózin tyńdama. Jarapazanyńdy aıt, sadaqasyn al... Sosyn shyq ta júre ber.

— Iá, qoıshy...

— Qoıy nesi? Qarshadaı bolyp alyp óziń ne qylǵan tilazarsyń? Bet monshaǵyń úzilip kete me? Qyz emessiń ǵoı sen. Bar degesin bar! Qalaı bastaý kerek ekenin umytqan joqsyń ba? «Bir kelgen on eki aıda jarapazan...»

Sýdyr Ahmet syrtta, otyn tasasyna tyǵylyp tur. Ákesine jaltaq-jaltaq qaraǵan bala keshki ot sáýlesi tereze áıneginen jylt etken úıge qaraı yqylassyz aıaq basady. Aq pen qyzyl arasynda aýyz ashyp jatqan kisilerdiń ústine ımenshekteı kiredi. Aldyndaǵy asqa basy túsip ketken kisilerge nazaryn kótermeı, esik aldynda tilersegi dirildep turyp sýyqqa qarlyqqan jińishke daýyspen álginde ákesi úıretkendeı: «Bir kelgen on eki aıda jarapazan...» — dep kózinde jas móltildep turyp alǵasyn, qaısybir rahymy túsken úı júdeý balany aıap, qos ýys qara tary beredi. Keı úı Qaraqalpaqtan qalashylar ákelgen bir kózgeldek júgerini balanyń moınyndaǵy dorbaǵa sap, bular Qudaı qalaǵan kúni at dorbany toltyryp qaıtady. At dorbadan aýysqan birdeńe bolsa Sýdyr Ahmet shekpenniń shalǵaıyna salyp, áıeline syrttan daýystap, súrine-qabyna ishke kiredi:

— Ýa, qatyn... qaıdasyń? Ydysyńdy daıarla!

Syr minez Bıbijamal búgin oljaly qaıtqandaryn bilip, qazanǵa sý quıady. Ot tamyzady. Kúni boıy terezesi qyraýytyp turǵan muzdaı úıdiń oshaǵynda ot mazdap, ash kisilerdiń júdeý júzine qan júgiredi. Oljaly qaıtqan kúni Sýdyr Ahmet ózin tejemeı, ońdy-soldy lepirip, ara-arasynda shyqylyqtap kúlip, shalqyp otyrǵany.

— Qatyn, taryqpa! Qudaı qalasa, orazanyń tusynda ózińe qystyq azyqty jıyp berem. Tek erte bastan kútinip, qaptaryńdy ázirleı ber.

* * *

Erteńgi shaıdyń dastarhany jınalǵaly áldeqashan. Endi tús te taıaý. Syrttaǵy syqyrlaǵan sary aıazǵa qaramaı, tóbege kelip qalǵan kún terezege tónip, jaıdaq bir bólmeni jadyratyp jibergisi-aq kelip tur. Biraq Súıeý qart zárli. Kóz alaby qyzyl. Ar jaǵynda qandaı da tutaı almaı, tútigip turǵan ashý bar. Erteńgi shaıdy ishkesin de ornynan qozǵalmaı, tip-tik bop týra aldyna qarap otyr. Aq kirpikti anda-sanda bir qaǵady.

Kempir az ǵana maldyń astyn jaılap, endi túski astyń jabdyǵyna kiriskeli jatyr edi; áli kúnge ózdiginen otyra almaıtyn bolǵasyn aınalasyn kórpemen múıettep qoıǵan kishkentaı Áshim ájesin kóre sala talpynyp, qolyn sozyp jylaı bastady.

— Oı, zarjaq!.. Daýsyn qarashy... Tup-týra shekeńnen shyǵady. Aýzyna qum quıyp qatyra qoıar ma edi óziniń, — dedi Súıeý kirpideı jıyrylyp.

Kisi balasy túgil, óz balalaryna emirenip kórmegen-di. Balalardyń ishindegi kenjesi bolǵasyn Aqbalany kishkentaı kezinde jaqsy kórdi. Onda da ońasha-ońashada qasyna shaqyryp, baýyryna qysatyn da qushaǵyn tez jazyp: «Bar! Bara ǵoı!» — dep qoıa beretin. Tek keıde sirá bir jany eljirep jaqsy kórgende de betinen súımeı, qur ıiskelep, kóıleginiń omyraýyn qushyrlanyp shaınap-shaınap tastaýshy edi.

— Jubat!.. Jubat, ana jaǵyna jylan jumyrtqalaǵyrdy!

Kempir balany qolyna aldy. Shalyna kóziniń qıyǵyn da salmady. Kári kóńil qatty qalǵan. Anada Táńirbergenniń arnap jibergen kisisine qamshy ala júgirip, sabap jatqanda bul arashalamaq; bop shyr-shyr qaǵyp edi, shal bunyń ózin qosa sabady. Kempir taıaq jese de sol arada tilin tartpap edi. Erteńgi kúni Táńirbergen óshin Aqbaladan alaryn oılaǵanda qart ana tipti ne bolǵanyn bilmeı, oıbaılap shashyn julǵan-dy. Qazir bularǵa kórshiler de qatynamaıdy. Burynǵy ádetpen jazataıym kele qalǵan kisiler shaldyń túrinen jasqanyp, temir istik ushynda otyrǵandaı qıpaqtap-sıpaqtap izinshe tez shyǵyp ketetin.

Keıingi kezde salyq kóbeıdi. Halyq bir salyqtan qutylyp «ýh» dep dem ala bergende, oıazdan jańa jarlyq keledi de, starshyndar, bolystar jany qalmaı, eki etegi dalpyldap shaba jóneledi. Jaýyr attaı yǵyr bolǵan halyq qyr basynan qara qylt etse de, ımany taıaqtaı bolyp: «Oıbaı, salyq keledi», — dep zar qaǵyp qoıa beredi. Salyq kóbeıip, alýdyń aty kóbeıgeli halyq birin-birine shatystyra bastady. El ishi keıin onyń da ádisin taýyp, salyqtyń árqaısysyna at qoıyp, tústep-tańbalap, alatyn boldy. Bıyl, máselen, qys túskeli «aq qoı» salyǵy shyqty. Úı basyna on-on besten jıǵan qoıdy qys ishinde qalaǵa aıdap apara almaıtyn bolǵasyn qan-josa ǵyp soıdy. Terisin sypyryp alǵan qoılardy aqshunaq aıazda appaq qyp qatyryp shanamen qalaǵa jóneltip jatqan-dy.

Tús kezinde Ebeısin kirdi:

— Salaýmalekým...

Qaq tórde otyrǵan Súıeý qart oǵan syrtyn berip, ıyǵyndaǵy shapannyń etegimen tizesin qymtap astyna basyp aldy.

Aqsaqal, úı basy eki qoıdan..

— Salyq pa? Ol qandaı salyq?

— «Aq koı» salyǵy.

— «Aq qoıdy» alyp bolǵan joq pa edińder?

— Eselep tústi.

— Senderge bir jegen az boldy ma? Endi eselep jeısińder me? Jersiń!.. Jersiń!..

Ashshy daýsy qaqpanǵa túsken kúzendeı shaqyldap, ár sózin ashýmen, yzamen úzip-úzip aıtty.

— Al!.. Al!.. Aq qoı az bolsa qara qoıdy al... Qosa al!.. Qosaqtap al!.. — dedi de, tyıyldy. Endi qaıtyp úndemedi. Osy ashý kelesi kúni de tarqamaı, qan-sólsiz appaq beti qatty jybyrlap otyr edi. Kenet ol syrtqa kúl tógýge bara jatqan kempirine toqta degendeı belgi berdi. Qaıyrylyp turǵan kempirge kózin salmaı, qyryn qarap otyryp:

— Kelinge jolyq... Qazir jolyq... Jyly toldy. Kóńilinde qandaı oıy bar eken?.. Bil! — dedi.

Úsip ólgen Itjemestiń áıeli artyn kútip áli jesir otyr edi. Kelinin abyzynan shyǵarǵysy kelmegen Súıeý ózderine qaraǵan jigitterdiń ishinen noqtaǵa tolyq bireýdiń eteginen ustaǵaǵanyn táýir kóretin. Shalymen janjaldasa bergisi kelmegen kempir Áshimdi kóterip kelinshekke bardy. Kelinshek istep jatqan sharýasyn qoıa salyp, Áshimdi qolyna aldy.

— Shyraǵym, meni atań jiberdi, — dedi kempir, — ne oıy bar eken dep sóz salyp otyr.

Kelinshek buny kútpegen edi. Búırekteı bultıǵan beti dý etip, ish tolqyny órtegen júzin Áshimge tasalady. Biraz únsiz otyryp, kóz jasyn súrtip, kóńilin basqasyn:

— Erte me, kesh pe, osy sózdiń aldymdy tosaryn bilip edim. Men ne deıin? Ene-aı, men muńdyqtyń qoınym qutsyz boldy ǵoı. Qaınyńmen alty aı otasqanda boıyma bir shala súıektiń bitpegenin aıtsaıshy. Myna qusaǵan bir sharanam bolsa, — dep qushaǵyndaǵy balany baýyryna qysyp,-baısyrap bara jatqan men joq. Qaınyńnyń qara ornyn qulatpaı, aq nekemdi osy ottyń basynda aqtap óter edim ǵoı, — dep edi.

Qart ana qosyla jylady. Jalǵyz qyzdyń basyndaǵy qasiretke jany qınalǵan ana osy kúni ábden kóńilshek bolyp alǵan-dy. Basyndaǵy jaýlyqtyń shetimen aýzyn basyp, dybysyn shyǵarmaı ishinen tynyp biraz otyrdy. Myna ýyzdaı jap-jas kelinshekti aıady. Onyń keshegi jaman Itjemesti umyta almaı, armany úzdigip júrgenine tań qaldy: «Erkekteı emes, áıel baıǵus jar qazasyn uzaq joqtaıdy ǵoı. Erkek shirkinder ǵoı opasyz. Kózi tiride baqa bas erkektiń altyn basty áıeldi aıaqqa basyp, ústinen júrip, ólgesin de tósektegi orny sýymaı jatyp, suqaqtap áıel izdeıtinin qaıtersiń bulardyń?..»

Sherin tarqatyp jylap alǵan eki áıel etti únsiz jedi. Únsiz otyryp shaı ishti. Sonan bir kezde qart ana Áshimdi kóterip ketkeli jatqanda kelinshek:

— Sóz sala kelgen ekensiz... Sizden búgin qalǵannyń reti bolmas, — dep qysylyp, kózin tómen salyp toqtady,-bir qaınyńa kóńilim aýady... Biraq basy bos emes, áıeli, bes balasy bar.

Kempir jaqtyrmady. Áıel ústine barǵan Aqbalanyń kórgen kúni esine túsip:

— Aı, qaraǵym-aı, jastyqpen aıtasyń ǵoı. Áıtpese, kóńiliń qalaǵan kisi qolyma tıdi eken dep, basyńa sor jamap qaıtesiń?! Bir erkekke telingen eki qatyn bir aıaqtan as ishken eki qanshyq emes pe? Etegińe oratylyp jatqan balań joq, ózińdeı soqa bas bireý tabylar. Bul aýylǵa aınalma. Ózińniń qor bolmas jaǵyńdy oıla! — dedi de, shyǵyp ketti.

Súıeý qart úıde eken. Ol ústine kirgen kempirine kirpik qaqpaı shanshyla qaldy.

— Kelinniń syńaıyn baıqadym, — dedi kempir.

— Iá, ne dedi?

— Bizge qaraǵannan eshkimdi qalap otyrǵan joq.

Súıeý osqyryna myrs etti. Kempir jesir kelinshektiń endigi taǵdyry osy kesir shaldyń qolynda ekenin bildi. Súıeý únsiz. Bir búlikti bastardaǵy ádet. Sony bilgen kempir:

— Súıinshi... Qyzyń ul taýypty! — dep osyǵan deıin ony aıap, jasyryp kelgen habardy ashý ústinde aıtyp saldy.

Súıeý jalt qarady.

— Nege tesireıesiń? Senbeseń bar, kórshilerden sura! Bul jıen balanyń aty-Qudaıbergen kórinedi, — dep, aqyryndap otyryp ashshy tilin yzaqor shaldyń jandy jerine suǵyp-suǵyp aldy.

— Ne deıdi?.. Ne dep otyr myna naısap? — dep Súıeý kempirinen kózin taıdyra berdi. Osydan keıin sút pisirimdeı únsiz otyrdy da, bir kezde taǵy da osqyryna myrs etti:-Qudaıbergen deıdi? Bul kúshigi-Qudaıbergen... Ákesi-Táńirbergen. Al!.. Al, ánebireýleri-Aldabergen... Jasaǵanbergen... Áı! Áı, Abyraly áýletin Qudaı beredi... Alla beredi... Táńir beredi... Jasaǵan beredi... Áı, sonda bizdiń balalarymyzdy kim berdi eken? O nesi áı? A? A?

Kempir tysqa shyqty. Súıeý qart álgiden keıin taǵy da uzaq úndemeı, ishinen býlyǵyp qalǵandaı edi. Kempir ketken boıda tez túregeldi. Qardy syqyr-syqyr basyp uzap bara jatqan kempirdiń aıaǵynyń dybysyna qulaq sap otyrdy da, bala jatqan kereýetke jetip bardy. Qyzyl kóz, teke saqal shaldy kórgende bala dál bir jylan shaqqandaı shar etti.

Súıeý jıen nemeresin jylaǵanyna qaramaı, tas qyp baýyryna qysty. Qatty kóńil kúrt synyp, qulap tústi. Ol endi ózin de, jasyn da tejemeı ókirip jylady.

— Sorly bala... Jetimek... Jetimegim...

* * *

Sonyń erteńine Esbol qarıa keldi. Esbol bul óńirge qaraǵannyń úlkeni. Jáne sırek kóretin syıly kisi bolǵandyqtan Súıeý qart oǵan erekshe yqylas bildirip, syrtqa shyǵyp kútip aldy.

— Kempir, ot jaq. Qazan kóter!

— Súıeý qaraǵym, úı ishin ábigerlep qaıtesiń? Kisi qartaıǵan saıyn barǵan úıiniń qazanynan buryn áýeli qabaǵyna qaraıdy. Kóńilińdi bilem ǵoı.

— Kóńil qonaqasy bolmaıdy.

— Qoı, qaıtesiń...

— Joq! Joq, tilińdi almaımyn. Jáne jaman iniń qonaqqa qazanyn bıletpeıdi.

— Oı, sóziń bar bolsyn, — dedi Erbol qarsylasqannyń qajetsiz ekenin bilip, shıq-shıq kúlip.

Qoly ashyq Súıeý taban aýzynda bir toqtysyn soıǵyzyp, jarty etin qazanǵa saldy. Ot jaǵyp, qazan kótergensin-aq qonaq kútken úı kóńildenip sala berdi.

— Esaǵa, aýyl-el aman ba?

— Shúkir...

— Qysta qydyrmaýshy ediń. Qandaı sharýa qozǵady eken dep otyrmyn.

— Ras, keıingi jyldary kórshilerime de qatynaýdan qalyp em. Ne suraısyń, japyraǵy túsip, butaǵy synyp sıda bolǵan kári emennen qýat qaıtqan. Kóz kórmeıdi... Syrqattana beretin boldym.

— E-e! Kúlge shókken kári býra boldyq qoı.

— Mendeı emes, sen áli shymyrsyń. Ári jassyń ǵoı. — Eki qarıa osydan keıin birazǵa deıin árqaısysy óz oıymen ońashalanyp, aldaryna kelgen shaıdy únsiz ishti. Esbol qarıa Súıeýge kóz qıyǵyn birer tastady. Bul osy joly bastasyna bir oqshaý sharýamen kelip otyr edi. Bir aı buryn Aqbala: «Ákemniń betin jumsartyp bersin», — dep buǵan ádeıi sóz salǵan-dy. Esbol Elamanǵa eń jaqyn týys bolsa da, túptiń túbin oılaǵan jaǵdaıda osy eldiń sózin ustaǵan syıly qarıa jáne qahary qatty qatygez ákege sózi ótetin jalǵyz adam osy bolǵasyn, bul Aqbalanyń qınalǵanda oılap tapqan aqyly edi.

Esbol qarıa Súıeýdiń kóńildi otyrǵanyn baıqap: «İnshalla, jolym bolar», — dep oılady. Shaı ishildi. Dastarhan jınaldy. Bastas kisiler ekeýden ekeý ońasha qalǵan bir kezde Esbol qarıa ádeıi kelgen sharýasyn týra aıtpaı, alystan, arydan oraǵytyp kele jatyr edi, qyzynyń atyn esitkende Súıeý shańq etip:

— Atama!.. Atama kápirdi!.. — dep aq kirpigin qaǵyp-qaǵyn qaldy.

— Aý, jarqynym, áli de aıtar sózim bar, áýeli tyńdap alsańshy.

— Joq!.. Joq!.. Tyńdamaımyn.

— Qoı, Súıeý, seni de jón demeımin. Olardyń qolynda qyzyń otyrǵasyn jaýyń shaqyrsa da baratyn retiń ǵoı.

Endigi áńgimege Súıeý tipti qulaq aspaı, qonaǵyna syrtyn berip burylyp otyrdy.

— Qartaısań da qattylyǵyń báz baıaǵysymen qarap tur eken. Apyr-aı, jan tozsa da, ıt minezdiń muqamaıtynyn qaıtersiń?.. Iligetin túriń joq eken. Sony bilsem de Aqbalanyń múshkil halin esitkesin shydaı almaı kelip edim... Já, amal qaısy, qoıdym... Qoıdym.

Maıy taýsylǵan jalpyldaq shamnyń jaryǵy álsirep, sáýlesi túbine túsip tur. Tórde otyrǵan qonaqtyń syrt jaǵyndaǵy jalǵyz terezeniń áınegine sabalap jaýǵan qar qalyńdap túse bastady. Úı ishi jym-jyrt. Súıeý barmaǵyna toltyra salǵan kók buıra nasybaıdy eki tanaýyna kezek tosyp, kúsildetip qatty-qatty tartady. Olar aldyna kelgen asty da únsiz jedi. Jańaǵy áńgimege eki jaǵy da endi qaıtyp oralmady.

Tek Súıeýdiń kempiri eki shaldyń urysqan kisideı únsiz otyrǵandaryn unatpaı:

— İnilerińnen habar bar ma? — dep qonaǵyna til qatty.

— Shúkir, hat keldi.

— Túrik jerinde soǵysyp júr deı me? Sol ras pa?

— Ras.

— Alda paqyrlar-aı! «Kebenek kıgennen túńilme», — degen. Bir kúngideı bolmas, kelip qalar.

— Iá, tiri bolǵasyn kúder úzbeısiń ǵoı. «Qyryq jyl qyrǵyn bolsa da ajaldy óledi...»

— Biz de balasyn ósirip jatyrmyz.

Eki inisin eske alsa Esbol qarıanyń kóńili buzylyp qoıa beretin-di. Elamannan qalǵan jalǵyz náreste sóz bolǵanda qarıa tipti solqyldap ketti.

Súıeý kempirine jalt qarady:

— Bar!.. Bar! Súıreńdeı bermeı sorpańdy ákel! Osydan keıin áńgime tyıylyp, úı ishi taǵy da tym-tyrys bola qaldy. As-sý ishilgesin Esbol qarıa kún keshkirip qalǵanyna qaramastan jolǵa shyqqaly jınala bastady. Júrer aldynda áli de ashýy tarqamaı, qyrystanyp otyrǵan Súıeýge buryldy:

— Aıta keteıin, Táńirbergen de eregiske basypty. Sen ıilmeseń o da shart synatyn sıaqty.

— Synsyn!.. Kúl-talqany shyqsyn!

— Aqbalany qoıa beretin túri bar.

Súıeý osqyryna myrs etti. Biraq shimirikken joq. Bezerip alǵan.

* * *

— Myrza, aýylǵa da kelip qaldyń. Ana kóringen, jaryqtyq, Aqbaýyr! — dep attyń delbesin ustap otyrǵan aqı kóz jigit kenet aıqaılap jiberdi.

Jeńil kók shanaǵa jekken qos qula kóshir jigittiń daýsyna eleń etip, qulaǵyn tige-tige qaldy. Qos qula myrzanyń qys aıynda, dál osyndaı uzaq jolǵa shyqqanda minetin myqty attar. Teńiz jaǵasy men Shalqar qalasynyń arasynda qys boıy sarnap jatatyn kireshi jolyn keshe qar basyp sapty. Ala-bóle keshe Aıaqqumdy kesip ótip, teńizge jaqyndaǵan saıyn qysqy jol qıyndaı tústi. Attar ara-tura súrleýden shyǵyp, kúresin qarǵa urynyp ombylap qala berdi. Úsh kúndik jol adamǵa da, attarǵa da aýyr soqty. Ásirese, teri alynbaǵan toń attar óz denesin ezi aýyrlap barlyǵyp qalǵan-dy.

İlgeri jaqtan úrgen ıttiń daýsy shyqty. Aýyldyń qarasy kórine qoımasa da, ıt daýsyn esitken attar endi, tipti yqylastanyp, aıaǵyn shıraq alyp sydyrta jóneldi. Bul shaqta tyqyr túgi tegis terlep, býlanyp alǵan. Kozloda otyrǵan jigit kóbine qos qulanyń tas tóbesinde shanshylǵan qulaǵyn, dir-dir etken jalyn, býlanǵan qazan betindeı ter burqyraǵan jalpaq saýyryn joǵarydan kórip keledi. «Basqamaldaı emes, janýar, jylqy aýyldy adamdaı sezedi-aý! Ana qarashy, qamshy salǵyzbaı jelip ketkenin», — dep oılap, aqı kóz jigit at minezine súısinip qoıady.

Seńdeı tutasqan sireý qardy myqty attar kútirletip buzyp keledi. Endi az qaldy. İlgergi jaqta kóringen, ánebir qyranǵa shyqsa, arǵy jaǵynda baı aýyldyń qystaýy tıip tur. Kúni uzyn mal jaıymen júrgen malaı qatyndar, Qudaı biledi, qazir qoly bosap, qazanǵa as salyp, mazdatyp ot jaǵyp, úı ishin kóńirsitip qoıǵan bolar. Aýylǵa kelgen boıda bul qos qulandy qoraǵa kirgizip, jyly jabýlap qaqtaryp tastaıdy. Sosyn qoly bosaıdy. Sosyn... Sonan soń... Sonan soń, oı, nesin aıtasyń, úsh kúngi jol azabyn umytyp, myrzamen birge jyly, jaryq úıde sur ettiń ıisimen demalyp otyratynyn oılap, aqı kóz jigit álden kóńildene bastady. Án salǵysy kep ketti. Án salýǵa tek qasyndaǵy ekeýden qaımyqty. Ásirese, Táńirbergennen kóbirek qaımyǵady. Táńirbergen qasyna ergen qarashalaryn boıyna onsha jaqyn tartpaı, úıde de, túzde de belgili bir mólsherde ustap otyratyn. Ózge kisilermen óziniń arasyna árqashan shekara qoıyp, ar jaq-ber jaq qyp ustaıtyn tártibi qatty jigit edi. Ol tek osyndaı jolǵa shyqqanda shuǵyl ózgerip, tap jańa... jańa ǵana qyz qoınynan shyqqandaı, kóńili jadyrap, ázilshil, áńgimeshil bop, salt júrse jol boıy jarysyp-jarysyp alatyn-dy. Osy joly... Iá, osy joly ne bolǵanyn qaıdam, shanasyna ólik salyp ákele jatqandaı. Jol boıy jumǵan aýzyn ashpady. Keıde shanadan túsip qalǵan joq pa dep oılap, aqı kóz jigit artyna burylyp qaraıdy. Bul qansha qarasa da Táńirbergen de, Ebeısin de basy baýyryna túsip kele jatady. Jeńil shana sireý qardy tós temirmen syr-syr tilip, aǵyzyp keledi. Aýyq-aýyq shana qar astynda kómilip jatqan álde birdeńege baýyryn soǵyp, shaıqalyp ketkende qatar otyrǵan ekeý qosyla shaıqalyp ıyqtarynyń basy qaǵysyp qalady. Ekeýi de súlesoq. «Aýylǵa kelip qaldyń», — degen bunyń jańaǵy qýanyshty daýsyna da selt etpedi. Ásirese, temir-tersek jıatyn jigittiń túkpen isi joq. Qabaǵy salbyrap, qalyń beti qabaryp meńireýlenip alypty. «Eneńdi s... , — dedi aqı kóz jigit ishinen, — shen tımeske shen tıýin! Aldy-artyńnan jel yzǵyp, kúni boıy qoqyraıyp kozloda otyrsań, sonda kórer edim seniń áýseleńdi».

Attar keme qardy áli de kútirletip, ombylap keledi. — Oıpyrym-aı, qystyń repeti qandaı jaman?! — dedi aqı kóz jigit.

Táńirbergen buǵan da úndemedi. Shalqardan shyqqaly áldenege ishteı qınalyp keledi. Sebebin oılap taba almaǵan jigit «Ebeısinmen taǵy da tús shaıysyp qalmady ma eken?» — dep oılady. Ánebir tusta da bular tús shaıysyp, biraq keıin, ásirese, keshegi «aq qoı salyǵy» tusynda qaıta tabysqan-dy. Endi ne bolýy múmkin? Apyr-aı, á?.. Árıne, tegin emes. Qalaı da bularǵa jolǵa shyǵarda bir pále kórindi. Qalada uzaǵyraq júrip qalǵan myrza aýyldy saǵynyp, qaladan qashyp shyqqandaı bop edi; jolǵa shyǵatyn kúni buny tań qarańǵysynan oıatty. Bul atyp turyp attardy daıarlap, myrza da asyǵys-úsigis ony-munylaryn jınap jatqan ústine súrine-qabyna tatar baıy keldi. Iá, ıá, bar pále sodan boldy. Esikten kirer jerde súrinip ketti. Myrzanyń qulaǵyna birdeńeni sybyrlady da, sosyn basyn qysyp ustaı aldy: «I-ı, aıtpa!... aıtpa! Endi bári qurydy! Qurydy!» — dep zarlap, ózi turǵan jerge otyra ketti. «Ne deıdi? Óńim be, túsim be?...» — dedi myrza. «Óńiń... Óńiń! Qazir jamandyqtyń bárin óńińde kóresiń... I-ı, aıtpa! Aıtpa!» — dep tatar baıy opasyz dúnıeden toryqqandaı, qolyn silkilep shyǵyp ketti. Myrza sileıip turyp qaldy. Temirkeniń shyǵyp ketkenin de sezbegen sıaqty. Jolǵa kıgeli turǵan ıinindegi qasqyr ishik sypyrylyp túsip ketken. Aqı kóz jigit oǵan nazaryn tiktep qaraýǵa bata almady.

— Mmyr-za...

— A?

— Jolǵa...

— Jolǵa? Aaa?.. Iá, ıá, jolǵa. Kettik!

Myrza esin jıa almaı, óń men tústeı halde shanaǵa otyrdy. Jolǵa shyǵarda tatar baıdyń ne degeni belgisiz. Ne de bolsa, jan túrshigetin sumdyq. Aqı kóz jigit sol sumdyqtyń ishine qalaı syıyp kele jatqanyna tańdanyp, jol boıy bildirmeı, artyna burylyp myrzaǵa qarap qoıady. Myrza únsiz. Joǵary kóterip alǵan qasqyr ishiktiń jaǵasyna basy kirip ketken. Jol boıy qonǵan, tústengen aýyldardyń qolǵa qarap qalǵan maldary qysqa daıyndaǵan az ǵana shópti álden jep qoıǵanyn kórse de, onyń bári osy kele jatqanda onyń oıyn bólip, qaperine kirip te shyqpaǵan sıaqty edi, tek aýyldyń tóbesi kóringende basyn kóterdi.

— Apyr-aı, jaǵdaı qıyndap ketti-aý, — dedi Myrza. Buny da ózine, álde qasyndaǵylarǵa aıtqany belgisiz, Shalqardan shyqqaly alǵash ret eńsesin kóterip tóńiregine kóz tastaǵany osy, — túbi qalaı bolar eken? Taqyrǵa otyryp qalmasaq ne qylsyn?

— Taqyrǵa otyrǵan shyǵarmyz, — dedi Ebeısin. Táńirbergen «ne deısiń?» degendeı oǵan tiksine qarady.

— Patshań qulasa-taqyrǵa otyrmaǵanda qaıtedi?! — dedi Ebeısin.

Táńirbergen qasynda qatar otyrǵan jigitke burylyp, tańdanyp uzaq qarady. «Sen ony qaıdan esittiń?» — dep suraǵysy keldi de, ol oıdan tez aınydy. Jolǵa shyǵarda Temirkeden esitkende óziniń ımanyn ushyrǵan sumdyq habardy mynanyń temir-tersek jónindegi áldebir alys-beris birdeńeni aıtqandaı betiniń bir jeri búlk etpegeninen shoshyp edi.

Bular aq pen qyzyl arasynda aýylǵa jetti. Itter aldarynan úrip shyqsa da, aýyl adamyn kórgesin quıryǵyn bulǵap jónine ketti. Aqı kóz jigit myrzadan qaı úıge túsemiz dep suramady. Anadaǵy Súıeý qarttyń janjalynan keıin myrzanyń kóńili Aqbalaǵa qatty sýyǵan-dy.

— Báıbishe, shúıinshi. Myrza keldi, — dedi aqı kóz jigit. Táńirbergen jaqtyrmady. Aldynan kúlimdep shyqqan báıbishege nazaryn salmaı, boıyn salqyn ustap syzdanyp ala qoıdy.

— Tósek sal! Qasymda kisi bar...

— Mynaý ma? Oı, Qudaı sheber-aı, kisi dep qompıtqanǵa qaladan bireý erip kelgen eken desem... Ebeısin be edi?

Ebeısin boıyn jeńildep tórge shyǵam degenshe, qalashy kelgen úı qapelimde kisige tolyp ketti.

— Ebeısin qaraǵym, áńgimeńdi aıta otyr. Qalańda qandaı jańalyq bar?

— Tynyshtyq.

— Bazarda ne arzan, ne qymbat?

— Patsha... qalaı?

— Patsha aman. Meni suraǵan janǵa sálem aıt dep jatyr...

Jurt dý kúldi, tek Ebeısin miz baqqan joq.

— Ebeısin qaraǵym, soǵys bitetin be?

— E, bitirip qaıtesiń?

— Shyraǵym-aý, soǵystyń salmaǵy bizge túsip turǵan joq pa? Azamatymyzdy qozydaı kógendep áketti. Alym-salyǵy da ústinen jonyp jep otyrǵan mal-tegenemizden ada ǵyp barady. Osynyń bári soǵystyń lańy emes pe?

Ebeısin olarǵa qulaq aspaı, myna úıdiń sáni men saltanatyna nazar aýdaryp, óz úıiniń jıhazymen oısha salystyryp otyr. Myrza úıi bazar bolǵan kúngi jaımadaı baılyǵyn betke tosyp, alasha, tekemetti tórge tósep, tusqa ustap jaınatyp qoıypty. «Maqtanshaq! — dedi Ebeısin ishinen, — maldy, dúnıeni maqtanysh úshin jıady».

Osy joly bul Táńirbergenge qatty renjip qaıtyp edi. Tegin oljany jaqsy kórse de, paıda túsetin jerde bettiń aryn belge túıip, bilek sybanyp kirisip ketýdiń ornyna kir, lasqa ústin bylǵap alatyndaı, syrttap shyǵa keledi. Nebir jan alyp, jan beretin qarbalasta qala saýdagerleriniń qaqpa qylyna buny salady da, ózi qyraǵy kózin syrttan salyp baqylap júredi. Ebeısinniń buny «óli sybaǵa» dep mysqyldap, boqtap júretinin sezse de, bári ishinde.

Ebeısin úı ishiniń áńgimesine aralasqan joq; qala habaryna qumary qanbaǵan jurt endi qazir aqı kóz jigitti ortaǵa alyp, onan ony-punyny surap, úıdi basyna kóterip jatqanda, bul myna jaqta tórge tósegen kilemdi alaqanymen sıpap jatty. Map-maıda túgi jas qyzdyń denesindeı qolyna jyly tıip barady. Soǵys bolǵaly qala halqynyń kóp jıhazy osy aýyldan, ala-bóle Táńirbergen men Ebeısinniń úıinen shyǵyp jatyr. Osy joly da qaladan kóp dúnıe alyp qaıtty. Biraq myrza onyń birin bilse de, birin bilgen joq-ty. «Sony seze me eken?» — degen oıda myrzaǵa bildirmeı, kóziniń astymen qarap qoıady. Úıge kelgeli de myrzanyń qabaǵy ashylmady.

— Úılerińe baryńdar, jolaýshylar demalsyn, — dedi báıbishe.

Qydyrmalar ketkesin báıbishe kúıeýine buryldy:

— Myrza, iniń tósek tartyp jatqaly biraz boldy. Kirip shyq.

Táńirbergen betin syrt salyp otyra berdi; ol qazir inisine renjýli. Bolys aǵasynyń ornyn qulatpaı, óz aldyna derbes úı ǵyp qoıǵysy kelgen Táńirbergen qalaǵa júrer aldynda eki qatyn ústine jeńgesin alǵan-dy. Buǵan Jasaǵanbergen bulan-talan bop:

— Ne degen masqara? Qazaq baıynda qatyn alýdan basqa qasıet qalmaǵan ba? — dep toly kóptiń aldynda aǵasyn tildep tastaǵan-dy. Sosyn bul: «Endeshe, óz obalyń ózińe. Saǵan qor qylǵansha, sol qyzdyń da qyzyǵyn ózim kóreıin», — dep túıgen ishinen.

Ádette, Táńirbergen oıyna alǵan isti aǵaıyn-týmanyń aqylyna sap, sary ýyzdaı shaıqap jatpaıtyn: ondaı jerde ol tek oılaǵan isiniń ózine tıimdi, tıimsiz jaǵyn kózdeıdi. Ózine tıimdi ekenine kózi jetse bolǵany, qaraqshyny kóz ushyna tigip alady. Sosyn quddy kóligi myqty jolaýshydaı, qashan maqsatyna jetkenshe bir áýennen tanbaı ilgeri tarta beretin. Bul biraq osy joly Aıǵanshany úıine kirgizip alýǵa asyqpady. Áýeli oryn bosatyp alý kerek ekenin bildi de, Shalqardan kele sala Aqbalaǵa qysymdy kúsheıtti. Aqbalanyń tósegine jýymady. Aqbaladan týǵan náresteniń kópten beri ál ústinde jatqanyn estise de, qaladan kelgeli basyn suqqan joq.

Aqbala kúıeýine kisi salyp:

— Jazyǵym joq edi ǵoı. Syrtqa tebetin ne jóni bar?.. — dep naz bildirip edi. Buny esitkende myrza myrs etip bir kúlipti. «Meni qalaı kinálaıdy?» — depti. «Soǵan bola men aǵaıyn, týmalardyń qarsy bolǵanyna qaramaı, ákesine kisi jiberip, aıaǵyna jyǵylmadym ba? Kisimdi qyzyl ala qan ǵyp sabady. Qurmetimdi tárki etti. Ákesine qadiri bolmaǵasyn basqaǵa renjip qaıtedi?» — dep qatty betinen qaıtpaı, bezerip otyryp alypty.

Sonan beri basyna qara kún týǵan Aqbala óz kúıigine ózi órtenip, jan adamnyń kózine kórinbeı, úıine tyǵylyp aldy. Balasy aýyrǵaly tipti záre joq. Baladan aıyrylsa baı aýyldyń buny bir kún ustamasyn bildi de, endigi tirliginiń jalǵyz talshyǵyna jarmasyp, kúıip-janyp jatqan balanyń asty-ústine túsip báıek bop júr. Ernine sý tamyzady. Qaıta-qaıta emizedi. Biraq bala embeı, kishkentaı qylqanaq tisimen emsheginiń ushyn qyrqyp tastady.

Sáskede Táńirbergen keldi. Ol biraq balaǵa jýymaı, kekireıip alystan kóz salyp tur edi. Aqbala onyń bar-joǵyn sezbegendeı balanyń astyn qurǵata berdi. Táńirbergen kelýin kelse de, endi qalaı shyǵyp ketýdiń esebin tappaı turdy da:

— Áı, balań qalaı? — dedi.

— Bul seniń de balań... — dedi Aqbala.

— Sózdiń úlkeni sende boldy ǵoı. Iá, al?..

— Shirenip ne ǵyp tursyń? Balańdy kórmeısiń be?

— Iá, taǵy ne aıtasyń?

— Toqaldan týsa da, seniń balań emes pe edi?

— Al, sonan?..

— Aly sol, — dep Aqbala tap qazir, tap osy arada aıta qoımaıtyn ashýly sózdiń aýzynan qalaı shyǵyp ketkenin baıqamaı qaldy. Balanyń astyn qurǵatyp, besikke bólegesin ǵana boıyn tiktedi. Áli de bir orynnan tapjylmaı, kekireıip turǵan myrzaǵa bu da endi taısalmaı, yzaly jas dir-dir etken sharaly kózdiń qarashyǵy ushqyndap qarady. Buny kútpegesin be, Táńirbergen á degende abyrjyp qalǵan edi. Ol jáne Aqbalanyń betinen oty shyqqan tap osy bir qazirgideı ójet te sulý kezin kórgen joq-ty; ekitalaı eregiste jazyqsyzdan jazyqsyz syrtqa tepse de, biraq óz kóńili onan áli de bolsa quıttaı sýyı qoımaǵanyn sezip edi.

Dolylyq býǵan Aqbala:

— Men... men osy úıdiń pendesimin be? Saǵan nekeli qatynmyn ba? Álde... — dep az bógelip, aqyrǵy sózin alqymyna taıap tur.

Táńirbergen shimirikpedi. Mıyǵynan kúlip tur. Aqbala onyń osy túrinen shoshydy. Sarqylyp aıtqan jańaǵy sózi de, kózindegi jasy da onyń júregin qurttaı da jibitpegen.

Sonan shoshyǵan Aqbala endi sál kidirgende súlderi quryp, bala jatqan besikke asylyp jylap jiberetin edi. Táńirbergen:

— Al... sosyn? — dep, otqa ıtergendeı óshiktire tústi. Aqbala jasyn tyıyp aldy. Óńinde de jańaǵy jasqanshaq ajardan iz qalmaǵan. Táńirbergenge jıirkenishpen qarady.

— Álde... álde basym ashyq jan bolsam, maǵan ulyqsat ber!

— Oı, aınalaıyn, ruqsat! Bar, jónińdi tap! — Aqbala dál buny kútpegen edi. Qapelimde ne derin bilmeı turyp qaldy. Táńirbergen shyǵyp ketti. Osydan keıin ol eshqaıda shyqpaı, báıbisheniń úıinde jatyp alyp, Aqbalaǵa osy aýyldyń qaıda bir tentek, sotqar jigitterin birinen keıin birin jumsap, qyryna ala bastady. Aýrý balanyń táýir bolǵanyna da qaratpaı, qýyp shyǵatyn túri baıqaldy.

Aqbala qarsylaspady. Urysqan da, kinálasqan da joq. Jalynyp-jalbarynbady. Onyń bárinen eshteńe shyqpasyn bildi de, basyna túsken iske belin bekem býyp, tas túıin bop bekinip alyp edi. Táńirbergen kelip ketkennen keıin bul aýyl buǵan as ta bermedi. Eki kúnnen beri nár tatpaǵan áıel astan buryn, ásirese, shól qatty qınap bara jatqasyn sýmen qaıta-qaıta aýzyn shaıa berdi.

Túnemelikke qaraı balanyń qyzýy qatty kóterildi. Aqbala bul túndi de óreli kózimen atyrdy. Sonan tek tań aldynda besikke asylyp qalǵyp ketken edi, sol boıda shoshyp oıandy. Baýyryndaǵy balany áldekimnen qorǵap: «Bermeımin... bermeımin...» — dep aıqaılap oıandy. Biltesin basyp qoıǵan aspaly shamnyń álsiz sáýlesi dirildep, qara kóleńkelep turǵan abajadaı úlken bólmege úreılene qarady.

Keıin báıbishe jumsaǵan qatyndar kelip qolynan balany almaq bolǵanda da, Aqbala qarsylaspaı, tek áldenege abyrjyp «qazir... qazir... emizip bereıin», — dep keýdesin ashqysy kep, omyraýyndaǵy túımelerdi tartqylaı bastady. Báıbishe jibergen álgi qatyndardyń ishindegi mosqal áıel:

— Shyraǵym-aý, balany qaıtesiń, onan da óz basyńnyń qor bolmaý jaǵyn oılamaısyń ba?! — degen edi.

Báıbishe ishke jaınańdap kirip keldi. Kirgen boıda birden Aqbalaǵa, sosyn álgi qatyndarǵa qarady. Ústindegi órtteı qyzyl atlas kóılek kún sáýlesimen qubylyp jalt-jult etedi.

— Kıimderińdi al. Aldyńda salýly tósek, salqyn úı turǵan joq, — dedi ol Aqbalaǵa.

Aqbala esitpedi me, álde esite tursa da elemedi me, eki qursaq kótergennen keıin de áli sol baıaǵy qyz kezdegi symbaty qaz-qalpynda qarap turǵan sulý boıyn ásirese tap myna kúndesi aldynda qasaqana kekirlikpen aqyryn qozǵap jónelip bara jatty. Báıbishe syrtynan qarap turyp ernin shyǵardy.

— Adyra qal... tastandy!

Jas bala ketip bara jatqan anasyna qolyn sozyp, talpynyp jylaı bastap edi, báıbishe:

— Oı, kórdemshe... — dep balany jerden kóterip ala berdi de búıirine qolyn batyryp mytyp alyp edi, bala shar etti. Esikke baryp qalǵan Aqbala jalt qarady. Balaǵa taǵynyń tyrnaǵy tıgendeı, janushyra júgirip keldi de, báıbisheniń qolynan julyp aldy.

— Myna saıqal qaıtedi, eı?

— Balamnan aýlaq!..

— O, sorly!.. Bala ma saǵan?! Áı, qatyndar, neǵyp tursyńdar, balany alyńdar!

— Jaqyndamańdar! Bermeımin balamdy.

Báıbishe syp berip syrtqa shyǵyp ketip edi, kidirmeı qaıta kirdi. Qasynda eńgezerdeı eki jigit.

— Áýseleńdi endi kóreıin. Balany tartyp alyńdar! — Báıbishege erip kelgen álgi ekeý Aqbalany eki jaǵynan tyrp etkizbeı ustap tura qaldy. Báıbishe nasatty júzben qaıqańdap keldi de, Aqbalanyń qolynan syrqat balany shyryldatyp tartyp aldy.

— Jaýyz-da-r-r!..

Eki jigit Aqbalanyń qolyn artyna qaıyryp ustady da dedektetip syrtqa alyp shyqty. Ekeýi de únsiz. Sol ún-túnsiz kúıi aýyl syrtyna áýdem jerge apardy da, aqyryn, biraq bet baqtyrmaıtyn qatal nyǵyz únmen:

— Jeńeshe, endi tynyshtyqpen yń-shyńsyz jónińdi tap! — dedi.

Kún búrkeý. Kókten qadaý-qadaý qar túsip tur. Keshke qaraı jaýatyn túri bar. Biraq Aqbala qazir ony sezip te, baıqap ta kele jatqan joq; jańaǵylardyń qalaı ketkenin de bilgen joq-ty. Aýyldan uzaı bergende túıe mingen bir bala artynan qýyp jetti:

— Jeńeshe, aparyp tastaıyn.

Aqbala lám-mım demeı, jónine tarta berdi. Bala túıesin taıraqtatyp kep Aqbalanyń o jaǵyna bir, bu jaǵyna bir shyǵyp, túk bitire almaǵasyn aldyna óńgergen bir býma nárseni jerge top etkizip tastaı saldy.

— Kıimderiń.

Aqbala oǵan da moıyn burmaı, qalyń qardy ombylap, bet alǵan jaqqa qarasy uzap ketip bara jatty.

* * *

Patsha taqtan qulaǵan habar qazaq dalasyna tez tarady; qys aıynda kisi aıaǵy jete qoımaıtyn alys aýyldarǵa da osy habar dúńkildep estilip jatty. Sonan beri talaı ýaqyt ótse de, el ishi daýyl soǵyp ótken teńizdeı dabyrasy basylmady. Kún sanap jańalyq habar úıden úıge, elden elge tarap, jurt «endi ne bolar eken» dep eleńdesip otyr edi. Qaladan kelgen kireshiler: «el bıligin ýaqytsha úkimet qolyna alypty», — dep, taǵy bir tosyn habar jetkizdi. Bir úkimet durystap bıleı almaıtyn bolǵasyn endigi jerde eldi qos úkimet bıleıtin bopty degen qaýeset te gý-gý. El ishi tynyshtyǵynan aıyrylyp, eleńdep otyrǵanda bir kúni keshegi jyly prıemǵa alynǵan qazaq jigitteri elge qaıta bastady degen sybys shyqty. Sol kúni aq pen qyzyl arasynda qaladan Táńirbergenniń kireshileri keldi. Aýyl adamdary jınalyp qaldy: kireshilerdiń ishke kirip boı jylytyp alaıyq degenine qaramastan tus-tustan suraqty jaýdyryp jatyr:

— Ýaqytsha úkimet qalaı?

— İnshalla, patshadan jaman bolmas.

— Áı, patsha jumysyna alynǵan jigitterden ne habar bar? Elderine qaıtara bastapty degen ne?

— Sondaı sóz bar...

— Kelgen adamdar joq pa?

— Birli-jarym kelip jatyr dep te esittik.

— Apyr-aı, mynaý bir jaqsylyq eken! Qýanyshty halyq kireshilerge ilesip úıdi-úıge kirip, túnniń bir ýaqytyna deıin jatpaı gý-gýlesip, árkim ár túrli topshylaýlar aıtyp jatty.

EKİNSHİ BÓLİM

Elaman kir-kir shıneldiń jaǵasyn kóterip alǵan. Esh jerge toqtamaı quıǵytyp kele jatqan poıyzdyń orta tusyndaǵy qyzyl vagonnan moınyn sozyp, ilgergi jaqqa qarap qoıady; kóp uzamaı Ulpan stansasynyń úıleri kórindi. Ar jaǵynda Shalqar tıip tur. Poıyz Ulpanǵa toqtamaıtyn sıaqty edi; Elaman da toqtamaǵanyn tilep turǵan; stansaǵa qatarlasyp kele bergende, qatty kele jatqan poıyz kenet tabanyn tiregendeı saldyr-kúldir toqtaı qaldy. Qashan júretinin eshkim bilmedi. Keıingi jaqtan taǵy eki poıyz kelip, ekeýi de toqtamaı tura Shalqarǵa tartty. Kıimi juqa Elaman keshke salym toqyp búrseńdep júr edi, jol boıynda isteıtin bir qazaq kezdesip, úıine ertip alardy. Elaman jýyq arada jylyna almady. Yssy astan keıin úı ıesimen áńgimelesip otyryp qalaı uıyqtap ketkenin ózi de sezbedi. Erteńine keshteý oıandy. Úı ıesi poıyzǵa otyrǵyzyp jibergisi kelse de, Elaman kóp kútip qalarmyn degen oımen tez ketkisi keldi.

— Jaıaý ketpeksiń be? Qıyndyq kóresiń ǵoı.

— Qaıter deısiń? — dedi Elaman.

Asqa toıdy. Uıqysy qandy. Tynyǵyp, ál jınaǵasyn endigi qalǵan joldyń qıyndyǵy qaperine kirip shyqqan joq. Qolyna yńǵaıly taıaq taýyp aldy da jolǵa shyqty. Kóp uzamaı ilgeri jaqtan razezdiń tóbesi kórindi. Bir kezde keıingi jaqtan poıyz qýyp jetip, jalǵyz jaıaýdyń tusynan sypyrtyp óte shyqty.

Jalǵyz adamǵa oı da úıir. Qysta qalyń túsken qar kóktem kirgesin kenet shuǵyl erip, mıy shyqqan jerdi shylqyldatyp keship kele jatqan Elaman bastan keshken keshegi kúnderdi esine aldy. Túrik jeriniń taýly, tasty, qarly, borandy qysy bulardy qatty qınap edi. Soǵan qaramastan orys áskeri qaıta-qaıta shabýylǵa shyǵyp, úsh júz shaqyrymdaı ilgerilep Erzrým qamalyn aldy. Onan qystyń kózi qyraýda Saryqamys pen Trapezýnd portyn basyp almaq bolǵan orystar qyrylǵanyna qaramaı, qaqaǵan sýyqta qaljyrap tıtyqtaǵan áskerdi qaıta-qaıta aıdap urysqa saldy. Oqqa ushqandar, súzekten, ashtan ólgender jol boıy qaraıyp qalyp jatty. Túrik jerine ilgerilep kirgen saıyn keıingi jaqpen qatynas qıyndap, soldattar ashyǵyp, oq-dári mezgilimen jetispedi. Jumysshy batalóny myń-myńdaǵan qazaq, ózbek, qyrǵyz jigitter qarly boranda ash-jalańash júrip shabýyldap bara jatqan orys áskeriniń sońynan temir jol tartpaq bolsa da, biraq oǵan rels bolmady da, bir aı boıy Vologda-Arhangelsk temir jolynyń relsin sógip ákelýin kútti

Qys qataıyp, ashtyq pen sýyqqa ushyraǵan jumysshy batalóny qyryla bastady; tirilerdiń de qaýqary shamaly. Ásirese, Raı qatty álsiredi; jas jigit ashtyqtan buryn sýyqqa shydamaı, qalshyldap ushyp bara jatqasyn Elaman oǵan ústindegi jyly kıimin sheship berdi. Soǵan qaramastan tıtyǵy quryǵan inisi temir joldyń qaryn kúrep jatqan qara qurttaı kisilerdiń arasynda qalsh-qalsh etip kúrekke súıenip tur edi; sol ústine keıingi jaqtan bularǵa kómekke jibergen bir eskadron atty ásker keldi. Jyly ornyn tastaǵan soldattar yzaly edi; ásirese shegir kóz bir soldat súlderin kóterip júrgen qyrǵyz, qazaq, ózbek jigitterine qamshy úıirip, boqtap, qaralaı qutyryp júrdi de, anadaı jerde kúregine súıenip turǵan Raıdy kórgende jyny qaptap shyǵa keldi.

— Ah, ty Svoloch...

Áı-sháıge qaramaı qamshymen qaq bastan tartyp jiberdi. Onsyz da aıaǵyna shaqqa turǵan jigit qarsylasýǵa jaramaı, qolymen basyn qorǵap buǵa berdi. Shegir kóz soldat kijinip qaıta umtyla bergende qaıdan sap ete qalǵany belgisiz, Elaman soldattyń qolynan ustaı aldy. Soldat birer julqyp kórdi, biraq uzyn boıly, ıyqty iri qazaq bir qolymen ustasa da tyrp etkizbedi.

— Jiber! — dedi soldat. Elaman úndemedi.

— Á-á, s-solaı ma?

Soldat bir ıyǵyn aldyna tósep, tuzdaı kózi ejireıip, úlken yzǵarmen jaqyndaı berdi. Bunyń aıaǵy tóbelessiz tynbasyn bilgen Elaman kóz qıyǵyn anadaı jerde jumys istep jatqan bir top qazaq, ózbek, qyrǵyz jigitterge tastap edi, olardyń turǵan jerden qozǵala qoıatyn túri baıqalmady. Sol eki arada jańaǵy shegir kóz soldattyń qasyna úsh soldat kep ıyqtasyp qatar tura qaldy. Elaman qoryqsa da, biraq ázir yǵysa qoımaı, keýde tirestirip turǵanda kóz oty jarq etti. Basyn silkip, judyryq tıgen kózin ustaı aldy. Sonyń ar jaǵynda shoıyndaı judyryq es jıýǵa keltirmeı, sartyldap jaýyp ketti. Murny qanady. Kelesi bir judyryq qulaq shekeden tıgende qulaı jazdap, aıaǵyna ázer turyp qaldy. Et qyzýymen eleń qylmaı, esil-derti soldattyń jaǵasynan ala ketkisi kep qolyn ońdy-soldy siltep, tap-tap berip júrgen-di. Bir jýan daýys dál qasynan gúj etti:

— Toqtatyńdar!

Bular qulaq asa qoımap edi; jelkesi kújireıgen bireý ekeýiniń arasyna kımelep kirdi de, kókirekterinen tirep tura qaldy. Shegir kóz soldat oǵan da judyryǵyn ala umtylyp edi, biraq anaý burynyraq qımyldap, shegir kózdi ıektiń astyn ala bir nuqyp qalpaqtaı ushyrdy:

— Ný-ý, qarańdy batyr!

Elaman oǵan endi nazar aýdaryp edi, shoıynnan quıǵandaı som deneli, shúńirek kóz, oraq tumsyq soldat buǵan qolyn sozyp tur eken:

— Sirá, jerles bolarmyz, — dedi ol.

— Qa-laı?

— Qazaq emessiń be?

— Qazaqpyn...

— Men de so jaqtanmyn. Úı-ishim Shalqar qalasynda turady. Múlgaýzın.

Elaman jas balasha aýzyn ashyp qapty. Múlgaýzın kúrekteı qolymen qardy kósip aldy da, Elamannyń qan saýǵalaǵan murny men betin ýqalap-ýqalap jiberdi.

— Qaıratty jigit kórinesiń. Tek tóbeleske shorqaq ekensiń. Bul arada biraz bolatyn túrimiz bar. Qaǵa beriste tóbelestiń tásilin úıretermin. Joq, sen kúlme! Áne, bizdiń komandırimiz kele jatyr.

— Qaısy?

— Ana aldyńǵy qara atty. Rotmıstr Roshal.

— Bizge jaqtasqanyń úshin... — deı tústi de, Elaman toqtap qaldy. «Jazǵyrmas pa eken?» — degen sózdiń orysshasy aýzyna túspeı, múdirip turǵanyn baıqap, Múlgaýzın «Táýekel, kórermiz. Sen tek álgi shegir kóz saıtannan saq bol», — dep eskertti.

Patsha taqtan qulaǵasyn orys áskeri túrik jerin tastap, Trapezýnd portyna aǵyldy. Bas erki ózine tıgen júmysshy batalóny da kún-tún qatyp Trapezýndqa jetti. Munda kelgesin

Elaman Múlgaýzınmen bir-aq ret kezdesti. Erteńine Múlgaýzınderdi kemege otyrǵyzyp, elge jóneltip jiberdi. Aırylysar jerde Múlgaýzın buǵan «Shalqarǵa kel, jumys taýyp berem, depoda birge isteımiz» dep shaqyryp ketken-di.

Elaman sol ýádeniń izimen dosyn izdep keledi.

* * *

Elaman birden depoǵa bardy; túıe qoradaı aqyraıǵan záýlim depo ishi tolǵan parovoz; kisi-qara kóp, abyr-sabyr.

Elaman Múlgaýzındi kimnen surasam eken dep, alaqtap jan-jaǵyna qarap kele jatqan-dy. Ystyq býdy burqyratyp, entigip turǵan kúıeldi-kúıelesh parovoz bunyń dál qulaǵynyń tusynan shyńǵyryp jiberdi.

— Á, qorqyttym ba? Ha-ha-a!

Bireý tý joǵarydan, parovozdyń terezesinen moınyn sozyp qarq-qarq kúlip tur. Elaman esin jıam degenshe ol jerge qarǵyp tústi. Elaman ony bas salyp qushaqtaı aldy:

— Pet-ka!..

— Ladno, nejnostı potom. Eı, Iasha, — dedi Múlgaýzın mashınıske aıqaılap. — Davaı, ýkatı svoıý telejký!

Elaman onan bunda kim bop isteısiń dep suraǵysy kep edi; biraq bireý «mıtıń!» — dep aıqaılady. Ony qalǵandary qaǵyp alyp, «mıtıń!., mıtıń!» dep bir-birine jetkizip jatty. Onan parovozdar aıqaılap, depo ishi qapelimde azan-qazan boldy da ketti. Kil qabaǵyn qars jaýyp alǵan túsi sýyq kisiler jumysty tastaı-tastaı sala áldebir jaqqa asyǵys-úsigis júgirip barady.

— Bul ne? Taǵy da mıtıń pe? — dedi Múlgaýzın qasynan ótip bara jatqan kózildirikti qartań jumysshyny sál bógep.

— Iá, mıtıń...

— Bizge mıtıń emes, myltyq kerek.

— Menimshe, ekeýi de kerek.

— Áı, senderdi qoıshy. Sózden basqa bitireriń joq.

— Sen... nemene, mıtıńige barmaısyń ba?

— Joq.

Súıdedi de, Múlgaýzın Elamanǵa:

— Júr, kettik, — dedi.

Syrtqa shyqqan boıda Elamannyń usqynyna odyraıa qarap tura qaldy: ústinde alqam-salqam eski shınel. Aıaǵynda julyǵynan shulǵaýy shyqqan sarala balshyq etik. Arqasynda qozy qarnyndaı tompaıǵan joldorba.

— Maıdannan kelgende men dál sendeı edim. Qaryndasym kóılegimniń bıtin qarap taýysa almaǵasyn, aqyrynda otqa jaǵyp jibergen-di.

Elaman bunda kelgesin aýylǵa tartyp ketpeı, á degennen depoǵa baryp dosyn izdep tapqanyna qýandy. Jurtqa ómirin júrgizip, aıtqanyn istetip, tóńiregindegilerdiń bárin bılep-tóstep júretin dál osyndaı dosy bolǵanyna maqtandy. Osyndaı kisiniń qasynda júrgende bunyń da kóńili ósip, eńsesi kóterilip, ne oılasa sonyń bári op-ońaı oryndala qalatyndaı sezdi.

— Seniń qalada tanysyń bar ma? — dedi Múlgaýzın.

— Joq.

— Onda bizdiń úıge jatarsyń. Al, kettik!

Ómiri orys úıine jatyp kórmegen Elaman dosynyń usynysyn ishi qalamaı, birtúrli yńǵaısyzdyq sezip tursa da, biraq qarsy bolmady.

— Elińe qaıtasyń ba, álde qalasyń ba?

— Sen qandaı aqyl beresiń?

— Vot chýdak. Óz jónińdi óziń bilesiń de...

«Vot chýdak», — dedi Elaman ishinen. Jóndep túsinbese de, myna sózdiń astarynda kisi zábirlengendeı áldebirdeńe bar sıaqtandy.

— Qalsam jumys tabyla ma?

— Tabylady.

— Qandaı jumys?..

— Oıaz nachalnıgi qalaı?

— Ony qaıtem, ózime laıyq...

Múlgaýzın ortalyqta turady eken. O basta kókpen boıalǵan qaqpanyń qazir syry ketipti. Tot basqan topsa baıaǵyda Aqbala ekeýi turǵan jerqazbanyń «jylaýyq» jaman esigi sıaqty, ashqan-japqan saıyn syqyrlap qoıa beredi eken. Múlgaýzın buǵan áýeli ózi turatyn bólmeni kórsetti. Sosyn ózine jalǵas kishkentaı bólmeni kórsetip: «Bunda sen turasyń», — dedi; Elaman bu joly da úndemedi. O basta ishi qabyldamaǵasyn ba, ar jaǵynda sýqany súımeı, sezimin aýyrlatqan áldebirdeńe turdy da qoıdy.

— Úı osy. Áskerge keter aldynda ózim salyp edim.

— Janyń kóp ne?

— Qaryndasym bar. Sosyn sheshem... E, mine... — Elaman tór jaqtaǵy bólmeden shyǵyp kele jatqan uzyn boıly kempirge amandasqaly oqtalyp edi, biraq tula boıy biryńǵaı qaraǵa malynǵan, túsi sýyq kempir yńǵaı bermeı, balasyna «mynaýyń kim?» degendeı túıile qarady.

— Saǵan aıtyp edim ǵoı. Meniń maıdandas dosym.

Kempir Elamanǵa osydan keıin ǵana nazaryn aýdardy. Janary salqyn tuzdaı kók kóz buǵan qaraǵanda kirpigin qaqpaı, basy-aıaǵyn súzip shyqty. Sonan keıin lám-mım demesten buryldy da júre berdi.

— Sheshem osy...

Elaman ózine tıgen bólmege kirin, dorbasyn buryshqa laqtyryp tastaı saldy. Kir-kir shıneldi qaıda qoıaryn bilmeı, irkilip biraz turdy. Kelisim bergenine ókindi.

* * *

Múlgaýzın buǵan bergen ýádesiniń bárin oryndady: baspana taýyp berdi. Jumysqa ornalastyrdy. Keshe ózi depoda kóretin kózildirikti shalmen ázirge birge isteı turasyń dep eskertti. Shal buǵan onsha unamady: dál osyndaı súdinsiz kisini buryn-soń kezdestirmegen sıaqty. Ózi at jaqty eken. Sopaq jáne meılinshe uzyn bettegi bólek-salaqtyń bári uzyn. Qulaq ta uzyn; muryn da salbyraǵan uzyn; eń aıaǵy bir nárseni jaqtyrmaı, tyjyryna qalǵanda kere qarys mańdaıǵa kóldeneńdep kese-kóldeneń tura qalatyn qyrtys-qyrtys ájimder de uzyn. Eki balasy orys-german soǵysynda qaza taýypty. Úshinshi balasy-kenjesi keshegi orys-túrik soǵysynda bir qolynan aıyrylyp qaıtyp, qazir vagon sehta jumys istep júrgen kórinedi. Tikbaqaı shal Elamanmen jóndep sóıleskendi. Buny tanystyrmaq bop ákelgende shal deponyń dál kireberis aýzynda kózildirigin súrtip tur eken. Qasyna kelgen qazaq jigitine qyrtysy qalyń qyjym-qyjym moınyn kidirip baryp burdy da, kózildirigin kıip jatyp áınek astynan osylaı enteleı qarady.

— Qazaqsyń ba?

— Iá, qazaqpyn.

— Túıeń qaıda? Túıeńdi nege baqpaısyń?

— Buryn baqqam.

— Túıeni Qudaıǵa tapsyryp, endi depoǵa jumysqa keldiń de? Jaraıdy. Jaqsy. Endeshe, kel, myna jatqan temirdiń bir basyn kóter.

Oznobın alda, Elaman artta kele jatady; sondyqtan qart jumysshy aýyr nárse kótererde Elamannyń qyp-qyzyl bop qulaǵynyń ushyna deıin dýyldap ketetinin kórip júrgen joq; al Elaman qart jumysshydan kóz aıyrmaıdy; qart jumysshynyń aýyr salmaq astynda kúdireıgen qý súıek jaýyrynyn kóredi. Qylqıǵan moınyn kóredi. Sol úzilip ketetindeı qyldyryqtaı moıynnyń dál jelkesindegi shuqyrshaǵyna deıin kórip «qara jumys kári kisige qandaı qıyn», — dep oılaıdy.

Túske qaraı Elaman qara terge tústi. Maıdannan jilik maıy shaǵylyp, júdep kelgesin be, temir kótergende tilersegi dirildep qoıa beredi. Bir tań qalǵany: keıingi jaqta kele jatyp qansha baqylasa da qart jumysshydan qınalǵan belgi baıqalmady; qart jumysshy tek jumys aıaǵynda azdap syr bildiredi: onda da kisi belindeı kúpshek temirdi kóterer jerde Elaman «shalǵa qıyn bolmas pa eken» dep Oznobınge qarap edi. Oznobın syr bermeýge tyryssa da, kúpshek temirdi kóterip ıyqqa salyp áketer jerde taramys dene dirildep, salmaq túsken jaqqa ıyǵy qıqań etip qısaıyp ketti. Osydan keıin Elaman temir kóterer jerde aýyrlaý jaǵyn ózi ustaıtyn boldy; sony baıqaǵan Oznobın bir joly Elaman taǵy da onan burynyraq umtylyp temirdiń aýyr basynan ustaı berip edi:

— Toqtaı tur, — dedi. Elaman únsiz buryldy.

— Kári kisini syılaǵanyń durys. Biraq, bala, ózińdi de oıla.

— Ózimdi umytqan jerim joq... Oznobın kúldi:

— Meniń kedeıleý qazaq dosym bar. Qalaǵa kelgende bizdiń úıge túsedi. Mal degennen baıǵusta jalǵyz túıe. Saýatyn saýyny da, minetin kóligi de sol. Oǵan otyn da artady. Shóp te tasıdy. Qysta kirege salyp, sonan ne kerek, kóktemde jalǵyz túıesin qulaǵynan tartyp turǵyzyp jatqany. Qazir kóktem kezi ǵoı, bala, abaıla, seni de qulaǵyńnan tartyp jatpaıyq, — dedi shal ekeýi birge jumys istegennen beri birinshi ret naǵyz qazaqsha naqyshtap taza qazaqsha sóılep.

— Bilem. Óz basymyzda da bolǵan, — dedi Elaman. Iá, ol qańtardyń qaqaǵan qarly sýyǵy edi: bular Saryqamys qalasyna temir jol tartyp bara jatty. Óńsheń Orta Azıadan jınalǵan jigitter. Qazaq. Ózbek. Tájik. Túrikpen. ash. Kóbine sýyqqa shydamaı, úsip ólip bara jatqan jigitter qulasa, jyǵylǵan jerden tura almaı, aq qar ústinde yńyrsyp qalyp jatady. Qaısybireýler qyryldap ilgeri uzap bara jatqandarǵa qol sozady.

— Já, boldy, — dedi Oznobın.

Sonan olar jumys aıaǵyna deıin jumǵan aýzyn ashpady. Tek keshke, jumys aıaqtalǵasyn qart jumysshy ony úıine ertip apardy; vagon óńdeıtin jerde jumys isteıtin sholaq qol balasymen tanystyrdy. Úsheýi qora ortasynda qaraǵaı qudyqtyń janynda turyp, biriniń qolyna biri sý quıyp jýyndy. Keshki asqa Oznobınniń bala-shaǵaly úlken semásy jınaldy. Ac ústinde de úndemedi. Astan keıin ákeli-balaly ekeýi qonaqty ortaǵa alyp otyryp, túnniń bir ýaǵyna deıin sóılesti. Qart jumysshy kúndizgi sharshaǵanyn umytyp ketti. Úlken balasynan qalǵan kishkentaı qyz balany aldyna alyp shashyn sıpap otyryp, Elamanǵa qaladaǵy kóp jaıdy ańǵartty; Elaman onyń keıbirin esitken; ol, máselen, bundaǵy halyq ekige jarylyp-temir jol jumysshylary Múlgaýzınniń tóńiregine toptassa, al qala jastary túgelge jýyq Selıvanovtyń yqpalynda ekenin bu da biletin-di. Selıvanovty osydan úsh jyl buryn Qazan ýnıversıtetin bitirerdiń az-aq aldynda saıası aıyp taǵyp, osynda jer aýdarǵan eken. Bunda kele-sala ol qala jastaryn óziniń tóńiregine jıypty. Jatpaı-turmaı kitap jınap, kól jaq shette bos turǵan eski úıdiń ishi, syrtyn jastarǵa aqtatyp, ózderi jıǵan kitaptardy osynda kóshiripti. Bul úıdi keıin halyq «Selıvanovtyń kitaphanasy» atap ketken kórinedi. Alǵashqyda jastardan basqa kelýshiler bolmasa da, keıin bular oıyn-saýyq qoıyp, kóńildi keshter ótkizgesin qala turǵyndarynyń birte-birte boıy úırenip, aqyryn-aqyryndap kele bastaǵan kórinedi. Sonan beri osy aranyń halqy jer betinde bolyp jatqan oqıǵaǵa osy úıdiń kózimen qaraıtyn bopty.

Ýaqytsha úkimet patsha qulaǵannan keıingi sátsizdiktiń bárin balshevekterdiń salǵan búligi dep halyq sanasyna sińirip, jer-jerdiń bárinde de olardy ashyqtan-ashyq qýdalap, ásirese jumysshylar jasaǵy men balshevekterdiń qol astyndaǵy polktardyń qarý-jaraǵyn sypyryp alyp, súıtip irı-tirı qyp taratyp jiberýge tyrysyp, basqasy basqa, kósemniń ózi qazir basyn qattap, jasyrynyp júrgenin de halyq Selıvanov kitaphanasynan biledi eken.

— Qazir jaǵdaı qıyn. Ýaqytsha úkimet balshevekterge qarsy ashyq kúreske shyqty, — dedi Oznobın.

Úı ishi áldeqashan jatyp qalǵan-dy. Kishkentaı qyz da atasynyń aldynda otyryp uıyqtap ketipti.

— Men endi qaıtaıyn, — dedi Elaman.

— Úıiń qashyq pa? Qaıda turýshy ediń? — dedi Oznobın. Múlgaýzın men bul ekeýiniń arasyndaǵy kıkiljińdi biletin Elaman qaıda turatynyn aıtaryn da, aıtpasyn da bilmeı, sál irkilip qaldy.

— Seni Múlgaýzınmen birge turady dep esitken sıaqty edim. Sol ras pa?

— Ras, birge turamyz.

Oznobın kishkentaı nemere qyzyn kóterip aparyp tósegine jatqyzdy da, qonaǵyna qaıtyp keldi. Jańa ǵana: «Kesh qoı, qonyp ket»,-degeli turǵan oıdan aınyp, únsiz qoshtasty.

* * *

Elaman qart jumysshymen ótkizgen búgingi keshti qaıta-qaıta eske alyp, qarańǵy kóshemen shıraq basyp keledi; onan bundaǵy kóp jaǵdaıdyń mán-jaıyna qandy. Máselen, Múlgaýzın bul oılaǵandaı temirjolshylardy órgizip-turǵyzatyn jalǵyz adam emes eken; ákeli-balaly Oznobınder Múlgaýzınnen góri Selıvanovty qoldaıtyn bop shyqty. Bulardyń da sońynda biraz adam bar sıaqty. Vagon seh pen depoda da qart jumysshynyń yqpaly kúshti; qaısybir másele tusynda depo jumysshylary kóbine Oznobındi qoldap, Múlgaýzınge qarsy shyǵyp jatatynyn bunyń ózi de kórip júr. Oznobın bir sózdiń kele jaǵynda Múlgaýzındi «Óziniń degenine jiberseń, qarý-jaraq skladyn basyp alyp, bir kúnde revolúsıa jasap jibermek», — dep kúldi.

Elamannyń taǵy bir tań qalǵany: ákeli-balaly álgi ekeý kesh boıy Selıvanovty maqtady; Múlgaýzınniń qaryndasyna kelip júretin uzyn boıly, aq quba jigitti Elamannyń ózi de jek kórmeıtin. Osy jigitti keıingi kezde depo jumysshylary arasynan da jıi kóretin bop júr; osy bir ıman júzdi aq quba jigitte kisini baýrap ózine tartyp turatyn birdeńe bar sıaqtanady. Ol ne? Onyń jastyǵy ma? Álde kisimen sóıleskende dál bir qyzben sóıleskendeı ar jaǵynan móldirep kórinip turatyn adaldyq pa?

Ekeýiniń tanysqany da qyzyq boldy: bir joly jumystan qaıtyp kele jatqanda Temirkeniń kók dúkeni aldynda bir-birine betpe-bet kezdesip qaldy. Bul úndemeı ótip ketpek bolyp edi, biraq Selıvanov kórgen boıda qasyna jetip kep, qos qolymen bunyń qolyn silkilep qatty-qatty qysyp: «Seni jaqsy bilem. Masha syrtyńnan tanystyrǵan. Oznobın de sen týraly kóp aıtady», — dedi...

Elaman úıge qalaı jetkenin baıqamady. Sham jaqqan joq. Múlgaýzınniń esiginiń aldynan óte bergende tastaı qarańǵy bólmeniń túp jaǵynan qyp-qyzyl temeki shoǵy jyltyrady. Dosynyń uıyqtamaı oıaý jatqanyn bilse de, irkilmeı únsiz ótip bara jatyr edi:

— Beri kel! — dedi ol.

— Áli uıqtamaǵansyń ba?

— Otyr. Kári qyrtta boldyń ba?

— Iá.

Múlgaýzın temeki tútinin anda-sanda bir burq etkizip, biraz únsiz jatty da:

— Jaqsy qabyldaǵan bolar? Ne jaıynda sóılestińder? — dedi.

— Jaı... anaý-mynaý...

— Nemene, áńgimelerińdi menen jasyrasyń ba? Onda bar, kete ber! — dedi de, temir kereýettiń prýjınasyn kútir etkizip, irgege qaraı aýdarylyp tústi.

Elaman bul túni tań atqansha kóz ilmedi. Ótken joly da Múlgaýzın bunan qart jumysshy jóninde qıaldap otyryp biraz nárseni túrtkilep suraǵany bar-dy. «Apyr-aı, á?.. — dedi Elaman ishinen, — sonda bul meni Oznobınniń qasyna jumysqa ornalastyrǵanda onyń ar jaq oıyn bilip otyrý úshin... Apyr-aı, á? Solaı ma eken?» Buryn basyna kelmegen osy oı mazasyn alyp, qarańǵy úıde kózi ashyq jatyr.

ÚSHİNSHİ BÓLİM

Táńirbergen Shalqardan kelgennen beri saýda dosynyń iz-túzin bildirmeı ún-túnsiz qarasy batyp joǵalyp ketkenine jyny kelip júr edi. Búgin erteńgi shaı ústinde saýda dosynyń buǵan taǵy da jón-josyǵyn aıtpastan kól-kósir dúnıemen qalaǵa júrgeli jatqanyn esitti. «Á, solaı ma?..» — dedi myrza. Saýda-sattyǵyna buny kiristirmek túgil, kerek dese, aldynan da ótpeı ketkeli jatqanyna yza boldy da, qasyna aqı kóz jigitti alyp atqa qondy.

Qatty júrgen jolaýshylar kún bata Kólqoranyń tabanynda otyrǵan kóp aýyldyń shetine kirdi. Murjadan sary qıdyń tútini býdaqtap, qaı úıde de keshki aýyzasharǵa qaýyrt ázirlik bop jatqany baıqalady. Shetki úıdiń ıti sháýildep úre bastap edi, aqı kóz jigit áldenege aıaq astynan abyrjyp, jalma-jan atyn tebinip Táńirbergenge qatarlasa berdi:

— Myrza, burylaıyq... myna shetki qystaý álgi qyzyl kóz páleniki...

Shynynda da, aldaryndaǵy aq shoqalaqtyń yǵynda turǵan qoraǵa at basy aýmaı eńkildep kelip qalǵan eken. Táńirbergen endi burylýdyń yńǵaısyz bolaryn bildi. Ne de bolsa syr aldyrmaýǵa tyrysqan myrza aq arǵymaqty qyńýlap bir-eki tebinip, osy attyń ánebir kezde bunyń kópten kóńili ketip júrgen sulý kelinshektiń aýlynyń shetine kire bergende baýyryn kerip kósilip aıańdaǵan ásem júrisine saldy. Ózi de endi yǵyspaı, at ústinde durystalyp otyrdy da, Súıeý qarttyń qorasynyń dál irgesinen ótetin jalǵyz aıaq jolmen cap taban qardy kútir-kútir bastyryp qattyraq júrip edi.

Ebeısin úıinde eken. Keń qoranyń ishi syǵylysqan shana. Biri bos emes. Teri-tersek pen toń balyqtardy taýdaı-taýdaı qyp úıgen jalpaq shanalarǵa bir-bir qyzyl nar jegip, jolǵa shyǵýǵa ázirlenip otyrǵan ústine Táńirbergen kep attan tústi.

Ebeısin ony terezeden kórip: «Túlki!.. Qyzyldyń ıisin sezip keldiń-aý, á?» — dep oılady da, tez kıinip tysqa shyqty.

— Myrza, sapar oń bolsyn!

Táńirbergen salqyn amandasty. Ebeısin onyń renishti túrine qaramaýǵa tyrysty:

— Soǵym soıyp jatyr edik. Nıet durys qoı, degendeı kelgenińdi qarashy. Káne, ishke kireıik.

— Já, óziń bar da kórpe-tósek salǵyza ber!

— Kórpe salýly, myrza.

Qonaq kirer-kirmesten jas kelinshek úlken aq samaýyrǵa shaı qoıdy. Qazanǵa et saldy. Qonaq jabdyǵymen lypyldap kirgen-shyqqan saıyn qara kózi jalt etip, janaryna qumarlyq ot tutap, tór aldynda otyrǵan qara murtty sulý jigitke bir-bir qarap ótip júr. Kóńili júırik Táńirbergen myna ýyzdaı jap-jas kelinshektiń kisi aldynda nápsisin tejeı almaı, kózge túsip qala beretin kinásiz ańqaýlyǵyn unatyp otyr.

Ebeısin baıqasa da, kóńil bólmedi. Bul kútpegen bir tosyn áńgime qozǵady:

— Ras bolsa, kelindi qoıa berdi dep esittik qoı osy.

— Iá, qatyndar syıyspady.

— Jaqsy istegensiń. Qyzyl kóz shaldyń belin bir syndyrǵan ekensiń.

Bul Táńirbergenniń kóringenge ishin asha bermeı, qulyp astynda ustaıtyn syry edi; sondyqtan ol Ebeısinniń jetelegen jaǵyna baspady. Ebeısin myrzanyń osal jerinen ustaǵanyn bilip, soǵan bir jaǵynan ózi yrza bop, tobarsyǵan bettiń tońyn syndyra ezý tartty:

— Endi tósek jańǵyrtatyn shyǵarsyń? Táńirbergen boıyna sóz darytpaı, sazaryp alǵan-dy.

Saýda dosynyń myna túrtkisi kóńiline jaqqany sonsha, ol shuǵyl jadyrady. Erteden beri taqymdap qoımaı otyrǵan Ebeısinge endi onyń ózi tap berip:

— E, bárekeldi. Myna sóziń qulaǵyma jaǵyp ketti ǵoı. Maǵan kózdep júrgen qyzyń bar shyǵar? — dedi.

— Qyzdy óziń tańdaısyń da.

— Joq, saǵan tandatsam qatelespeıtinimdi bilem. Ebeısin qonaǵynyń zilsiz ázilmen ózin jaǵalap kele jatqanyn bildi de, túregep ketti. Osydan keıin ol Táńirbergenniń qasynda dáıek tutyp otyrmaı, bala ornynda ushyp-qonyp, úı sharýasyn istep ketti. Qonaǵyna et berdi. Shaıyn berdi. Bunyń bárin az kórgendeı, endi bir kezde:

— Myrza, sýsynǵa qalaısyń? — dep surap, oǵan qonaǵy yńǵaı bildire qoımasa da, ishpese aýzynan qaıtsyn degen kisishe,-áı, qatyn, myrzaǵa sýsyn, ákel — dedi.

Táńirbergen tańdanyp otyr. Osy jigitti ózderiniń aýylynda qolbala bop júrgen kezinen biledi. Sol kezde de bul dál osyndaı edi: sol kezde de bir jannyń betine jyly raımen qaramaı, kisi aldynda qabaǵy salbyrap turatyn.

Baıaǵyda bularǵa jaqqany-aıtqanyńdy qalt etpeıtin. Kisi óltir deseń, de bas tartpaı, jumsaǵan jaǵyńa bara beretin qasıeti demeseń, basqa jaǵdaıda bórene sıaqty biteý bolatyn.

Sol jigittiń endi aıaq astynan ebedeısiz, doǵal denesimen júzik kózinen ótkendeı, elpildep ketkeni kúdik týǵyzady. Myrza syrly zerenge ernin tıgizdi de qaıtaryn berdi.

— Bul qalaı? Tipti almadyń ǵoı.

— Rahmet. Sóıleselik, otyrýshy óziń munda. — Ebeısin qonaqqa kózin salmaı, betin alyp qasha berdi.

Kútýshi áıel qasynda tursa da, qonaqtan qaıtqan sýsyndy oǵan bermeı, óreshege ózi aparyp qoıdy. Sosyn joq jerden ilgish taýyp, áıeline ursyp, býýly jatqan teńdi syrtqa qaraı dyryldatyp súıreı jóneldi. Aýyz úıge shyqqasyn da syrtta júrgen bireýlerge daýystap, ar jaǵynan tórt-bes kisini shaqyryp aldy:

— Ázirsińder me?

— Ázirmiz.

— Endeshe, káne júrińder.

Aýyz úı abyr-sabyr. Álgi kisiler birli-jarym adamnyń áli kelmeıtin aýyr teńderdi birnesheýi qoldasyp kóterip syrtqa alyp shyqty. Sonan keıin de syrtta biraz aınalǵan Ebeısin ishke kirýi kirse de, biraq tize búgip otyrmaı, tymaǵyn, tonyn kıip, belin tyńqıtyp býyp aldy.

— Al, myrza, sen jatyp demala ber. Úıde seni kútetin kisi bar. Men azǵantaı birdeńeni qalaǵa jóneltip salaıyn.

Táńirbergen betin syrt salyp otyrǵan sýyq qalpynan jibimedi. Saýda dosyna: « Úıde áıeliń qalsa bolady, óziń qaıda ketseń de erkiń, kete ber», degendeı qolyn siltedi. Ebeısin shyryp ketti. Táńirbergen onyń túp qazyǵy — Temirke ekenin biledi. Tatar baıynyń ishi-baýyryna kirip, ózara yńǵaılasyp alǵaly bul qazir dál bir jýan qara terekke órmelegen shyrmaýyqtaı joǵarylap boı sozyp barady.

Tósek salatyn yńǵaı baıqalǵasyn Táńirbergen tysqa shyqty. Tolyq aı tóbege kepti. Dala sútteı jaryq. Qora ishindegi baǵanaǵy mol baılyq áldeneden úrikkendeı túp-túgel qarasy batqan. Qańyrap bos qalǵan qoranyń arǵyraq bir túkpirinde baılaýly turǵan aq arǵymaq ıesin kórip, oqyrandy. Shamasy o da «tastap ketti» dep kimge shaǵynaryn bilmeı turǵan sıaqty.

Táńirbergen úı syrtyna uzap shyqty. Kireshilerdiń qarasy kórinbedi. Qysqy joldyń qashyqtyǵyn oılap, kólik tyń turǵanda jiti júrip, bir-eki qyrdan asyp ketken sıaqty.

* * *

Erteńine Táńirbergen kún shyqpaı atqa qondy. Teńiz basyn aınalyp júrýdiń biraz burystyǵy bolǵasyn qatty jel qaryn úrlep ketken jaltyr muzdyń ústimen Bel-Aranǵa týra saldy. Aq arǵymaq taǵalaýly edi; ánsheıinde tórt aıaǵy denesin aýyrlamaıtyn jelqaıyq at kókshe muzǵa túskennen keıin tipti jeldeı esip, Táńirbergenniń taqymy astynda oınaqtap keledi.

Oǵan aqı kóz jigit sor boldy. Taǵasyz at taqyr muzǵa túskesin baýyryn jaza almaı, búgejektedi de qaldy. Táńirbergen ony tastap ketkisi kelmeı, ári-beri qaraılap kórdi de, taqa bolmaǵasyn qolyn bir siltedi.

— Shyraǵym-aý, jol júretin bolǵasyn erte bastan kútinip, atyńdy taǵalatyp almaısyń ba? Já, keıin kele jatarsyń.

Shamaly júrgesin kóz ushynda ashyq teńiz ústinde júrgen kisiler kórindi. Bular jar basyndaǵy balyqshylar aýlynyń er-azamaty edi; tatar baıy balyǵy mol kólder men basat-basattardy bir óziniń menshigine derbes qaratyp alǵasyn bulardy ashyq teńizge aıdap salǵan edi.

Táńirbergen basqaǵa burylmaı, at basyn Dosqa týralady. Syrt habardan estýi Dos qazir kóp balyqshydan shettep jalǵyz úı qapty. Sýdyr Ahmet, Tóleý, Qalaý sıaqty tórt-bes kisi bolmasa, qalǵan qara tobyr uıtqysyn buzbaı túgeldeı Móńke jaǵyna shyǵyp alǵan kórinedi.

Dos salqyn amandasty:

— Sapar oń bolsyn, — dedi ol.

— Áýmın. Syralǵy alaıyn dep keldim.

Dos ázilge shorqaq bolatyn. Táńirbergendi keketip tur dep oılaǵan eken.

— Mine, al!.. Bári seniki, — dep muz ústinde jatqan bes-alty qylaǵaıdy etiginiń tumsyǵymen bir-bir teýip ary ysyryp tastady.

— Iá, balyq nashar eken. Sonda bul teńizdiń baıaǵy balyǵy qaıda ketken?

— Shyraǵym-aı, sonyń nesin suraısyń. Bul teńizdiń balyǵyn qurdym jutyp jatyr ǵoı.

— Qur-dym?..

— Iá, Temirke degen qurdym shyqqan joq pa?! Qudaıdyń kók teńizin de bizge buıyrtpaı, qylyǵy ótip tur ǵoı qý tatardyń.

Táńirbergen Dostyń zyǵyry qaınap, kúıip turǵanyn baıqady. Dos qaıta sóıledi:

— Qatyn-bala ash, úıge barsań talap jeı jazdaıdy.

— Soǵan Temirke kináli me?

— Endi kim? Ashyq teńizge aıdap shyqty. Bizge bunan artyq ne isteıdi?

— Áı, qaıdam. Bar pále Temirkeden degen durys bola qoıar ma eken...

— Endi kimnen?

Táńirbergen onyń jaýap tosyp turǵanyn baıqasa da, ádeıi ashyndyryp, yzasyn qaınata túskisi keldi de, áregirekte aý qarap jatqan balyqshyǵa nazar aýdaryp, ony ıegimen nusqap:

— Anaý kim? — dedi. Dos jaratpaı:

— Álgi aljyǵan shal ǵoı, — deı saldy.

— Móńke me? Onyń jaǵdaıy qalaı?

— Ony qaıtesiń? Onan da, Táńirbergenjan, áýeli jańaǵy sózińdi túpteshi. Múmkin, men túsinbeı júrgen shyǵarmyn.

— Iá, sen túsinbeı júrsiń. Temirke qyryna alsa Móńkeni aldy, sende nesi bar? Sen irgeńdi onan áldeqashan ashyp, áldeqashan bólektep alǵan joqsyń ba?

— Onan búginde jónim basqa.

— Endeshe jaraıdy, Temirkeni kóndirýdi men moınyma alaıyn. Al, óziń she?

— Men be?

— Iá, sen. Men bilsem, Móńke irgesinen úıir aldyrmaıtyn qutpan aıǵyr ǵoı. Shynyńdy aıtshy, ózińe-óziń senip, erteńgi kúni taban tirep tartysqa túse alasyń ba?

Dos myrzanyń arjaq oıyn ańǵarmady. Qandaı sózdi de týra qabyldaıtyn dókir jan osy arada oǵan óz kóńilindegi oıyn ashyq aıtty:

— Táńirbergenjan, nesin qazbalaı beresiń? Eger sondaı atty kún bolyp, Temirke kónse, kóre qal, bar balyqshy Móńkeden bir kúnde irgesin ashyp, sypyrylyp shyǵady.

— Já, endi boldy. Erteńnen bastap óz abyzyndaǵy jigitterińdi jınap al da, aýyńdy osy teńizdiń qalaǵan jerine sal.

— Kýrnos Ivandy qaıtemiz?

Táńirbergen qoıyn qaltasynan tildeı bir qaǵaz alyp, Dosqa usyndy. Munysy zapret jerge ay salýǵa erik bergen qaǵaz eken.. Myrzanyń osy joly qaladan bitirip qaıtqan bir sharýasy osy edi. Temirke alǵashqy sátte bet baqtyrmaı: «Ioq-ıoq, ýl bolmı. Ýl jırlár qyp-qyzyl baılyq, bıt», — dep qasaryp otyryp aldy. Osylaı bolaryn aldyn ala bilip kelgendeı, Táńirbergen túk sasqan joq. Tek murtynan kúlip: «Aı, baı-aı! Seniń baılyǵyńdy balyqshylarǵa talatqaly otyr deısiń be meni?.. Tegi, kúnderdiń kúninde qoldaǵy baılyqtan aıyrylyp qalmaý úshin de qorǵanysh myqty bolý kerek emes pe? Myna balyqshylardy azben aldap, ózderin qolyńda ustap otyrsań, qorańdy kúzetken ıtten kem bola ma?» — dep, tatar baıyn túpki oıyna kózemeldep qoıdy da, osy ruqsat qaǵazdy onan op-ońaı alyp edi.

Dos qaǵazdy qoınyna basyp aldy. Táńirbergen qoshtasyp júrip ketti. Kóńili tynyshtalǵasyn at basyn promsolǵa týralady. Syrt habardan Aqbalanyń munda kóp turaqtamaı, toń balyq tıegen kireshilerge ilesip, qystyń kózi qyraýda Shalqar shaharyna kóz asyp ketkenin esitken. Keleshekte qandaı qorlyq kórse de, tabashyl kóptiń kózine túspeı, tanymaıtyn syrt jerde bolǵysy kelgen esebi me eken?

Táńirbergen bul kúnderi Aqbalanyń atyn ózi de, ózgege de aýyzǵa alǵyzbaı tyıym salyp qoıyp edi; bul ómirinde Aqbala degen áıeldiń bolǵany da esinen shyǵyp ketkendeı edi. Ol jóninde syrtqa syr shashpaı, ıt ólse de bárin ishine jıyp, tysqa tisinen shyǵarmaı, tistenip alǵan-dy. Aqbalany úıden aıdap shyqqan kúnniń erteńine qaperine túk kirip shyqpastan el aralap ketken qataldyǵyna keıin onyń ózi de tań qalǵan-dy.

Promsol basynda halyq kóp eken. Qalaǵa toń balyq aparyp qaıtqan kireshiler Táńirbergen kelerdiń aldynda ǵana oralypty. Kire tartqan túıeler Táńirbergendiki, kireshilerdiń de teń jartysy Táńirbergenniń jigitteri bolatyn.

Olar myrzany kóre sala júgirip kep, jalpyldap amandasa bastady.

— Qalaı, kólikteriń tyń ba? — dedi Táńirbergen.

— Shúkir. Qońy jyǵylǵan joq.

— Qalaı, bundaǵylardyń júgi ázir me eken?

— Áziri ázir-aý... biraq, myrza... bir-eki kún qatyn-balanyń qasynda bolyp, kir-qońymyzdy jýdyryp degendeı...

— Joqty soqpa! Kólikter tyń turǵanda qalaǵa jıirek qatynap alý kerek.

Ózi aıtqan jerde mynalardyń qarsy kele almasyn bilgen myrza álgiden keıin eshkimdi de tyńdamaı, burylyp jónele berdi. Qart kireshi áldene aıtqysy kelgendeı, qatarlasyp erip kele jatyp:

— Myrza... — dep edi.

— Já, aıttym ǵoı...

— Joq, ol emes, basqa...

— Ol ne?

— Myrza... Shalqarǵa Elaman keldi. — Táńirbergen toqtaı qaldy; kenet qatty soǵyp ketken júregin sap-sap basyp aldy da, ózinen sál keıinirek toqtaǵan qart kireshige burylmaı, syrtyn berip turyp:

— Ony saǵan kim aıtty? — dedi.

— Ózim kórdim. Aýyzba-aýyz sóılestim. Raı sol jaqta qaıtys bopty.

Myna habardyń rastyǵyna Táńirbergen endi kúmándanbady. Osydan keıin ol jolyqpaq bop ádeıi izdep kelgen Aıǵanshaǵa da soqqan joq. Kýrnos Ivannyń ázir turǵan asyna da qaramaı, atyna minip júrip ketti.

Soǵys aýyrtpalyǵyn kótergen qońtorǵaı halyqtyń, ásirese, osy bir óńi juqaryp turǵan ústine myna búlikshi kelse ne bolady? Balyqshylar aýly men bul óńirdegi kedeı aýyldar baıaǵy on altynshy jylǵydaı taǵy da onyń sońyna erip, bunyń irgesin jalańashtap ketpesine kim kepil? Onsyz da osy kúni Ojar Ospan bir jaqqa, Ramberdi bir jaqqa tartyp, óz ishinde de aýyz birliktiń bereketi ketip turǵany mynaý!

Táńirbergen shıryǵa tústi.

* * *

Jol ústinde bir baılamǵa kelgen jigit el jatqansha eki-úsh kisini jan-jaqqa shaptyryp, bas-aıaǵy bir kúnniń ishinde osy óńirdiń ıgi jaqsylaryn jıyp aldy. Sol kúnniń erteńine habar tıgen kisilerdiń aldy kelip, Táńirbergenniń úıine túsip jatty. Kelgen kisilerdiń ishinde bul óńirdiń belgili iri baılary — Myńbaı, Júzbaı, Jylqybaı bar. Semiz sary Ramberdi bar. Jalaqtaǵan jigitter úzik-sozyq kelip jatqan kisilerdiń bas-aıaǵy jınalǵanyn kútip jatpaı, syıly qonaqtardyń bas-basyna qoı soıyp, qazan kótere bastady. Býy burqyraǵan samaýyrlardy qaıqańdap kótergen jigitter qonaq kútken úıge arasyn úzbeı qaıta-qaıta kirip jatty. Tún ortasy aýyp, tań aldyndaǵy qalyń uıqynyń bir mólsherinde asqa toıǵan jurt óz denesin ózi aýyrlaǵandaı bir-bir jastyqty qoltyǵyna basyp, bas túıistirip jantaıyp jatyp, uıqy qysqan qabaǵy álsin-áli jumyla bastaǵan edi. Sol kezde bireý at jaıyn áńgimeledi; ózderi biletin jerdegi júırik attardy birinen soń birin maqtap otyryp, bir kezde Táńirbergenniń aq arǵymaǵyn aýyzǵa aldy.

— Báıgege qosyp kórdiń be?

— Joq...

— Beker baǵyn baılap júrsiń. Janýar, aq arǵymaq pyraq qoı. Qanatty bolmasa, tuıaqtyda oǵan shaq keletin jylqy bar deısiń be?

— Sóz bar ma?! Oý, aq arǵymaq Kóruǵylynyń qara atynyń tuqymy ǵoı. Teke-Jáýmit jylqylarynyń nesin aıtasyń, qýsa-jetedi, qashsa-qutylady.

— Dúnıe kúıip ketse de, endigi jerde meniń armanym Táńirbergenshe bir túrikpenmen dos bolyp, tulpar minip júrsem deımin.

Muny aıtqan bulardyń ishindegi eń aýzy jeńil, ańqaý Jylqybaı edi; oǵan jalǵas otyrǵan Ramberdi basyn baýyryna alyp, býlyǵa myrs-myrs kúldi. Bunysyn úı ishindegilerdiń eshqaısysy baıqaı qoımaǵasyn basyn kóterdi. Ol taǵy da Táńirbergenniń kózin ala bere, myna jaǵynda otyrǵan Myńbaıdy búıirinen túrtip, ózderinen basqa eshkimge esittirmeı, murnynyń astynan mińgirlep:

— Oıbaı, myna qoı baqqan sorlynyń ańqaýyn qara. Táńirbergendi túrikpenmen dos bop, tulpar minip júr dep oılaıdy eken ǵoı, — dep qolyn túńile sermedi de, teris qarap burylyp ketti.

Tósek salatyn bolǵasyn qonaqtar syrtqa shyqty. Jańaǵy áńgimeden keıin Myńbaı men Ramberdi basqalardan bólektene berdi.

— Mynaý bizdi nege shaqyrdy eken?

— Qaıdam, bir esebi bar shyǵar.

— Ie-e, sum ǵoı, esepsiz aıaq baspaıdy. Baıqaısyń ba, bizdi qatty syılap ketti-aý. Tegin be osynysy?..

— Qaıdam, torǵaıdy tuzaqqa túsirý úshin tary shashýshy edi ǵoı.

Ekeýi qosyla kúldi. «Torǵaı» deıdi de, kúledi.

— Qalaı deseń de sum neme kúsheıip aldy. Oı, zalym, qazir sharshysyna kelip tur. Bir jaǵy-saýda, bir jaǵy-urlyq...

— Ie, solaı! Atań qazaq « Urlyq túbi-qorlyq» deýshi edi-aý. Osy jigit tym kerelep bara ma, qalaı? Túbi bir pálege soqtyrmasa qaıtsin?!

— Árıne, tergeýsiz dúnıe joq. Jigitterin qaıta-qaıta attandyryp, túrikpenniń jylqylaryn qýyp ákeledi de jatady. Óstip júrip bir kúni bizdi túrikpenge talatpasa qaıtsin?!

— Súıter, súıtpeı tynbas bul jigit...

Keıingi jaqtan bulardy izdegen daýys shyqty; qonaq túsken úıge tósekti áldeqashan salyp tosyp otyr eken; osydan keıin boıyn aýyrlaǵan qonaqtar tósekke jatyp, basy jastyqqa tıer-tımeste uıyqtap ketti. Sol kúnniń erteńine Táńirbergen qonaqtaryna taǵy da mal soıǵyzyp, as-sý berip jaılap otyryp, uzaq-sonar áńgime bastady. Ol osy otyrǵan ıgi jaqsylarǵa aralarynda kópten beri úzilmeı kele jatqan kıkiljiń, renish, ashý-arazdyqty tastap, endigi jerge halyqtyń basyn qosyp, eldiń irgesin biriktiretin bútindikti aıtyp edi. Buny rýbasy aqsaqaldardyń bári maquldady. Bundaıda ylǵıda ishin aldyrmaıtyn qıyn Ramberdi aýyzbirlik sóz bolǵanda analar qusap elp etip qostaı qoımasa da, ashyqtan-ashyq qarsy bolmaı, ún-túnsiz kezin tómen salyp yńyldap otyr.

Táńirbergen onyń bylqyldaqtyǵyn jaqtyrmaı:

— Káne, osyǵan bata qylamyz ba? — dep, kóp ishinen pále basy Ramberdige qarap edi, ol sonda da sheshile qoımaı, tek Táńirbergen qadalyp otyryp alǵasyn ǵana:

— Degeniń bilsin. Biraq, áı, bala, sen óziń baıaǵynyń jol-jorasyn bilesiń be? Baıaǵynyń úlkenderi osyndaı bas qosqan jerde «Qur aıaq-q-qa bata júr-meı-ı-di»-de-ý-shi m-me edi, qaalla-aı?..-dep mińgirlep, sóziniń aıaǵyn kúmiljileý shubatyp, eki ushty oı tastady da, Jylqybaıdyń syrt jaǵyn ala bere kólbep qısaıa ketti.

Táńirbergen bulardy jıǵandaǵy eń basty sharýasyn keıinge qaldyryp otyrǵan-dy. Áýeli aýyzbirlikti myqtap alsa, ekinshi sharýasynyń qıyndyqsyz op-ońaı sheshiletinin bilip edi. Aýyzbirliktiń túri álgi boldy. Rýbasy aqsaqaldar tatýlasý úshin de kesheden bergi bul úıden ishken, jegeniniń ústine taǵy birdeńe dámetetin syńaı baıqatty. Buǵan jas myrza renjigendeı bop úndemeı otyrdy da, bir kezde keıinge saqtap otyrǵan oıyn da ortaǵa saldy: estýi boıynsha uzaq soǵystan jiligi shaǵylǵan orys áskeri qarý-jaraqtaryn tastap, maıdannan qashyp jatqan kórinedi. On altynshy jyly qara jumysqa alynǵan qazaq jigitteri de eline qaıta bastapty. Orys qalalary ash-jalańash. Reseı halqy qazir ýaqytsha úkimetke qarsy kóterilis ashyp, jer-jerde ereýildep jatyr. Erteń ýaqytsha úkimet qulasa zaman ne bolady? Onan keıingi tirlik tul bop, aıaq basqa shyǵyp ketpesine kim kepil?

— Oıpyrym-aı, Táńirbergenjan-aı, bar páleni ústimizge úıip tastadyń-aý.

— Apyr-aı de! Mynadan keıin dúnıesi qurǵyr tarylyp, aspan alaqandaı, jer tebingideı bop ketti ǵoı.

— Qaıda barsań-Qorqyttyń kóri deseńshi.

— Endi ne isteýimiz kerek?

— Meniń de aıtaıyn degenim osy edi, — dedi Táńirbergen. — Qazirgideı ala qıǵash dúnıede aldy-artyn boljap otyrǵan kisi ǵana adaspaıdy. Ol úshin aramyzda kózi ashyq oqyǵan azamat bolǵany jón.

— E, ony qaıdan tabamyz?

— Tabylady. El arqa súıeıtin oqyǵan azamat myna Arqa jaqtan shyǵyp jatyr. Aryǵa barmaı-aq, ózimizben irgeles otyrǵan myna Yrǵyz ben Torǵaıda da oqyǵan azamat az emes. Olar partıa quryp, gazet shyǵaryp, alash azamatyn Abylaıdyń aq týynyń astyna jıyp, úsh júzdiń balasynyń basyn qosyp jatqan kórinedi.

— Apyr-aı, á?.. Solaı ma?!

— Mynaý biz esitpegen jańalyq qoı!

— Jaqsylyq deseńshi. Iá, Táńirbergenjan, taǵy qandaı habar bar?

Táńirbergen mynalardyń qushtarlyǵyna qarap, jańaǵy sózi bulardyń da tas baýyryn jibitkendeı kórip, ózi de kóńildene bastady:

— Arqa jaqtaǵy azamattar ázir bizge nazar aýdara qoıǵan joq. Bizdi baýyryna tarta qoıatyn syńaı baıqalmaıdy.

— Apyr-aı, á?.. Solaı ma?

— Aq patsha qulap, aq dińgegimiz úzilip turǵanda, biz de eńse kóterip, eldigimizdi tanytsaq, súıtip Arqa azamattaryna ún qossaq deımin. Olar bizge óz aıaǵynan kelmese, biz kisi jiberip shaqyrsaq, qalaı? Káne, buǵan qalaı qaraısyńdar? — dedi Táńirbergen.

Jańa ǵana laýlap otyrǵan jurt kenet sý sepkendeı sóne qaldy. Bári bir kisideı kózin kótermeı, basyn baýyryna tartyp, tuqyraıyp ala qoıdy. Táńirbergen olarǵa barlaı qarap, shydammen tosyp otyrǵanda, Myńbaı mińgirlep:

— Qaıdam, onyń reti qalaı bolatynyn. Oqyǵan adamnyń baby qatty bolady deýshi edi. Keltirýin keltirip alyp, erteń pále qylǵanda oqyǵan tyrash nemelerdiń oıynan shyqpaı, Táńirge jazyp júrmesek, — dep kúdik aıtyp edi.

Oǵan myna jaqtan Jylqybaı ún qosyp:

— Arnap shaqyrǵasyn, árıne, salmaq seni men bizge túsedi. Shyǵyny da shash etekten bolatyn shyǵar, — dedi.

Endigi qalǵandary tymyraıyp Ramberdiniń aýzyn baǵyp otyr. Táńirbergen únsiz. Kelimge kelgishterdiń ózi keri sıip, ıkemge kelmeı qıǵash tartyp jatqanda, bulardyń ishindegi eń bir qyrysy qalyń qyńyr Ramberdiniń kelistirmesin bilip, bul oıynan da eshteńe shyqpasyn baıqap edi.

Ramberdi sırek sary murtynyń astynan bir myrs etti:

— Oqyǵan azamatty syrttan izdep qaıtemiz? Shyn kerek bolsa, seniń úıińde de bir oqyǵan jigit bar emes pe?!

Ánsheıindegi úndemeı jatyp aıaqtan shalatyn ádet. Sózderi jaraspaǵan qonaqtar «aý, bostan-bosqa otyra beremiz be?» — degendeı, bir-birine qarady da, sosyn yrǵalyp oryndarynan turdy. Yrǵalyp-jyrǵalyp kıinip, túsin bermeı tomsarǵan qalpy ún-túnsiz tarap bara jatty. Táńirbergen syr bermeı, salqyn qoshtasyp shyǵaryp saldy. Keshegi patsha aǵzamnyń qazaq dalasynda arqa súıegen adamdarynyń sıqy álgi... Olardyń qaı-qaısysy da kúnshil, kúndes qatyndaı, ómir boıy aýyl arasynyń báseke-partıasynan boıy asyp kórgen emes.

Táńirbergen olardy, álde ózin mysqyldaǵandaı myrs-myrs kúldi. Tym qurysa, tap qazirgideı taǵdyr tarazyǵa túsken aýmaly-tókpeli almaǵaıyp zamanda, jón tappaı turǵanda aqyldasar adam bolmaǵanyna qınaldy. Aǵanyń sıqy-Aldabergen. Aqbalany aýyldan qýyp, Súıeýdiń saǵyn syndyrǵanǵa máz. Sonan beri sofy aǵasy men báıbishe buǵan yrza. Otbasymen tabyssa da oqyǵan inisimen ekeýiniń arasy burynǵydan beter sýysyp, kelimge kelmeı kereǵarlanyp barady. İnisi buǵan túsinbeıdi. Bul inisine túsinbeıdi. Bir túndik astynda birge ósse de, búginde óristeri basqa. Keıde kedeılerge jany ashyp, et-baýyry eljirep turatyndaı bolsa, kelesi birde tisteýik attaı kirjińdep, olardyń ózin jaqtyrmaıdy. Sondaı kezde inisiniń qaı jaqtyń soıyl soǵary ekenin bilmeı, dal bolady. Bul ne?

İleli, syrqat jannyń babyn taptyrmaıtyn ádettegi kinámshil, kúıgelek, shamshyldyǵy ma? Álde minezsizdik pe?

* * *

Temirke qazir kóńilsiz edi. Kópten arman etip júrgen kókeıdegi promsoldy qolyna túsirip, jańa-jańa sharshysyna kele bastaǵanda patsha taqtan qulady da, ústinen úzigin ushyryp áketken úıdeı, kóńili qulazyp sala berdi. Onyń ústine túrik maıdanynan Múlgaýzın kelgeli kishkentaı qalanyń tynyshtyǵy buzyldy. Kún qalaı batty, solaı ezilýshi tapty ereýilge shaqyrǵan urandar osy shahardaǵy ótibirli úılerdiń mańdaıshasyna ilinip qalatyn bop júr. Sondaı sózder bunyń da dúkenine úıir bop alǵasyn kúnde-kúnde eleń-alańda jurttan buryn turyp, esikti, qaqpany bir qarap shyǵady.

Áıteýir, saýda talaby jaqsy. Buǵan ala-bóle teńiz túpsiz baılyq boldy. Qys bolsa kireshiler tyshqandaı tasyp jatqan toń balyq qalaǵa kelgen bette qyp-qyzyl altynǵa aınalyp, qaltasyn qalyńdatyp jatqan-dy. Búgin de el jata bergende toń balyq artqan jıyrma-otyz túıeli kireshi kep, tereze qaqty. Dybysshyl Temirke tósekten atyp turyp, ıyǵyna asyǵysta qolyna ilikken birdeńeni ile sala shárkeı kıgen aıaǵyn syrp-syrp basyp, apalaq-qapalaq syrtqa shyǵyp edi. Ol jetkenshe myna jaqtan kúzetshi shal qaqpany ashyp, alys joldan aýyr júk tartqan túıeler asyqpaı aqyryn qozǵalyp, keń aýlaǵa kirip jatyr eken.

— I, shýshy qazaqtar-aı... Nege keshiktińder? Osynsha aınalǵandaryń ne?

— Kir-qońymyzdy jýdyryp...

— Qoı, qoı ındi! Sender kir-qońdaryńdy jýyp jatqanda, shoqynshyq Ebeısin qalany balyq sasytyp, taǵy da aldymdy orap ketti, vıt.

Kireshi qazaqtar sóz talastyrmady. Tatar baıynyń ár kezdegi úırenshikti baıbalamyn únsiz tyńdap, qorada jatqan sary taban qardy syqyr-syqyr basyp júrip, ton balyqty keń qoranyń túp jaǵyndaǵy qýysqa satyrlatyp úıdi. Belinen júgi túsken túıeler pysqyryp, beı-jaı kúıis qaıyryp jatyr.

Temirke el qazaǵy ákelgen nárselerdi jaqsy kórse de, biraq olardyń ózderin jaqtyrmaıtyn. Boıyńa sál jaqyndatsań, olar ózderiniń aýyldaǵy minezin qalada da istep, bılep-tóstep, ári-beridesin basyńa shyǵyp ketetini belgili. Sosyn Temirke olardy alysyraq ustap, olarǵa arnap salǵan aýlanyń túp jaǵynda qonaqjaı bolatyn. Qazan-oshaǵy da bólek. Bı-bolystar men baılar bolmasa, bylaıǵy qazaqty álgi qonaqjaıǵa túsirýshi edi. Búgingi kireshilerdiń arasynan... dám-tuzyn talaı tatqan, teńiz óńirinde ózimen qaı zamannan syılas, qadirles baı úıdiń jas kelinshegin álginde masqara bolǵanda baıqamaı keshteý kórip qysylyp qalǵan Temirke aıaq astynan abdyrap sasyp, qalbalaqtady da qaldy. «Nege keldi eken?» — dep oılady. Ádette qyz uzatatyn, kelin túsiretin kezde baı aýyl senimdi bir kisisin arnaıy qalaǵa jiberip, kerek-jaraǵyn úıip-tógip áketetin...

Temirke qaltaly kelinshekti qolynan shyǵarǵysy kelmedi. Alǵashqyda qalaı jaǵynaryn bilmeı, myna kelinshek myrzanyń jas toqaly ekenin bilse de, onyń kóńilin qalaı tabýdyń esebin tappaı, kórgen boıda ony «báıbishe» dep jalpyldap ala jóneldi.

— Á, báıbishe, aman-saý barsyń ba? Myrzanyń deni-qarny saý ma?

Aqbala úndemedi.

— Báıbishe, páýeskeń qaıda? Qazir zaman jaman, vıt. I-ı, Alla... shúshi kúni halyqtyń pıǵyly buzylǵan. Shýlaı! Páýeskeni syrtta qaldyrýǵa bolmı, — dep syrtqa júgirmek bolǵan tatar baıyn Aqbala shaqqa toqtatty.

— Men... men myna kireshilerge ilesip...

— Oqasy ıoq, oqasy ıoq... Qazir burynǵydaı bap talǵaıtyn zaman emes, — dep, Temirke jýyp-shaımaq bolsa da, ishinen boqtap: «It qazaq baılyqty bashyna jarata bilmeı. Alarnyń baılyǵy aram ólgen malmen teń», — dedi. Temirke bulardyń bunsha kólikpen kelgenin bilgesin, qalada aınalmaı, júgin túsirip bir túnep shyqqasyn erteńine elge qaıtaryn bildi. Myna kelinshek te kerek-jaraǵyn alǵasyn ilesip kelgen kireshilerden qalmas, qaıtar dep oılap, qonaqúıge jibermeı, qasyndaǵy kisilermen birge óz úıine túsirdi.

Ózderine osynsha syı-syıapat kórsetip jatqasyn kireshi qazaqtar eshteńeden qyqbady. Áı-sháı joq syqyrlaǵan qalyń kıimderimen tórge shyǵyp, sarala tósektiń ústinde taltaıyp turyp ústi-basyn jeńildep sheshine bastady. Esik jaqqa tastasa ar jaǵynan bireý alyp ketetindeı, zildeı etikterin gúrs etkizip irge jaǵyna tastaı saldy.

Temirkeniń áıeli syrtqa ata jóneldi.

— I-ı, Alla! Alla qaıym! Shýshy qazaqtar óz úıinde de etigin tórge sheshe me?

Temirke de osy ómirde qazaqtardan ábden kóńili qalyp, túńilip bitken kisishe qolyn silkilep zarlap qoıa berdi:

— Qoı!.. Qoı ýlarny! Bu shoqynshyqlar otyzǵa kılsá, alarnyń ıtigi alpysqa kılá, vıt.

Qonaqtardyń aldyna dastarhan jaıyldy. Shaı ústinde Temirke taǵy da Aqbalanyń asty-ústine túsip, kesesin ózi alyp berip: «Báıbishe, ish, je», — dep erekshe yqylas bildire bastady. Aqbala qysylyp barady. Boıyn myqtap sýyp, alypty. Jyly úıge kirgesin de jýyq arada ózine-ózi kele almaı, qoly, aıaǵy búrisip titirkep qap otyr.

— Báıbishe, buryn qalaǵa kelip pe ediń? — dedi Temirke.

— Jo-q...

— Oqasy joq, oqasy joq... Buıyrsa jaz aıynda da kelersiń. Jazda qala áıbetirek bolady. Kóshelerde terek-taldar. Qala irgesinde kól bar. Tek teńiz jaǵasynan kelgen kisi kóldi mensinedi deısiń be? He-hee!..

Temirke kózi jyltyńdap qonaq kelinshekke qýlana qarady. Osy qarasy ánebir kezdegi Sýdyr Ahmettiń ury, tyshqan kózine uqsap, Aqbala túrshigip ketti. Aýzyndaǵy sózin aıta almaı, túsi qashyp otyryp qaldy. Ony Temirke óziniń álgi áziline qysylyp qalǵan eken dep oılap, uzyn moınyn ishine tyǵyp ala qoıdy. Qonaq kelinshektiń uıalshaqtyǵyn da, ańqaýlyǵyn da ishinen unatyp, shyqylyqtap kúlip, janynan ketpeı júr.

— Shaıdyń qyzyly kesilmesin. Báıbishege qyzylyn basa quı!..

Aqbala balyq tıegen shana ústinde búrisip kele jatyp ot jaqqan jyly úı men ystyq shaıdy ańsaýmen bolǵan-dy. Bir-eki kese ishti me, joq pa, kenet eshteńege zaýqy shappaı tartynshaqtap qala berdi.

— Erteń qaıtatyn bolarsyńdar? — dedi Temirke kireshilerge qarap.

— Iá, baı, erteń qaıtamyz.

— Báıbishe she?

— Aqbala... Aqbalajan... — dedi qart kireshi kúrmelip.

— Men... Meniń jónim basqa...

— Iá, ıá, báıbishe, asyly, sın asyqpa. Kerek-jaraǵyndy al. Ózim kómektesem. Báıbishe, shaıyń sýyp ketti. Shaı al! — dedi Temirke.

Aqbala tap osy qazir ne istep, ne qoıyp otyrǵanyn bilip otyrǵan joq; tatar baı ne aıtsa da aýzynan shyqqan ár sózden shoshyp qap otyr edi. Temirke: «Shaıyń sýyp ketipti» — degende, Aqbala aldynda turǵan keseni aýzyna qalaı aparǵanyn baıqamady. Yssy shaıdy ańdamaı urttap alǵanda, kózinen jas yrshyp ketti. Abyroı bolǵanda Temirke ony baıqamady.

— Kúni keshe Orynbordan kóp zat ákeldim. Bári áıbat. Matýr, asyl ındi. Dál ústine keldiń.

— Baı... bilmeıtin shyǵarsyz... Men-n... Mee...-Aqbala sóziniń ar jaǵyn aıta almaı, túsi buzylyp, erni dirildep toqtady. Myna úıdiń ózine kórsetken qurmeti men aǵyl-tegil asyn arsyzdyqpen aldap-sýlap iship-jep otyrǵandaı sezindi de, tamaǵynan ótpeı qoıdy.

Kireshiler Aqbala shı shyǵaryp alatyndaı qorqyp, sát saıyn bir-birine sasqalaqtaı qarap qypyldap otyr. Aqbala aýzyn ashyp kele jatsa jalma-jan aldyn orap, oǵan:

— Aınalaıyn, tońyp keldiń, as al, ish, je! — dep jalpyldap, sózin bóle berdi.

— Iá, ıá, báıbishe, shaı ish! Mynaý jent. Jentten je!

— Baı... Siz meniń jaıymdy bilmeı otyrsyz. Men... men munda jel aıdaǵan qańbaqtaı...

— Shyraǵym-aı, erteń de kún bar ǵoı. Keıin aıtsań, da bolady ǵoı, — dedi kerýenbasy. Sosyn ol Temirkege burylyp, — jolǵa shyqqasyn kisi, shynynda da, jel aıdaǵan qańbaqtaı ǵoı. Jáne qys aıyndaǵy jol qandaı qıyn. Aqbalajan qatty tońyp keldi, — dedi.

— Iá, shýlaı! I-ı, balaqaıym, tońǵansyń... tońǵansyń ındi, — dep Temirke júgirip baryp, kóp bólmeniń birinen túlki ishik ákeldi. Aqbalanyń qysylǵanyna qaramaı, ishikti arqasyna jaýyp jatyp ta, — tońǵansyń... tońǵansyń ındi, — deı berdi.

— Aıtary joq, jol alys, kún de keremet sýyq... — dedi kireshi shal.

— Iá, ıá, sýyq! Sýyq, vıt.

— Tońyp, shaqqa jettik.

— Tońǵansyń! Tońǵansyń! Myrzanyń sharýasy qalaı? — Aqbala baı aýyldan qazir óziniń jáni basqa ekenin aıtqysy kep oqtalyp edi, oǵan biraq lúpildep qatty soǵyp ketken júregi aýzyna tyǵylyp, toqtap qala berdi.

— Myrzanyń nesin aıtasyń? Shóbi kóp, qorasy jyly. Qystan jaqsy shyǵatyn, — dep qart kireshi bul joly taǵy da Aqbalanyń aldyn orap ketti.

— E, bárekelde, jaqsy, jaqsy eken.

— Qudaı bergen adam ǵoı. Myrzanyń jaǵdaıy jaqsy. Baı, qazir... bazarda balyqtyń narqy qalaı?

— I, Alla... Surama, surama. Shoqynshyq Ebeısin balyqty kóp ákelip, tipti arzandatyp jiberdi. Myna balyqty jarty baǵasyna ótkize alsań jaqsy.

— Qap, osy sumyraı aldymyzdy oraı berdi-aý!

— Ol áli de oraıdy. Qazaqta « Uıyqtaǵan-uıq alady, uıyqtamaǵan-jylqy alady», — degen maqal bar. Mine, bul jaqsy... bık jaqsy maqal.

Osydan keıin kireshiler jaıbaraqat, beı-jaı otyryp soraptap shaılaryn ishti. Temirke olardyń qaperine túk kirmeı, meńireý, kereń kisideı ımany selt etpegen túrine yzalana qarady. «Bularǵa sóz ótpeıdi. Túıe... túıe, vıt...»

— Aldabergen sofy qýatty ma? — dedi Temirke.

— Qýat-ty.

— Oraza ustaýshy edi ǵoı. Aýzyn áli ashpaǵan bolar? Áı, ýl bık ǵajap kisi... Qudaı jolyn qatty tutady... Sofyǵa laıyq zattar bar mınde. Bulardyń ala jibek shapany bar. Jaınamazdyq...

— Aıtqandaı, baı... sizge myrza sálem aıtyp jatqan. Jaz shyǵa teńiz jaǵasynan tóbesin temirletip úı salmaqshy. Temkeńe sálem aıta baryńdar, aǵash, tasty ázirlete bersin. Sheber usta taýyp qoısyn. Aqsha aıamaımyn. Yrza qylam dep jatqan...

— Iá, ýl aqsha aıamı. Ózim biletin qazaqta ondaı qoly ashyq jigit ıoq. Basqan izinde baılyq shashylyp jatady. Osy joly qalada kóbirek jatty emes pe?! Elge qaıtarda dúkenge kirip, ı-ı, janym... kók ala aqshany shýshylaı ýystap aldy da, meniń aldyma tastaı saldy. Sanaǵan ıoq. Kelinińe eń qymbat jibekten kóılek kerek dedi. Myrzadan men de eshteńe aıamaımyn. Tyǵýly jatqan qyzyl atlasty ákep berdim. Órtteı... Órtteı qyzyl. Asyl ındi.

Aqbala túsi buzylyp, tómen qarap otyryp qaldy. Temirke ań-tań. Erteń qoıny-qonyshy tolǵan kók ala aqshanyń basy-kózine qaramaı aǵyl-tegil zat alyp, qalany bazarlap qaıtýǵa kelgen jas myrzanyń súıikti toqalynyń aldynda jalpyldap, kóńilin tappaq bolǵan jańaǵy qolpashy nege, qalaısha bálekeıdiń jaqpas jaǵynan shyǵyp, jany aýyratyn jerine qatty batqanyna qaıran. Bunda ne syr bar? Álde myrza qyzyl atlasty toqalǵa emes, báıbishege aldy ma? «Iı, Alla, bul qahar sodyr qazaqtyń baılarynyń qaı isiniń qaıda aparyp soǵaryn bilip bolmaısyń ındi».

Temirke ózinen ketken aǵattyqty jýyp-shaımaq bop:

— Qatty tońǵansyń, janym. Jyly oranyp jat. Uıyqtap turǵasyn jazylyp ketesiń. Eshteńe oılama. Saǵan kerek zatty, eń asyldaryn erteńge deıin ázirlep qoıam. Myrzanyń úıine ne kerek ekenin bilem. Myrza qymbat nárselerdi ala....

— Qam jemeńiz, baı. Búginde onan... onan meniń jónim basqa, — dedi Aqbala.

Tór aldynda kósilip jatqan kireshiler aıaq-qolyn baýyryna qalaı jıyp alǵanyn baıqamady. Aqbalaǵa yza bop: «Qap, qurtty-aý. As-sý iship áldenip alǵansha tura tursa qaıtedi eken», — dedi ishterinen.

Jańa ǵana jaırańdap otyrǵan Temirke kenet maıy taýsylǵan shamdaı, kóz janary sónip ketti. Bar denesi bir ýys bop búrise qaldy. Esik jaqta shaı quıyp otyrǵan kútýshi qatynǵa kúńk etti:

— Shoryldatyp quıa berdiń ǵoı. Qudyqtan sýarmasań, bulardy shaıǵa qandyra almaısyń. Endi qalǵanyn qonaqúıge baryp ishsin.

— Aýyldan alyp shyqqan etimiz bar edi.

— Qonaq úıge baryńdar. Sonda asyp jeńder. — Qonaqúı esik-terezesinen jel gýlep turatyn jaıdaq bir bólme. Peshi tútin tartpaıtyn. Jyly úıden shyqqan kisiler munda kelgesin sheshinbeı, qalyń kıimderine qymtanyp jatyp qaldy. Erteńine erte oıandy. Azyn-aýlaq pulyna shaı, sheker, kezdeme aldy da, Aqbalamen qoshtasyp júrip ketti.

Eki-úsh kún jatqasyn tatar baıynyń úıi Aqbalany jaqtyrmaı, kirjińdep qabaq shyta bastady. Basqadan buryn Temirkeniń áıeli syıǵyzbaýǵa qarady. Shamasy, sulý kelinshekke kúıeýiniń kózi túsedi dep qorqyp, qyzǵanatyn sıaqty.

Aqbala baıy tastady degen qorlyq ataqqa kónip edi. Oǵan endi jez qońyraýdaı shúldirlegen tikbaqaı kelinshektiń zábiri batty. Bir sylasyn tapsa ózi de bul úıden ketpekshi. Biraq... qaıda barady? Kimniń bosaǵasyn saǵalaıdy?

Aqbala ońasha úıde muńaıyp otyryp qaıta-qaıta keshegi kireshilerdi oılap kete berdi. Olar, árıne, aýylǵa jetti. Úılerine bardy. Qatyn-balasyna qaýyshty. Kórshi-qolańdar jınalyp qala jańalyǵyn surap, qaýqyldasyp máre-sáre bop jatyr. Aqbala ózine sondaı bir ystyq uıańy ańsap, sherli júrek qatty syǵylyp ketti. Qımylsyz kóz jasqa tolyp barady. Tań atqaly nár tatqan joq. Baı úıine barýǵa betinen basady. Qalaǵa shyǵyp, talap qylǵysy kelse de, kóshe kórmegen áıel Temirke úıiniń buryshyn aınalsa aram óletindeı, basy qatyp otyr edi; sol ústine Temirke kirdi. Qasynda ilmıgen bireý. Kirpigi, qasy, ústi-basy un-un.

Aqbala túregeldi. Temirke esikten kirer-kirmesten túıeden túskendeı qyp:

— Saǵan baı kerek pe? — dedi birden.

Aqbala beti ashylmaǵan jas qyzdaı dý ete qaldy.

— I-ı, paqyr, nege uıalasyń? Bul qala. Ánýar, sen de uıalma! — dep Temirke óziniń tasasynan shyǵa almaı, syrtynda turǵan uzyn saryǵa buryldy. Sosyn ózi kózemeldep jibermese, onyń ózdiginen aıaq baspasyn bildi de, qolynan jetelep Aqbalaǵa apardy. Aqbala jerge kire jazdap barady. Bir kezde alaqany byljyraǵan áldebir mup-muzdaı jasqanshaq qol qolynan batylsyz ustap edi, onsyz da tóńireginen túk sezbeı, súlderi shaqqa turǵan áıeldiń denesi dir etti. Qolyn dereý tartyp aldy.

— Bul áfendeniń esimi Ánýar. Matýr jigit. Qaladan shýshydan artyq jigit taba almaısyń.

Súıdedi de, Temirke ekeýiniń qolyn bir-birine ustatty da, qalǵan sharýanyń esebin ózderiń tabyńdar degendeı syrtqa shyǵyp ketti.

Ońasha qalǵasyn Aqbala oǵan kóziniń astymen abaılap qarap edi. Ústi-basy un-un uzyn sary ne isterin bilmeı, qıpaqtap tur eken. Jas shamasyn aıyrý qıyn-kóse. Beti túktenip, uzyn murynnyń úsh jaǵy qyzaryp, bar bitiminen aıanysh seziledi. Aqbala ózin ustaıyn dep qataıyp kórip edi, biraq... adyra qalǵyr myna dúnıede óziniń basy qanshalyqty qor bolǵanyna kózi endi ǵana jetti de, jylap jiberdi.

Temirke esik syrtynda qulaǵyn tigip qansha tyńdasa da, ishte qalǵan álgi ekeýden ún shyqpaǵasyn shydamady, shybyjyqtap ishke qaıta kirdi. Jańa ózi qaldyryp ketken jerde tyrp etpeı turǵan kelinshekke, sosyn jigitke qarady. Áıel bulardy syrt aınalyp, qos qolymen betin basyp apty. Iyǵynyń basy dir-dir etedi. Ánýar súdini qashyp, salbyrap qapty. Onyń ózine qalǵanda myna kelinshekpen ońasha úıde ekeýden ekeýi birge túnep shyqsa da, túk bitirmesin bildi de, ishke kire sala Ánýardy jetelep Aqbalaǵa apardy da:

— Áıelińdi úıińe apar! — dep ekeýin aı-sháıge qaratpaı ıtermelep syrtqa shyǵaryp jibermek bop edi. Aqbala turǵan jerinen tapjylmady. Ózin ıtermelep jatqan tatar baıyn shart etkizip jaqtan tartyp jiberdi.

— O, sumyraı! Tart qolyńdy! Men senen baı emes, baspana surap edim ǵoı.

Temirke qup-qý. Tek álgi shapalaq tıgen jer dýyldap, kóz oty jarq etken janar kenet shatynap, aýzyna sóz túspeı, kekeshtenip tutyǵyp qaldy. Esin endi jıyp, endi til qatam degenshe, Aqbala súmelek saryny ózi jetelep syrtqa shyǵyp ta ketip edi.

TÓRTİNSHİ BÓLİM

Elden kún qurǵamaı kelip jatqan kireshiler men qalashylar Elamanǵa soǵyp, túnde-úıden, kúndiz-jumystan izdep taýyp, amandyq-saýlyǵyn bilip ketip júrgen-di.

Elaman qazir el habaryna qanyń: kári áje qaıtys bopty. Sibirge aıdalǵan Kálen habar-osharsyz. Al jar basyndaǵy balyqshylar aýly baıaǵy ózderi bardaǵy birlik-bereketten aıyrylyp, qyryq pyshaq bop jatqan kórinedi.

Osy jaıdy esitkesin eldiń tipti qyzyǵy qalmady. Ony qınap júrgen — Esbol atasynyń jaǵdaıy. Tiri turǵanda elge baryp, atasymen dıdarlasyp qaıtqysy kep júr edi. Kóktem shyǵyp, kún jylyǵasyn buny Esbol atasynyń ózi izdep keldi. Kózi nashar kóretin bopty. Elamandy daýsynan tanyp, qolynan tas qyp ustap aldy da, únsiz jylady.

Elaman uzaq joldan qaljyrap kelgen atasynyń búgin erte jatyp tynyqqanyn qalap edi, biraq oǵan atasy kónbedi. Elamandy jibermeı qolynan tas qyp ustap otyryp Raıdyń qalaı ólgenin surady.

— Tek, shyraǵym, túgin qaldyrmaı, tolyq aıt. Jáne shynyn aıt!

Elaman jaltarýdyń jóni qalmaǵanyn baıqady. Qarsy aldynda bunan eki kózin aıyrmaı, qadala qarap otyrǵan qart atanyń qashanda jan bitken jannyń bárinen tek adaldyqty, tek shyndyqty talap etetini buǵan aıandy. Elaman da atasyna aǵynan jarylyp shyndyqty aıtqysy keldi. Iá, sol ózi qalaı bolyp edi? Qarly qys edi ǵoı? Qaqaǵan sýyq edi. Iá, Raı... Raıjan álsiredi... Shegir kóz soldat sabaǵannan keıin tipti álsirep, qolyndaǵy kúrekke de súıenip tura almaı, aq qarǵa sylq etip otyra ketti. Bul júgirip baryp: «Raıjan, turshy! Turshy, aınalaıyn!» — dep qoltyǵynan demep turǵyzbaq bolyp edi. Sorly bala selt etpeı, kózin jumyp, sulyq jata berdi. Sonan beti beri qaramady. Jumys aıaqtalǵasyn ony baraqqa kóterip apardy. At qoradaı baraqtyń esik-terezesinen jel yzǵyp turǵandyqtan bunda túneıtin kisiler sheshinbeı, kıimsheń boıymen birine-biri tyǵylyp jatatyn. Raı buryn bunyń qushaǵynda túnimen dir-dir etip yńyrsyp shyǵatyn-dy. Sol kúni onan ses bolmady. Dybysy shyqpady. Sonan qatty shoshyǵan bul «Raı! Raıjan», — dep qansha oıatsa da, ol qybyr etpedi.

Tún ortasy aýǵanda kózi ilinip ketken eken, ile-shala oıandy. Nege, neden oıanǵanyn bilgen joq. Kúndegi ádet boıynsha oıanǵan boıda ony odeıalmen qymtap, baýyryna tartyp qushaqtamaq boldy da, boıyn tartyp aldy. Muz qushaqtaǵandaı jany, táni túrshigip, bórenedeı sereıgen deneden shoshyp: «Ra-ı!.. Raıjan-n!» — dedi. Yshqynyp shyqqan daýystan uıyqtap jatqan kisiler oıandy. Jurt jınalyp qaldy. Bul jylaǵan joq; qapylysta qatty soqqy tıgendeı, eseńgirep otyryp qalǵan-dy. Ólikti erteńge qaldyrmaı, tań atqansha jerlemek bolǵan jigitter baraqtyń syrt jaǵyndaǵy qyrqanyń baýraıynan qabir qazyp, Raıdy sol túni asyǵys-úsigis jerlep edi. Patsha qulap, jumysshy batalóny elderine teńizben, jermen qaıta bastady. Júrer aldynda bul inisiniń molasyna bardy. Quran oqydy. Jat elde, baýyry sýyq qara jerde qalyp bara jatqan inisin qımaı uzaq otyrdy. Sosyn elge qaıtqan jigittermen birge ketip bara jatyp, baraqtyń syrtyndaǵy tóbe baýraıynda tompaıǵan jalǵyz qabirge jaltaq-jaltaq qarady. Sońǵy qaraǵanda qabir basyna shanyshqan úshkir basynda jarty aı bar, qulash sozym taıaq... O, Jasaǵan, Jappar Ie, buǵan quddy qara jerdiń astynan sozǵan qol sıaqtanyp edi...

Erteden beri eshqandaı dybys shyǵarmaı, qara taqıa kıgen ań quıqa basy salbyrap keýdesine túsip otyryp tyńdaǵan Esbol qarıa dál osy araǵa kelgende shydamaı:

— Raıym-aı... balapanym-aı, — dep kóı-kóıin sala ókirip qoıa berdi de, teris qarap jata ketti.

Elaman da jylady.

* * *

Osydan keıin ekeýi de úndemeı, qatar salyp qoıǵan tósekke kıimsheń boılarymen qısaıa-qısaıa ketti. Biraq uıqtamady.

Ertesine Elaman erte turyp jumysqa ketti. Sonan kún batqasyn keldi. Kúndegi ádetpen qara maı kıimin syrtta turyp sheship, jýynyp-shaıynyp, taza kıimderin kıip, ishke kirse, atasy keshki namazyn ońyp bolyp, tórde taspıyq tartyp otyr eken.

Keshke jumystan qaıtyp, as-sýyn ishkesin atasynyń qasynda boldy. Aýyl jaıyn surady. Esbol qarıa el ishiniń amandyǵyn aıtyp otyryp, oılamaǵan jerden óziniń syılas tustasy-kári áje jaıyn qozǵady. Qashan kóz jumǵansha esi Elaman men Raıdy aýzynan tastamapty. Bas jaǵynda kúzetip otyrǵan kisilerge Raı men Elamandy qaıta-qaıta tapsyryp: «Qos qaraǵym aman oralsa, kózderińniń qyryn sap, qamqor bola júrińder», — dep tilek aıta beripti.

— Baıǵus, sender ketkesin qatty júdedi. Uıqydan qaldy. Kúndiz-túni bir tilek ústinde sarylyp, sen ekeýińniń jolyńa duǵasyn baǵyshtap, kóńilin aq jolyna usyna berdi, — dep Esbol qarıa kózine jas aldy.

Atasynyń aýzynda bir tis qalmapty. Jumsaq asty da qyzyl ıegimen qaızap, juta almaı talmap otyratyn aıanyshty halge jetken eken. Elaman atasyn shyn aıady. Kúni boıy úıde jalǵyz. Úı ishiniń jandarymen tildesip sóılese de almaıdy. Tym bolmasa elge qaıtqansha birer kún atasynyń qasynda bolǵysy kep, Elaman erteńine tósekten tura sala Múlgaýzınniń ústine kirdi. Keıingi kezde Múlgaýzın kesh jatyp, erte turyp, keıde qaryndasy ázirlep qoıǵan as-sýyn da ishpesten asyǵys-úsigis ketip qap júrgen-di. Uıqysy qanbaı, qabaǵy túsip ketipti. Ústine kirgen Elamandy kórse de, kóńil bólmeı, ysyldap-pysyldap kıine berdi.

— Petka...

— Ný?

— Kórip otyrsyń ǵoı...

— Túkti de kórgem joq... Asyǵyspyn. Ne aıtaıyn dep ediń?

Elaman: «Mynadan eshteńe shyqpas», — dep oılady. Keıingi kezde bul Oznobın men Selıvanovtan arasyn aqı-taqı úzip, ózin qoldaıtyn kisilermen yńǵaılasyp júrgen-di. Ol qazir Elamanǵa da ishin ashpaı, bul bilmeıtin qupıa birdeńelermen shuǵyldanyp ketti.

— Chert poberı, bir nárseń qoıǵan ornynda turmaıdy. Ma-sha!

Masha jetip keldi. Aldynda aljapqysh. Shamasy, ana jaqta ılep jatqan qamyryn tastaı sala júgirip kelgen. Un-un qolyn ústine tıgizbeı, ilgeri sozyp tur.

— Taraǵym qaıda?

Masha «óziń bilmeısiń be?» dep tiliniń ushyna kelip qalǵan aýzyndaǵy sózdi aıtar jerde batyly jetpeı, toqtap qaldy.

— Taraǵym?.. — dedi Múlgaýzın.

— İzdeıin...

— Tez!

Elaman álgi oıynan aınyp, burylyp ketip bara jatyr edi, Múlgaýzın gúj etti:

— Ný, — dedi ol, — ne aıtaıyn dep ediń?

— Bir... bolmashy nárse...

— Ol ne?

— Aýyldan atam kelip... Qart kisi ǵoı... Qasynda bir-eki kún bolaıyn dep edim...

— Jaqsy syltaý tabylǵan eken.

— Jumystan qashyp turǵam joq...

— Ý tebá slıshkom mnogo rodnyh. Masha, asyń daıyn ba?

Elaman atasy ketkesin basqa úıge aýysqysy keldi. Kelesi kúni ol atasy jalǵyzsyrap otyrǵan shyǵar degen oımen jumystan erterek qaıtyp edi; atasy jatqan bólmeniń esigi ashyq tur eken. İshten áıel daýsy shyqty. Elaman kempir me dep qorqyp edi, jartylaı ashyq turǵan esikke jaqyndap baryn syǵalap qarasa, Masha as salǵan tarelkany Esbol qarıanyń aldyna qoıyp: «Ata, ishińiz! Ata, ishiniz!» — dep qaıta-qaıta qıylyp jatyr eken. Elaman kúlip jiberdi. Masha osy eki aýyz qazaqshany keshe ǵana bunan úırenip alǵan-dy. Úıdegi bar tósenishti qarıanyń astyna tósep, jazaly túıege mingizgendeı qoqyraıtyp otyrǵyzyp qoıypty.

Elaman kempir kórse tas-talqan bolaryn bildi. Onsyz da elden Elamannyń atasy kelip, túıesin qoraǵa baılap, ústindegi kúpisi, tymaǵymen tórge shyǵyp, jerge tósek salǵyzyp jatyp alǵannan beri dindar kempir qyzy men balasyna bulan-talan ashýlanyp, shirkeýge ketip qalǵan edi.

— Ata, tósegiń qatty boldy ma?

— Joq, jaıly-aq edi. Álgi qyz bala qoıarda-qoımaı, úıindegi bar tósenishti astyma úıe berdi. Endi mine, ne qısaıa, ne jantaıa almaı, jazyly túıege mingendeı qoqyraıyp otyrǵanym.

Esbol qarıa kúlkisin basqasyn, qasyna oryndyq ákep otyrǵan Elamanǵa buryldy:

— Tilin túsinbesem de osynda kelgeli álgi qyz balanyń janyn uqqandaı boldym. Sen ózine «rahmet, qyzym» degen sózdiń alǵys ekenin aıtyp, uǵyndyryp qoıshy.

* * *

— Sonymen, Móńke qalaı? Jaǵdaıy jaqsy ma?

— Áı, balam-aı, ázir jer basyp júr demeseń, ol baıǵusta ne jaǵdaı bolsyn?..

— Balaly boldy dep esittim ǵoı?

— Iá, qur qol emes, kúl shashary bar.

— Dos ekeýiniń arasy qalaı? Áli qyrbaı ma?

— Qyrbaıyń ne? Aırandaı uıyp otyrǵan aýyl emes pe edi?! Táńirbergen iritki salyp, olardy da... Qazir biriniń esigin biri ashpaıdy.

Elaman osydan artyq el jaıyn suramady. Qansha ustamdy bolsa da, Táńirbergenniń aty atalsa ishinen tynyp qalatyn bop júr. Esbol ony baıqady ma, joq pa, biraz kózin tómen salyp múlgip otyrdy da:

— Balam, beri kelshi, — dep, Elamandy qasyna taman jaqyndatyp aldy. Elaman qart atanyń osy joly oqshaýyraq sharýa jóninde sóılesetin jaǵdaıyn baıqady, — «Ata-balaǵa synshy» deýshi edi. Baıaǵy jasyraq kezińde basqa balalarǵa qaraǵanda sen qarashyl ediń-aý. Soǵan qarap, óse kele kisige qaıyrymyń mol bola ma deýshi edim. Qaratazdyń jylqysyn baqtyń ǵoı. Jylqy minezin biletin shyǵarsyń?

Elaman munyń arty qaıda soǵaryn bilmese de, atasynyń arydan qozǵaǵan túrin baıqap, boıyn jıyp otyr.

— Keń dalaǵa kishkentaı úıirin syıǵyzbaı, tyrqyratyp qýalap bolatyn sáýrik aıǵyr bar da, qydyr daryǵan baıdyń kerege jal qutpan aıǵyry bar-aý. Men de seni keleshekte sol qutpan aıǵyrdaı úıirine tynysh, aqyly aldynda, ashýy sońynda júretin zábirsiz jan bola ma deýshi edim. Sen óziń soldat bolam dep boıyńdaǵy qasıetińdi so jaqta qaldyryp qaıtqannan saýmysyń osy? — dep Esbol qarıa myrs-myrs kúlgen boıy basyn shalqaıa kóterip aldy da, inisine nury taıǵan kishileý kózin syǵyraıtyp qarady. Elaman myna ezildiń ar jaǵynda jasy úlken qarttyń álde nazy, álde ókpesi jatqanyn sezip, anyq salmaǵyn shamalaı almasa da, álden yńǵaısyzdanyp qozǵalaqtaı bastady. Biraq syryn saqtap tutas otyr. Esbol qarıa ony endi jaltartpaı, qaq adal shynyn aıtqyzǵysy keldi me, qaıtti, álgi bir ázilden lezde tyıylyp, óziniń daǵdyly salmaqty ajaryna aýysty.

— Balam, sen osy Aqbalanyń qaıda júrgenin bilesiń be? — dedi qarıa.

Elaman muny kútpegen eken. Dý ete qaldy da, sabasyna tez tústi.

— Ony... qaıtem? Maǵan qajeti qansha?

— Iá, saǵan qajeti de bolmas. Tipti, álgi sáýrik aıǵyrshylasań Aqbalany saýyrlap talaıtyn jóniń bar.

Onyń saǵan istegen isine oraı endi seniń eselep kek alatyn retiń kelip-aq tur, — dep atasy osy arada sál qabaq shytyp, renjip qalǵandaı boldy da, biraz otyryp baryp qaıta sóıledi, — Ras, aralaryń sýyp, shalǵaı tartyp kettińder. Biraq, balam-aý, ol Súıeýdeı jaqsynyń qyzy emes pe edi?! Súıeý sen úshin sol jalǵyzyn kórmeı, qara tastaı qataıyp alǵan joq pa?! Qashanda balaǵa degen ata-ana kóńili belgili edi ǵoı. Tiri bala túgil ólgen balany umyta almaı, ata-ana kóńili qashanda úńireıip turmaýshy ma edi?! Qansha qatty bolǵanymen ishten shyqqan balany kórmeı ketý Súıeýge de ońaı bop júr deısiń be?

Elaman úndemedi. «Maǵan bunyń nesin aıtady eken?» — degen oıda atasymen ishteı ǵana daýlasyp otyr.

— Ol balańnyń anasy edi ǵoı, — dedi Esbol bir osal jeri osy bolar degen oımen.

— Iá, báse! Anasy bolsa shala týǵan náresteni alty aılyǵynda...

— Já! Biliksizdiń bilmegenin keshirmeseń bilgendigiń káne?! Aqbalanyń turmys-hali nashar dep esitem. Súıeý de jibimeı qoıdy. Bizdeı emes, ol zańǵar kóńili qalǵan kisiniń júzin aqyret saparynda bir-aq kóredi ǵoı.

Elaman áli de ishin aldyrmaı, sazaryp otyr; Esbol qarıa oǵan barlaı qarap ótti; biraq sezimdi kóteredi eken dep, inisin qajaı bermeı, oraıly jerde oıyndaǵy bardy aıtty da, toqtady. Osydan keıin ol taǵy bir jetideı jatyp, maýqyn basqandaı boldy. Elaman arqyly qalaı ishine habar salyp júrip elden kelgen qalashylardy bildi de, jolǵa jınaldy.

Júrer aldynda ol jazyly túıesin esiktiń aldyna shógerip qoıyp otyryp:

— Balam, sen osy bizge hat jazǵan saıyn Bedir degen dosym bar dep jarıaǵa jar salyp jatýshy ediń ǵoı. Áli dossyńdar ma?

— Dospyz...

— Keıde typ-tynysh otyrǵan úıge úlekteı kúrkirep keletin sol ma?

— Sol!

— E, degendeı, degendeı! — dep qarıa basyn ızep, taǵy bir kez oıly keskinge aýysyp, shógip qaldy. Osylaı otyryp ta kisi kóńilin áriden topshylaıtyn qarıa inisiniń áńgimege qulyqsyz tartyp, sholaq qaıyrǵan bir-bir jaýaptarynan kóp jaıdy ańǵardy. «Oı, áttegen-aı!.. Aralary sýysyp ketken eken ǵoı»,

— dep túıdi de, Elamanǵa júzin buryp, — Baıaǵy bala kezimde ákem marqum: «Atty syrtyna, adamdy ishine qarap bilem», — deýshi edi. Kisi syryn uǵý qıyn ǵoı. Túrine qarap dos tańdaý da qıyn. O da beıne minezin bilmeıtin shadyr atqa mingendeı, qaı jerde týlap túsirip ketedi dep, taqymyńdy qysyp alǵandaı shyǵar,

— dep myrs-myrs kúldi. — Ámse, kisi tilekpen dos bolmaıdy, teń kisilerge dostyń ózi keledi. Ondaı dos qaıda?! Óz basym eshkimmen dos bop kórgem joq, teń adam kezdespegendikten emes. Onyń bir pálesi-dos kisilerdiń arasynda da birdeılik bola bermeıdi. Olardyń da óz arasynan artyq-kemi shyǵyp, kemi kishi orynda júredi. Qıyny osy.

Elaman qolma-qol derek qaıtaratyn ázir jaýap emes edi; ol, ásirese, osy joly asyqpady; áýeli qarıa sóziniń ar jaq-ber jaǵyn paıymdap, oısha salmaqtap kórdi. Kóp sózi kókeıge qonsa da, aǵa aqylynyń keıingi tusyna qarsy aıtatyn daýy bar. Túsin ashyp aıtpasa da, álgi sózdiń ańǵarynda jumbaq túıindeı bir túıtkil qaldy. Óz basy Múlgaýzın ekeýiniń arasyndaǵy kún sanap jińishkerip bara jatqan dostyqtyń túpki oraıyn basqasha túsinetin: ol bir tili, dini basqa kisilerdiń qıyn kezde ishteı tabysqan kóńili bolatyn.

Esbol qarıa sony baıqap:

— Já, balam, — dep qaıta sóıledi, — dosyń bolar, bolmas, al, biraq; joldas tapqanyń jaqsy. Syrt jerde jigit joldasymen syıly.

Elaman atasyn quptap basyn ızedi.

— Munda kelip jumys istep jatyr ekensiń, joldasyńnyń deni orys eken. Syryn bilmeıtin halqym. Tek erterekte kóp biletin bir ǵulama kisiniń: «Ónerdi orystan úıren» — degen sózi qulaǵymda qalyp edi. Jas ta bolsań ómirdiń oıy men qyryn kórdiń. Sen tatpaǵan zár qaldy ma?! — dep qarıa keýdesin kere kúrsinip aldy da: — Biz bilmeıtin jańa bir jolǵa túsipsiń. Zamana joly ǵoı! Teńiz keship, tor súıretkennen jaman bolmas. Qaı zamanda da ónerli ozǵan. Táńirim aldyńnan jarylqasyn! Bizge qaraılaımyn dep, buta túbine aıaǵynan oralǵan torǵaıdaı bop júrmegeısiń. Elge ıek súıegesin, shúkir, biz de jaman emespiz. Azyn-aýlaq mal-tegene bar, — dep jaqsylyq pen jamandyqty jer túbinen oılaıtyn aqylgóı qarıa Elamannyń qol-aıaǵynan tusaýdy alyp ketti.

* * *

Esbol atasy ketkeli Elaman óziniń jalǵyzdyǵyn anyq sezdi. Eshqaıda barmady. Eshkimmen kezdespedi. Jumystan shyqsa, úıge keledi. Úıde de til taýyp shúıirkelesetin kisi joq. Masha keshke qaraı Selıvanovpen qydyryp ketedi. Múlgaýzın úıde az bolady. Al kempir shirkeýge barǵanda bolmasa, qalǵan ýaqyttyń bárinde de úıde. Oqtaýdaı tip-tik denesin qara kıimge malyndyryp, úı ishinde ún-túnsiz, aıaǵyn dybys shyǵarmaı, mysyqsha basyp kele jatqanda Elaman árqashan boı tasalap tyǵyla qalǵysy keletin. Kisige nazar aýdaryp qaramasa da, bet alaby quddy tabytta kózi ashyq jatqan ólikteı, adam jany túrshikkendeı yzǵar shashatyn.

Elaman atasy ketkesin kishkentaı qalanyń biryńǵaı qazaqtar turatyn shet jaǵynan úı izdedi, biraq bári de balaly-shaǵaly, bir bólme, myqtaǵanda eki bólmede tyǵylysyp otyrady eken.

Saly sýdan shyǵyp sharshaǵan Elaman úıge kelse, esik aldynda Múlgaýzın tur. Shamasy, bunymen sóıleskisi kep syrtta tosyn turǵan sıaqty.

— Slýshaı, qaıda júresiń? Nege kórinbeı kettiń? — dedi Múlgaýzın.

Elaman kúldi.

— Nege kúlesiń?

— Úıde turmaıtyn men emes, ózińsiń ǵoı.

— Jumysyń qalaı?

— Qalaı deıtini joq... Eki qolǵa-bir jumys.

— Sóziniń sıqyn. Vot chto, dorogoı, qalasań, erteńnen bastap qasyma alýǵa bolady.

— Rahmet. Osy jumysym ózime unaıdy.

— Oznobındi qımaı tursyń ǵoı. Eto tvoe delo. Maǵan seniń Oznobıniń de, Selıvanovyń da unamaıdy.

— Bilem.

— Mıtıńiniń ýaqyty ótti. Jer-jerdiń bári kóterilip jatyr. Qazir halyqty qarýlandyryp, kúreske shyǵatyn kez!

Elaman qart jumysshyny qoldap, qarsy daý aıtqysy kelse de, orysshasy kemtarlyq etti me, álde yńǵaıly sóz aýzyna túspedi me, kózin jerden kótermeı tunjyrap turǵan-dy.

Múlgaýzın:

— Úı izdep júrgen kórinesiń ǵoı? — dedi.

Elaman úndemedi.

— Bizdiń úı tarlyq etip júr me? — dedi Múlgaýzın.

Elaman buǵan da úndemedi. Tek ózinen kóz almaı, qadala qarap turǵan Múlgaýzınge bildirmeı ishinen únsiz myrs etti.

— Ne dýrı, úı jetedi, — dedi de, ol ishke kirip ketti.

Elaman úıge kirgisi kelmedi. Atasy ketkeli onsyz da úıge syımaı júr. Elden kelgen kisilerdi izdese, bul, ádette, Temirkeniń kók dúkenine baratyn. Onda Táńirbergen jatyr dep esitkesin betinen basty. Úı izdegisi keldi. Kúnniń keshkirip qalǵanyna qaramastan ol taǵy da kól jaq shette turatyn qazaqtardyń biraz úıin jaǵalap shyqty. Súıtkenshe kún batty. Qas qaraıdy. Sol kúni aısyz tún, ásirese, tastaı qarańǵy bolǵan-dy. Kesheniń eki betinde japyraıǵan alasa úılerdi bul tún túgil, kúndiz de birinen-birin aıyra almaıtyn. Myna kóz baılaǵan qarańǵyda balshyqtan soqqan, birin aqtasa kópshiligi aqtalmaǵan, óńsheń jer tistegen alasa úılerdiń nobaıyn qarańǵyda ázer-ázer kórip kele jatqan-dy. Sondaı úıdiń birine taqap kele bergende kisi boıy dýaldyń ar jaǵynan qora toly kóp adamnyń abyr-dabyry shyqty. Elaman qalt etip tura qaldy da, qaıta júrdi. Álgi abyr-dabyrdyń arasynan syńsyp jylaǵan áldebir jas daýys shyǵyp edi, oǵan bireýler basý aıtyp: «Qoı, qaraǵym! Molda Quran oqysyn», — dep jubatpaq boldy.

Elaman qaraly úıdiń tusynan tezirek basyp, jyldamdap uzap barady. «Kim eken?» — dep oılady. Kári me, qyrshyn jas pa? Syńsyǵan jas daýys sonyń kelinshegi bolmasa ne qylsyn? Jańaǵy abyr-sabyr qazir sap bop tyıylyp, úıdegiler de, qoradaǵylar da basy salbyrap, múlgip qalǵan osynaý tym-tyrysta sonaý tór jaqtan Quran oqyǵan aq sáldeli mollanyń maqamy shyqty. Olar aýyz ashsa: «Adamnyń basy-Allanyń doby», — dep jubatady. Elaman osyǵan túsinbeıdi. Túsingisi kelmeıdi. Keshkisin jumystan qaıtqanda ol kúnde-kúnde Oznobınniń úıiniń janynan ótetin. Bul jumystan qaıtqan keshki salqynda balalar dopty qýalap, aıaǵy ilikkeni ári-beri teýip ýlap-shýlap jatady. Já, olar... Olar ǵoı-balalar. Mynaý-Alla! Jaratýshy Iá. Sonda o da kóńil kóteretin ermek izdegende adam basyn aıaǵymen tepkilep, olaı-bulaı qýalaı ma? Sonan lázzat ala ma? Bul ne sandyraq?

Elaman kóshe ortasynda sileıip turǵanyn ózi de sezgen joq. Qarańǵy kóshe kenet dopqa... jo-joq, basqa... adamnyń basyna tolyp ketti. Sabaǵynan úzilgen qarbyzdaı, qarańǵy kóshede domalap bara jatqan óńkeı bas... adamnyń bastary. Anaý Kálenniń, Móńkeniń, Raıdyń basy. Al mynaý bunyń óziniń, Aqbalanyń... Elaman kózin basa qalǵysy keldi. Ol endi eshkimdi, eshteńeni kórgisi kelmedi. Eshkimdi, eshteńeni oılaǵysy kelmedi. Úıge tezirek jetip, kórpe astyna kirip, basyn tas qyp búrkep eshkimdi de, eshteńeni de oılamaı tezirek uıyqtap, bárin basynan shyǵaryp, bárin, bárin aqı-taqı umytqysy keldi. Oıy osyǵan bekigende, kenet esine atasy túsip: «Qalaı jetti eken?» — dep oılady. Sosyn: «Jolda qıyndyq kórmedi me eken?» — dep oılaýy muń eken, ol endi ózinen-ózi mazasyzdanyp, basyna qaıdaǵy-jaıdaǵy kelip: « Apyr-aı, sonsha jerden izdep kelgen atasyna durystap ne qonaqasy bere almady, ne jer túbinen kelgen kári kisini kútip, jaǵdaıyn jasaı almady. İshine renishtiń úlkeni de, kishisi de syıatyn qarıa syrtyna shyǵaryp aıtpasa da, biraq tap júrerde túıesin esik aldyna shógerip qoıyp, Aqbalany esine alǵany ne? Aıtsa da, aıaq astynda qalǵan adamgershilikti tiriltpek bop arydan tolǵaǵany tegin be? Sonda ol Aqbala men bunyń arasyndaǵy jaǵdaıdy bilmese eken-aý? Joq, bildi. Bile tura adamgershilikti alǵa saldy. Shynyna kelgende, apyr-aý, sol adamgershiligi qurǵyrdyń ar jaǵynda adaldyq degen pále turǵan joq pa? Ony da bilmedi deısiń be? Joq, bildi. Bildi! Bilgende qandaı bildi?! Endeshe, adaldyqty tórki etip, ardy aıaqqa basqan dozaqylyqty da bile tura buǵan nege, nelikten adamdyń, adamgershilikti aldyna tartyp, betine basatyn ne jóni bar? Joq, ata, sózińdi de, ózińdi de syılaımyn, biraq osy tusta kelispeımin. Qalǵan kóńil-shyqqan jan. Óz qolymen tunshyqtyryp óltirdim, ony endi qaıta tiriltý... Joq, ata, ata-eke, ol qolymnan kelmeıdi.

* * *

Kóktem kúni keshke taqaǵanda aqyrap gýdok aıqaılady. «Saýyny bolǵan qara nar bozdady», — dep Elaman buny ishinen ázilge aınaldyratyn-dy. Jumys aıaqtalysymen úıleri bir jaqta turatyn kisiler ózderiniń kúndegi ádetimen búgin de yńǵaılasyp top-top bop áńgimelesip ketip bara jatty. Bir-eki jumysshy Elamanǵa burylyp kep «birge qaıtaıyq», — dep edi, Elaman olarǵa «kete berińder», — dedi de, kóziniń qıyǵyn Múlgaýzınnen aıyrmaı baǵyp tur. Múlgaýzın ózine qaraılap turǵan Elamandy baıqasa da, oǵan nazar aýdarǵan joq; ol kúni boıy eski parovozdyń astyna kirip, syz jerde shalqasynan jatyp jumys istegen-di. Ústi-basy, beti-aýzy maı-maı bop, kúldi-kúıelesh parovozdyń astynan shyqty.

— Qaıtpaımyz ba? — dedi Elaman qasyna kelip.

— Chto-o?

— Birge qaıtaıyq. Seni kútip turmyn.

— Kete ber!

— Sen she?

Múlgaýzın úndemedi. Maı-maı kıimderin sheship, ústine maıkanyń syrtynan óziniń taza kıimderin kıdi. Elaman ózine kópten beri osy jigittiń qabaǵy ashylmaı, qyńyraıyp toń-torys júrgen salqyndyǵyn bilse de, osy joly aralaryndaǵy túsinispestikti jýyp-shaıǵysy keldi de, kúlip qushaqtamaq bop edi, Múlgaýzın:

— Ýıdı! — dep qolyn qaǵyp jiberdi de, basy qaıqaıyp jónine tarta berdi. Taǵy da atasy esine tústi: shamasy, sirá, terezesi teń dos tabyla bermeıtini ras shyǵar. Biri artyq, biri az-kem kemdeý bolsa da, olardyń dostyǵy, tegi, aqsaq kisiniń aıaǵy taqylettes, saý aıaqtan aqsaq aıaq neǵurlym qysqa bolsa, soǵurlym kemis aıaqqa salmaq kóbirek túsip, qattyraq ańsaıtyn bolar-aý. Mine, bulardyń da dostyǵy syltı bastady. Dosy sony buǵan taǵy da ańǵartyp, qyńyraıyp tartyp barady. Sen, káne, kemis aıaqtyń qyzmetin atqarasyń ba? Soǵan kelisesiń be?

Elaman basyn shaıqady. Kezdemesin buldaǵan Temirke sıaqty dostyǵyn buldasa, amal qansha, endigi jerde jalǵyz júrip jol tabar.

Elaman «erteń, kúni erteń basqa úıge shyǵam», — dep shıryǵyp kele jatqan-dy. Kók dúkenge deńgeılese bergende osylaı betpe-bet qarsy kep qalǵan áıelge kózi tústi de... túsi buzylyp ketti. Táýekeli jetpegendeı, toqtaı qaldy da, qaıta júrdi. Órge qarsy júrgendeı, dem arasynda tynysy aýyrlap, entikkendeı bop, arbalǵan kózin áıelden aıyra almady. Áıel de áldebir kóldeneń kózdi sezgendeı, nazaryn tikteı berdi de, tóbege urǵandaı toqtaı qaldy. Eki beti órt sharpyǵandaı dýyldap turyp buǵan bir sát, bir ǵana sát jasqanbaı týra qarady. Shamasy soǵan jetti. Elaman ony jylap jiberetindeı kerip, bir attap ilgeri umtylyp:

— Aqbala... — dedi. Deýin dese de aıanyshty daýys ar jaǵynan ádettegiden góri yshqynyp shyqqanyn ol keıin sezdi. Soǵan ókinip edi. Iá, sol pále boldy. Aqbala bir sátte betinen qany qashyp, qatygez ákeniń Qudaı bolmasa, adam balasy aıaǵanda namysyna, shamyna tıetin ánebir yzaqor ajaryn taýyp, bu da sátte shıryǵyp ala qoıdy da, tildesýge keltirmeı jónele berdi.

Elaman bógemek bolǵandaı, ilesip umtyla tústi de, toqtady. Aýzyndaǵy sózdi aıta almaı, shala ashylǵan ernin jıa almaı tur: «Qaıyrylmas pa eken?» — dep oılady. Aqbalany osy qalada turatyn turmysy nashar, músápirleý bireýge kúıeýge shyǵypty dep esitken-di. Óńiniń júdeýligi bolmasa, burynǵysynan ózgermepti. Ústindegi kıimi de ózgermegen. Baıaǵy qos etek kóılek. Sol baıaǵy qynama bel kók masaty qamzol. Tipti arqasyna sulap túsken qos burymǵa deıin bári, bári túk ózgermegen. Áne, kózden alystap uzap barady. Tek... quıaq bolǵan adamdaı, nege, nelikten qoly da, ıyǵynyń basy da qozǵalmaı, sekıip siresip qalǵan? Nege bulaı? Álde áıel namysy býyp, jany yshqynyp bara jatpasa ne qylsyn? Shynynda, solaı bolar-aý? Myna adyra qalǵyr ómirdiń tepkisine ushyrap, qorlyq pen zorlyqty kórse de, kisi aldynda kishireımeı, tákappar basyn shamadan tys tik ustap shalqaqtap bara jatqany tegin be? Osy bara jatqanda áldekimge onyń ózi qyr kórsetip: «Men áli de burynǵy Aqbalamyn», — degen erlik emes pe? «Joq, ol endi qaıyrylmaıdy», — dedi Elaman.

* * *

Aqbala shynynda da qaıyrylmady. «Jaqsy istedim, — dedi bylaı shyqqasyn ózine-ózi ishinen,-jaqsy istedim. Bizdiń aramyzda túk te qalǵan joq. Bári bitken. Ólgen». Yzaly, doly jas tamaǵyna tirelip, tynysy tarylyp barady. Qashan bir kósheni aınalǵansha demin almady. Súrindi me, qaıtti, tilersegi dirildep qulap qala jazdady.

Qarsy kep qalǵan kisiler burylyp qarap, qaısybireýler tańdanyp turady da ótip ketedi. Jańa, onymen kezdeserdiń aldynda kók dúkennen satyp alǵan shamnyń murjasy qolynda kele jatqan-dy. Ony kórgende toq urǵandaı, tula boıy dir etip, qolyn yqtıardan tys qatty syǵyp jibergende shyny shólmek synyp ketken-di. Ony biraq sezgen joq. Tas qyp túıip alǵan saýsaqtar arasynan qan sorǵalap tamyp keledi.

Aqbala úıge qalaı jetkenin bilmedi. Aldynan júgirip shyqqan balalar shoshyp, estıarlaý ekeýi keıin sheginip ketti. Tek esin bilmeıtin kúrbeldeýi júgirip kep «apalap» Aqbalanyń etegine jarmasty. Onsyz da kimge urynaryn bilmeı, dolylyq býyp turǵan áıel kishkentaı balany qaǵyp jibergisi keldi de, ózin ustap qaldy. «Apalap» aıaǵyna oralyp jatqan balaǵa eńkeıip, jerden kóterip aldy. Alýyn alsa da, biraq ony qaıterin bilmeı, úı ortasynda aqyryp turyp qaldy. Sosyn qaraptan-qarap súlderi quryp, qol sozymdaı jerdegi tósekke jete almaı, turǵan jerine otyra ketti. «Ózi kináli. Bári ózinen. Meniń de, óziniń de, balamyzdyń... sorly jetimektiń osy kúıge ushyraǵany... bári, bári sonan! Ózinen! Ózinen!..» Quddy bireý onan kináli kim dep, aq-qarasyn ashyp berýin surap jatqandaı. «Sen, sen kinálisiń! Sen... Se-n-n!» Álginde shyny tilgen qoldan qan kóp aqqan-dy. Sol endi sonaý saýsaq, qara tyrnaqtan bastap bilegi, qoly, búkil ıyǵyn kótertpeı shymyrlap uıyp, ári-beridesin tipti shydatpaı, solqyldatyp áketip bara jatqanyn da eleń etpeı, qaıta-qaıta burynǵy kúıeýine shúıligip: «Muzǵa shyqpa dep qansha jalyndym, — dedi ishinen,-daýyl bolaryn bildiń. Bildiń! Bile tura aıtqandy tyńdamadyń. Qashanǵy qyńyrlyǵyńa bastyń. Muzǵa shyqtyń. Orysty óltirdiń. Meni aıasań, dúnıege kelgeli turǵan balanyń keleshegin oılasań, orysty óltirer me ediń?.. Sen!.. Sen kinálisiń. Kinálisiń. Kinálisiń».

Aqbala qup-qý. Qany qashqan bop-boz erin dirildep, óksik qysqan kókirek kóterilip-basylyp, kózinde móltildegen toly jas mólt-mólt omyraýyna tamdy. Aqbala jasyn súrtkeli qolyn kótere bergen-di. Erteden beri úrpıip, buryshta tyǵylyp turǵan estıar eki bala:

— Apa!.. Áı-áı apa, qan! Qan, — dep júgirip kep, ekeýi eki jaqtan shyrqyrap qoıa berdi.

Aqbala qandy endi kórdi.

— Ýh, qurysynshy. Itshilik ómir ǵoı, — dep enjar qımylmen astyndaǵy alashanyń shetin qaıyryp, áınek tilgen alaqanyn topyraqqa basty da, qolymen jer tirep otyryp qaldy. Áli de eshteńe sezip otyrǵan joq. Qara kóleńkelene bastaǵan úıde álgi jetim balalardyń bunan kóz almaı úrpıisip turǵanyn da baıqamady.

— Ja-ı... Jaı otyrsyń ba? — dedi, jaqyndaýǵa bata almaı, syrt jaǵynda turǵan bireý.

Aqbala uzyn sarynyń úıde bar-joǵyn da baıqamapty. Aqbala túregeldi. Sham jaqty. Murjasyz shamnyń biltesin kóterip jatyp, áldeqalaı ústine kózi túsip edi; aq bátes kóılektiń etegine juqqan sál ǵana bolmashy daqty kórip, buny buryn neǵyp baıqamaǵanyna qynjyldy.

Aqbala úı ishiniń ony-puny sharýasyn istep, sosyn kúni boıy ash otyrǵan balalarǵa as daıarlady. Sonyń bárinde de Ánýar qaltalaqtap sońynan qalmaı júr. Aqbala júrse júrip, tursa o da toqtap, kózin jerden kótermeı solbyraıyp turady. Aqbala alǵashqyda kóńil bóle qoımap edi; keıin yzasyna tıdi.

— Ne kerek?

— Maǵan... Ma-ǵan baa?

— Iá, saǵan?

— Jaı... Tek... tek... Renjitsem, ke-keshir... — «Myna sorlyǵa ne bolǵan. Esi durys pa?»

— Aqbala... keshir...

— Keshir?

— Iá, keshir...

— Neni keshirýim kerek?

— Óziń bilesiń ǵoı, on shaqty kúnnen beri aýyryp, úıdiń bereketin ketirip aldym...

— Onyń nesi aıyp, kim aýyrmaıdy...

— Joq, bylaı... Neǵyp degenim ǵoı... Búgin táýirmin. Qudaı qalasa erteń jumysqa shyǵam.

— Erte turyp ketken joqsyń ba?

— Joq, qazir táýirmin. Meniń aıta... aıtaıyn degenim...

— Iá?

— Tek renjime...

— Aıta ber!

— Myna balalarǵa ana bol. Endigi jerde eki jarty... — Aqbala kózin tómen sap, únsiz tyńdap turǵan-dy. Ánýar sózin aıaqtaǵanda óziniń osy halin mysqyldaǵandaı jabyrqaý júzine kúlki bilindi. Bul úıde qazir... tap osy qazir ketý keregin, óıtpegen kúnde myna súmelek sarynyń tilegin qabyl almaı bolmaıtynyn bildi. Onsyz da qala ishinde ósek kóbeıip, keıbir qyljaqtar «nekesi qıylmady demeseń, túnemelikke qaraı tósekteri qosylyp ketedi eken», — dep júr.

— Meni qaıtesiń. Basyń jas, balalaryńa-ana, ózińe-jar bol atyn jóni túzý áıel tabarsyń. Qyzdaı qosylǵan kúıeýine opa bermegen jan saǵan ne opa beretin edi?.. Qosh bol, Ánýar.

— Jo-jo-q... ne degeniń... jibermeımin...

Aqbala kıim-keshegin jıystyryp aldy da, kózderi jáýdirep turǵan úsh balaǵa buryldy.

— Al, aınalaıyndar, saý bolyńdar... — dep, buıyǵy balalardy baýyryna tartyp betinen súımek bop eńkeıgende, kózi olardyń kózine túsip edi; estıar eki balanyń ıegi kemseńdep, ókirip jylap jiberýge az-aq tur eken. Aqbala olardyń kózinen móltildegen jasty kórgende ǵana osy sáttegi óziniń qatal oıynan shoshyp ketti. Qolyndaǵy túıinshekti laqtyryp jiberdi de, jalma-jan tizerlep otyra qap, baýyryna tyǵylǵan jetim balalardyń bárin qaýsyryp qushaqtaı aldy.

— Ana... ana, ketpeshi.

— Ketpeımin... Aına-la-ıyn... Endigi jerde ne kórsem de sendermen birdeı kórem.

* * *

Ánýar jumystan búgin kúndegiden erte qaıtty. Qabaǵy túsip ketken. Osy kele jatqanda ol qalanyń qapyryq aýasyn, qolqa atqan kúıgen kesek ıisin sezgen joq. Temirkeniń kók dúkenin aınala bergende, ar jaǵynan arbanyń dońǵalaǵyndaı, basy-aıaǵy domalanǵan bireý shyǵa keldi. Ánýar ádepkide mynanyń kisi ekenin, álde shynymenen arbanyń dońǵalaǵy ekenin aıyra almaı, kózin ýqalap jiberdi. «Bul pálege qaıdan kezdestim?.. Apyr-aı! Apyr-aı, qaryzyn suramasa ne qylsyn», — dedi Ánýar bunyń qarasyn kórgennen qıpaqtap.

Bu da osy qalanyń Temirkeden keıingi baı kisisi. Bunyń da qalada dúkeni bar. Jáne Qazaly, Qambashtyń balyǵyn eshkimmen bólispeı, bir qoldan satyp alyp, vagon-vagonymen Orynbor, Orskige jóneltip jatady.

— Á, Ánýar áfanda, — dedi tatar baıy. Ánýar kózin kótermeı, qolymen quıryǵyn sıpalaq qıpaqtap tur.

— Kórinbeı kettiń ǵoı? Qalaısyń? Baıydyń ba?

Biz... Bizge ondaı qaıda?

— Túsiń qandaı bop-boz. Iı, sorly balaqaı, aýyryp tursyń áli. Úıińe bar. Jat. He-he... Seniń qatynyń bık, bık matýr, vıt.

— Jo... joq, ol... ol meniki emes.

— Sın eshe qýsyń. Jasyrasyń. Iarı... Iarı. Matýr qatynyńa sálem aıt!

Súıdep taǵy da kúldi de, qoshtasar jerde túsin sýytyp «qaryzyńdy qaıtar, sen sozyp barasyń. Ýl ındı ıaramı. Iaramı», — dedi de, quddy bireý yldıǵa qaraı ıterip, domalatyp jibergen dál bir arbanyń dońǵalaǵyndaı domalap ala jóneldi.

Ákesin kórgende úsh bala bári birdeı oryndarynan ushyp turdy. Ánýar syrtqa shyǵa qashqysy kelgendeı, esikten attaı bere qalt etip tura qaldy. Quddy kináli kisideı, jas balalardyń jáýdiregen kózine týra qaraı almaı, syrt aınalyp ketti. Aqbala onyń jumysqa bara sala izinshe tez qaıtyp kelgenine tań qaldy. Biraq úndemedi. Ánýar da aýzyn ashpady.

Bul úı búgin de qazan kótermedi. Bir jan jaq ashpady. Kúnniń qyzyly sóner-sónbesten ún-túnsiz árkim otyrǵan jerine qısaıa ketken-di. Erteńine balalar erte oıanyp, qyshqyldapas suraı bergesin, Aqbala tósekten basyn kóterdi. Úsh balanyń ar jaǵynda betin irgege berip búktetilip jatqan uzyn sarynyń jumysqa baratyn ýaqyty bolsa da, tósekten turmaı jatqanyn kórip:

— Turmaısyń ba? — dep edi, Ánýar basyn kóterdi:

— Turaıyn ba? Tur deseń, jaraıt, jaraıt, tu-raı-yn.

— Óziń bil. Men tek jumysqa baratyn ýaqyt bolǵasyn aıtyp jatyrmyn.

— Jumys... Qap, keshe aıtýym kerek edi.

— Neni?..

— Aýzym barmady. Seni... balalardy aıadym. — «Myna sorly ne dep tur?» Aqbala túkke túsinbese de, biraq bunyń ar jaǵynda qandaı da aıtýǵa aýzy barmaı turǵan áldene baryn baıqap, ishi muzdap ketti:

— Jumystan qýǵannan saý ma?

— Jo... joq. Jumystan qýǵan joq.

— Sonda ne?

— Ne-e... ne degende... Anada aýyrdym ǵoı. Sonda... ornyma adam alyp qoıypty.

Aqbala syrtqa shyqty. Nege shyqqanyn bilmedi. Shyqqannan keıin de qaıda bararyn, barǵanda ne istep, ne qoıaryn bilmeı, basy zeńip turdy da, beti aýǵan jaqqa aıaǵy alyp kele jatqan-dy. Qaıda bara jatqanyn bilmedi. Qansha júrgenin de bilgen joq-ty. Kenet dalany basyna kótergen abyr-dabyr, azan-qazannan onsyz da qatty shýyldap kele jatqan qulaǵyn basa jazdap, qalt etip tura qaldy. Nazaryn tiktep kóz salsa sapyrylysqan yǵy-jyǵy halyq. Solardyń arasynan attyly-túıeli el qazaqtary da kórindi. Túsin shyramytqan birli-jarym bolmasa jyǵa tanıtyn eshkim kezdespedi. Qaqtyǵysqan, soqtyǵysqan halyqtyń arasynda biraz júrgesin basy aınaldy ma, mıy móńgirdi me, úıge qaıtqysy keldi. Qalaǵa jaqyn-jýyqtaǵy aýyldardan meske shaıqalyp kelgen qymyzdyń, shubattyń ıisi, maıǵa pisirgen, tandyrǵa pisirgen yssy nan ıisi, sary shildeniń bir sát tolastamaı, osydan kúni boıy uıytqyp soǵatyn da turatyn aptap jeli, jańaǵy taǵamdardyń ıisi jan-jaǵynan úzbeı kelip, basy aınaldy ma, tas tóbege kelgen órtteı ystyq tapjylmaı shaqyraıyp turyp aldy ma, taǵy da bir-eki ret táltirektep ketti. Sapyrylysqan myń san aıaqtan ushqan shań da burqyldap, sary taban bolǵan bazar tús aýa tipti qyj-qyj qaınap qapyryq bop barady. Kesheden beri nár tatpaǵanyna qaramastan Aqbalany qazir kóbine-kóp shól qınady.

Kún keshke taqady. Qujynaǵan kóp halyqtyń shet jaǵy sógilgeni bolmasa, alarmandar, satarmandar áli kóp. Qazir aqshasyz shermendeler ketip, biryńǵaı qaltalylar men jalaqtaǵan jaldaptar saqadaı ekshelip shyqqan. Saýda-sattyq ta jandanyp, bazardaǵy halyq ta bir túrli quıqyljyp, jany dyzyǵyp árli-berli josyp ketti.

Aqbala ketkisi keldi. Qolyna eshteńe túsire almasyna kózi ábden jetse de, bazardan áldeneshe ret ketkisi, shyǵa qashqysy kelse de, biraq sonyń bárinde de áldenege jipsiz baılanyp qala berdi. Súıtip júrip bir kezde bazardyń yq jaǵyna shyǵyp ketti me, taǵy da ystyq nan men jaımada turǵan neshe túrli tátti taǵam ıisi ańqyp qoıa berdi. Taǵam ıisteri oǵan taǵy da úıde qalǵan ash balalardy esine saldy. Basy aınalǵasyn kózin jumyp, basyn ustap tura qaldy. Kózin ashýǵa qoryqty. Kózin ashsa taǵy da jaımadaǵy álgi taǵamdardy kórip, taǵy da zyǵyry qaınaryn bildi. Qolǵa túspeıtin tiri kúıikterdi kórgisi kelmedi de, qaqtyqqan-soqtyqqandardyń arasynda kózin jerden kótermeı, aıaǵyn ilbip basyp kele jatqan-dy. Kenet tóbege urǵandaı tura qaldy; «O, Táńirim...» — dep, dál bir arýaqqa sıynǵandaı túsi qasha kúbirlep, qýanǵany, álde qoryqqany belgisiz, kózi túsken nárseniń aldynda tula boıy túgel dirildep ketti; sál kidirse basqa bireý kórip qalatyndaı, maı topyraq arasynan sheti shyǵyp jatqan on teńgeni tabanymen basa qaldy; tap bir tyshqan inin tabanymen basqan pildeı, tyrp etpeı tur; kóziniń qıyǵymen jan-jaǵyna abaılap qarap edi, eshkimniń eshkimde sharýasy joq, baıaǵydaı et satqan, aıran satqan, nan satqan jaımalarda úıme-júıme, yǵy-jyǵy, opyr-topyr halyq. Sol baıaǵy abyr-sabyr, ynjyq arasynda qaqyraıǵan kartýzdy bir shekesine qısaıta kıgen murtty polıseı qamshy ustaǵan qolymen búıirin taıanyp alypty. Bunymen onyń da isi joq. Qaıta ar jaǵyndaǵy opyr-topyrǵa odyraıa qarap, ata qazdaı qoqılanyp tur eken. Eptep júregi ornyna túsken Aqbala: «Iá, Qudaı, Óziń jar bol! Óziń qolda! Qoldaı kór!» — dep tili jetkenshe Táńirge jalbaryndy.

Kenet bir sýyq oı júregine shaýyp, myna yǵy-jyǵy halyqtyń, jańaǵy murtty polıseıdiń óp-ótirik túk bilmegensip teris qarap turǵany tegin emes sıaqtandy. Buny synaý úshin ádeıi istep turmasa ne qylsyn?

Bazardan shyǵa qashqysy kelse de, tek sol arada úıde qalǵan balalar esine túsip, ózin ázer toqtatty. Sol kezde nan satyp júrgen bir kempir anadaıdan qolyndaǵy ystyq shelpekti jer-kókke syıǵyzbaı maqtap, jarıaǵa jar salyp, tup-týra buǵan oıystap kele jatty:

— Jańa pisken nan. Ózi arzan. On teńge!

Aqbala dir etti; kózin jańaǵy nan satýshy kempirden aıyrmady. «Osy kempirdiń on teńgesi emes pe eken?» Qudaı ońdaǵan da, kempir kópshiliktiń arasyna kirip, ózi kózden, daýsy qulaqtan úzilip kórinbeı ketti. Aqbala on teńgeni alaıyn dep eki ret oqtaldy. Ekeýinde de tabanyn shoq basqandaı kúıdirip bara jatqan álgi on teńgege qolyn sozyp apara beredi de, tartyp aldy. Sosyn ol: «Qorqatyn túgi joq, — dedi ózin qaırap.-Qolynan túsip ketken aqshasyn kim almaıdy». Men de eńkeıip...

Art jaqtan kelgen bireý onyń aqshaǵa sozǵan qolynan ustaı aldy. Aqbala selk etip, shyńǵyryp jibere jazdady.

— Ekiqabat emes pe ediń? — dedi arbanyń dońǵalaǵyndaı domalanǵan semiz tatar.

— Jo... jooo...

— Onda oqasy joq. Áıtpese, bala tastaıtyn ediń. — Aqbala túsinbedi. Tek onyń astarlap sóılegeninen qorqyp, Táńirige qaıta jalbarynyp: «Óziń qolda! Qoldaı kór!» — dedi ishinen. Tatar kete qoımady. Úı ishin Orynborda qaldyryp, qara basy bunda sybaı-saltań turǵandyqtan áıel zatyna, ásirese, betiniń ajary bar jas áıelge kózi tússe quddy qyzyl kórgen kúshigendeı shurqyrap túse qalatyn-dy.

— Ánýar áfende qaıda?

— Úıde.

— Bazarǵa bir óziń keldiń be? — Aqbala basyn ızedi.

— Kórdiń be, halyq qandaı kóp?! Bulardyń kóbi sendelip bosqa júredi. Zato, bul bazar!.. Bazarǵa aqshaly da kıle, aqshasyz da kılá. Ózi eshteńe almasa da, ózgelerdiń alǵanyn kórýge kılá kóbi. Qaı zattyń qarny qansha ekenin bilýge, kimniń qalaı saýdalasqanyn kórýge keletin bezdelnıkter de bar. Bul bazarda... — dep, qolymen qaltasyn basa qaldy. Aqbalanyń jany zár túbine ketti. Saýdager tatar kelesi sózinde: «Bu bazarǵa bireý-mireýden túsip qalǵan nárseni qaǵyp áketý úshin júrgender de bar», — dep aıtatyndaı, qýysty kelinshek qysyla bastady. Onyń aýzynan osy sóz shyqsa boldy, tabanymen basyp turǵan on teńgeni tastaı sap úıge zytqysy kep turǵan-dy. Saýdager tatar sózin tyńdap turǵan bireý bardaı, jan-jaǵyna saqtana qarap aldy da, Aqbalaǵa eńkeıip:

— Bazarda qaltaman jýlıkter de bar. Alarqy qoı... qoı!..-dep, qolyn silkilep jónele berdi.

Aqbala demin bir aldy. Sol kúni óziniń esi shyǵyp, sonsha qoryqqanyna keıin onyń ózi de kúlgen edi.

* * *

Aqbala shoshyp oıandy. Bireý syrtta esikti dúrsildetip qaǵyp tur eken. Jalǵyz terezege kıim tutqan úı tastaı qarańǵy. Uıqyly kózi eshteńe kórmese de, qasynda jatqan úsh balanyń arǵy jaǵynda jatqan erkek esine tústi:

— Ánýar... tur! Tur!

— A-a?

— Tur, bireý esikti qaǵyp tur.

— Kim?

— Bilmeımin.

— Áı, kimsiń?

Esikti qaıta qaqty; bul joly jáne jaman esikti syndyryp jiberetindeı, ústi-ústine dúrsildete bastady.

— Ash!.. Ash!..

Aqbala tez turyp sham jaqty. Ánýar qaltalaqtap esikke bardy. Óli de bolsa, ol «ashaıyn ba, joq pa?» degen úreıli suraqpen Aqbalaǵa qarady.

— Ash! — dedi Aqbala.

— Ury emes pe?

— Qudaı sheber-aı, ury seniń neńdi alady?

Ánýar esikti jarym-jartylap asha tústi de, dereý jaba qoıdy.

— Oıbaı, qurydyq... U-ry...

Aqbala uzyn saryny ıyǵynyń basymen ıterip jiberdi de, jańaǵy esik sańylaýynan syrttaǵy kisini shala-pula kórgende sham ustaǵan qoly qaltyrap ketken-di. «Qudaı-aý, óńim be?» Óńiń degendeı, beıtanys kisi esikti qaıta qaqty. Aqbala qatty uıqydan oıanǵandaı, jýyq arada ózine kele almaı, qasynda qaralaı qaltyrap dir-dir etip turǵan uzyn saryny áli de bolsa ary ysyryp ıterip jiberdi de, jalma-jan esikti ashyp, syrtta turǵan kisini ishke kirgizip aldy. Osy kezde syrtta aıqaı-súreń ulǵaıyp, birneshe kisi úı irgesin dúsirletip júgirip ótti. Aqbala bar jaıdy endi uqqandaı. Júgirip baryp sáýlesi syǵyrańdaǵan soqyr shamdy sóndirip, esikti ishinen bekitip aldy. Elaman shalqalap, artyna qaraı shegine bere esiktiń jaqtaýyna arqasyn súıep turyp qaldy. Al Aqbala óz qolymen ishke kirgizip alǵan kisige nazar aýdaryp qaraǵan da joq.

* * *

Kóshede kisi aıaǵy basylsa da, búl úıde áli bir jan qybyr etpedi. Kerek dese sham jaqpady. Elaman, Aqbala ekeýi eki jerde tur. Aqbala tym-tyrys úıde qattyraq dem alýǵa da qoryqty. Qozǵalaıyn dese qulap qalatyndaı sezdi. Óńi, álde túsi ekenin de bilip turǵan joq.

Bir kezde úıde ózinen basqa áıeldiń joǵy esine tústi de, únsiz qozǵalyp tósek qamdady. Qarańǵyda jolda turǵan shelekti qaǵyp ketti. Bos shelek dańǵyr etkende, úsheýi de dir etti. Aqbala sál bógelip, shelekti joldan bylaı alyp qoıdy. Elaman men Ánýarǵa tósekti birge salyp, ózi balalardyń qasyna qısaıdy. «Jurttyń aıtyp júrgeni beker bolǵany ma?» — dedi Elaman ishinen. Qalaı bolǵanda da Aqbalanyń myna súmelek sarymen birge jatpaǵanyna dán yrza. Kórip tur, úı ıesi qoı aýzynan shóp almaıtyn momyn. Sonan kele, adal asty aramdap ketkendeı, salǵan jerden osy súmelek saryny sýdany súımeı, óz denesine onyń bir jeri tıip ketse de muz qaryp alǵandaı túrshigip qap jatqan-dy. Úı irgesinen bireýler júgirip ótti. «Meni izdep júrgen bireý-mireý me eken? Múlgaýzın qaıda eken? Qalaıda álgi qysyltaıańda qýǵynshylardyń betin olardan aýdaryp, ózimniń sońyma salyp áketkenim durys boldy».

Elaman kózinen uıqy qashyp, áli de bolsa oıy onǵa shaýyp jatyr. «Bizdi qalaı bilip qaldy?» — degen oı basynan ketpedi? Á degende bári oıdaǵydaı bastalyp edi. Qala shyrt uıqyda. Tek bular qarańǵyny jamylyp temir jolǵa jaqyndaı bergende stansa jaqtan parovoz aıqaılady. Tosyn shyqqan ashshy daýystan dir etti. Qasynda ózimen birge kele jatqan Múlgaýzınnen kóz jazbaı, shalǵaılasyp keledi. Kópten beri buǵan kóńili salqyndap júrgende, osy istiń tusynda aıaq astynan buǵan qalaı senim bildirip qasyna alǵanyna qaıran.

Temir joldy kesip ótkesin, tasa-tasany betke ustap buqpaqtap kep oqshaý turǵan tas úıdiń irgesine jata-jata qaldy. Tas úıdiń aldyndaǵy jalǵyz fonar jel astynda aqyryn shaıqalady. Qarańǵyda baýyryna túsken sáýle de dir-dir etip, shammen qosa shaıqalyp tur. «Kúzetshi qaıda?» — dep oılaǵansha bolmaı, bular kóz tikken jaqtan bireý sham sáýlesine jaqyndap kele jatty.-Maǵan ulyqsat etshi! — dedi Elaman. Múlgaýzın túrik maıdanynda talaı-talaı jaý shebine ótip til ákelgen-di. Osy joly da sol mashyqpen qara kezdikti bel ortasynan tistedi de, jer baýyrlap eńbekteı jóneldi. Qapelimde qarańǵyǵa sińip, bular onyń qarasynan kóz jazyp qalyp edi; súıtse ol kúzetshige jaqyndap baryp, bir butany qalqalap betke ustap buǵyp jata qapty. Esil-derti kúzetshide bop, onan kóz aıyrmaı ańdysyp jatyp konserviden bosaǵan qalbyrdy baıqamapty. Kúzetshi qolynan túsip ketken áldebirdeńege eńkeıip ala bergende, bul buǵyp jatqan jerden atyp turǵan eken, álgi qańyltyr qalbyrdy aıaǵy qaǵyp dańǵyr etipti. Soldattar oıanyp, myltyq atylypty. Oqtar qarańǵy túndi túırep zý-zý. Qashqandar men qýǵandardyń aıaǵynyń dúrsili. Aıqaı-súreń. Tars-tars atys.

Múlgaýzınniń sońynan tura júgirgen Elaman kóz baılaǵan tastaı qarańǵyda kúzetshi soldattyń óligine súrinip qulaı jazdap, jer taıana bergende qolyna besatar ilikken edi...

Taǵy bireýler terezeniń aldynan júgirip ótti. Kóńilge bolmasa bir-eki kisi Elaman tyǵylyp jatqan úıdiń irgesine jabysyp kúbir-kúbir sóılesetin sekildi. Elaman jańa tósek-kórpe astyna tyǵa salǵan myltyqtyń muzdaı temirine qoly tıgesin ǵana kóńili sabasyna tústi. Sol eki arada jazǵy tań da saz berdi. Terezege tutqan eski shapannyń shalǵaıynan alǵashqy sáýle syǵalady. Ánýar jóteldi. Sosyn basyn kóterdi. Sosyn óz denesin ózi aýyrlaǵandaı, súlelenip túregeldi. Eshkimge kóz salmaı, solbyraıyp esikten shyǵyp barady. Ony Elamannyń salqyn qabaq astynan jóneltip salǵanyn baıqaǵan Aqbala qaraptan-qarap áldenege qysylyp, óziniń bunda baspana úshin turyp jatqanyn aıtqysy kep ketti. Biraq ony qalaı aıtaryn bilmedi.

Osy kúnderi Aqbala ózin janyp sóngendeı sezinip júrgen-di. Qalaǵa kelgeli áıel bolyp áli bir erkekke kóńili aýyp, ne kózi túsken, ne nazar aýdarǵan emes. Soǵan ózi tańǵalyp, shynynda da «sónip qalǵannan saýmyn ba?» — dep oılaıtyn. Ánýar ketip, ońasha úıde keshegi kúıeýimen ekeýden ekeýi qalǵasyn, úı ishinen kenet erkek ıisi ańqyp qoıa berdi. Jáne qasynda, nebári, bolyp bolǵany bunyń ózinen qol sozymdaı ǵana jerde qysylǵannan o da bunyń dál ózi sıaqty qara jerge kire jazdap jatqan osy jigitpen ekeýi birge turǵan baıaǵy bir kez esine tústi. Sol kezde ózderi «jylaýyq» dep at qoıǵan alqam-salqam esikti ol balyqtan qaıtqanda kúnde-kúnde syqyrlatyp ashyp kirip kele jatatyn. Balyq salǵan qolyndaǵy tordy otyn ústine tastaı salatyn. Kúni boıy qulazyp turǵan úıge onymen birge tirlik te ere kelip, tula boıyndaǵy kıimnen ter ıisi, balyq ıisi ańqyp qoıa bergen osy bir erkektiń kesek iri denesin, kúrekteı qolynyń kús-kús alaqanyn sezetin sıaqty. Onan saıyn burynǵy kúıeýimen ekeýden ekeýi ońasha qalatyn sol kúnderdi bar janymen anyq sezip, osy qazir dál bir jigiti kútken qyzdaı júregi qurǵyr lúpildep, tula boıyn diril bılep barady. Biraq qozǵalmady.

Elaman da tyrp etpedi. Aqbala jaqqa birer ret kóz qıyǵyn jasqanshaqtaı tastady. Ekeýiniń arasynda úsh bala tanaýy pysyldap qannen-qapersiz uıyqtap jatyr. Al myna balalardyń ar jaǵynda tymsyraıyp ún-túnsiz jatqan kelinshektiń denesi úı ishindegi ala kóleńkede kómeskileý bozǵyldanady. Elaman jeńil kórpe astynan jas kelinshektiń aqyryn tynystap, kóterilip-basylǵan keýdesi men onan da basqa músinin anyq kórip, tula boıyn tátti qumarlyq bılep, denesi dirildep, kózi tumandanyp kete berdi. «Qudaı-aý... endi qaıttim?»

Taǵdyr salǵan sharasyzdyqqa kónip, bul dúnıedegi eń bir jaqsy kóretin áıeldiń janynda jatyp ta qozǵala almady. Úı ishine jaryq túskesin Aqbala túregeldi. Elamannyń oıaý jatqanyn bilip, ol jaqqa ádeıi kóz salmady. Shamasy kelgenshe syr aldyrmaýǵa tyrysyp, ár qımylyn ishteı qadaǵalap aqyryn qozǵalyp júr. Elaman basyn kóterdi.

— Aq-ba-la!..

Aqbala toqtaı qaldy. Óz atyn onyń aýzynan estigende áldebir tátti ý qanyna taraǵandaı tula boıy shymyrlap ketti. Daýsy shyǵyp ta kete jazdap, tek ózin tejep ustap qaldy. Onda da demin ishine tartyp, ólikteı qýaryp, ernin qyrqa tistep aldy da, taı ana kók jal dúken aldynda jolyqqandaǵydaı, bir aýyz tilge kelmeı syrtqa bettep ketip barady. Syrtqa qalaı shyqty, solaı búkil denesi tarqatylǵan jipteı, birden súlderi quryp bosaǵaǵa betin basyp tura qaldy. Dybysyn shyǵarmaı solqyldap jylady. Ystyq alaqanynan muzdaı jas jylyp, aǵyp, jeńine sorǵalap bara jatty.

* * *

Túndegi oqıǵa esine túskende Elaman basyn jastyqtan kóterip aldy. Tez-tez kıindi. Endi tek ún-túnsiz shyǵyp ketýdi laıyq kórmeı, syrtta júrgen Aqbalany tosyp otyrǵanda syqyr etip esik ashyldy.

Elaman qarsy bardy:

— Rahmet, Aqbala! Túnde... sen bolmaǵanda... — Aqbala onyń aýyz ashqanyn qalamaı, qolymen dármensiz qarsylyq kórsetkendeı boldy. Elaman ózinen betin alyp qashyp qyryndaı bergen Aqbalanyń muńǵa toly ajaryna qarap: « Mynaý baıaǵy Aqbala ǵoı. Ózgermepti ǵoı», — dedi ishinen. Ol endi óziniń baıaǵyda jan-tánimen jaqsy kórgen Aqbalasymen qaıta qaýyshyp, onyń dál osy qazir basyndaǵy bar muńy, bar-bar qıyndyǵy, qasiret-qaıǵysymen bárin-bárin bútindeı qushaqtap, qatty qysyp turyp súıip alǵysy kep edi. Biraq oǵan da dáti barmady.

Aqbala at jaqty. Shaı qoıdy. Keshegi on teńgege alǵan eki qadaq unnyń sońyn qaǵyp kúlshe pisirip edi. Oshaqta mazdaǵan ot pen tandyrǵa pisirgen yssy nan ıisinen jupyny, júdeý úı ishi áp-sátte kóńildenip, shyrt uıqyda jatqan balalar oıanyp, tósekten moıny qylqıyp túregeldi. Úlesinen qur qalǵandaı, oıana sala úsh balanyń úsheýi birdeı yssy nan ıisi shyqqan jaqqa moınyn sozyp, kózimen jep barady. Aqbala kisi kózinshe úndeı almasa da, biraq ishinen tynyp: «Baýyrymdy jaryp shyqqan balalarym buıyrmaı, qý Qudaıdyń... endi kisi balasynyń kúıigin tartqyzyp qoıǵanyn qaıteıin», — dedi ishinen.

Elaman yssy kúlsheniń shetinen bir úzip aýyz tıdi de, qaıtaryp berdi:

— Balalar jesin...

Balalar Aqbalanyń qasyna kep qylqıyp turyp alǵan-dy. Aqbala olarǵa nan ustatyp jatyp sýyq júzben qarap edi, jym bop qoldaryna ustatqan kúlsheni jeýge de bata almady.

— Baryńdar! Oınańdar! — dep Aqbala balalardy syrtqa shyǵaryp jiberdi de, qaıtyp keldi. Elaman otyrǵan kórpeniń shet jaǵyn ala otyryp jatyp kirpik astynan aqyryn kóz tastady. Elaman Aqbalanyń aıtatyn áńgimesi baryn sezdi. Endi aıtady-aý degende áldenege ish tolqynyn bıleı almaı, jubaý júzinde jasqanshaq kúlki kúmiljidi. Demin ishine jutyp únsiz otyrdy da, kenet tez-tez sóılep ketti:

— Qaıteıin, Qudaıdan bolǵan shyǵar... Basta bir qa-te-les-tim...

— Qudaılyq is qoı... qaıtesiń...

— Joq, joq... bári... menen. Artyńdy kútpedim. Úıińdi qulattym. Jórgektegi bir japyraq balańdy tastap, qas jaýyńa qatyn ústine shyqtym. Men... men kinálimin...

Aqbala alaqanymen betin basyp, búk túsip otyra qap eńirep qoıa berdi. Ara-arasynda ashshy óksikti ishine tartqanda dál bir jalyn jutqandaı, eki ıyǵynyń basy dir-dir etedi.

Elaman sazaryp alǵan.

— Bári menen... Men kinálimin, — dedi Aqbala solqyldap. Elaman jubatpady. Aqbala jasyn tyıdy. Kóńilin toqtatyp, tynyshtalyp qaıta sóılegende daýsy salmaqty shyqty:

— Tym qurysa qonaqasy bere almadym. Qaladaǵy kisiniń kórgen kúni osy. Jelide baılaýly mal joq. Bárimiz bir kisiniń... — deı berdi de, toqtady. «Jurttyń aıtyp júrgeni ras bolǵany ma?» — dep oılady Elaman.

Áńgimeleri jaraspady. Únsiz otyrý ekeýine de yńǵaısyz bola bastady.

— Ol ózi... qaıda isteýshi edi? — dedi Elaman.

— Eshqaıda... Bos.

— Jumys tabylmaı júr me?

— Bilmeımin.

Elaman Aqbalanyń janyna batatyn jaıǵa baspady; Táńirbergendi tiliniń ushyna da almady. Sonysy úshin Aqbala oǵan alǵyspen uzaǵyraq qarap otyrdy da, kózin taıdyryp áketti. Erkekten góri áıel kózi qyraǵy bolsa qyraǵy bolatyn shyǵar: Aqbala baıaǵydaǵy balyqshy jigittiń boıyndaǵy ıneniń jasýyndaı ózgeristiń bárin baıqady: qolpyldaǵan qazaqy kıimnen orys qol kıimi qonymdy eken. Qara murt qalyń ósipti. Jaldanyp turatyn dóńes muryn, úlken aýyz qashan da bolsa onyń kesek bitiminen jarasymdy úıles taýyp, eńgezerdeı jigittiń er pishinin irilep turatyn. Burynǵydaı emes, qazir bet-óńine sýyq ajar paıda bopty. Tunjyraǵan qabaqtyń dál astynan kisi óńine sazaryp qaraıtyn úlken ala kózdiń aldyn usaq ájim torlaǵan. Qos samaıda qylań bergen aq shash ta jaıshylyqta ishin asha bermeıtin osy bir meılinshe ustamdy jigittiń keıingi jyldary talaı qıyndyqty basynan keshkenin pash etkendeı. Osy ájimderden áıel óziniń qıanattarynyń izin kórgendeı, kózin tartyp aldy. Qaıta qaraýǵa dáti shydamady da, áńgimeleri bitip qalǵan-dy. Elaman qoshtasyp shyǵyp ketti. Kóp uzamaı Aqbala da kóshege shyqty. Nege ekeni belgisiz, qaraptan-qarap kókiregin óksik qysyp, eńirep jylap keledi. Oılamaıyn dese de, Elaman esine túse berdi. Ana jolǵy kezdeskeni sekildi bul joly da óziniń kóńili basylyp, sezimi aýyrlap, ózine de, oǵan da yrza bolmaı keledi. «Qurysynshy. Quryp qalsynshy bári», — dedi. Aqbala bárinen túńilip, bar dúnıeden baz keshkendeı bolyp.

* * *

Elaman da ishi-baýyry ıt talaǵandaı, ózinen-ózi jany jabyrqap kele jatyr edi; Temirkeniń kók dúkenine qaraı buryla bergende aldynan uzyn sary shyqty. Elaman á degende oǵan kóz salmaı, ótip ketkisi keldi de, kenet toqtaı qaldy.

— Jumys taptyń ba?

— Joq...

— Temir jol boıynda ister me ediń?

— Oıbaı, shyraǵym-aý... jumys tańdaıtyn zaman ba... Bylaı, áıteýir... kúnkóriske...

— Endeshe, júr.

Bular depoǵa keldi. Nege ekeni belgisiz, bundaǵy jurttyń bári tunjyrap qabaǵy túsip ketipti; birde-biri buǵan nazar aýdarmaı, árkim ózimen-ózi, ún-túnsiz jumystaryn isteı berdi. Bundaı jaǵdaıda uzyn saryny jetelep, salyp uryp Múlgaýzınge jetip barýǵa bu da batyly barmady da, áýeli Oznobındi izdep tapty.

— Al, batyr... sóıle! — dedi qart jumysshy; basy-qasynda bolmasa da, túndegi oqıǵa jaıynan bu da habardar sıaqty.

— Munda ne bop jatyr? — dedi Elaman. Qart jumysshy oǵan tańdana qarady.

— Sen nemene, eshteńe bilmeısiń be?

— Joq. Ne bop jatyr?

— Ońǵan eshteńe joq...

— Qalaı?..

— Túnde bir kisi qolǵa túsip, túrmede qamaýda jatyr. Elaman senerin de, senbesin de bilmeı, tiksinip qaldy.

— Joq, múmkin emes...

— Bári múmkin. Senderden bárin kútýge bolady...

— Ne deıdi?!. Shyn aıtasyz ba?

— Senbeseń, qalalyq túrmege bar.

— Bul qalaı? Qalaısha...

Qart jumysshy endi kózi ejireıip, Elamanǵa kinálaı qarady:

— Aqyldasqan artyq bolmaıtyn edi ǵoı. Maǵan nege aıtpadyń?

Elaman shynyn aıtsa, Múlgaýzındi ustap bererin bildi de, úndemedi. «Tentek shalyńa sezdirme», — dep, buǵan qatty tyıym salǵan sonyń ózi edi.

— Jigitim, saǵan renjip qaldym. Túnde tabansyzdyq istepsiń...

— Qalaı?

— Ony menen góri óziń jaqsy bilesiń.

— Siz osy ne dep tursyz?

— Men esitkenimdi ǵana aıtyp turmyn. Múlgaýzın seni «Bizdi tastap qashyp ketti. Soǵan qaraılaımyz dep júrgende bir kisimiz qolǵa tústi», — dep júr.

Elaman jyn urǵandaı, túsi qatty buzylyp Múlgaýzınge jetip bardy.

— Petka!..

— Ný, ty svoloch! Trýs! — dedi Múlgaýzın.

— Áýeli anyqtap bilip al.

— Znat ne hochý. Ýhodı! Ný, komý govorát! — dedi Múlgaýzın aqyryp. Elaman qozǵalmady.

— Janjaldyń keregi joq. Qaraǵym, keteıik... Keteıikshi, — dep Ánýar ony jeńinen tartqylaı bastady.

— Toqtaı tur.

— Toqtaıtyn túgi joq. Mynanyń túri jaman eken. — Elaman súmelek saryny ıterip jiberdi.

— Sen endi kete ber, — dedi de, Múlgaýzınge buryldy. — Petka, sen... sen osy ne dep tursyń?

Jumysshylar bir janjaldyń bolaryn bilip, júgirip kep ekeýiniń arasyna tura qaldy.

— Bularyń uıat! — dedi Oznobın.

Elaman jumystan ózine yza bop qaıtty. Bir isine yrza emes. Bárinen buryn bar dúnıe qolynda turǵandaı uzyn saryny sonshalyq bir senimmen depoǵa ertip aparǵan ańǵaldyǵyna yzalandy. Súmelek sarynyń bara sala bárin Aqbalaǵa aıtatynyn bildi.

Kempir kózine túspedi. Masha as úıde býy burqyrap qaınap jatqan kástróldiń janyna oryndyq qoıyp áldebir kitaptan bas kótermeı, qyzyǵyna túsip jatyr eken. Bunyń kelgenin baıqamady. Buǵan ilese úıge Múlgaýzın de keldi.

— Masha, qaıdasyń, — dedi aıqaılap, — tamaǵyń daıyn ba? Masha kitapty qaıda tyǵaryn bilmeı, aldyna baılaǵan aljapqyshtyń etegimen kólegeıleı qoıdy.

— Ac ázir... Jo-q, kishkene kúte tur.

— Qansha?

— Jarty saǵattaı...

— Jarty saǵat? Kúni boıy ne istediń? Anaý ne, kitap pa? Selıvanov seni de buza bastaǵan eken.

Múlgaýzın aı-shaıǵa qaramaı, qyzdyń qolynan kitapty julyp aldy. Oshaq astyndaǵy otqa atpaq bolǵanda Masha: «Bul kitaphananiki», — dep, shyryldap aǵasynyń qolyna jabysyp edi, Múlgaýzın qaryndasyn ıterip jiberdi.

— Á, solaı ma? «Selıvanov kitaphanasy» ma? Halyqty qarýlandyrýdyń ornyna kitappen basyn qatyrmaq. Jappaı saıası saýatyn ashpaq. Ný, ıa emý pokajý...

Múlgaýzın taǵy da lapyldap janyp jatqan otqa kitapty laqtyrmaq bolǵanda, bul joly Elaman jolyn keselep tura qap edi.

— Bylaı tur! Ný-ý!..-dedi Múlgaýzın.

— Petka...

— Kalbıt-t...

Elaman túsingen joq. Biraq Múlgaýzınniń sondaı jıirkenishpen tyjyrynyp aıtqan túrinen mynaý kisiniń namysyna tıetin aýyr sóz ekenin bildi. Bylaıǵy kezde bul Múlgaýzınnen qaıbartyp, betine tik kele bermeıtin. Qazir de osy páleniń qatty buzylǵan túrin kórip, jynyna tıgisi kelmeı, jalt berip keıin shegine berip edi, Múlgaýzın shap berip jaǵasynan ustady da, qaq tumsyqqa qoıyp jiberdi. Bir urǵannan Elamannyń murny qanady.

— Aǵajan, tóbelespe. Ótinem... Ótinem... — dedi Masha shyryldap.

Bulardyń ústine kempir kirdi. Shyr-shyr etip júrgen qyzyn qolynan ustady da, aı-shaıǵa keltirmeı óz bólmesine aparyp esikti ishinen bekitip aldy.

Bul kezde Múlgaýzın men Elaman shıedeı bop jatty. Ekeýi de únsiz. Ekeýi de birin-biri aıamady. Múlgaýzın onan kúshiniń basym ekenin bilgesin, tipti, aıylyn jımaı, úı ortasynda taltaıyp turyp aldy. Bulshyq et oınaǵan qyp-qysqa qolyn mysyqsha shapshań, shalt siltep, qaıymy kelgende ǵana urady. Qolynyń basyna qorǵasyn quıyp alǵandaı. Kózine qan tolyp, ólgenin bilmeı, qaıta-qaıta umtylyp júrgen Elamandy keýdeden, ishten urady. Syrttan qaraǵanda ánsheıin, jaı ǵana nuqyp qalǵan sıaqty. Múlgaýzın tórtpaq. Nyǵyz. Bulshyq et oınaǵan som dene shoıynnan quıǵandaı. Onan Elamannyń boıy uzyn; qoly da uzyn bolǵanmen áli bir ret aıyzyn qandyryp ura almady; onan saıyn qany qaınap, qapysyn tapsa uryp jyqqysy kep júrgen-di. Qoly kenet Múlgaýzınniń jaǵasyna ilikti de, shap berip alqymynan ala ketti. Temirdeı saýsaqtar keńirdegin julyp alatyndaı qadalyp, Múlgaýzın bir sátte kózi aqshańdap qyryldaı bastady. Elaman únsiz. Jutqynshaǵyn julyp almaı tynbaıtyndaı, qos sheńgelimen alqymynan alyp syǵa tústi. Qyryldap ólip bara jatqan Múlgaýzın bir kezde qatty bulqynyp, artyna qaraı shalqalap shegine berdi de, Elamandy dál aýyzdan qoıyp jiberdi. Elamannyń qoly jazylyp ketti. Aýyr dene gúrs etip jerge qulady.

— Káne, kel!.. Kelseıshi!..-dedi Múlgaýzın. Elaman aýzy toly qandy túkirip tastady. Myna naısaptyń jeńgenine mise tutpaı, buǵan «ólmeseń turma» dep yzasyna tıip turǵan túrin kórdi. Onan kózin aıyrmaı, azý tisin shyqyr-shyqyr qaırap, túregele bergende ol endi Elamandy ornynan turǵyzbaı oǵan ózi tap berdi. Bir qolymen tóbe shashyn ýysyn toltyra ustap aldy da, tik kóterip turǵyzyp, qan-qan betine qoıyp jiberdi. Elaman qarsy siltemek bolǵan qolyn kótere almaı, taqtaı edenge gúrs etip qulap tústi. Múlgaýzın tónip turyp:

— Tóbeles balyq aýlaý emes, — dedi de, tabanyna nól qaqqan etigimen taqtaı edendi solqyldata basyp shyǵyp ketti.

* * *

Keshegi tóbelesten Elamannyń ústińgi erni kúldirep isip ketti. Kóziniń aldy da qantalap tur. Sonan qoryndy ma, ol jan adamǵa habarlaspaı ún-túnsiz júrip ketkeli jınalyp jatqan ústine Selıvanov keldi.

— Slýshaı, dorogoı, — dedi ol salǵan jerden, — men bir jaıdy estip kep turmyn. Masha aıtty.

— Shúıinshi suraıtyndaı eshteńe joq edi ǵoı...

— Onyń ras. Biraq seniń ketkenińdi jón kórmeımin.

— Ákimniń óz isi ózine jón.

Elamandy kóre almaı qalam dep asyqqan jigit bunda aq ter, kók ter bop júgirip kelgen-di. Azyraq otyryp demin basty.

— Aýylǵa barǵanda ne isteısiń?

Elaman kıim-keshegin jıystyra berdi. Selıvanov temekisin orap otyryp, oǵan birer ret kóz qıyǵyn tastady.

— Elaman, meniń qasyma kelshi.

— Aıta ber!

Selıvanov onyń qyńyrlyǵyna kúlip, basyn shaıqady:

— Revolúsıa bir kisiniń, tipti bir halyqtyń isi emes. Sondyqtan biz jergilikti halyqtyń sana-sezimin kóterip, baýyrymyzǵa tarta berýge tıis edik. Ony istemedik. Bul qate me? Qate!

Selıvanov tutatyp alǵan temekini shekpeı, biraz otyrdy da, aqyryn túregeldi. Qaıta-qaıta kózine túsip kete beretin sýsyldaq shashyn artyna qaraı silkip tastap, úıdi kezip júrip ketti.

— Bizdiń ishimizdegi jalǵyz qazaqsyń. Shynymdy aıtaıyn, osy tóńirektiń qazaǵyn sen arqyly revolúsıaǵa tartpaq edim. Joq, joq, seni jibermeımin. Múlgaýzınmen syıysa almasań...

— Tóbeleskeni, sabaǵany óz aldyna, ol toly kisiniń kózinshe qorqaqsyń dep aryma, namysyma tıdi.

Selıvanov kúldi. Qolyn shalbarynyń qaltasynan shyǵaryp Elamannyń ıyǵyna saldy.

— Ony qaıtesiń? Ol jóninde bizdiń óz pikirimiz bar. Múlgaýzınmen syıysa almasań, maǵan kel. Oryn jetedi. Birge jatamyz.

Elaman basyn shaıqady.

— Shynymen-aq ketpeksiń be?

— Ketem.

— Ný ı ný!..

Elaman úıde qoshtaspaq bolyp edi, oǵan Selıvanov kónbeı syrtqa ere shyqty.

— Saý bol! — dedi Elaman.

— Jaraıdy, saý bol! Bizdi umytpa.

Elaman jolshybaı Aqbalaǵa soǵyp, ótken joly tyǵyp ketken besatardy taqymyna basyp aldy. Aqbalanyń til tartyp eshteńe suramaǵanyna yrza boldy. Tek onyń qala shetine shyǵaryp salyp turyp dál qoshtasar jerde áldenege únsiz suraqpen uzaq qaraǵan kózinen yńǵaısyzdanyp atyn tebinip:

— Al, saý bol! — dedi de, júrip ketti. Buryn da az sózdi tuıyq jigit keshegi tóbelesten keıin óziniń endigi tirliginde eshqandaı mán-maǵyna, maqsat qalmaǵandaı dúnıeden túńilip, kóńili sýyp alǵan-dy.

Keshegi kúni túrik jerine jalǵyz inisin jerlep kóńili qusalanyp, sherlep qaıtsa da, Shalqarǵa kelgeli eńsesi kóterilip qalyp edi; temir jolǵa jumysqa ornalasty; sý keship, tor súıretken eńbekten góri osy tirligi ózine unap júrgen; endigi armany-ajarly bolmasa da, aqyl-esi bútin, ıman júzdi bir áıelge úılenip, balasyn qolyna alý edi, endi ol oıynyń da tas-talqany shyqty.

* * *

Alǵashqy kúni ol Ulyqumdy eń bir jińishke tusynan kesip ótip, tóte jolmen Qaralakópke tura saldy. Kelesi kúni ondaı júriske jaman aty jaramaǵasyn, kúndizgi yssyda qudyǵy bar kóleńkeli jerdi saǵalap, aldyn keshtete atqa qondy. Elaman ekinshi kúngi júriste ish esebi boıynsha Botashqa jetip qonbaqshy; buryn Botash mańynda syńsyǵan aýyl otyratyn-dy; búgin qalaı da jetip qonǵysy kep tún ortasy aýǵansha júrdi. Aı áldeqashan batqan. Aspanda bult bar. Kún batsa da kúndizgi ystyq basylmaı, jel tynyp, túngi aýa qapyryq bop turǵan. Masa yzyńdady. Elaman shaban atty qamshylaýdy qoıyp, er ústinde bylq-sylq, uıqy qysqan kózin aldyna tigip kele jatqan-dy. Tún ortasy aýa bergende qalǵyp ketken eken, astyndaǵy at áldeneden úrikkendeı osqyryp tura qaldy. Elaman boıyn jıyp ap, at ústinen umtylyp ilgeri jaǵyna kóz tikti. «Bul shamada saı joq edi ǵoı? Álde... álde mynaý Tobylǵyly saıma?»

Dala jym-jyrt; tún qatqan jalǵyz jolaýshynyń aldyn keselep sýyq qaraýytqan saı boıynan shegirtkeler shyryldap qoıa berdi; Elaman qarańǵyǵa kózin tigip turǵanda kenet keıingi jaqtan tosyn dybys shyǵyp, tula boıy túrshigip ketti; kóńilge bolmasa astyndaǵy at ta jat dybystan seskenip, taqymy astynda dir-dir ete qalǵandaı; sáldesin álgi dybys qaıta shyqty; baıǵyz daýsy bul joly da o dúnıeniń dál ózinen shyqqandaı bir túrli býlyǵyp estildi.

«Shamasy, sirá, bul mańda qora, mola boldy ǵoı». Elaman attan tústi. Kópten kólikke minbeı, súıegi qatyp ketken be, kesheden bergi júristi aýyrlap, qara eti jyrtylyp qapty.

Elaman attyń erin alyn, tarlaý ǵyp tusap jiberdi; jol boıy shópke basyn sozǵan at osy arada kenet yndyny ashylyp, aýyzdyǵyn alǵansha shydamaı, saı boıynyń kógine yqylaspen umtyldy; soǵan qarap Elaman saı boıyndaǵy shóptiń negizgi deni mortyq ekenin topshylady; mortyqqa aýzy bir tıgen jylqy osylaı jerden basyn almaı qadalatyn. At aýyzdyǵy syldyrap, ara-arasynda pysqyryp, jas qozy etindeı eljiregen kókti etekteı ernimen úıirip, mort-mort kúısedi.

Qarańǵyda Elaman mortyqtan basqa taǵy qandaı shóp baryn baıqamady; biraq, súıtse de, dalada ósken jigit saı boıynda jýsannyń da baryn sezip, neshe túrli shóp arasynan ashyǵan kójedeı ózgeshe bir ańqyǵan qyshqyl ıisti tanydy; qapelimde tynysy ashylyp, keýdesi keńip sala berdi. Basqa jerdiń shóbindeı emes, shamasy, sirá, ylǵaly mol saı boıynyń kógi ystyqqa shaldyqpaı, ázir jan saqtap, óziniń áne bir kóktem kezdegi balbyraǵan balaýsa qalpymen qarap tur eken. Elaman qara jýsannyń kisi kózinen jas shyǵaratyn qyshqyl ıisin kózin jumyp turyp, qushyrlana jutty.

— Qaıran dala!.. Jaryqtyq, jýsan dári ǵoı!

Elaman at tusarlyǵynan keletin muzdaı kókke baýyryn tósep, kómilip jata ketti. Salǵannan qatty uıyqtaǵan jigit erteńine sáskede oıandy. Aty da tyńaıyp qalypty. Qalyń qaý arasynan basyn kótergen Elamanǵa at burylyp oqyrandy.

Elaman qarsy baýraıdan qıalap kóterilip bara jatyp, túnde ózi túnep shyqqan saı boıyna kóz salyp edi; shóbi kúıgen surqaı dalaǵa qaraǵanda, myna saıdyń reńi tipti basqa. Saı tabanynan móltildep bulaq aqqan ana bir tustaǵy qalyń qaýdy ol jańa at omyraýymen jaryp ótkende kózi shalyp edi, bulaq boıyn qýalap ósken qyzyl sıraq tobylǵy jasyl sabat arasynan boı sozyp, tań shapaǵymen alaýlap, órtteı janyp, bir qapylysta qyz belinen túsip qalǵan qyzyl torǵyn belbeý sıaqtandy.

Túndegi baıǵyz esine tústi. Sosyn taǵy da burylyp, artta qalyp bara jatqan saıdyń arǵy betine kóz tastap edi. Túndegi qısyny durysqa soǵypty. Shynynda, saıdyń arǵy qabaǵynda jalǵyz tas beıit qalqıady. Qudaı biledi, bul tegi Táńirbergenniń ákesi-Abyralynyń beıiti. Endeshe, mynaý kámilsiz Tobylǵyly saı. Keshegi jyldary Qudaımende aýlynyń mal jaıy men Ulyqumdy órleı kóship, alty aı jaz tabany aýmastan Tileý-qabaq jerin jaılap, sonan kúzge qaraı qystaýǵa qaıtqanda ǵana jolshybaı biraz erýlep ketetin kúzdigi-maldy aýyldyń myqty bir belkótermesi osy saı bolatyn. Elaman baı aýylda jylqyshy bolǵan jas kezin eske aldy. Jeti jyl jylqyshy boldy. O da izsiz ótken ómir. Ne istedi? Ne tyndyrdy? Keleshekte ne isteıdi? Týǵan jerge kele jatyr. Jerlestermen kezdesedi.

Apaq-shapaq bolady. Sosyn... Sonan keıingi tirlik she? Taǵy da balyqshy bola ma? Elaman myrs etti.

Týǵan jer! Neler zamannan ata-babalar jaılap, urpaq ósirgen, ósken, óngen jer. Kishkentaı el keń dalaǵa syımaı, birin-biri saýyrlap talap, qyrqysyp ómir keshti. Sonda ol ne ózi úshin, ne keleshek, keıingi urpaq úshin ne istedi? Neni tyndyrdy? Qaı armanyna qoly jetti? At arqasy, túıe qomynda ótken tirlikte ne qasıet bar edi? Al mal barymtalady. Jer daýlady. Qyz alyp qashty. Onan basqa áreket boldy ma? Myna dalaǵa qarashy, jalǵyz jortqan jolaýshyǵa túk bilmegensip meńireýlenip, melshıedi de jatady. Sonda ózine til bitirip sóıleter me edi! Sonda ne der edi? Qalaǵanyna qosyla almaı, qalyń-malǵa ketken qyzdyń kóz jasy, jigittiń zaıa ketken ómiri, naqaq tógilgen qany tambaǵan topyraq tabylar ma eken bul aralarda?

Elaman kúrsindi.

* * *

Túske tarta kún qatty ysydy. Elaman oramalmen aýzyn baılap aldy. At shydasa, qalaı da qudyǵy bar bir jerge tezirek jetkisi kep, topyraq tuǵyrdy tebine tústi. Kún tóbeden aýa bere qara jaldyń basyna jaman tuǵyr tanaý qaǵyp entigip shyqqanda, ar jaǵynda, ıek astynda turǵan jalǵyz qystaýdy kórdi. Júregi qurǵyr áldenege shym etip, eski qystaý-eski tanystaı kózine ottaı basyldy: «Apyr-aı, — dedi Elaman ishinen,-umytpasa, ana jyly Fedorovty óltiretinde inisi ekeýin qystyń kózi qyraýda Shalqarǵa aıdap apara jatqanda jolshybaı osy úıge... Iá, ıá, osy úıge toqtaǵan edi ǵoı. Shuqyrda otyrǵan jalǵyz úı... Tegi, bul úıde sonan beri tiri jan qystamaǵan. Tóbesin qoparyp, úrlik, shabaǵyn sypyryp áketipti. Esik-terezeleri úńireıip, aıdalada jalǵyz úı otyrǵan jandardyń ystyq uıasynyń tas-talqany shyqqan.

Elaman tamaǵy búlkildep, bosańsyp bara jatqanyn sezdi de, ózin tejep qaldy. Qıyn jol qajytty ma, kesheden beri kóńilshek bop ketti.

Qandaı jandar edi! Ásirese, er kóńildi ana... Ana paqyr... Onyń qyzy da... Bul inisi ekeýi qol-aıaqta temir kisen syldyrap, esikten shyǵa bergende, tap sol arada... sol aınalaıyn júgirip kep qolamtadan shyqqan yssy kúlsheni bunyń qoınyna tyǵyp jiberip edi. Kinásiz jannyń kishkentaı yqylasy, sonyń ózi kiriptar kezde qarlyǵashtyń qanatymen sý tamyzǵan janqıarlyǵyndaı bolyp edi-aý!

— Qaıda eken? Tiri me? Tiri me eken, paqyrlar?

Elaman attan tústi. Jol boıy taqymyna basyp kelgen myltyqty onsyz da búlik basynan arylmaı jatqan balyqshylar aýlyna aparǵysy kelmedi de, ıesiz qoranyń kózden tasalaý bir túkpirine tyǵyp ketti. Bylaı shyǵa bere qıraǵan eski tamǵa burylyp bir qarady. Eski qystaý qulasa da, bir zamanda osy úıde ómir súrgen ǵazız jandar, kim biledi, tiri shyǵar.

* * *

Jar basyndaǵy balyqshylar qazir eki aýyl. Biri-Móńke aýyly. Ekinshisi-Dos aýyly. Dosqa qaraǵan aýyldyń negizgi deni keshegi jyldary maly jutqa ushyrap, kún kórisi qıyndaǵasyn teńizdi saǵalap kóship kelgen kirmeler. İshinde Tóleýdiń, Sýdyr Ahmettiń úıi bar.

Dos aýyly atanǵan bul ajarly, mol aýyldyń bas-aıaǵy júzden astam. Eki aýyldyń arasy onsha qashyq bolmasa da, aralary sýyǵasyn irge ashyp, bólek qonǵaly bir-birine qatynamaıdy. Táńirbergenge arqa súıegen Dos pen Tóleý qazir Móńkege qarsy tize qosyp, kóp kedeıdi tóńiregine toptap alypty. Ózderi kúıli. Táńirbergen bárine bir-bir sıyr, bir-bir túıe, bıe bergen. Quryǵany qoı-eshki saýady.

Dos pen Tóleýdiń qatyn-balalarynyń aýzy aqqa tıgen. Olardan basqalary kúrpitip aǵarǵan ashytpasa da, shaıyna sút qatyp, kóje, bylamyǵyn bozartyp otyr eken. Bular biryńǵaı teńizge ıek artpaı, tirliginiń bir ushy malda ketipti. Kúnde erteńgisin óriske mal órgizerde aýyl ústi shań-shuń aıqaı, urys-keris. Urys shyǵaratyn Sýdyr Ahmet pen Qaraqatyn. Osy ystyqta kúnge kúıip júrgisi kelmeı, kezegi kelse de, joqty syltaý qyp sóz shyǵarady.

Sýdyr Ahmet búgin de bir syltaý taýyp, óziniń ornyna áıelin malǵa jiberdi de, teńiz óńiriniń osynaý aspan aınalyp jerge túskendeı shyjǵyrǵan ystyǵynda syrtqa shyqpaı, salqyn úıde jatyr edi. Sol ústine Táńirbergenniń bir jigiti keldi. Ekeýi azyraq shúıirkelesti de ózara bir pátýaǵa kelgendeı, shalǵaılaryn qaǵyp túregeldi. Sýdyr Ahmet alar ańyn kórgendeı, ury tyshqan kózi jyltyńdap ketti. Táńirbergen jibergen jigittiń aldyna túsip, dedektep syrtqa júgirip shyqty. Ózi áldenege máz. Shyqylyqtap kúlgen boıy jalań aıaǵymen maı topyraqty burq-burq basyp esik aldynda baılaýly turǵan iri qara atqa bardy. Táńirbergenniń jigiti birdeńe dep edi; biraq yqylasy basqa jaqqa aýyp ketken Sýdyr Ahmet onyń ózin de, sózin de tyńdamaı, jalaqtap qara attyń aldy-artyna shyqty.

— E-e, aıta ber. Qulaǵym sende, — dep, ana jigitti sóıletip qoıdy da, attyń aýzyn ashty, tisin kórdi. «Oı, áttegen-aı, kóri jylqy eken», — dep, sanyn soqty. Ol biraq ózine jamandyq jýytpaıtyn ádetpen júdeý kóńiline jubanysh taýyp: «Meniń qaıbir aqy-pulym kúıip barady?! Áıteýir joqtan... qara jaıaýdan táýir ǵoı. Aýyl arasynda aıaq artýǵa jarasa boldy da. Kim bunyń aýzyn ashyp, tisin kórip jatar deısiń?.. Túrine qaraıdy da, «paı-paı at bolǵanyńa bolaıyn! Janýar esik pen tórdeı eken», — dep poshymyna súısinedi ǵoı. Sońyra saý bolsa, bul nar qara «Ahmettiń qara aty» atanyp ketedi-aý. Paı-paı, aýyzǵa tolyǵyn-aı. Já, já, arqasy qutty bolsyn», — dep oılady da, Táńirbergen jibergen jigittiń qolyn ustap, alaqanyna alaqanymen shart etkizip salyp qaldy:

— Sózim sóz. Myrzańa sálem aıt, bilýshi Alla... bárin, bárin retteımin.

— Sózińdi jutpassyń...

— Ay, aý, bul Ahań aıtpaıdy, aıtqasyn sózinen qaıtpaıdy ǵoı.

— Al, saý bol!

— Saý bol! Saý bol!

Táńirbergenniń jigiti júrip ketti. Sýdyr Ahmet qara attyń janynan shyǵa almaı, qıpaqtap-sıpaqtap júrgende qasyna Dos keldi. Sońynda eki-úsh balyqshy.

— Al, at qutty bolsyn.

— Rahmet!.. Rahmet!..

— Táńirbergenniń arqasynda taqymyń atqa tıdi. Júrimiń uzardy.

— Sóz bar ma?! Oıbaı-aý, Táńirbergenjan ólgen ata-anańdy tiriltip bermedi demeseń, adam qolynan keler jaqsylyqty shash-etekten keltirip jatyr ǵoı.

— Janýar, ózi de esik pen tórdeı eken. Endi munyń quıryǵyn maılamaısyń ba?!

Sýdyr Ahmet basqadan iship-jegende bolmasa, óz basy shyǵymsyz, úıinen qara sý da tatyrmaıtyn. Qolǵa túskisi kelmegende tez jón tabatyn jylpostyǵyna baqty:

— Nesin aıtasyń, Táńirbergenjan jarylqap jatyr ǵoı. Qudaı bermegendi... Aý, Dos-aý, Táńirbergenjan berdi emes pe? Eń aıaǵy myna Tóleýdiń jaman inisin de jetekke alyp, qara nardaı súırep, keýdedegi bir kisiniń qataryna shyǵarǵan joq pa? Jarlyńdy jarylqap, jamanyńdy adam etse, káne... Káne, aıtshy... aıtyńdarshy, myrzaǵa qalaı janyńdy bermessiń? A?.. A?

Osy sátte shetki úılerdiń birinen shańqyldaǵan daýys shyǵyp, bular eleńdep qaldy.

— Tóbelesten saý ma?

— Bul kim boldy eken?

— Basqa kim deısiń... Tóleýdiń eki keraýzy shyǵar. Qyrqysatyn ádetteri emes pe?

Shynynda qara kempir qaıtys bolǵaly kúndes qatyndar kishkentaı nársege de qaǵysyp qala beretin. Shesheleriniń yńǵaıyn baıqaǵan balalar da ala kóz, araz. Asqa da, asyqqa da talasady.

Kenjekeı kóp asa balanyń arasyna túspeıdi. Bar pále Baljannan shyǵady. Óz balasyn ana qatynnyń balasyna aralastyrmaı, «seniń jaýyń úıdiń ishinde. Ana Ótáli. Túbi seniń ajalyń sonan bolady», — dep jas sábıdi únemi jaýlyqqa baýlyp otyrady.

Es bilgen saıyn bále eki baladan bastalady. Ýaqyt ótkizetin ermek tappaǵanda olar keıde jumysta júrgen Aıǵanshaǵa syrtynan talasyp, biri: «Meniń apam», ekinshisi: «Joq, seniń apań emes, meniń apam», — dep ózeýrep, tájikelesip turyp alatyn. Ótáli qalaı jeńerin bilmeı qyzaraqtap turǵan-dy. Qarshadaıynan birimen-biri ańdysyp ósken bala aıaq astynan aqyl taýyp:

— Aıǵansha seniń apań emes, meniń apam... Aıǵansha ekeýimiz ájemnen týdyq, — dep balapan áteshteı qoqılanyp shyǵa keldi.

— Ájeńniń sadaǵasy ket. Sen ana jaman Kenjekeıden týdyń, — dedi erteden beri bulardyń tájikesine qulaǵyn salyp otyrǵan Baljan.

— Sen jaman Kenjekeıden týdyń, jaman Kenjekeıden týdyń. Aı-aı... aı-aı, — dep anasynyń sózin qaǵyp ala qoıǵan bala Ótálige jetip bardy da, sen jaman Kenjekeıden týdyń... Aı-aı, sen jaman Kenjekeıden týdyń... — dep aýzy-basyn qısańdatyp turyp aldy. Ótáli inisin túıip jiberdi. Bala shar etti.

— Óldi-aý... myna aram ıt seni óltirmeı tynbas, — dedi Baljan.

Kenjekeı balasy nazyrqap, muńaıyp qalǵanyn kórip:

— Joqty soqpa. Jas bala aramdyqty qaıdan bilsin?!

— Bala ma?!. Ol balshyqqa batqyr jeti basty pále ǵoı.

— Pálelik óz basyńnan ketpesin. Balaǵa tıiskeni nesi!

— Oı, sorlym-aı! — dep Baljan zildene kúldi de, shylbyrdy esip otyra berdi.

— Óziń sorly! Eshte soryń arylmasyn!

— Sen, osy, qoıasyń ba, joq pa?!

— Qoımaǵanda ne isteısiń?

Baljan ne isteıtinin oılap alǵan-dy. Jylqynyń quıryǵynan shıratqan qulashtan astam qyl shylbyrdy qolyna ustaı túregeldi. Kenjekeı de aldynda otyrǵan kishkentaı qyzyn jerge túsirip, ornynan turam degenshe bolmaı taban astynan tap bergen Baljan kóz ilespeıtin shapshańdyqpen qyl shylbyrdy kúndesiniń moınyna buǵalyqtap salyp jiberdi de, burap-burap súıreı jóneldi.

— Óldim... ól-l-l...

Eki jasar qyz balanyń úreıi ushyp ketken. Anasynyń sońynan qalmaı, turyp-jyǵylyp shyryldap júr. Ótesh te:

— Óldi... óltirdi, — dep shyryldap, anadaı jerde qara attyń janynda turǵan kisilerge júgirdi.

Dos ta, Sýdyr Ahmet te, bári júgirdi.

— Óltirdiń ǵoı, jiber!.. Jiber! — dep Dos anadaıdan aıqaılap keledi. Baljan únsiz. Bezerip alǵan. Bir degennen qyl shylbyrmen qylǵyndyryp alǵan kúndesin úıdi aınaldyra súıreı berdi. Dos júgirip kelgen bette Baljandy túıip jiberdi de, tizerlep otyra qap Kenjekeıdiń basyn súıedi. Kenjekeı aýzynan aq kóbik aǵyp, essiz-tússiz sulq jatyr. Qyl shylbyr moıyn terisin qantalatyp sydyryp tastapty. Aýyl-úıdiń qatyn-balalary ý-shý bop jınalyp qaldy. İshinde Qaraqatyn.

— Kisi ólgen be, óı, Subyhan Alla... Ne boldy? Ýa, ne boldy? — dedi Sýdyr Ahmet. Mán-jaıǵa qanyp alǵasyn, ol endi kımelep ilgeri shyqty.

— Al!... Al, aıtpady demeńder, myna toqal kisi óltiredi. Aý, oıbaı-aý, onyń arǵy atalary kisi óltirip, qan ishken kórinedi ǵoı.

— Qan ishse ishken shyǵar, kópirdiń túri qandaı jaman.

— Zańǵar-aı, kók kebejeniń aýzynan qara qulypty bir alǵan emes-ay.

— Aý, aý... — dep Sýdyr Ahmet jurttyń sózin bólip, bastyrmalaı jóneldi,-sen kók kebejeni aıtasyń... bul zańǵar óz ishinde qara qulyp astynda ustaıdy ǵoı. Qursyn, dúnıe kúıip ketse de, aq dombyradaı ańqyldap turǵan qatyn alǵanǵa ne jetsin?!

Bir kempir Kenjekeıdiń basyn súıep, aýzyna sý tamyzdy.

— Sorly-aı!.. Sory qaınaǵan balam-aı!

Keshke Tóleý keldi. Sol boıda Dos ony aýyl shetine alyp shyǵyp, ózi joqta úıinde bolǵan oqıǵany aıtyp kele jatyr edi, Tóleý ony tyńdamaı:

— Qaıtesiń, bul araǵa aralasyp. Obaly joq. Ózine de so kerek, — dep turyp júre berdi.

* * *

Tóleýdiń úıi qazir kádimgideı qońdanyp qalǵan-dy. Tóleýdiń ózinen góri Táńirbergenniń qosshylyǵynda júrgen inisi-Qalaý áldeqaıda tabysker. Myrzaǵa erip qalaǵa barǵan saıyn qoly qur qaıtpaıdy. Tańa quryǵanda qorjynnyń eki basyn shaı-shekerge sıdalap ákeledi. El ishi munsha mol tabysty jaman Qalaýdyń boıyna syıymsyz kóredi. Al Qaraqatyn men Sýdyr Ahmet sıaqtylar ár saqqa júgirtip jatqanda, Qalaý qalaǵa sońǵy barǵanynda maqpaldan beshpet, shalbar, eki jeńgesi men bópelerine kóılek-kónshek ákelip az ǵana ýaqyttyń ishinde úı ishiniń ıyǵy bútindelip qaldy. Osy saparda Qalaý, ásirese, qaryndasyn qaryq qyp, atlas kóılek, kók saýyr kebis, maqpal qamzol ákeldi. Munyń bári buryn Aıǵanshanyń óńi túgil túsine de kirmegen-di. Qonys aýyp teńiz jaǵasyna kóship kelgennen beri qyz basymen bir úıli jannyń taýqymetin bir ózi moınyna alyp, labazda jumys istegeli joqtyqqa boıy úırenip alǵasyn tipti bap talǵamady; osy óńirdiń balyqshylaryndaı ıyǵyna ilingendi kıip, qalaı bolsa solaı júrem dep óziniń qyz ekenin de umytyp ketken edi.

Kishi aǵasy ákelgen kıimmen birge qyz kóńili qosa túlegendeı. Dál mynadaı qala tiginshisi tikken shapshań, yp-yqsham kıimderdi kıgende qyz múshesi jutynyp shyǵa keldi. Aıryqsha, qynamaly kók maqpal qamzol qyz belin qyldyryqtaı qyp úzildirip, buryn keń kıimnen baıqalmaıtyn keýdesi kenet qatty kóterilip, qos judyryqtaı tompaıyp, atlas kóılek astynda ózi de azyraq qysylyp qap, eki betinen oty shyǵyp dýyldap turyp, dybysyn shyǵarmaı tunshyǵa kúlip jiberdi. Óziniń qyz ekenin alǵash ret osy arada maqtanyshpen qýana sezip, qara kózi shoqtaı jaınap ketti.

Aǵa-jeńgesiniń aldynda ánsheıinde ıba saqtap otyratyn ádepti qyz osy joly eshkimnen ımengen joq; qalasa tipti óziniń qyz ekenin, boıjetkenin, kıingendi jaqsy kóretinin de jasyrǵysy kelmedi.

— Jeńeshe, jarasa ma? — dedi sándi boıyn jeńgesiniń aldyna tosyp.

— Qutty bolsyn. Ózińe ólshep tikkendeı, shap-shaq-aý, shap-shań...

— Aǵam kelgenshe myna aýylǵa baryp qaıtaıyn ba?

— Óziń bil, aınalaıyn. Tek aǵańnyń kózine túsip qalma?! Sol aýylǵa barǵanyńdy jaqtyrmaı júr ǵoı.

Aıǵansha aǵalarynyń Móńkeni renjitkenine yrza emes. Týǵan jerin tastap jaǵaǵa kóship kelgende osy kisiniń qol ushyn bergeni jas qyzdyń esinde edi. Basqasy basqa, asymdyq balyqqa deıin eki úıdiń qazanyna bólip sap otyrǵanyn qalaı umytady? Anasy ál ústinde jatqanda da Móńke men Álıza kezek kelip, kúndiz-túni qasynda kúzetip otyrdy. Keıin anasy qaıtys bolǵasyn da, osy eki jan qastarynda boldy. Eń aıaǵy qara sýyqta qatyp qalǵan toń jerdi talaı qarýly jigit qaza almaı, ketpen júzi tasqatıgendeı shaqyldap jatqanda, osy Móńke kep: «Jaqsy kóretin jeńgem edi. Káne, maǵan berińder», — dep qaılany qolyna ap, anasynyń qabirin jalǵyz ózi qazyp shyǵyp edi!

Aıǵansha Móńke men Álızany ólerdeı jaqsy kóredi. Jaqsy kóretinin eshkimnen jasyrǵan da emes. Eki aǵasynyń narazy bolǵanyna qaramaı, Móńkeniń úıine qoly qalt etse jetip baratyn. Eńbek aqysyn alǵan saıyn balasy joq jetim kempirdi elep, bir-eki áshmóshke shaı aparyp beretin. Aıǵansha sony úı ishinen jasyrǵyshtap qoınyna qysyp ákelgende, Álıza árqashan tebirenip ketip:

— Aınalaıyn, rahmet! Muńsyz bol! Keshegi oz qolymnan jerlegen on qaraǵym tirilip kep, ústime úı tigip bergendeı boldy ǵoı, — dep mańdaıynan sıpaıtyn-dy.

Osy joly Álıza qýanyshy qoınyna syımaı júgirip kelgen qyzǵa áldenege tiksine qarady:

— Shyraǵym-aý, ne bop ketkensiń?

— Jaraspaı ma?

— Saǵan kıim jarasar-aý... Tek buny kim berdi?

— Kishi aǵam.

— Qalaý ma? — dep Álıza qaıyryp surady. Onyń adam bop tabys tapqanyna shúbá keltirgenin jasyrmaı tur.

— Shyn, shyn aıtam. Kishi aǵam qaladan ákeldi, — dedi Aıǵansha qyzaraqtap.

— E, onda qutty bolsyn. Qyzyǵyńa kı, — dep Álıza qyz kóńiline bola, ánsheıin jaı ǵana aıta saldy.

Aıǵansha renjip qaıtty. Aınala tóńiregi tolǵan jupyny, júdeý jandar. Solardyń arasynda jalǵyz óziniń oqshaýlanyp, tap bir aıt-toıǵa baratyndaı ústi-basy úlbirep kıinip alǵany qyzdyń ózine de ábes kórinip edi. Kisi kózi túspeıtin tasa-tasamen tyǵylyp úıge ázer jetti. Ádeıi jolyn tosyp turǵandaı aldynan Qaraqatyn shyǵa kep:

— Beý, adam-aı, dáý de bolsa, bunyń árqaısysy bir-bir qara shyǵar. Qyz-aý, kózińdeı kórip kıeıin, erteń keterińde maǵan myna kók maqpal qamzolyńdy berersiń.

— Qaıda ketkende?

— Qudaı-aı, boıjetken qyzdyń qaıda ketetinin bilmeısiń be?

— Ne dep tursyń sen qatyn?

Qaraqatyn Aıǵanshaǵa endi sıqyrly júzben jymyńdap qarady; bul túri, beıne «Saıqal qyz, syryńdy jasyrmaı-aq qoı. Sen bilgendi men de bilem. Júrgen-turǵanyńnyń bári meniń alaqanymda», — dep qyzdyń ar jaq kóńilin ańǵaryp turǵandaı eken. Aıǵansha eshteńe bilmeıtinin aıtty. Qaraqatyn oǵan álde de bolsa senimsizdene qarap turdy da, kenet qyzdy bir qolymen ózine qaraı tartyp, áldeneni qupıalap sybyrlap edi.

Aıǵansha áldebir sumdyqtan shoshyǵandaı yrshyp tústi.

— Joqty soqpa! Bul kishi aǵamnyń qaladan ákep bergen bazarlyǵy.

— Tutaq! Sony da aǵa dep... Sol jaman ne tabys tabatyn edi. Tek, áıteýir, seniń arqańda «ólmegenge óli balyq kezdesip», myrza jigit qol ushyn bergen de. Sonyń kótermeleýimen...

Aıǵansha betin basyp júgire jóneldi. Qaraqatyn aıtyp úlgirmegenderin qyz sońynan aıqaılap aıtyp jatty. Ony biraq Aıǵansha esitken joq. Tóleý aý qarap kep, tór aldynda jatyr eken. Esikten súrine-qabyna kirip kelgen qaryndasynyń túrinen shoshyp, tiksine qarap, basyn kóterip aldy:

— Aıǵanshajan, ne boldy, jaı ma?

Aıǵansha úndemedi. Ústindegi kıimderin asyqpaı, bir-birlep sheship úıdiń ortasyna úıdi de, aǵasyna buryldy.

— Mynany ıesine aparyp ber!

— Qaraǵym-aý, ıesi óziń ǵoı.

— Iesi kim ekenin bilesiń. Sabaqty jibi qalmasyn. Qazir... osy qazir aparyp ber!

Taıaý arada kelgenimde jas myrza Tóleýge: «Qysqa qaraı balyq aýlaýdy qoıarsyń. Mende qaǵyr atandar bar. Qysta qalaǵa kire sal, paıdasy shash etekten», — dep keńes berip, buny emeksitip ketip edi.

— Móńkeniń úıine ketip bara jatqanyńdy kórip edim... Qulaǵyńa quıyp, úıretip jibergen eken ǵoı.

— Menen aýlaq júrińder!

Tóleý túk aıta almaı, tyıylyp qaldy.

* * *

Osy kúni Móńke qajyp júr. Kárilik pen joqshylyqtyń ústine ol qazir qasyndaǵy qara-quradan aıyrylyp, aldy-arty taqyrlanyp qaldy. Bunyń túbine jetpeıinshe Táńirbergenniń jýyq arada toqtaıtyn túri joq.

Sum jigit Temirkemen tize qosyp jiberdi de, Móńkege qarasty kisilerdi túgeldeı ashyq teńizge aıdap shyqty; al ashyq teńizdiń daýyly qatty, balyǵy az.

Móńke qara basynyń kúnkórisine qınalyp júrgen joq. Qashannan balyqqa juldyzy janyp týǵan syralǵy jan teńiz sýyn bul aradan basqa jaqqa aǵyzyp áketpese, qart Aral ornynda turǵanda kúnkóriske taryqpasyn biledi. Ony kóbine-kóp qatty qınaıtyn jaı basqa: keshegi kúni Dos pen Tóleýdiń azǵyrǵanyna ermeı, qasynda qalǵan az ǵana jas jigitter bar edi. Qart balyqshyny ólerdeı jaqsy kóredi; áli de bolsa olar qandaı qıyndyqty da Móńkemen birge kórýge peıildi. Ózderi úndemese de, qaısybir qazan kótermeı jatqan kúnderi qatyn, balalar kúńkildep:

— Áne, ana aýyldyń aýzynan aq maı aǵyp otyr. Biz bolsaq mynaý. Móńkemen qoskindik bop, baýyryń jabysyp qalsa da, arańdy úz. Endigi jerge Dostyń panasyn suraıyń, — dep jigitterdiń qulaǵynyń qurtyn jep júrgen kórinedi.

Dosqa qarasty jigitter qazannan aýysqan balyqty qap-qap qyp promsolǵa tapsyryp, qolma-qol qant pen shaıyn alyp júr. İshim-jem, qara azyq ta solarda. Móńke aýylynyń ishi kúısin degendeı olar qazir qaqtaǵan balyqtaryn syrtqa shyǵaryp jaýtyldatyp kermege jaıyp qoıatyndy shyǵardy.

Móńke kóńilsiz. Úıde de, túzde de úndemeıdi. Qasyndaǵy jas serigi-Ráıiske de kók teńiz ústinde júrgende bir aýyz til qatpaıdy. Sengen kisisi Táńirbergenniń taýyǵy bop, dastarhanyna shashqan az ǵana dánge satyp ketti. Osydan keıin Móńke qasyndaǵy endigi qosshylary jóninde de: «Qaryndaryń qattyraq ashqan kúni sender de ana jaqqa jalt beretin shyǵarsyńdar», — dep oılaıtyn. Sony baıqaǵan Ráıis bir kúni:

— Móńke aǵa, shamasy bizge senbeısiń-aý osy. Seni eshýaqytta jalǵyz tastap ketpeımiz ǵoı, — dedi.

— Rahmet, shyraǵym. Bir ǵana aıtarym: basyń jas, ómiriń aldyńda ǵoı. Ant-sý iship qaıtesiń. Aldymyzda áldeqandaı zaman bar, oǵan seni men bizdiń kózimiz jetpeıdi.

— Joq, Móńke aǵa, meniń óz keýlim ózime aıan.

Bul baıaǵy túıeshi Jalmurattyń balasy. Tulǵa-túri, ótkirligi sheshesine tartqan. Týra aıtatyn tik minez.

Ákesi úsip ólgesin kóp uzamaı qaıratty ananyń aqylymen balyqshylarǵa kóship alǵan-dy. «Ákeń marqumnyń mal baǵyp tapqan opasy belgili. Endigi jerde ne kórsek te balyqshylarmen birge kóreıik», — dep keńes bergen-di. Jasy on segizge bıyl tolsa da, qarshadaıynan qara jumys istep shynyqqan. Albyrt, qyzba demeseń aıtqanynan qaıtpaıtyn bir bet, ójet. Qara jumysqa qarýly. Teńizge shyqsa qos eskekke otyra qap, julqynyp ese jónelgende, alqabel uzyn qaıyń shapqan attaı zýlap otyrady. Móńkemen qos bolǵaly qart balyqshynyń qolyn qımyldatpaıdy. Móńke sony ázilge aınaldyryp: «Bala, men osy kúni qamyttan shyqqan kári at sıaqty bop baram ba, qalaı?» — dep kúletin.

Bul ekeýi búgin de teńiz ústiniń esirik jeline qaramaı, ushanǵa salǵan aýlaryn qarap shyqty; eki qary saldyrap, beli talyp sharshap qapty. Móńkege qaraǵan aýyldyń ózge jigitteri de bul kezde ústi-bastary sý-sý bop jaǵaǵa shyǵyp jatyr eken.

— Analar balyq ustady ma eken? Bilip qaıtshy! — dedi qart balyqshy. Elgezek jigit lyp etip, tez baryp qaıtty:

— Balyq ustaı almapty.

— Ózim de solaı oılap edim. Túnde daýyl álemet bolyp edi. Aý-quraly aman ba eken?

— Eki tartym aýdan aıyrylypty.

— E, báse... Keshegi daýyl neni shydatsyn?!. Úlken teńizde aǵys qatty ǵoı.

— Ózderi de salymsyz...

— Já, tabalap qaıtesiń?! Onan da, bala, sen beri kel. Myna azǵantaı balyq bizge alty aı azyq bolmas. Asymdyǵyńdy alyp qal da, qalǵan balyqty ana jigitterge aparyp, birdeı qyp bólip ber!

— Maqul, — dedi Ráıis. Osy jasynda talaı kisi qolynan ótken Móńke myna jigittiń pıǵyly keshegi Dostan da, Tóleýden de basqa ekenin baıqap júr. Ráıis az dúnıeniń ózin kópteı kórip, qolyndaǵy bardy basqa kisilermen bóliskisi kep turady...

Bir top atty teńiz jaǵalaýyndaǵy jolmen sydyra shoqytyp bulardyń dál janynan ótti. Sándi kıingen óńsheń jas. Kóńildi. At ústi ázildesip, kúlip-oınap barady.

— Mynaý Táńirbergen ǵoı, — dedi Ráıis.

Móńke attyly topty salqyn qabaq astynan jóneltip saldy. Táńirbergen bıyl taǵy da jaz boıy teńiz jaǵasyn torýyldap ketti. Kókjal bórishe qapyńdy ańdyp, jortyp júrgen júrisin jek kórdi. Qasyna ergen kisilerdiń aıtqanyna senseń, osy kelisinde qora-qopsy, shabatyn shóp qamymen júrgen sekildi.

Móńke jurt aýzyndaǵy sózge senbeı, «áı, qaıdam...» — dep, júregi jamanshylyqqa aýa berdi. Mynaý ózi biletin Táńirbergen bolsa, anyq oıyn ázir dabyra qylmaı, bylaıǵy jurttan búrkemelep jasyra turý úshin taratqan laqap bop júrmegeı. On jigit... On jigit oıynan ketpeıdi. Bir kún ishinde iz-tuzyn ańǵartpaı, zym-zıa joq boldy. Qaıda ketti? Ne tyndyrýǵa ketti? Sum jigit olardy taǵy bir jaqqa astyrtyn jumyspen attandyryp jibergen joq pa? Bunysy qandaı ylań? İzin bildirmeıdi-aý sum!

Qart balyqshy kóńilsiz. Urys-keristen arylmaıtyn úı búgin Qudaı ońdap tynysh eken. Balkúmis kóńildi. Otbasyn sypyryp, balyǵyn asyp, shaıyn qaınatyp qoıypty. Álıza da ajarly. Jas balany aldyna alyp, yńyldap otyr.

— Balkúmispen jaqsy ǵoı. Anda-sanda teketiresi bolmasa, tilinen de, qolynan da keledi, — dedi Álıza.

— Al qospaq minezi ustasa baqyryp, ústińe qusa salatyny da bar, — dep Móńke kúlip edi.

Álıza Móńkege: «Qoı, oıbaı, tynyshtyq kerek», — degen keskinde ernin tistep, aldyna alyp otyrǵan balanyń tasasynan ymdaı qoıdy. Móńke tór aldyna qısaıdy. Oıynan on jigit shyqpaı qoıdy. Ebeısin men Qalaý bastaǵan on jigit... Móńke bir ret Aıǵanshadan kishi aǵasynyń qaıda ketkenin suraǵysy kep oqtalsa da, biraq aýzy barmady.

Kún sanap kúdigi qalyńdaı bergen, bir kúni qasynda jatqan bálekeıdi shyntaǵymen túrtip:

— Balkúmis! — dedi aqyryn. Aıaq jeter jerdiń qybyr-sybyryn basqadan buryn osy bálekeı qatynnyń biletinine kúmándanbaıtyn.-Táńirbergen teńiz jaǵasyna kelýin jıiletip ketti ǵoı? Bunda ne syr bar?

— Sony da bilmeısiń be? Kóz bar ma ózińde? Álde seniń kóziń shyrysh balyqtan basqany kórmeı me?

Móńke endi birdeńe dese búldirip alatyndaı qoryqty da, úndemedi.

— Táńirbergenniń jaıyn bilmeısiń be? Ana jyly Aqbalany alarda da Sýdyraqty baýyryna tartpady ma? Astyńa at mingizem dep emeksitip kep, sharýasyn bitirgesin Sýdyraqqa ókshesin bir-aq kórsetkeni qaıda?

— Onyń endigi kóz tikkeni kim?

— Mazamdy almashy! Senimen sóılesseń jarym jasyq qurıdy, — dep Balkúmis yzalanyp, ekeýara jamylyp jatqan kórpeni ózine tartyp aldy. Móńke únsiz. Balkúmis onyń jastyqqa basy tıse qor ete qalatynyn bilip: «Munda daýa joq, uıyqtap ketedi. Kápirdiń balyqtan basqa oıy joq... Men ǵoı sorym qaınap, osyǵan pende bop júrgen», — dedi ishinen. Sosyn mıkeshe shákirtine yza bolǵan ustazdaı, Móńkeni búıirinen túıip qaldy.

— Áı, sý patshasy — Súleımen, uıyqtap ketken joqsyń ba?

— Joq, oıaýmyn.

— Onyńa shúkir, — dep Balkúmis zilsizdeý kúldi.-Esiń durys pa, shalym-aý. Táńirbergenniń kózi túskendeı bul aýylda Aıǵanshadan basqa kim bar? Eki aýyldyń aıy da, kúni de sol emes pe?

— Qoı ári! Bireýdiń jalǵyz qaryndasy... Balany kirleme.

— Kirlep, men onyń betine kúıe jaǵyppyn ba? Jalǵyz bolsa qaıtedi? Jalǵyzdiki biteý bola ma eken?

— Áı, naısap, qoı endi!

— Men nege qoıam? Ne dep qoıam? Tynysh jatqan kisini uıqysynan oıatyp alady da, qoı-qoı dep kijińdegeni nesi. Jalǵyzdyń talaıyn kórgenbiz. Jalǵyzynan qalaı jabysqanyn bilmeı qalatyn.

— Týh, saǵan daýa bolmas.

Móńke basyn kórpemen búrkep aldy.

Balkúmis osydan qashan kózi uıqyǵa ketkenshe sóılep jatty. Móńke oıaý; Bálekeıdiń sózinde jan bar: Aldabergen men Táńirbergenniń jigitteri bıyl jaz boıy jaǵadan pishen shapty; pishenshilerdiń sońy jaǵadan kóterilip bolǵan joq. Kók quraqty qulatyp salǵasyn, olar Qaramolanyń syrtyndaǵy qalyń jantaqty shaýyp jatyr.

Táńirbergen olarǵa jolaǵan joq. Qasyndaǵy qosshy-qolańymen jaǵaǵa shatyr tigip, oıyn-saýyqtatyp jatqanda, keshe qaladan kerýen kep, myrzanyń jaǵadaǵy qystaýyna aǵash, tasty úıip tastady. Sheber ustalar qala úlgisimen asty-ústin taqtaılap úı salmaq. Úı bitkenshe basy-qasynda bolmaq. Eki áıeliniń eki úıi turǵanda úshinshi úıdi qaıtedi.? Jón suraǵan kisige jas myrza sheshile qoımapty. «Úı kóptik ete me, Jasanjan da oqýyn bitirip, elge kelip jatyr ǵoı», — dep ekiushtylaý jaýap beripti.

Bálekeı qatynnyń jańaǵy sózi bular bilmeıtin biraz syrdyń betin ashty. Aıǵanshanyń anada úlbirep kıingeni de tegin emes. «Apyr-aı, sonda Aqbalanyń ornyna Aıǵanshany kirgizip almaq pa? Myna úıdi sol úshin salady-aý, shamasy!»

Túnimen oı qajytqan qart balyqshy tań aldynda kózi ilinip bara jatyr eken. Kórshi aýyl jaqtan shyqqan áldebir ashynǵan áıel daýsynan shoshyp oıandy. İle-shala Álıza men Balkúmis te oıanyp, syrtqa júgire-júgire shyqty. Aı qyzaryp batypty. Tań aldyndaǵy tún talmaýsyrap, aısyz aspannyń alys kókjıegi qulanıektene bastaǵan eken. Bulardyń aýyly jym-jyrt, tynysh. Tek irgeles otyrǵan Dos aýlynda bir bólek ábiger tap bolǵan. Tań aldyndaǵy tynyshtyqtyń shyrqy buzylyp, úlken aýyldyń jandary qatty ábigerde. Ý-shý. Azan-qazan.

Jel sol aýyl jaqtan edi; yq jaqtaǵy bularǵa álgi ý-shýdan keıde bir-jar sóz estiledi. Bular onan túk uqqan joq. Tek osy jasynda jamandyqty kóp kórip, júregi shaılyǵyp qalǵan qart ana shoshynyp, óz-ózinen dir ete qap turǵan-dy. Kenet bir jas áıeldiń yshqynyp shyqqan ashshy daýsyn esitkende, qart ana:

— Mynaý... tegin emes. Kim de bolsa, bireý sorlap qaldy ǵoı, — dep edi.

— İshke bar, — dedi Móńke.

— Joq, joq, menen qoryqpa. Alǵashqyda júregim kóterilip edi... Qazir basyldy.

— Mynaýyń kim? Balkúmis pe, áı? Qaıt! Qaıt! — dedi Móńke aıqaılap.

Balkúmis jalań bas. Jalań aıaq. Uzyn kóılektiń etegin joǵary kóterip, yshqyryna qystyryp apty. Aıaǵy aıaǵyna juqpaı zyrlap barady.

Balyqshylar kózin ýqalap, úılerinen júgirip shyǵyp jatyr.

— Mynaý ne daýys? Myna aýylǵa ne boldy?

— Bile almaı turmyz.

— Sirá, kisi ólgen ǵoı. Myna bir shekeńnen shyqqandaı jas áıel daýsyn baıqaısyń ba, balasynan aırylǵan ana, álde jarynan aırylǵan kelinshek qana dál osylaı qaqsap qalatyn edi ǵoı, — dedi bir qarıa.

— Oıpyrym-aı, myna áıel daýsy saı-súıegimdi syrqyratyp barady. Bul kim boldy eken?..

— Toqtashy... tynyshtalshy! — dedi qart balyqshy ana aýylǵa shydamsyzdana kóz tigip.

Tań bilinip, tóńirek bozamyqtana bastady. Dos aýly áli abyr-sabyr. Aýyl ústin attyly kisiler basyp ketti. Bes-alty kisi jaraly bireýdi attan túsirip, qoldasyp kóterip ishke kirgizdi. Onan saıyn qart balyqshynyń kúdigi qalyńdaı tústi. Áne bir kezde qyrda otyrǵan kedeı aýyldyń pishenshileri teńiz jaǵasyna kep, qostanyp jatqan. Olar bir kúni keshkisin qart balyqshynyń úıine kep as-sý iship ketken-di. Solar as ústinde tosyn bir jaıdy qozǵap «Táńirbergen túrikpennen jylqy alǵyzyp ustap otyr», — degende, qart balyqshy senbep edi. Sonyń rastyǵyna kózi endi ǵana jetkendeı boldy.

* * *

— Ólgen kúıeýin joqtap tiriltken qatyndy kórgem joq. Bar, aıt, qaqsaı bermesin, — dedi Táńirbergen aqı kóz jigitti shaqyryp alyp.

Aqı kóz únsiz shyǵyp ketti. Myrza jamanat habardyń endi osy óńirdegi halyqqa tez tarap qulaqtanyp ketetinin bildi. Aqı kózden keıin ol Dos pen Tóleýdi shaqyryp, azamaty qaza bolǵan úılerge bir-bir iri qara beretinin aıtty da, tez jóneltti.

Dos ta, Tóleý de úndemedi. Ekeýi de kózin jerden kótermeı tymyraıyp alǵan. Tic jaryp úndemese de, ar jaqtarynda renish baıqalady.

— Ólik shyǵynyn da ózim kóterem. Tek jylap-syqtaýlaryn toqtatyńdar.

— Aıtyp kóreıik...

Táńirbergen bul ekeýin sýyq qabaq astynan shyǵaryp saldy. Osy jolǵy sátsizdikti kimnen kórerin bilmeı ishinen tynyp otyr. «Qolapaısyz qyr dýadaǵyna qaıdan jýydym», — dep oılap, Aqqum boıyndaǵy atasyna yzalanyp qoıady.

Osy joly ol túrikpen ishindegi tentek rý-Tekejáýmittiń irgeli, iri baıynyń jylqysyna kóz tikti. Bul baıdyń aty shýly Jóneýit hanmen astarlas ekenin bilip, jalǵyz attanýǵa júreksindi. Jigitterine shóp shapqyzǵan bop jaz boıy jaǵada jatqanda, ol bir jaǵynan osy jaıdy da kózdep jatty. Aıaqqum boıyndaǵy qaıyn atasyna senimdi kisisin jiberip, astyrtyn sóılesip, kelisip aldy da, bul joly túrikpen jerine qarýly qol attandyrdy. Eki jaǵy da eń bir jaý túsirgish, myqty jigitterin saılap shyǵaryp edi.

Táńirbergen jaqtan Qalaý bastaǵan on jigit atqa qondy. Kóbi qyrdan kelgen kirmeler. Táńirbergen óz jigitterin tań aldynda, el shyrt uıqyda jatqanda atqa otyrǵyzdy. Attanar aldynda Qalaýdy ońashalap shyǵaryp alyp, saqtyq jaıyn qatty eskertken-di. Túrikpender tań, aldynda jylqyǵa tıgen jaýdy bilip qap, beldeýde turǵan attaryna mine-mine qýypty. Táńirbergenniń jigitteri kónbegen; jáne qarabaıyr qazaqy attardan túri bólek túrikpen jylqylaryn kórgesin Tileý-Qabaq jigitteriniń kózi qyzyǵyp, jeligip ketip, ánsheıindegi jaý túsirgish sodyrlyǵyna basqan; jylqyshy ilgeri ozdyryp jibergende, júırik atty jıyrma-otyz jigit izin ókshelep kele jatqan qýǵynshylarǵa qarsy shaýypty...

— Abyroısyz qaldyq. Sol dýadaqqa jolamaý kerek edi... — dep Táńirbergen ishinen opyq jeýmen boldy.

Ústine Móńke kirdi. Táńirbergen onyń tegin kelmegenin bildi de, sulý júzin sýyq ustap, sazaryp aldy.

Móńke tórge shyǵyp otyrǵan boıda Táńirbergenge tiktelip qarady:

— Áı, jarqynym, óz aramyzda ne isteseń de aldyńa shyqqan adam joq edi ǵoı. Basqańdy qaıteıin. İrgesi bútin otyrǵan bir aýyldy ekige bólip ıtteı yryldastyryp qoıǵanyń az ba edi? Talaýyń men tonaýyńa biz jetpeýshi me edik. Kórshi otyrǵan aǵaıyn halyqqa aýyz salǵanyń ne?

— Sen shal áýeli óz jónińdi jóndep al. Qımaq qyshymasyn...

— Halyqqa batqan iske men qalaı qaıyspaımyn? Túbi bir túrtpeıdi demeýshi me edi? Túrikpen teskeıde malyń, tósekte basyń qosylǵan baýyryń emes pe edi? Malǵa bola aǵaıyn elmen arazdastyrdyń...

— Qoı, ári! Meniń óz malym ózime jetedi. Túrikpennen mal alǵyzsam, myna qasyńdaǵy qara sińir kedeılerge bólip berý úshin istegem. Jaqsylyǵymdy da jamandyqqa shyǵaryp otyratyn jaýym bar ekenin bilem. Áı, qaısyń barsyń?

Eńgezerdeı eki jigit syp berip kirip keldi. Táńirbergen olarǵa ıegimen Móńkeni siltep, «mynany alyp ket!» degendeı boldy.

Eki jigit ún-túnsiz jetip kep, qart balyqshyny tyrp etkizbeı eki jaǵynan ustady da, syrtqa ala jóneldi. Qart balyqshy esik aldyna barǵanda qatty bir bulqynyp, artyna qaıyrylyp turyp:

— Bas kespek bolsa da, til kespek joq. Qazaq pen túrikpen arasyna ot tastap, bitispes jaýlyqqa bastap bara jatyrsyń. Erteńgi kúni osynyń arty ne bolaryn oıladyń ba? — dep zil tastap ketti.

Bunyń arty tegin bitpesin Táńirbergen de bildi. Osy joly onyń jigitteri qara úzdirip kete almaı, qýǵynshylardy aýyl irgesine deıin izine sap ertip ákepti. Jáne ol joryqqa qatysqan jigitterden qaıta-qaıta surap otyryp, Qalaýdyń bir qataldyǵyn esitti. Túrikpender jaǵynan aty júırik bir jas jigit urys ústinde erekshe kózge túsipti. Kóp jylqyny ilgeri ozdyryp jiberip, qasha urys salǵan qazaqtardyń aldyna shyǵyp ap, jolyn kes-kesteı bergen. Osy jigitke Qalaý talaı shúılikken eken; biraq aty júırik jigit jeme-jemge kelgende jalt berip, soıyl astynan sytylyp kete bergen; tipti bir aıqasta túrikpen jigittiń kúshi basymdaý túsip, Qalaýdy uryp jyǵa jazdapty.

Qalaý ábden óshigip, izine túsip júrip, aqyry onyń atyn qulatypty. Túrikpen jigit bir aıaǵyn úzeńgiden shyǵara almaı, attyń astynda qap, qarsylasa almaǵan. Sol sátte Qalaý aǵyzyp kep, at ústinen moınyna qyl shylbyr tastap súıreı jónelipti.

Kún keshtete qýǵynshylar qara úze bastady. Jáne qazaq jerine kirgesin bular eshteńeden aıyl jımady. Qasqajol, Qaratamaqtyń deńgeıindegi elsiz jazyqqa toqtap, bir túnegen-di. Sonan qol, aıaǵyn shylbyrmen baılap tastaǵan tutqyn jigit ot sáýlesi janynda tunjyrap otyrǵan túsi sýyq kisilerge «tiri qaldyra kórińder» dep jalynyp, zar qaǵypty. Keıbireýler shydamaı bosatyp jibergisi kelse de, Qalaý shimirikpepti. Keshegi soǵysta jaralanǵan bir jigit sol túni tań aldynda jan tapsyrdy. Qalaý kisi jany túrshikkendeı bir qataldyqqa ishteı bekip, bar qaharyn betine jıyp alǵan. Tutqynnyń janyna bir kisini jolatpapty. Erteńine jigitterin tań biline oıatypty. Bárin ilgeri attandyryp jiberipti de, al ózi kisi zary qulaǵyna kirmeıtin meńireýlikpen qol-aıaǵy baılaýly jatqan tutqyn janynda únsiz tunjyrap turyp alypty. Onyń ar jaq oıyn ańǵarǵan tutqyn endi tipti shyr-shyr qaǵyp: «Óltirip ket», — dep jalynǵan eken. Qalaý sol túk shimirikpegen kúıi atyna minip, uzap ketken kisilerdiń sońynan jónelipti...

Muny estigende Táńirbergenniń tóbe shashy tik turdy. Elsiz-sýsyz dalada qol-aıaǵy baılaýly qalǵan túrikpen jigit kóz aldynan ketpedi. Sonan ol qashan áli quryp, azappen ólgenshe japan túzde shyr-shyr etip járdem surap jatqan bolar. Myrza Qalaýdy dereý shaqyryp aldy. Qalaý myrzanyń qýyp jibermek bop qaharyna minip otyrǵan kóńilin sezgen sıaqty. Qulaq joq, muryn joq, domalanǵan buzaýshyq basyn baýyryna alyp, únsiz kirdi. Táńirbergen myna jigitti ózine jaýyqtyryp alǵannan góri dál osyndaı qanypezer bireýdi qolyna ustap otyrǵannyń bóten bolmasyn oılady.

— Oı, jeksuryn... ket!.. — dedi Táńirbergen aqyryn, biraq bet baqtyrmaıtyn únmen.

* * *

Balkúmis ákesiniń úıinen ashýly keldi. Esik aldynda jatqan ıtti bir tepti. Onan burqyldap sóılep júrip jolynda turǵan ydys-aıaqty laqtyra bastady. «Endigi kezek meniki», — dedi Móńke.

— Sý patshasy Súleımen... otyrsyń ba?

Móńke oıynyń dál kelgenine tańdanbady. Ákesiniń úıinde kimniń ne deıtini buǵan belgili. Ásirese Qaraqatynnyń aıtatyn sózderi kókireginde saırap tur. «Sorly!-deıdi ol árıne.-Kúıeýge shyqqasyn da soryń arylmady, ıyǵyń jyltyrap áli bir kóılek kıgen joqsyń, — deıdi ǵoı ol.-Eki qaqbastyń otymen kirip, kúlimen shyǵyp júrsiń», — den, ol jaqtan Qaraqatynnyń qyzyn shıryqtyryp jiberetinin biledi. Qaraqatynnyń esi-derti Balkúmisti bunan aıyryp alyp, óziniń aıtqanynan shyqpaıtyn bireýge qosý. Kózdep júrgen kisisi de bar. Ol kisisi, biraq qazir jaralanyp, es-túsinen aıyrylyp jatyr.

— Osy úıge pende bolǵanyma jyldan asty. Iyǵym jyltyrap áli bir kóılek kımeppin.

Móńke myrs etti.

— Nege kúlesiń? Sol beker me?

— Áýlıeligime kúlem...

— Adyra qal! Qatyn-balasyn asyraı almaı júrip, áýlıelikten dámesin qaıteıin.

— Aıta tús. Sózińniń tórkinin tanyp otyrmyn.

— Tutaq! Sen sózge túsinetin be ediń? Sen birdeńe túsinseń, osy úıdiń otymen kirip, kúlimen shyǵyp júrmin. Ebil-sebil túrim mynaý.

— Iá, túriń kelisip turǵan joq. Betińe túgińdi shanshyp túıilip kelipsiń.

— Meniń túgim deneńe qadaldy ma?

— Qadalmaǵanda she... Urys joq jerde urys shyǵarasyń. Káne, aıtshy, saǵan ne jazdyń? Jazyǵymyz ne?

Balkúmis basylyp qaldy. Móńke onyń sózge toqtaǵanyna tań qalyp, jaǵasyn ustaǵandaı bop otyrǵanda Balkúmis qaıta kóterildi. Qolǵa alǵanǵa jubanbaı, qaqyldap jylap júrgen balany Álızadan julyp aldy.

— Seniń ne páleń bar osy? Sen alsań bala jylaı bastaıdy.

— Maǵan qaıt deısiń, tabanyna súlik salyp jatqanym joq. Bala shaǵatyn jylanym da joq. Alaqanyma salyp aıalaǵannan basqa...

— Tutaq! Aıalap qaryq qylǵanyń belgili.

— Áı, qoıasyń ba, joq pa? — dedi Móńke mańynan qolǵa ilikkendeı áldene izdep.

— Ákireńdeme. Al qoımadym. Sonda ne isteısiń? Káne, qaıratyńdy kórsetshi.

Buryn bundaıda otbasynyń tynyshtyǵyn oılaıtyn Álıza erli-zaıypty ekeýin tatýlastyrmaq bop shyj-byj bop araǵa túsetin-di. Bu joly biriń ól de, biriń qal degendeı esik aldynda jatqan ala qapty aldy da, aýyl syrtyna tartty. Doldanyp alǵan bálekeı, áli de bolsa tilin tartpaı, shańqyldaǵan daýsy sonan qashan bul bir qyrdan asqansha estilip turdy.

Osy kúni qart ana úı ishine renjigende ún-túnsiz qabyn alyp, túzde tezek terip, uzaq júrip qaıtatyn. Otbasynan maza qashsa da, bar ómiri ótken myna dala qashanda bir qalypta, sál uzap qyr basyna shyqsa qart ana tús shaıyspaǵan kári tanysyna qaýyshqandaı bolady. Myna jaqta-Kendisaı. Ana jaqta-Taldybeke. Anaý-Aqbaýyr. Osylardyń jel jaǵynda tumsyǵyn teńizge tirep jony kúdireıip kólbep jatqan myjyryq taý-Bel-Aran. Bul jaryqtyq osy óńirdiń halqy bastan keshken baǵzy zamannan bergi bar qýanysh, bar renish, qasiret-qaıǵy bári-báriniń únsiz aıǵaǵy, kóne kóz kýási ǵoı! Bir tolǵaǵynda... sol qaı balasy edi... Ýh-h, umyta bastapty-aý... Ádiljan ba, álde Jańyljan ba... osy eki jaryǵymnyń biri... tolǵaq qatty bop jany qurǵyr shyrqyrap kózine kóringende bul áýlıe-ánbıelerge, sosyn Bel-Aranǵa sıynypty. Ony ózi bilgen joq-ty. Keıin qatyndar aıtqanda bul quıttaı da qysylǵan joq. Nege ekenin qaıdam, osy myna kári Bel-Arannyń kisi qınalǵanda jelep-jebeıtin arýaǵy bar kıeli jer sıaqtanady da turady. Atyn ataǵanda da basqa jurtqa uqsap týrasynan qoıyp qalmaı, «jaryqtyń Bel-Aran», — dep pir tutyp ataıdy.

Qansha aıtqanmen úıde kisi ózin daladaǵydaı emin-erkin qaıdan sezsin... Úıde otbasyndaǵylardyń qas-qabaǵyna qaraısyń. Sóziń ólsheýli. Qımylyń esepteýli. Bireýden qysylasyń. Bireýdiń kóńiline qaraısyń. Dalada kisi ózin darqan sezinedi ǵoı. Sonan shyǵar-aý, dalaǵa shyqsa kókirek keńip, kóńilge qaı-qaıdaǵy oralyp, sherli júrek sarnap qoıa beredi. Kóbine Bel-Aranmen sóılesedi. Teńizben tildesedi. Kózine túskenniń bárine: ushqan qus, júgirgen ań, Bel-Arannyń baýraıynda jaıylyp júrgen osy aýyldyń malymen sóılesedi; jerge túspeı sonaý kókte shyr-shyrlaǵan boztorǵaıǵa, basqa da kishkentaı, álsiz paqyrlardy aıap, jelep-jebep aqylyn aıtady. Qudaı qylsa qaıtesiń, adamdar sıaqty bular da basy pispeı, bir-birimen ala kóz, qyrǵı qabaq bolatynyn qaıtersiń?.. Bulardyń da arasynda tisti, tyrnaqtysy, jazyqsyz zábirleýshiler qansha?! Qart ana qaby tezekke tolsa da úıge qaıtpaı, aýyl syrtyndaǵy Qara molaǵa buryldy.

Álıza ańyrap kep, úlken qorymnyń shetinde ózgelerden oqshaýyraq jatqan on qabirdiń basyna toqtady:

— O, botalarym, jatyrsyńdar ma?

Álıza qabyn tastaı saldy da, mola janyna tize búkti. Quran oqydy. Duǵasyn baǵyshtady. Sosyn alaqanymen on qabirdiń topyraǵyn birinen keıin birin sıpap, qoqyr-soqyrdan tazartty. Sosyn, ár kezdegideı, jel aıdap ákelgen shóp-sháleńdi jınap, alysyraqqa aparyp tastady. Balalardyń basyna kelgen saıyn buryn sybaǵalaryń dep pisken balyq, nan ákeletin. Sonyń bárin balalardyń aty jazylǵan kisi boıy qulpytastyń tóbesindegi shuqyrshaqqa qoıyp ketetin. Qus, ań jese de, óli arýaqqa saýaby tıer dep oılaıtyn. Bul joly qur qol kelgenine ókindi. «Dámetip qaldy-aý, qulyndarym», — dep oılap, kóńili bosady.

Álıza úıge jalyny sónip, sýynyp keldi; aldynan urys daıarlap qoıǵan Balkúmispen de jumysy bolmady. Onyń bir sózi mıyna kirgen joq. Sol kúnniń erteńine Elaman keldi.

Balyqshylar jınalyp qaldy. Úıdiń ishi tarlyq etetin bolǵasyn Móńkeniń aıtýymen jas kelinshekter syrtqa tósek saldy. Shaı qaınady. Qazan kóterildi. Móńke aýlynyń qazirgi betke shyǵarlary jınalyp, Elamandy ortaǵa ala otyrdy.

— Seni de kóretin kún bar eken ǵoı.

— Al, aınalaıyn, qalaısyń, aman-saý barsyń ba? Shalqardan kele jatyrsyń ba?

— Iá, Shalqardan shyqtym.

— Seni keledi degen kimniń oıynda bar? — dedi Móńke, arqa-etek keńisin, ózim izdep baryp, dıdarlasyp qaıtam ba dep júr edim. Kelgeniń jaqsy boldy.

Bul kesh bir jan úıine qaıtpady. Tún ortasy aýyp, tań aldyndaǵy qalyń uıqynyń bir ýaqyty bolǵansha balyqshylar Elamannan ózi bolyp qaıtqan jaqtyń áńgimesin surady.

Alǵashqydaı emes, qazir Elaman tartynshaqtap otyrǵan joq, kóńildi. Áńgimege de yqylasty. Týǵan jerge keldi. Dos-jaranǵa qaýyshty. Bel-Aran anaý. Qarańǵy túnde jotasy emis-emis qaraýytady. Uly teńiz úı irgesinde aqyryn solyqtaıdy. Balyqshylar aýyly da sol baıaǵysy. Sol baıaǵy jer úıler. Ánebir tusta Aqbala ekeýiniń jerqazbasy bolatyn. Burynǵy, bul biletin teńiz óńiri sol qalpy. Kisiler de ózgermegen. Toqta! Túk ózgermegeni qalaı? Iá, báse, ózgermese, bári sol baıaǵysha qarap tursa, káne... keshegi Raı, Bóbek qaıda? Er kóńil batyr Kálen... onyń ornyn kim toltyrady? Jıyn toptyń arasynda qalǵan jurttyń bárinen ıyǵy asyp otyrmas pa edi? Bataqtyń Sarysyn, Qyz Qosandy, Tarlan atty osy otyrǵan jıynǵa zor daýsymen aıqaıǵa basyp áýelete shyrqamas pa edi? Já, já, eńseńdi kóter. Elge kelip, eńseń túsetin jóniń joq. Ólgen óldi. Tirilerge ómir tile. Talpyn. Talap qyl.

Balyqshylar tań aldynda ǵana tarady; úı ishi tósek salǵansha Elaman aýyl syrtyna shyǵyp, boı jazyp qaıtty; úı irgesinen bastalatyn uly teńiz tań aldyndaǵy samal jelge tolqymaı, aqyryn tynys alyp, solyqtap jatyr eken. Elaman balyqshylar aýlynyń jik ashyp bólinip ketkenin estise de, olardyń tap munshalyq júz kórispeı jaýlasyp ketkenin bilmeýshi edi; Dos aýly taıaq tastamdaı ǵana jerde otyr; olar, árıne, Elamannyń elge kep, Móńke úıine túsip apaq-shapaq qaýqyldasyp jatqanyn esitti. Sonan kele bir adam aıaq baspady. Basqalar bilmestikpen istesin, al Dosqa ne joryq? Jaýlassa, Móńkemen jaýlasty. Oǵan Elamannyń qatysy qansha? Kerek dese, bulardyń ashý-arazdyǵy arasynda da bolǵan joq. Sosyn bunyń osy jolǵy kelisiniń jóni ózgerek emes ne? Jat jerge jalǵyz inisin jerlep kep otyrǵan joq pa? Bul joqta qart ájesi de dúnıe saldy. Tym qurysa sony oılasa netti? Elde júrgende tili tıip, tús shaıysqan jeri joq edi ǵoı.

Elaman úıge kelse, Móńke áli jatpaǵan eken.

— Aýylyń azaıyp qalǵan ba, qalaı? — dedi Elaman.

— Iá, solaı.

— Basqa basqa, Móńke aǵa, oǵan ne boldy?

— Aı, qaraǵym-aı, jurttyń bárin ózińdeı kóresiń be? Ol toń-moıyn kelmeıdi, kútpeı-aq qoı.

— So-laı de?!

— Iá, solaı. Qazir onyń sıynatyn piri, súıenetin qudireti-Táńirbergen. Osy kúni bizben de Táńirbergenge arqa tirep otyryp sóılesedi. Já, meniń sózimdi qaıtesiń. Jataıyq, — dedi de, Móńke tósegine barmaı, kıimsheń boıymen qonaǵynyń janyna qısaıa ketti.

Kesh jatqandaryna qaramaı, balyqshylar ózderiniń kúndegi daǵdysy boıynsha erte oıandy. Shaı ústinde Elaman taıaýda Dostyń anasy qaıtys bolǵanyn esitti. Eski qazaq saltynda ólik artyn kútken úı qashan kádeli kún ótkenshe eshqaıda shyqpaı, kóńil aıtatyn jaqyn, jýyqty otbasynda kútetin salt bar. Endeshe, úıine baryp, ólikke Quran oqyp, artyndaǵylarǵa kóńil aıtatyn ret bunyki.

Elaman shaıdy tez doǵardy; qasyna eki-úsh shal ertip, irgeles otyrǵan Dos aýlyna bettep keledi. Bular Móńke aýlyndaı emes, artynda iship-jeıtin qor bolǵasyn er-azamattary tań sáriden teńizge shyǵa qoımaıtyn kórinedi. Kún kóterilip qalsa da, erteńgi shaıǵa áli otyra qoımapty. Táńirbergennen alǵan birer qarasyn uzatyp óriske shyǵaryp sap, endi úılerine qaıtyp kele jatyr eken. Bular jaqyndaǵanda basyna qara jamylǵan bir kelinshek túzge otyrǵaly aýyl syrtyn betke alyp bara jatty.

Elaman túnde Móńkeden bul aýyldyń taıaýda aýyr qazaǵa ushyraǵanyn esitken-di. Táńirbergen qazir kórshi elderge jigitterin astyrtyn attandyryp, óristen jylqylardy qýyp ákelip, kórshi otyrǵan eki halyqtyń arasyna ot tastap, bul óńirde buryn-soń bolmaǵan taǵy bir túsi basqa búlikti bastaǵanyn aıtqan.

Qaraqatyn syrtta júr eken. Úıine kele jatqan kisilerdi kórdi de, syp berip ishke kirip ketti. Qarqatynnyń salaq jaıyn biletin Elaman ózderi jetkenshe otbasyn qaǵyp-silkip salsyn degen nıetpen ádeıi aqyryn júrip keledi.

— Aǵań kúıli. Kóńili tússe qoı soıǵandaı da shamasy bar.

— Onan basqalary qalaı? Olar da maldy ma?

— Bul aýylda mal ustamaıtyn úı kemde-kem.

— E, sóıtip... bulardy jarylqap tur de? — Shaldar kúldi:

— Kimdi kimniń jarylqap otyrǵany bir Allaǵa aıan.

— Túsinbedim.

— Ol zańǵardyń qýlyǵyna naıza boılamaıtyn ǵoı. Óziń oılap qara. Jazataıym maly óle qalsa, dereý qunyn óndirip alady.

— Qalaısha?

— Oı, shyraǵym-aı, Táńirbergen tiri bolsa retin tabady. Anada bir balyqshyǵa ólgen maldyń quny tolǵandaı ǵyp shóp shapqyzyp aldy.

Elaman úndemedi.

— Solaı bolǵasyn taılaqty enesine qosyp óriske aıdap jiberdi ne, «sútin ish, qońyn qısaıtpa!» — dep, balyqshylarǵa bir-bir qarasynyń maıyn berdi ne?

— Ony aıtasyń ba... Bunyń syrtynda onyń taǵy bir myqty esebi jatyr: saýynǵa bergen maly arqyly ol myna Dos, Tóleý sıaqtylardy ózine táýeldi ǵyp, qol-aıaǵyn matap baılap alyp aldy emes pe?

— Tó-leý?.. Siz osy Tóleý dedińiz be?

— Iá, Tóleý...

— Ol qaı Tóleý?

— Sen ony bilmeısiń. Sender soldatqa ketken jyly qyrdan kóship keldi.

Elaman tunjyraı tústi. Túrikpender jurtqa esesin jiberdi degendi bul esitken emes. Erteńgi kúni olardyń bir tentegi esemiz ketti dep attanyp shyqpasyna kim kepil? Apyr-aı, Tóleý deı me, áı? Tóleý? Aty qandaı tanys. Kirme boldy-aý? Kóship kelmeı jatyp Táńirbergenniń qoıny-qonyshyna kirip alǵan ol kim? Osyǵan deıin irgesi bútin otyrǵan aýyldyń arasyn ýshyqtyryp búıideı tıgesin Táńirbergen tasyraımaǵanda kim tasyraıady. Mynalardan esitkenderi ras bolsa, onyń álgi qylyǵy buryn-sońdy bul óńirdiń bir baıy istemegen soraqy qylyq qoı. Alańǵasarlar men ańqaýlardy qolǵa túsiretin anyq tuzaq.

Dos Elamandy salqyn qabyldady: onyń usynǵan qolyn yqylassyzdaý qysyp, sálemine oraı ernin ǵana qımyldatty. Kúıeýiniń yńǵaıyn baıqaǵan Qaraqatyn da qozǵalmady. Kórpe-tósekteri jınalmaı, shashylyp jatqan tórge otyrý yńǵaısyz bolǵasyn qonaqtar kirgen bette joǵary shyqpaı kózimen oryn izdep, esik aldynda irkilip turyp qaldy.

— Kórpe sal! — dedi Dos.

Qaraqatyn qulyqsyz qozǵalyp, shashylyp jatqan tósenishterdi árli-berli teýip irgege taman ysyra saldy.

Aıadaı jerge tyǵylysyp otyrǵan shaldardyń biri Quran oqydy. Elaman úı ishiniń yńǵaıyn unatpaı otyr. Duǵa artynan qazaly kisilerge kóńil aıtar jerde sheshile almaı, biraz kúrmeldi.

— Dos aǵa, bir sen emes, jaryqtyq barshamyzǵa ana edi. Qudaı buıryǵyna kisi ara tura ma. Artynyń qaıyryn tileıik, — dedi Elaman.

Dos taǵy da ernin qımyldatty. Elaman qansha sheshileıin dese de, Dos osydan artyq peıilge baspaı, basy baýyryna túsip, biteýlenip otyr. Elaman ony tilge keltirýdiń qıyn ekenin kórdi. Túndegi Móńke sóziniń shyndyǵyna kózi jetti.

Eski salt boıynsha Quran oqyǵannan keıin óliktiń artyn kútip otyrǵan janashyr jaqyndar as-sý qamdaıtyn. Soǵan yńǵaı bildirýshi edi. Qaraqatyn qol jaıa kelgen kisilerdiń kóńilin onan da sýytty:

— Áı, ne qyp otyrsyń? Moınyńa nege sý ketti? Shesheń jańa ólip, oń bosaǵaǵa qoıyp otyrǵan joq ediń ǵoı. Tóleýdiń úıine Táńirbergen myrza kep, seni kútip otyr.

— Kúte turar...

— Mynaý ne deıdi, áı? Myrzany kúttirip qoıatyn sen kimniń shikiresisiń?!

— Áı, qatyn, jap aýzyńdy! Myna kisilerge shaı qoı.

— Esiń durys pa? Shaıyńnyń jabdyǵy tolyp turǵan kisideı...

— Qysqart! Shaı qoı!

— Shaı qoı, shaı qoı!.. Seniń talqy qara sýyńa kim zárý deısiń?!

Elaman qasyndaǵy shaldarǵa keteıik degen yńǵaı bildirdi. Shaldar da shaqqa otyr eken. Elamannan yńǵaı bolǵasyn tez-tez túregep, esikke qaraı bettedi. Osy arada kútpegen bir oqıǵa boldy; qonaqtar esikten shyǵar jerde Qaraqatyn saıqylana kúlip, Elamannyń aldyn kes-kestedi.

— Qaınym-aý, nege asyqtyń? Kelýińnen ketýiń tez boldy ǵoı.

Elaman Qaraqatynnyń bir qıqarlyqqa basqaly turǵanyn bildi. Ne de bolsa syr bermeýge tyrysyp, onyń kúlki tepsingen jyltyr qara betine jaı kóz tastap artyn sabyrmen tosyp tur.

Qaraqatyn:

— Bul qalaı boldy? Áńgimeńdi de aıtpadyń, — dep ar jaǵynan quıqasy kóringen suıyq qasyn saıqylana kerip,-biraq «El qulaǵy elý», biz de estip jatyrmyz. Áńgimeniń qyzyǵy sende kórinedi. Qaıta tabysqan kórinesińder, — dep betine mysqyl shaýyp myrs etti. Elaman onyń aıamasyn bildi de, jol bermeı, aldyn kes-kestep bógep turǵan qatyndy ıyǵynyń basymen qaǵyp jiberdi de, únsiz júre berdi.

— Myna ıt qaıtedi, áı?

Elaman qaıyrylǵan joq. El anasy bolǵan keshegi qadirli jandy aıady: «Tirisinde syılamap edi, ólgesin de baıǵustyń artyn durystap kútpeı otyr eken», — dedi ishinen.

Elaman eshqaıda shyqpady. Móńke aýǵa ketedi. Bálekeı balasyn kóterip áke-sheshesiniń úıine tura jóneledi. Álızamen ekeýi ońasha qalǵasyn qart ana kóz kórgen qaınysymen qatar otyryp uzaq sóılesedi. Alǵashqy kúnderi aıtqany-Bóbek jaıy. Bóbek baqytsyz boldy dedi. Ojyraı tóbesinen taıaq aıyrmaıdy dedi. Raımen kóńili jaqyn bolǵanyn keshirmeı, ojar jigit bir joly ishke tepkende Bóbek esinen tanyp qulap, boıyndaǵy bala óli túsipti. Sonan beri Bóbek talma aýrýǵa ushyrady dedi.

— Ótken qysta kelip, bir aıdaı jatyp ketti. Sorly bala qashan kete-ketkenshe Raıdy esine alyp, kóz jasy omyraýyn jýdy da otyrdy. Qurysynshy, qaısybirin aıtaıyn. Raı ekeýiniń bir-birine yqylasy basqa edi ǵoı, — dedi de, Álıza túregeldi. Keshki astyń qamyna kirisip, syrttan bir qushaq otyn ákeldi. Oshaqqa ot jaqty. Qazanǵa sý quıdy. Sosyn qalǵan sharýany tastap, Elamannyń qasyna kep otyrdy. Elaman kelgeli aıtyp taýysa almaǵan taǵy áńgimesi bar sıaqty. Sony baıqaǵasyn Elaman qolyndaǵy dombyrany irgege súıeı saldy da, kári anaǵa bet burdy.

— Sen bilmeıtin ne syr bar? Qansha bala týsam da, qolym qataımady. Meniń baýyrymdy sýaltyp, jerdiń astyn qýantyp jatyr, — dep kózine jas aldy.-Qudaı meni taqyrlady. Qyzǵaldaqtarymdy keýdemnen úzip áketti. Sosyn qaıteıin... Bul baıǵus ta kóz ashqaly sý keship qara borbaı bop júrgen jalǵyz shal ǵoı, tuıaqsyz ótpesin dep... myna bir bálekeıdi alyp berip edim...

— Durys istegensiń.

— Aı, shyraǵym-aı, qaıbir jetiskennen istedi deısiń. Meniki Qudaı aldynda kóńil taza bolsyn degen dalbasa da, ánsheıin. Aqylymnan aljasyp júrgen kezim emes pe, kisisin taqpappyn. Qos ýys ottyń basy kúnde urys bolǵasyn bereket qaıdan bolsyn?..

Elaman úndemeı, jer shuqyp otyr.

— Bul kúnderi meniń qyz uzatyp, kelin túsiretin kezim edi. Qandaı qaraqtarym edi. Qara jer túgil kisige kórip berýge qıýshy ma edim?! — dep sherli ana ár kezdegideı kókiregi qars aıryla kúrsindi de, — men beıbaq ene bola almas pa edim, — dep kóz jasyn bir syqty. Biraq ol Elaman kútkendeı egilip jylamaı, bosańsyp bara jatqan kóńilin tez bılep aldy. Keleside ol tipti keń otyryp sóıledi.-Móńke sorlyny da kórdiń ǵoı. Qartaıyp bitti. Basy jumyr pende tiri júrgesin bárin kóredi, bárine kónedi. Basqasyn qaıteıin, bir súıektiń basyn tistesken Dostyń istep otyrǵany anaý. Táńirbergenniń tiline erip, aǵańmen jaýlasyp irgesin jalańashtap ketti. Osy janyna qatty batady.

Álıza turyp ketkesin de Elaman sham jaqpaǵan, qońyr keýgim úıde aýyr oımen sulyq otyr. Jylaǵysy keldi, biraq kózinen jas shyqpady. Eki kún úndemeı súlesoq júredi de, úshinshi kúni Súıeý qarttyń aýlyna tartyp ketti.

* * *

Súıeý qartqa qaraǵan kedeı aýyl bıyl qystan kúısiz shyǵypty. Neshe túrli alym-salyqpen usaq qarany alyp, azyn-aýlaq iri qarany ústinen jonyp jep otyrǵan shaǵy eken. Kedeılenip qalǵan aýyl jyldaǵy daǵdysy boıynsha bıyl baýyryn kóterip kóshe almaı, eski qystaýlarynda otyryp qalypty. Keıin kún ysysymen teńiz jaǵasynda masa, sona kóbeıip, qoldaǵy az ǵana qarany ustaý qıynǵa aınalǵasyn aýdarylyp qonypty. Onda da qystaýlarynan uzamaı, teńiz jaǵasynan qozy kóshteı jerde otyr eken.

Elaman el orynǵa otyra kep attan tústi. Súıeý qart sońǵy qozysyn soıyp, qazan kótertti. Qaıyn enesi de peıildi. Elamanǵa degen burynǵy kóńilderi qurttaı da ózgermegenin kórsetkisi keldi me, sasqalaqtap júgirip júr. Sonyń ózinde birde bolmasa da birde bul kúnde basqalanyp qalǵan kóńil baıqalyp qap otyr. Bul otyrǵanda Aqbalany aýyzǵa almady. Biraq Elaman báriniń oıynda Aqbala otyrǵanyn bildi. Kele salyp ketýdiń laıyqsyz ekenin bilse de, Súıeýdikinde bir kúnnen artyq jata almady da:

— Ata, qaıtqym kep otyr, — dedi Elaman.

— Nege asyqtyń?

— Sharýa bar edi...

— E, sharýa bar ma? Onda ruqsat!

Elaman tentek shaldyń qaı jaǵynan shyǵaryn bilmeı, ishteı yǵysyp otyr. Súıeý qart onyń áldeneni aıta almaı, jasqanshaqtaǵyn túrin jaratpaı qap, sýyq kózin jyldam tastady.

— Qarsy bolmasańyz... jıenińdi, — dep toqtady Elaman.

— Á!.. Á!.. Balaǵa kelip pe ediń? Al!.. Al!.. Baǵý qıyn bop bara jatsa, aýyl arasy qashyq emes, ákep tastarsyń.

— Rahmet, ata!

Súıeý qart endi qaıtyp Elamanǵa júz burmady. Osyndaı jerdegi qataldyqqa baǵyp, ákesi áketkeli jatqan jıen nemeresine de nazaryn burmaı, betin syrt salyp burylyp apty.

Kempir eki jyl baýyryna basqan balany qımaı, qoshtasar jerde jylap jiberdi. Osy arada Aqbalasyn ashyqtan-ashyq esine alyp:

— Jalǵyzymnyń kózi ediń... — deı bergende Súıeý:

— Táıt!.. Táıt, naısap!..-dep zekip, tyıyp tastady. Elaman balasyn alyp júrip ketti. Qattyraq júrip otyrǵasyn keshke qalmaı, aq pen qyzyl arasynda balyqshylar aýlyna jetti. Balyqshylar Elamannyń qýanyshyna qutty bolsyn aıtyp, kirip-shyǵyp jatyr. Móńke men Álıza tipti máz. Olar Elamannyń qaıtadan úı bolyp, ústine shańyraq kóterip jatqanyn kórgendeı.

— «Ornynda bar ońalar» degen osy. Keshe bireý ediń, búgin-ekeý boldyń. Endi, shyraǵym, úılen.

Elaman úndemedi. Aq jaýlyq tartqannyń bárine birdeı uryna bergisi kelmedi. Bos turǵan tósekke bir túnep, bel sýytyp ketetin bozbala emes. Ol qazir ózinen góri kishkentaı Áshim jaıyn kóbirek oılady. Áshimdi ez balasyndaı baǵyp-qaǵatyn rahymdy ana tapsam dep júr. Onyń ústine qol qýsyryp qarap otyrý qıyn bolyp barady. Balyq aýlaıyn dese baladan shyǵa almady. Áshim mazasyz. Qolǵa alǵandy jaqsy kóredi. Yńyldap án salmaı, jaı kóterseń de jubanbaıdy. Eki jyl baǵyp-qaqqan ájesin izdep, ásirese túnemelikke qaraı kishkentaı qolymen Elamannyń baýyryn sıpalap shyǵady. Kóp uzamaı Elamannyń balajandyǵy bul aýylǵa ańyz boldy.

— Qaınym-aý, saǵan úılenýdiń keregi joq eken. Bir úıge áıel bolýǵa jarap qapsyń.

— Endi basyńa aq salsań jetip jatyr, — dep qyljaq kelinshekter ony júrgizbeı qoıdy.

Syrqat bala munda kelgennen beri shyraqtaı sónip barady. Ac talǵaıdy. Aǵarǵan ishkisi keledi. «Aýyrtyp almasam qaıtsin?» — dep qorqyp, Elaman baladan basqa dúnıeniń bárin umytty.

* * *

Osy kúnniń erteńine qart balyqshynyń úıine Aıǵansha keldi. Jumystan shyǵa sala kelgeni kórinip tur. Ústindegi kıimnen shıki balyq ıisi shyǵady. Qoly, ústi-basy shyrysh.

Qart balyqshynyń úıine qymsynbaı, emin-erkin kirip kelse de, kishkentaı balany kóterip óbektegen túsi basqa kisini kórip, toqtaı qaldy. Móńkeniń úıinde qonaq jatqanyn esitken-di. Bul aýyldyń qadirli kisisi ekenin de esitken. Biraq onyń kim ekenin bilmeıtin. Myna bala kótergen kisiniń basqa emes, sol ekenin bilgende ashyq turǵan esikten attar-attamasyn bilmeı, qalt etip tura qaldy. Qarashyǵy shoqtanyp, ózine-ózi sener-senbesin bilmeı, qos qolyn kókiregine qysyp ala qoıdy. Sál esin jıǵasyn onyń naq bir aýyldyń bala baqqysh analardaı kózinen uıqy qashqan balany uıyqtata almaı, ústine túsip, báıek bop júrgen túrine tań qalyp kúlip jiberdi. Bala jubansyn dep ánin de dál bir meıirban analardyń qulaqqa jaıly qońyr daýsyna sap yńyrsyp júr:

Balam meniń qaıda eken,

Qyzdarmenen toı-da-a...

Qonaq ishke kirgen kisini jańa baıqady. Ánin kilt úzip aqyryn buryldy. Aıǵansha ony birden tanydy. Bara sala qushaqtaı alatyndaı jetip barsa da, biraq ana kisiniń áldenege tosyrqap boıyn tartyp qalǵanyn baıqap, ilgeri sozǵan qolyn baýyryna tartyp ala qoıdy.

— Qaryndas, keshir...

— Men... Me-n Tóleýdiń qaryndasymyn.

— Tó-leý?..

— Esińizde me?..

— Apyr-aý... Tóleý-ý deısiń be?

— Iá, ıá, Tóleý! Ana jyly sizdi Shalqarǵa apara jatqanda... shuqyrda otyrǵan... Esińizde me?

Elamannyń esine bári birden tústi: Raı. Qarly boran. Qolyn qaryǵan temir kisen. Japan túzdegi jalǵyz úı. Eki qatyny bar iri qara jigit. Aǵash tósek ústinde bóksesin kórpemen orap alǵan qardaı qara kempir.

— Alda aınalaıyn-aı!..-dep Elaman tez umtylyp kep, qyzdy mańdaıynan súıdi.

Anasy qaıtys bolǵannan beri Aıǵansha kisilerdiń yqylasyn ishi qalap turatyn. Ásirese, anasynyń kózin kórgen kisilerden kóbirek dámetýshi edi.

— Ájeń qaıtys bolypty... — Aıǵansha basyn ızedi.

— Jaryqtyq jaqsy kisi edi. Topyraǵy torqa bolsyn. Al, aınalaıyn, hal-jaǵdaılaryń qalaı?

Elaman qyz ústindegi balyq ıisi shyqqan shyrysh-shyrysh kıimderge nazary aýdy.

— Jaǵdaı... jaǵdaıymyz osy...

Álıza keldi. Áńgime úzilip ketti. Móńke bul kúni balyqtan kesh qaıtty. Keshegi daýyl aýyn arqan qyp esip tastapty. Asymdyq ta balyq ustamaǵan. Ony aıtpasa da, Elaman qart balyqshynyń túrinen baıqady. Móńkeniń ústi-basy malmandaı sý. Zeren júzdi jyltyr qara beti bartıyp isken. Iyǵynyń basy salbyrap, súlderin súırep kirip kele jatty.

— Aıǵanshamysyń? Amansyń ba, qaraǵym? — dedi Móńke. Shaı-sýlanǵasyn balyqshylar búgin de Móńkeniń úıine jınaldy. Erteń taǵy erte turyp teńizge shyǵatyndaryna qaramastan olar túnniń bir ýaqytyna deıin taramaı, anany-mynany aıtyp uzaq otyrdy.

— Myna bir esirik jel senderge sor boldy-aý, — dedi Elaman.

— Aıtatyny joq. Jelge qarsy eskekti tarta-tarta eki qar saldyrap qaldy.

— Ol eshteńe emes. Eskegim synyp, búgin men yǵyp kete jazdadym.

— Apyr-aı, á!

— Endi eskeksiz qaldym...

— Oı, táıiri, qysylatyn nesi bar? Sýdyr Ahmet eskek istep beredi ǵoı.

— Iá, ol Sýdyraq baıaǵyda Elaǵańa da eskek istep bergeni. Balyqshylar dý kúldi. Jalǵyz Elaman miz baqpady.

Teńiz ómiri buǵan tanys. Jaz ortasy aýǵasyn-aq uly teńizdiń jel-quzy kúsheıedi. Sý astynda júrgenmen balyq ta basqa maqulyqtaı yq izdep, jaıylym tańdap teńiz túbiniń tolqymaıtyn tynysh jerlerinde-qamysty basattar men qoǵaly, qopaqty kólderde júredi.

Ashyq teńizde ajarly, iri balyqtar bolsa bolar, biraq ony aýlaıtyn arnaýly aý-qural bularda joq; bulardyń jaman aýyna jazataıym iri balyq tússe de, shirik torlar bir bulqynǵanǵa shydamaı jyrtylyp kete beretin. «Apyr-aı, — dedi Elaman ishinen,-qaıda barsań, myqtysy álsizin talap, shyryldatyp jatqan dúnıe. Basqasy basqa. Kók teńizdiń balyǵyn qoradaǵy malyndaı qoryǵany nesi? Bunysy qaı zorlyq?»

Móńke shaı iship terlegesin jan shaqyrǵandaı boldy.

— Aǵa-jeńgeń izdep qalar. Úıińe qaıt, qaraǵym, — dedi ol Aıǵanshanyń uzaq otyryp qalǵanyn baıqap.

Aıǵansha búgin birtúrli. Ertegi tyńdaǵan baladaı, kesh boıy Álızanyń ıyǵyna ıegin súıep únsiz uıyp qapty.

Úı ishi jym-jyrt. Maı sham tútindep janyp tur. Syrttan azynaǵan esirik jelmen birge ókirgen teńiz saryny úzbeı estiledi. Álgi bir renishti áńgimeden keıin balyqshylar biraz úndemedi. Jas bala áke aldynda uıyqtap ketken.

Qyzbalaý Ráıis áýeli alaq-julaqtap balyqshylarǵa qarady da, sosyn Elamanǵa buryldy:

— Táńirbergenniń zábiri ótip tur. Keı kúni osy aýyldyń qazany qaınamaıdy. Buǵan ne deısiz? Ashtan ólseń de, tuıaq serippe, únsiz ól deısiz be?

Elaman Ráıispen birge ózgelerdiń de osy saýalǵa jaýap kútip otyrǵanyn baıqady. Ne deıdi? Ólermen bolsań otqa tús dep, yzaly jandardy aıdap sap, ana jylǵydaı taǵy da aranǵa jyǵa ma?

— Joqtyń bárin jek kórgen kisiden izdegenimiz jón bola qoıar ma eken? Teńiz jaıy maǵan da málim. Balyq-qashaǵan. Al ashyq teńizdegi balyq keń dalanyń taǵysyndaı, qýyp aýlamasa, qolǵa túse bermeýshi edi ǵoı, — dedi Elaman.

— Elaǵa-aý, biz qýmaı júrmiz be?.. Qýa-qýa tańymyz aıyrylar boldy.

— Ony da bilem.

— Bilseń, bizden kiná joq.

— Apyr-aı, aý kózin qaqpaı qoıdy-aý? Sirá, bul teńizdiń balyǵy bir jaqqa aýyp ketken shyǵar.

— Joq, jigitter, baıaǵyda biz aýlap júrgende bul teńiz balyqsyz bolmaıtyn. Myna Móńke aǵalaryń biledi, óz aıaǵynan jaıylatyn mal sekildi, balyqtyń da teńiz astynda órisi bar. Órisin tappaı júrgen shyǵarsyńdar.

Úı ishindegi áńgimege erteden beri Móńke aralaspaı otyrǵan-dy. Elamannyń ózine tirep aıtqan jańaǵy sózine ol myrs etip kúlip jiberdi.

— Ie, sen jaqsy aıttyń. Balyqtyń da teńiz astynda órisi bolady. Tek, shyraǵym-aý, Temirke men Táńirbergen balyqtyń da, maldyń da órisin tartyp alyp, ólmeseń turma dep turǵan joq pa?!

Elaman qysylyp qaldy. Móńke endi tipti irilenip qyzyna sóıledi:

— Ánebir jyly da Táńirbergenniń tiline ergen Temirke bizderdi dál osylaı ashyq teńizge aıdap shyqpady ma?! Sonda Kálen kúıip ketip: «Bul qara shekpenniń baıy qazyp shyǵarǵan teńiz emes, Qudaıdyń qudiretimen paıda bolǵan, bárimizge birdeı, ortaq teńiz», — dep edi. Ol patsha kezi bolatyn. Endi, mine, Kerenskıı tusynda da Táńirbergender teńdik bermeı qoıdy. Qudaıdyń kenje ulyndaı qara jer men kók teńizdi qosa bılep otyr. Búgin olar qatyn-balamyzdyń aýzyndaǵy asyn tartyp jese, erteń kóre qap, astyndaǵy qaıyǵyńdy aýdaryp, ózińdi teńiz túbine batyryp ketpesine kim kepil? E, sonyń bárine kóne beremiz be? Qudaı saldy, biz kóndik deımiz de otyramyz ba?

Jastardyń da zyǵyrdany qaınap otyr eken. Aıryqsha Ráıis máz. Buryn Móńkeni qansha jaqsy kórse de, bir renish búıiriniń túbinde jatatyn. Talaı ret qıanatkerdiń qolynda óletin jerde de osy shal ózderin etekten basyp, toqtatyp qala beretin.

Ráıis súısinip ketti:

— Móńke aǵa-aı, jaqsy aıttyń-aý! Báse, biz qasqyrdan qashqan qoıannyń jatyrynan túsip qalǵan sur kójek emes edik qoı. Bizdi de bir qazaq qyzy maqtanyshpen týmap pa edi? Qashanǵy bas qorǵap buǵa beremiz?!

— Ie, súıdeshi! Buta túbinen boıymyz asatyn kún bola ma?!

— Shirkin, Qandyózektiń aýzyna ay quratyn kún týsa, qaryq bolar edik qoı!

— Dámeń zor eken. Qandyózektiń aýzyna qaqpan qurylǵaly qashan?!

Qartań balyqshylar kúrsindi. Jastar daǵdaryp, Móńkege, onan Elamanǵa qarady. Elaman munyń arty tynyshtyqpen bitpesin bilip, ishi muzdap otyr. Basqalary albyrt jastyqpen istesin, al qart balyqshynyń kóterilgeni ne? Álde, kim bilgen, ómir boıy qorlyq kórip, zyǵyrdany qaınap kelgen jan osy arada bunyń elge kelgenin de kúsh kórdi me? Súıtti me eken?

Elaman aldynda uıyqtap jatqan balasyn beshpentiniń shalǵaıymen qymtap qoıyp, kóp aldynda keýdesin kóterip shalqaıyp otyrdy.

— Já, jigitter, buǵa bergennen de bereket shamaly ekeni ras. Tek sender jaý myqty ekenin oıladyńdar ma?

— Oıladyq, Elaǵa.

— Endeshe, erteńgi kúni jaý jeńse de ókinbeıtin bolyńdar. Keıin óz ishterińnen kinálini izdep, kóz shuqıtyn bolsańdar Táńirbergen, Temirkelermen tiresýdiń keregi joq.

— Bilemiz, Elaǵa.

— Biz bárine de bel býǵanbyz.

— Ne kórsek birge kóreıik. Tek bizdi de bir bastańyzshy!

— Já, endeshe tarańdar!

Balyqshylar aqyryn taraı bastady. Ráıis burynyraq shyǵyp, Aıǵanshany esik aldynda kútip aldy:

— Shyǵaryp salaıyn...

Aıǵansha yńǵaı bermeı, únsiz ketip bara jatty. Úıi jatyp qalǵan eken, sham jaqpady. Qalaýdyń qorylynan qulaq tunyp turǵan tas qarańǵy úıde sıpalap júrip, Kenjekeıdiń qasynan tósegin taýyp aldy. Sheshinbeı, kıimsheń boıymen qısaıa ketti. Tek jatar aldynda bala kezden boıyna sińgen ádetpen kóıleginiń etegin tartyp tizesinen tómenirek túsirip qoıdy.

Osy kezde kishi áıeldiń tóseginen Tóleý basyn kóterdi.

— Sen osy qaıda júresiń?

Aıǵansha úndemeı, irgege qaraı aýdarylyp jatty. Tóleý ana joly kıim tusyndaǵy renishten keıin qaryndasynyń betine qatty kelmeı, jasqanshaqtaı beretin. Osy joly da narazy birdeńelerdi kúńkildegeni bolmasa, álgiden keıin Qalaýdyń qorylyna qosylyp uıyqtap ketti.

Aıǵansha uıyqtaı almady. Móńke úıinen shıryǵyp ketken jańaǵy yzaly jandar kóz aldynda. Erteń olar Táńirbergenmen myqtap bet ashyspaq: ıa jeńedi, ıa jeńiledi. Osy jaıdy Elaman ashyq aıtty. Elaman! Qyzyq-aý! Ony tosyrqamaı, birden tanyǵanyn aıt. Ol baıaǵyda da dál osyndaı edi. Osyndaı ma edi? Ras, basqa kisilerden bólekteý kóringen. Ol kezde Aıǵanshanyń ózi de naq mundaı emes-ti. Ol kezde úı ishindegi jandar men qalaǵa qatynaǵan Ebeısin sekildi biren-saran saýdagerler, kireshiler bolmasa, olardan basqa tiri jandy kórmeı japan túzde jabaıy ósken jas qyzǵa, shynynda da, sol joly balyqshy jigit birtúrli oqshaý kóringen edi. Qol-aıaǵyndaǵy temir kisen de ony ózinen basqa ózge birde-bir janǵa uqsatpaı, daralap oqshaýlaı túsken edi. Ájesi aıtatyn álgi bir ertegiler, qıssalar mekeninde ǵumyr keshken buǵaýdaǵy batyr ma? El qamyn jegen erjúrek jankeshti me?

Sonan beri balyqshy jigit qyz kóńilinde daralanyp óse berdi; osy joly da Aıǵansha onyń sondaǵydan qansha ózgergenin oılaǵan joq, ol tek sodan beri onyń qaıda bolǵanyn, qandaı elderdiń topyraǵyn basqanyn, taǵy qandaı qıyndyq kórip, qasiret shekkenin oılap, eki aǵasy eki jerde qoryldap jatqan kórdeı qarańǵy úıde kóz ilmeı shyqty. Qarańǵyda neshe túrli qorqynyshty sýretter badyraıyp, birde zyndan, birde toǵyz qabat Torǵaýyt, Qap taýy elestep jatyr. Myna jigit sonyń bárin buzyp-jaryp, aqyry, mine, aryp-ashyp týǵan eline kep, «toqsan úıli tobyryna», balasyna qaýyshty. «Áıeli nege kútpedi eken?» — dep oılady Aıǵansha tań aldynda kózi uıqyǵa ketip bara jatyp.

* * *

Balyqshylar qaıyqtaryn sýǵa únsiz salyp, eki-ekiden bólinip mindi. Elaman men Móńke bir qaıyqta. Keshegi qara daýyl búgin tań aldynda basylyp, jel shyradaı tynypty. Soǵan qaramastan bir kóterilip ketken uly teńizdiń ashý-yzasy áli basylmaǵan. Áli de óz-ózinen doldanyp, qaraýytyp qaınap jatyr. Ańǵar betten sál ǵana jel soqsa da shuǵyl qaharǵa minip, qaıta tútigýge ázir turǵandaı.

Elaman teńiz ajaryn unatpaı, qaıta-qaıta kóz salyp keledi. Ádette aý qaraǵan balyqshymen jaǵalasyp, qıǵylyq uryp bolatyn shaǵalalar búgin kórinbeıdi. Bar shaǵala Qandyózektiń ústine úımelepti. Ólermen qomaǵaılyqpen qaıta-qaıta shúıligip, tósimen sýdy shalp etkizip soǵyp qalady. Aýdaǵy balyqty ile almaǵanyna yzalanyp, jan daýsyn sala shańqyldap, qaıqań etip joǵaryǵa kóterilgende, jańa shyqqan kún shapaǵyna aq qanaty kúmisteı tutap jarqyldap ketedi.

Ráıis kúlip:

— Baıqaısyńdar ma, shaǵalalar bizge balyqtyń órisin siltep jatyr-aý, — dedi.

— Jaryqtyq Qandyózek balyqty ǵoı. Dostyń jigitteri qaryq bop jatqan shyǵar?..

Bular tereńge salǵan aýlaryn sýyryp shyqty. Túske tarta jel qaıta kóterilip, tolqyn basy buıralana bastady. Oqta-tekte shilde aıynyń mazasyz bógelek jeli kıligedi. Onsyz da kók tolqynda shybyndaǵan attaı sekektep shorshyp turǵan bulardyń qaıyǵyna qapylysta quıyndaı soǵyp, tóńkerip kete jazdaıdy.

— Osy bir bógelek jel mazańdy alyp bitedi.

— Teńiz ústiniń quıyny ǵoı. Kápirdiń betinen aýlaq. — Balyqshylar jaǵaǵa shyqty; aýlardy sýǵa shaıyp, teńiz túbiniń tosabynan tazartty. Sonyń arasynda shydamsyzdary úılerine júgirip baryp júrek jalǵap kelip jatyr. Kúndiz teńiz ústinde balyqshylardyń tynyshyn alyp bolǵan esirik, bógelek jel keshke qaraı basylyp, shyradaı tynyp, jaǵalaýlardaǵy qara quıryq qamys basy qozǵalmaı qaldy. Sonyń ózinde teńiz sýy kúndegi sharasyna syımaı isinip barady. Ańǵar jaqta áli de óksik bar. Ańǵar bet keshki kóleńkemen tup-tutas tunjyrap, qaraýyta bastaǵan. Elaman osy bir bolmashy belgilerge qarap, aldaǵy tún tymyq bolǵanymen erteń taǵy da dál búgingi ýaqytta jel qaıta kóteriletinin topshylady.

Kún keshtete shaǵalalardyń uıqy-tuıqysy shyqty. Erteńgi kúnnen olar da birtúrli mazasyzdyq sezgendeı, teńizge qonbaı azan-qazan bop, top-tobymen qarbalasa qanat sermep, joǵarylaı ushyp bara jatty. Elaman bastaǵan balyqshylar qaıyqtaryna qaıta otyrdy. Olar keshki tymyqta Qandyózektiń aýzyna on qaıyqpen umar-jumar keldi de, osy araǵa qurǵan Dos pen Tóleýlerdiń aýyna jarystyra ózderiniń aýyn tógip shyqty. Ráıis qaıyǵyn tez qozǵap, Elamannyń qaıyǵyna búıirin taqap qatarlasa berdi.

— Baıqaısyz ba, eshqaısysy qol qatpady-aý. Asyly, óz kóleńkemizden ózimiz qorqyp kelgen ekenbiz ǵoı.

— Daýryqpa. Áne, anaý Kýrnos Ivan.

— Qaısy? Anaý ma?

— Iá, sol!

— Á, qanshelek. Kórgen eken ǵoı.

— Kóre bersin. Biz urlanyp kep aý salǵan joqpyz. — Basqa jigitter de qaıyqtaryn shapshańdata esip, Elaman men Móńkeniń janyna toptalyp jınala bastady. Báriniń kózi jaǵada. Iyǵyna myltyq asqan jalǵyz jaıaý bulardy sonadaıdan torýyldap jıekte júrdi de qoıdy.

— Ań, aýlap júrgen shyǵar?

— Qaıdam, adam aýlap júrmese qaıtsin?..

Elaman kisilerin teńiz ústinde toptan aldy da, tup-týra jaǵaǵa saldy. Kózin Kýrnos Ivannan aıyrǵan joq. Bular jaǵaǵa taqap kele bergende Kýrnos Ivan keıingi jaǵyna burylyp, qol bulǵap edi. Qamys arasynan bir top kisi júgirip shyǵyp, Kýrnos Ivandy ortalaryna ala toqtady. Elaman janjaldy qalamasa da, Kýrnos Ivandardyń myna qylyǵyn jaqtyrmady. Jaǵaǵa jaqyndaı bere óz jigitterine kóz salyp edi, bular da taısalar emes. Eskek, taıaýlaryn álden yńǵaılap, qoltyǵyna qysyp apty. Keıbir Ráıis sekildi qyzbalaý jigitter kúni buryn etigine tyǵyp alǵan jýan soıyldaryn shyǵara bastady.

— Jigitter, janjal shyǵarýshy bolmańdar, — dedi Elaman.

On qaıyq jaǵaǵa jaqyndaǵan saıyn eskekterin bir áýenmen tartyp, qol salasyndaı, qalmaı da, ozbaı da búıirin búıirine taqap, qatar tizip keldi de, jıekte tosyp turǵan kisilerdiń dál qasyna tumsyq tireı toqtady. Aldymen Elaman jaǵaǵa sekirip tústi. Qalǵandary da qaıyqtan túse-túse sap, Elamandy ortalaryna ala ıyq tiresip tura qaldy. Kýrnos Ivan óz kisilerine kóz tastap, sholyp ótti de, analarǵa qarsy júrdi.

— Zańdy nege buzasyń? — dedi Kýrnos Ivan.

— Qandaı zań?

— Qandyózektiń aýzy zapret, Temirkeniń jeri.

— Temirkeniń arqalap ákelgen teńizi joq. Bul teńizden myna Móńke balyq aýlaǵanda Temirkeń dúnıege keldi me eken? Sen ony bilesiń be? — dep Elaman oǵan salqyn qabaq astynan uzaq qadala qarady da, júre berdi.

Kýrnos Ivan qoldaǵy kúshi kem soǵaryn bilgesin tıise almady. Elamanǵa qarsy Dos pen Tóleýdiń jigitterin kóterip, erteńge qalyń tobyrdy ázirlep qoıý kerek. Osy oıǵa taban tiregennen keıin dereý Táńirbergenge júgirdi.

* * *

Táńirbergen qazir teńiz jaǵasyndaǵy sharýalaryn jıektep qalǵan-dy. Óz aýlynan kelgen pishenshiler qansha shashqanmen óndire almaǵasyn úme saldy. Onan soń eńbek aqysyna keıin bir-bir toqtydan beretin bop, Dos pen Tóleýdiń jigitterin jaldap, kók quraqty qulatyp tastady. Shalqardan ákelgen sheber ustalar da qazir Aqbaýyrdaǵy qora janynan kóp bólmeli úı salyp jatyr. Qala sánimen kók shatyryn kóterdi. Kúnde basyna bir baryp, qyraǵy kózimen baqylap qaıtady. Keleshek tirliginiń ystyq uıasy bolǵaly turǵan úıdi kórgen saıyn jigit kóńili kóterilip, áli tatpaǵan aldaǵy kúngi tátti úmitin osy úıdiń bitýine qaratyp júr.

Qaryndasyn qutty jerine qondyrý Tóleýdiń de endigi armany edi. Jaqyn arada kúıeý balasy bolǵaly turǵan jigitke qonaqasy bergisi kep, janyn jaldap júrgen-di. Sáti búgin tústi. Pishen shapqan aqysyna alǵan toqtyny óriske jibermeı, oń bosaǵaǵa baılap qoıdy. Endigi jerge qyz ben jigit jıi kezdesip, júzderi ashyla bersin degen ar jaǵynda bir esebi bolǵasyn kúıeý qasyna eshkimdi qospady. Jáne Táńirbergendi ádeıi Aıǵanshanyń jumystan shyǵatyn kezine týralap, aq pen qyzyl arasynda ertip ákeldi.

Baljan men Kenjekeı kedeı úıdiń bar jyltyraǵyn betke ustap, tórge tósek jaıyp qoıǵan eken. Úıge jaqyndaǵanda Tóleý júgirip baryp, qonaǵynyń aldynan esik ashyp, ilgeri ótkizip jiberdi. Esikten basyn suqpaı jatyp ol ishte qyzdyń joǵyn baıqap, tabaldyryqtan attaı bere toqtaı qaldy. Qonaq tórge shyǵyp otyram degenshe ol Kenjekeıdi ymdap, syrtqa shyǵaryp aldy.

— Aıǵansha qaıda?

— Jumystan qaıtqan joq.

— Ottapsyń. Jumystan áldeqashan shyqty.

— Keıde balyq kóp bolsa túnniń bir ýaqytyna deıin ustap qalady.

— Joqty soqpa! Ol qyz dáý de bolsa myna aýylda, Móńkeniń úıinde. Tez bar da, ertip ákel.

Táńirbergen úı ishindegi yńǵaısyzdyqtyń jónin baıqasa da, túk bilmegen kisishe qannen-qapersiz otyr. Tóleý qonaq aldynda keshirim suraǵandaı, qıpaqtaı bastady.

— Sorly bala anasyn umyta almaı, ógeısip júr. Álıza mańdaıynan sıpaǵanǵa...

Syrttan dybys shyqty. Tóleý qulaǵyn tigip edi, ózi kútken kisi bolmaǵasyn qaıtadan qıpaqtap: «Álgi naısap nege keshikti?» — dep oılady. Ne isterin bilmeı, terisi tarylyp otyr edi, esik ashyldy.

— Keldi me? — dedi Tóleý, Kenjekeı aqyryn japqan esiktiń ar jaǵynda ımenshektep kire almaı turǵan taǵy bireý bardaı, shydamsyzdanyp moınyn sozyp qarap edi, sál irkilip, ishke Qaraqatyn kirdi. Tór aldynda otyrǵan Táńirbergenmen amandasty. Sosyn Tóleýge burylyp:

— Kóshpeı-qonbaı qyz joǵaltqannan saýsyń ba? — dedi kúlip.

— Shyń úıden!..-dedi Tóleý.

— Qoı, aınalaıyn!.. Sen qyz joǵaltyp kúıinip tursaq, men sol qyzyńnyń... sol júziqaranyń bir jigitpen ketip bara jatqanyn kórip, jaryla jazdap kep turmyn.

— Ne-e? Ne dep tursyń sen?

— Oıbaı-aý, qyzǵa qyryq úıden tyıym bolar edi. Sender betten qaqpaı, buıdasyn moınyna salyp jiberdińder.

— Jumysyń qansha meniń qaryndasymda...

— Endi, mine ózińe jumys tilep alyp otyrsyń...

— Qandaı jumys?

— Kóresiń qandaı ekenin.

— Aspandy ústime qulatsaq da, týrasyn aıt!

— Aıtpas dep pe ediń?!

— Aıt shapshań!

Qaraqatyn endi shabynyp Tóleýge jetip bardy:

— Biz de qyz asyrap edik. Biraq bizdiń qyzymyz erkektiń betine qaramaı, ımany betinde úzilip turýshy edi. Al senderdiń qyzdaryń...

— Toqtat!

— Men nege toqtatam? Aǵa-jeńge bop qyz uıatyn qorǵaı almadyńdar. Eki qatynyń kepelep ishken astan basqa bileri joq. Betteri beldeı bop otyr. Qyzdaryń bolsa... ketti, áne, túrmeden qashqan qashaqpen qol ustasyp.

— Ne?.. Ne dediń, áı, sen qar?

— Óziń qar! Qara betsiń! Aıǵansha aıyń edi. Elaman...

Tóleý esik aldynda jatqan toń shotty ala sala jyn urǵandaı syrtqa umtyldy. Erteden beri eshkimniń kózine túspeı, eleýsiz otyrǵan Qalaý da osy arada jýan doıyrdy syǵymdap ustaı túregeldi. Úı ishindegi bir janǵa kóz salmaı, qabaǵyn túıip, tunjyrap alǵan tomaı qulaq aǵasynyń sońynan búlkildep ere berdi.

Yzaly jigitter syrtqa júgirip shyqqanda, myna jaqtan Kýrnos Ivan men Dos bastaǵan bir top kisi saý etip ishke kirip keldi.

— Tóleý, toqta!

— Jiber!

— Qyratyn bolsań keıin de kún bar. Al qazir tura tur. Sharýa bar, — dep Kýrnos Ivan bógemek bop edi, kózine qan tolyp alǵan aǵaıyndy jigitter Kýrnos Ivandy qaǵyp jiberip ata jónelmek boldy. Sol sátte tý syrtynan Táńirbergenniń:

— Qaıt keıin! — degen daýsy shyqty. Tóleýdiń qolynan toń shot túsip ketti. Táńirbergenge qaraı almaı, izinshe keıin qaıtyp, Kýrnos Ivan men Dostyń tasasyn yqtaı toqtady.

— Myrza, myna Móńke aýyly búlik bastady. Aıylyn jımastan kep, bar aýyn zapret jerge tógip ketti. Ne isteısiń maǵan, myqty bolsań tıip kór dep, kúsh kórsetip otyr, — dep Kýrnos Ivan zyǵyrdany qaınap, dir-dir etip júr.

— Buǵan sen qalaı qaraısyń? — dedi myrza Dosqa burylyp.

Dos bir janǵa kóz salmaı, qabaǵy qars jabylyp ketipti.

— Ejelden beri búlik basy Elaman. Mynaý sonan shyqqan soıqan ǵoı, — dedi ol.

— Endeshe kesimin óziń aıt. Teńiz seniki. Tentek te seniki.

— Kesim qysqa. Aýlaryn sypyryp alý kerek. Táńirbergen Dosqa barlaı qarady. Ánsheıinde úndemeı júrgenmen shyntýaıtqa kelgende osy kisiniń jaýlyq nıetti qatty ustap, qasaryp alatynyn unatty.

— Dos aǵam durys aıtyp otyr. Kúsh kórsetetin nemeler ǵoı, sender de bas-aıaqtaryńdy jınap, tutasyp alyńdar. Aıanatyn eshteńe qalmaǵan sekildi.

Kýrnos Ivan men Dos bas ızep quptady da, esik aldynda turǵan eki balyqshyǵa ámir etti:

— Bar, jigitterdi jınańdar!

Olar júgire jóneldi. Kýrnos Ivan janynda otyrǵan Tóleýdi túrtip qaldy:

— Erligińdi endi kórset!

* * *

Balyqshylar búgin kúndegiden erte turdy. Eshkim eshkimge buıryq bergen joq; eshkim ne isteý keregin eshkimnen suraǵan joq; ne istep, ne qoıý keregin árkim ózi bilip, únsiz tunjyraǵan kisiler ún-túnsiz eskek-taıaýlaryn alyp jatyr. Rıza Elamannyń kózin ala bere jýan jıde qadany eskekke qosa qoltyǵyna qysa ketti.

Jańa úıden shyqqanda jel shyradaı tymyq edi; teńizge kep qaıyqtaryn sýǵa sala bastaǵanda bulardyń betine salqyn lep tıdi. Tájirıbesiz jastar buny teńiz betinen soqqan tań samal dep oılaǵan-dy. Buny tek Móńke men Elaman basqasha qabyldady. Sosyn qyl jıekke bitken bala quraqtar qatty jeldiń qaharyn sezgendeı sýsyldap ábigerlene bastady. Qaıyqqa úshten, tórtten mingen balyqshylar eskekke otyryp, Qandyózekke bet qoıǵanda álginde ǵana shyradaı tymyq teńiz yrǵalyp isine bastady. Ázir tolqyn kórinbese de, sonaý ańǵar betten, tereńniń dál ózinen shúıligip lyqsyp kele jatqan qudiret kúsh bar ma, sýǵa salǵan qaıyqtar sekektep, jaǵaǵa syǵylysa berdi.

— Al tezirek qımyldańdar. Jel kóterilip barady, sirá, daýyl bolatyn shyǵar, — dedi Elaman asyqtyryp.

Jigitter únsiz. Qaıyqtyń qaraǵusyn keshegi aý salǵan jerge týralap qos eskekti qur malshymaı, qıqýlap esedi. Qaıratty jigitterdiń qolyndaǵy qos-qos eskek qus qanatyndaı lypyldap, tumsyǵymen sý jarǵan on qaıyq aq ezýlenip alǵan.

Jel kóterilip ketken. Ashyq teńiz ókirip, aq jal tolqyndar ereýildep oınaqtap, onsyz da maltyǵa bastaǵan qaıyqtardy keýdesimen qaǵyp ótedi.

Elaman men Móńke bir qaıyqta. Bas eskekke Móńkeni qoıyp, ózi bel eskekte otyrǵan Elaman kóziniń qıyǵyn jaǵadan aıyrmady. Jaǵalaýda tiri jan joq. Promsol jaq jym-jyrt.

— Kýrnos Ivan ana jyly joq bop ketken joq pa edi? — dedi Elaman.

— Qańǵyp-qańǵyp qaıta keldi ǵoı.

— Jel qataıyp ketti-aý!

— Dáneńe etpeıdi. Aý ózektiń ishki betinde. Kóre qal, qamystyn yǵy jel jibermeıdi. Tymyq.

— Solaıy solaı. Tek, qaıdam, ózekke jetkenshe búıirden urǵan tolqyn esińdi tandyrmasa...

Elaman eskekti Móńkemen birdeı alyp kele jatqan. Ony baǵanaǵy oı qaıta mazalap, tynyshsyzdanyp ketti de, burylyp ilgergi jaqqa kóz tastady. Ony bılegen oı Móńkeni de mazalap keledi eken. Móńke eskegin bir sát sýdan kóterip alǵan boıy:

— Bizden basqa bir jan teńizge shyqpaǵany qalaı? — dep kúdigin aıtty.

— Báse, eshkim joq qoı. Osy tegin be?

— Túsinbeımin. Qarap qalýlary múmkin emes edi. Álde senen seskendi me?

— Áı, qaıdam...

Bular Qandyózekke kirdi. Móńkeniń aıtqany rasqa soqty: ashyq teńizdeı emes, ishtiń yǵy mol eken. Bular kelgen bette eskekti qaıyqtyń kenerine qaıyra-qaıyra saldy da, shap berip aýdyń qulaǵyna jarmasty. Aý bolǵan aýdyń bárine kóldiń qara móńkesi men keshegi aǵyspen kelgen uly teńizdiń ajarly, iri balyǵy aralas túsipti. Aý qulaǵyn kótergende álgi balyqtar ábigerlenip, shapyr-shupyr boldy da qaldy. Baıaǵy balyqshy kezi esine túsken Elaman:

— Áp-p bárekeldi!..-dep, dál bir sol kezdegideı shabyttanyp, teńizdi basyna kótere kúlip jiberdi. Basqa jigitter de balyqtyń qyzyǵyna túsip, qaýqyldasyp jatqanda qyryq-otyz qaıyqqa mingen júz qaraly kisi ózektiń eki betinde jarlanǵan nar qamys arasynan shyǵa-shyǵa keldi. Keıbir sabyrsyz urda-jyqtar uzyn eskekti yzǵarlana kóterip apty. Bulardy bastaǵan Kýrnos Ivan. Astynda súıir tumsyq aq qaıyq. Qolynda qos aýyz myltyq. Dos, Tóleý, Qalaý, Kýrnos Ivannan qalmaı tisin qaırap, kijinip alǵan.

Elaman olardy basqalardan burynyraq kórdi.

— Qamdanyńdar! — dep aıqaı salǵan boıy dereý eskekke jarmasty. Ózektiń eki betindegi nar qamystan bir sátte, bir mezgilde shyǵa-shyǵa kelgen mynalardy tosyp turyp, anyqtap qarasa, ózderinen áldeqaıda kóp eken. Jáne Kýrnos Ivannyń qaıyǵymen jaǵa býdy bop kele jatqan tórt-bes jigittiń bárinde de myltyq. Qalǵandary da qur qol emes.

— Qarsylaspaıyq, qan tógiler, — dep Móńke elden buryn eskegin laqtyryp tastady.

— Átteń, Qudaı-aı, muny bilmedim ǵoı, — dedi Elaman. Kýrnos Ivannyń kózi Elamanda. Myltyǵyn kezep apty.

Elaman ózinen ámir kútip turǵan jigitterdi kózimen sholyp ótti:

— Qarsylaspalyq.

— Nege?.. Elaǵa-aý, onan da ólgenimiz jaqsy ǵoı, — dedi Rza.

— Já, sózdi qoı!

Jigitterdiń qolynan eskek túsip ketti. Sony kútkendeı, analar qaıyqtaryn qattyraq esip keldi de, Elaman men Móńkeni ortaǵa ala qorshap tura qaldy. Kelgen bette Tóleý Elamandy qaq bastan qulashtap uryp edi. Abyroı bolǵanda Elaman buǵyp qap, uzyn taıaq tóbesin janap ótip, qaıyqtyń kenerine soǵyp, ortasynan qaq bólindi. Tóleý qapy ketkenine kúıinip, zor yzamen qaıta umtylyp edi. Bu joly Elaman ózine siltegen taıaýdyń sholaq basyn denesine tıgizbeı, shap berip ustaı aldy. Sosyn tartysýǵa keltirmeı, taıaýdy Tóleýdiń qolynan julyp aldy da, jurttyń basynan asyra laqtyryp jiberdi.

— Oıbaı-aı, mynanyń zábirin-aı! Myltyǵyńdy bershi.-Kýrnos Ivan Tóleýdiń qolyn qaǵyp jiberdi de, qaıyǵyn tez qozǵap, Tóleý men Elaman ekeýiniń arasyna kımeleı kirdi. Qur qol Elamannyń keýdesine myltyǵynyń aýzyn tirep:

— Qozǵalsań atam! — dep kózin aıyrmaı, qybyn baǵyp turdy da, óz jigitterine:-Kirisińder! — dep ámir etti.

Áperbaqan jigitter tap-tap berip, Móńke men Elamannyń eskek-taıaýyn óz qaıyqtaryna salyp aldy. Qalǵandary aýǵa jarmasty. Osy kezde jel de jyndanyp, kúshine minip bara jatty. Ana jaqta uly teńiz ókiredi. Bular yqtap turǵan ózektiń ishki beti de tútige bastady. Aǵys kúsheıip, aıadaı jerge shoǵyrlanǵan kóp qaıyq sekektep shorshyp, búıirin bir-birine soǵyp kútir-kútir etti. Dos:

— Áı, Elaman! — dep jurt nazaryn ózine aýdardy,-mynaý bolǵanda, — dep qolyndaǵy aq taıaýdyń salmaqty basymen Móńkeni nusqady.-Mynaý bolǵanda osy arada sýǵa batyryp keter edim. Átteń, sen bop dińkemdi qurtyp tursyń.

— Saǵan qazir kim bolǵanda da báribir emes pe?!. Móńkege qol kótergen adam maǵan toqtaıdy deısiń be?.. Endeshe, bárimizdi de sýǵa batyryp ket.

— Sen, bala, taıtańdaı berme! Seniń jaıyń maǵan belgili. Turǵan jeriń búlik. Bir ret keshtim dedim ǵoı. Al biraq ekinshi ret kezdesseń ońdyrmaımyn.

— Endi kezdespespiz. Endi kezdese qalsań, bulaı taramaspyz.

— Bolsyn.

Kýrnos Ivannyń ámirimen Dos pen Tóleýdiń jigitteri áp-sátte bulardyń bar aýyn balyǵymen qosa qaıyqtaryna salyp aldy. Elaman qansha úndemeıin dese de, myna qıanatqa shydamaı:

— Áı, Ivan, bul qaı zorlyǵyń? Nıkolaı zamany etip edi ǵoı, — dep edi, Kýrnos Ivan qarq-qarq kúldi:

— Qazir Kerenskıı zamany ekeni esińnen shyqty ma?!

— Esimde. Kerenskııdiń de kedeıge teńdik ápermesin bilgem.

— Seniń teńdigiń túrmeniń túbinde. Al mynalar, — dep Kýrnos Ivan Móńkeniń jigitterin nusqap,-seniń jeliktirgenińe erem dep aý-quraldarynan aıyryldy. Erteń qatyn-balasyna asymdyq balyq taýyp bere almaı jerge qarap qalǵanda sóılesem sendermen, — dedi.

Bular aý-quraldan aıyrylyp uryǵa tonalǵandaı bop qaıtty. Únsiz topty ilgeri ótkizip jiberip, Elaman men Móńke keıindeý kele jatqan. Kenet Móńke myrs etti.

— Aǵań qalaı? Jaraǵan býradaı shabynyp, kúshine minip alǵanyn kórdiń be?

— Adam da bir, ıt te bir. It aıaǵyna as quıǵannyń pendesi.

— Solaı! Ketti ǵoı, áne! Bir Dos emes, keshegi bar dosyń baýyryńnan sypyrylyp shyǵyp, jaý jaǵyna jaryq bergen joq pa. Qandy kóılek jaýyńnyń aıtaǵyna erip, ózińdi qapqan kúıigin qaıtersiń?!

— Apyr-aı! Bular ádette osylaı birińdi-birińe aıdap sap qurtady ǵoı.

Móńke únsiz qostap bas ızedi. Qatyn-bala syrtta júr eken. Balyqqa ketken er-azamattyń kelýin kútip, qazandaryna sý quıyp, otynyn ázirlep qoıypty. Eń ar jaǵy balyq soıatyn shyptasyna deıin jaıyp, pyshaǵyn qaırap otyrǵanyn kórgende Elaman da, Móńke de jerge kire jazdady. Aldarynan shapqylap júgirip shyqqan balalarǵa qaraı almaı, kózin jerden kótermeı únsiz ótip ketti.

* * *

Úsh kúnnen beri Móńkege qaraǵan er-azamat teńizge shyqqan joq. Úsh kúnnen beri bul aýylda bir úı qazan kótermedi. Balkúmis sıaqtylar kúńkil shyǵara bastady.

— Aýzymyzdy keptirip qoıdy ǵoı. Munan kelmegenniń ózi jaqsy edi.

Jigitterdi bárinen buryn jumyssyzdyń azdyryp barady. Buryn bir-eki tartym aýyn ermek qyp teńiz ústinde júretin jandar úıden shyqpaı, qatyn-bala arasynda shyrǵalyp, renish, urys-keris kóbeıdi.

— Myna qorlyqtan ólgenniń ózi artyq edi.

— Iá, aıasatyn ne qaldy?.. Jaýmen jaýsha alysatyn...

— Elaǵa, baıaǵy patsha zamanynda da jaýǵa namys bermeı, jyǵylsań ta jaǵalasyp edik qoı.

Elaman úndemedi. Kisi óltirip, kek alý ońaı, biraq onan osy otyrǵan jandardyń esesi tola ma? Onan ese tolsa, keshe búl Fedorovty, Kálen-Qaratazdy óltirip edi... Elaman basqa jol izdedi. Táńirbergenniń aldynan ótkisi kep, tús aýa ony izdep bardy. Táńirbergen keshegi túrikpen joryǵynan keıin jurt kózine túse bermeı, teńiz jaǵasyna tikken shatyrdyń kóleńke jaq irgesin túrgizip tastap jumsaq tósekte jatyr eken.

— Elaǵa... tórge shyq! — dedi ol.

— Joq, osy aradan ketem.

— Nege asyqtyq, qonaq bol! Áı, qaısyń barsyń!.. Aqı kóz jigit bastaǵan eki dáý kirip kep, esik aldyna tura-tura qaldy. Táńirbergen alǵashqyda amandyq-saýlyq surap jyly shyraı berse de, Elaman sharýasyn aıta bastaǵanda óńi sýyq tartyp ala qoıdy:

— Teńiz meniki emes, Temirkeniki. Temirkeden teńdik alǵyń kelse, Shalqarǵa bar.

— Solaı de?! Janjalǵa barǵym kelmeı, bitim izdep kelip edim. Sen ólmeseń turma dep eki aýyldy bir-birine aıdap sap, qyrylystyryp qoıyp, qyzyǵyna qarap otyrmaqsyń ǵoı.

— Ne deseń de erik ózińde...-Elaman túk demeı, turdy da júre berdi. Munda kelgennen beri Múlgaýzınnen kórgen zábirin umytqandaı bop júrgen-di. Myna jaǵdaıdan keıin taǵy da qatty zábirlenip, kókiregi qaraıyp keledi. Beıbit otyrǵan aýylǵa qarý ákelgisi kelmegen-di. Qarýdyń aýylǵa da keregin qalǵanyn baıqap, bir jamandyqqa oıy aýa bastady. Táńirbergenge barǵanyn bir adamǵa aıtpady. Kúıleri taıyp bara jatqasyn bir kúni Móńke ekeýi Taldybeke boıyndaǵy bylqyldaq jas taldy kesip qabadan toqydy. Bul ekeýine Rza men taǵy birneshe jas jigit qosyldy. Alǵashqyda olar ermek tapqanyna máz bop edi, qabadan bitkesin ǵana osyǵan deıin bulardyń basyna kelmegen qıyndyqqa tap boldy: qabadandy sýy tolqymaıtyn qamysty, qoǵaly basat, kóltaban bolmasa, aqyraǵan ashyq teńizge salýǵa bolmaıtyn-dy. Elaman men Móńkeni syrtta kútip alǵan Álıza:

— Ne bitirdińder? — dep surap edi, Móńke qolyn bir siltedi, Elaman úndemeı, tórge ótip ketti. Bul ishke kirgennen qolyn sozǵan balasyn Elaman baýyryna qysyp otyryp, irgede súıeýli turǵan dombyrany qolyna aldy. Sol boıda qos ishekten sarnap qoıa bergen kóńilsiz saz sonan kesh bolǵansha dombyranyń saǵalyǵynda qylqyldap turyp aldy. Bunyń talaıdan beri aıta almaı, kókireginde qordalanyp, býlyǵyp júrgen talaı-talaı muń men zardy osy kúımen jetkizip, óksip otyrǵandaı. Álıza men Móńke únsiz tyńdady. Áke-sheshesiniń aýlynan kelgen

Balkúmistiń qara súr beti tútigip alǵan. Kimge tıiserin bilmeı, ydys-aıaqtardy teýip, esikti sartyldatyp ashyp-jaýyp, burqyldap búlinip júr:

— Qaıdan keldi qańǵyp? Aıaǵynda aýzymyzdy keptirip...

Buǵan Elamannyń qulaǵy úırengen. Bálekeıdiń qańqýyna kóńil bólmese de, osy kúni áldekimniń balasy jylaı qalsa da, as surap jatqan joq pa dep shoshyp ketedi. «Ne isteý kerek? Ne amal bar?» — dep oılap otyrǵanda, áldebir daýysqa eleń etip, syrtqa qulaq tikti. «Mynaý... Áı, mynaý Aıǵansha ǵoı», — dep oılady. Aý-quraldan aıyrylǵaly múlde esinen shyǵyp ketken eken. Aıǵansha eńbek aqysyna jazǵyzyp alǵan bir asym balyqty jókege orap, qoltyǵyna qysyp ákep, eshkimge bildirmeı esik aldyna tastaı saldy. Burynǵydaı emes, jubaý, úı ishindegilerge kóz salmaı, kishkentaı Áshimdi mańdaıynan sıpady da, bir janǵa lám-mım demesten shyǵyp bara jatty:

— Qyzym, jaı júrsiń be? — dedi Móńke. Aıǵansha toqtap tura qap:

— Tek... jaı... — dedi de shyǵyp ketti.

— Qaıyr-sadaqanyń aldy kele bastady. Buǵan da shúkir!

— Buny kim ákeldi?

— Álgi qyz.

— Alda aınalaıyn-aı! Qanatymen sý tasyǵan qarlyǵashtaı, biz qıyndyq kórgende osy bala bir kórinip qalady, — dedi Álıza.

— Seni qaıtsin? Úıińde boıdaq jigit jatpasa, balyq ákelmek túgil basyn da suqpas edi.

Elaman balasyn kóterip tysqa shyqty. Kóńil bólmeıin dese de, Balkúmistiń sózi tikendeı qadalady. Qaraqatyn sekildi Balkúmis te urys tilegen kezde sebep izdemeıdi. Ondaıda oǵan ózi tıisetin bireý tabylsa jetip jatyr.

* * *

Úıde emizýli balasy qalǵan qatyndar jumys aıaǵyna jany dyzyǵyp jetti. Soıyp jatqan balyqtaryn da jıystyrýǵa shamasy kelmeı, tura-tura júgirdi. Jalǵyz Aıǵansha ǵana qozǵalmady. Aǵalarymen arasy sýysyp ketkeli úıge barýǵa yqylassyz. Kishi aǵasyn qaı kezden jek kóretin. Jaqsy kóretin aǵasy Tóleý de ózgerip barady. Úı ishinde bir janǵa yrza bolmaı, únemi tómen qarap tunjyrap otyratyndy shyǵardy.

Ásirese Aıǵanshany kóziniń kyryna alyp, úıde de, túzde de sońyna adam salyp ańdytyp qoıatyn bop júrgen-di. Sol kúni úıge kesh qaıtqan qyz syrtqa shyqsa, esik aldynda turǵan Kenjekeıdi kórdi.

— Sen munda neǵyp tursyń?

— Aǵań jiberdi.

— Kúzetip tur ekensiń ǵoı? — dep Aıǵansha kúldi de, burylyp júre berdi. Kúndegi ádet boıynsha kún astynda jaltyrap jatqan aq tymyqty biraz jerge deıin keship bardy. Sosyn beti-qolyn jýǵaly shyt kóılektiń etegin eki tizeniń arasyna qysyp eńkeıe berdi de, sýda dirildegen ózin kórip toqtaı qaldy. Ózine anyqtap qaraǵany osy edi. İshte jatqan renish pe, álde jumystan sharshap shyqqasyn ba, kóz janary kirpik astynda qaljyrap, buǵan tunyq túbinen sonshalyq bir salqyn qarap tur eken. Aıǵansha kekse qatyndar arasynda jumys istep, boıyn kútýge murshasy kelmeı júrgeni bolmasa, óziniń Qudaı bergen ajar-kórkine áste shek keltirgen emes-ti. Buryn qyz bop boıyn kútpegeni kóńiline kirip-shyqpasa da, osy joly adam kúlgendeı alqam-salqam túrin kórip ózine, ásirese eleýsiz ótip jatqan ómirine nalydy da, sýda dirildegen beınesin bylǵalap shaıqap-shaıqap jiberdi. Jaǵada ózin kútip turǵan jeńgesine kóz salmaı únsiz jónele berdi.

Jel tynǵan. Teńiz de tynyp, ashyq aıdyn aqyryn tynys alyp solyqtap jatyr. Jyly kúzdiń sary shýaǵynda kisi janyn áldılep, aqyryn terbetkendeı rahat tynyshtyq bar. Tek oqta-tekte ańǵar jaqtan kóńil ashqandaı qońyr samal soǵyp, qımylsyz turǵan quraq basy silkinip sybdyrlap qalady.

Aıǵansha ótken joly da dál osy arada, dál osy ýaqytta Elamanǵa kezdesken-di. Sonda da dál osyndaı tilsiz tynyshtyqty qalap, kózi túsken nárseniń bárine kópten biletin jaqsy syrlasyndaı júregi lúpildep qýana qarap edi. Kezdesýdi qalaǵan Aıǵanshanyń ózi edi. Úıdegi janjaldan keıin aıtary kóp sıaqtanyp asyǵyp bolǵan. Biraq, bir ǵajaby, bir-birimen kezdeskesin ekeýi de úndemedi. Beıýaq keshte óz ishterinen tynyshtyq izdegendeı. Aıǵanshadan góri Elaman tuıyqtaý boldy. Aıǵansha onan jón suraǵysy kep, ishteı ábigerlenip bitti. Sonyń bárinde de janyna batatyn bir jerin aýyrtyp alam ba dep, batyly jetpeı toqtap qala berdi. Osy jigittiń ózinen múshel jas úlken ekenin bildi. Basyna aq jaýlyq túsisimen baqytsyz bolǵan talaı qurby qyzdardy kórse de, nege ekeni belgisiz, óziniń kelesheginen qoryqpady. Bala ákege qalaı sense, ózi de osy jigitke shyn júrekten kámilsiz senip edi. Jasy qyryqqa kele qoımasa da, samaı shashyn álden aq shalyp, keń mandaıyn qasiret izindeı ájim osyp tastaǵan osy bir kesek tulǵaly jigitte kóp syr jatqandaı. Birinshi kúni ol bar jaıyn aqtaryp salsa da, kelesi kúni qaıta kezdeskende úndegen joq. Aıtar syr áli de kóp bolǵanmen ózine qatty tyıym salyp, tartynyp boıyn tejep qalǵany anyq. Bul ne, ustamdylyq pa? Álde óz basynyń qasiretin aıtyp, qyz júregin ýlaı bergisi kelmedi me?

Aıǵansha balapan quraqtyń arasyna qalyńdap kire tústi de, kilt toqtady. Elamannyń qajyńqy keskini taǵy da kóz aldyna kelip, anyq, elestetip turyp, jan aýyrtqan aıanyshpen astyńǵy ernin aqyryn tistedi. Teńiz betten bir úzik map-maıda eskek jel soǵyp edi; bala quraqtar bar tobymen sýsyldap shuǵyl qýanysh bildirip, quddy qyz júregindegi syrǵa iltıpat bildirip, únsiz quptaǵandaı bop edi, biraq óz oıymen álek bop turǵan Aıǵansha ony sezgen joq.

Teńiz jaǵasynda tiri jan joq. Qaıyn sińlisine tańdana qaraǵan Kenjekeı keıindeý tur. Kóńilge bolmasa, qaıyn sińlisi burynǵysynan basqalaý sıaqty. Keıingi kezde úıde otyrǵanda da bular bilmeıtin belgisiz bir oı ony baýrap, ózimen-ózi oqshaýlanyp qala beretin bop júrgen-di. Ánebirde as iship otyryp, kenet qolynan qasyǵy túsip, oı bılegen kózdiń qarashyǵy adasyp, aldyndaǵy astan, janyndaǵy jeńgeler men aǵalardan adasyp, oıy, qıaly áldebir jaqta otyrǵanyn baıqaǵan. Kenjekeı úı ishindegilerdiń kózin ala bere qaıyn sińlisin saqtandyryp, aqyryn túrtip qap edi. Aıǵansha dir ete qalsa da, salmaqty qalpyn buzbady. Tek «birdeńe búldirip aldym ba?» — degen únsiz suraqpen jeńgesine qarap edi.

Kenjekeı sonyń bárin esine túsirip, biraq nege joryryn bilmeı, dal bop turdy da:

— Erkem, qaıtaıyq, — dep qulaqqaǵys qyldy.

— Jeńeshe...

— Iá, qalqam?..

— Jeńeshe... Sen aǵama ǵashyq bop qosyldyń ba?-Kenjekeı shoshyp ketti. Tóleý men Qalaý qyzdy Elamanǵa tańyp, izine ańdýshy salyp qoıǵanda da bul óz basy qaıyn sińlisine shyq jýytpaı, kóńilin ondaı oıdan taza ustap júrgen-di. Saqal-shashyna aq enip, egde tartyp qalǵan kisi Aıǵansha sekildi ýyzdaı jas qyzǵa jar bolýdan góri áke bolýǵa laıyq sıaqtanatyn.

Aıǵansha da álgi sózdi yssylaı aıtyp salǵanyn bildi. Sonysyna onyń ózi qysylyp, jeńgesin tas qyp moınynan qushaqtaı aldy. Kenjekeı Aıǵanshadan syryn jasyrmaıtyn. Bunyń jaıyna qaıyn sińlisi de qanyqty. Basqasyn bylaı qoıǵanda, keıingi jyldary kúıeýinen kóńili qatty sýyp, ishteı alystap ketti.

— Aı, qalqam-aı! Meniń jaıym ózińniń kóz aldyńda ótti emes pe?! Baıaǵyda ǵashyq boldyq pa, joq pa, osy kúni ótken ómirim ózime de kórgen tústeı. Qyzǵaldaq kóktemde kóz aldap bir kórinedi demeseń, kúzdiń qara sýyǵy soqqanda jer baıǵusta ne sıyń qalýshy edi?.. Jeńgeńniń basynan qańtardyń qaharly sýyǵy soǵyp turǵan joq pa? Menen ne suraısyń? Sen baqytty bol! — dep qaıyn sińlisin mańdaıynan sıpady.

Aıǵansha ańdaýsyzda jaqsy kóretin jeńgesiniń eń bir jany aýyratyn osal jerine tıip ketkenine ókindi. «Súıikti jeńeshem! Asyl jeńeshekem!» dep sybyrlap, ystyq ernimen Kenjekeıdiń betinen súıip-súıip aldy.

Bul kezde kún batyp ketip edi. Teńiz bette kóleńke kádimgideı aýyrlap, ol jaq tup-tutas qaraýyta bastady. Tek qyzyly sembegen kúnnen ár tusta úzilip qalǵan úıir-úıir sáýleler lypyldap bir-birlep sónip jatty. Bu da kúlip jatyp kóz jumyp, uıqyǵa bas qoıǵan alyp tirliktiń aqyrǵy tynysy, úziler shaǵy sıaqty edi. Áldeqaıdan ógiz shaǵala ókirdi. Kelmeı qalǵan jubaıyn keshki mekenine shaqyryp, qıǵylyq uryp jatyr ma?

Aıǵansha jeńgesiniń moınynan qushaǵyn jazyp aldy:

— Jeńeshe, sen kete ber. Men... myna aýylǵa soǵam.

— Qarǵam-aý, bunyń qalaı? Aǵań bilse...

— Meıli, bilse bile bersin.

Móńke aýlyna bet qoıǵan qyz keshki ymyrtta qapelimde kózden tasalanyp uzap barady.

* * *

— Qyz ben jigit keshe taǵy kezdesti. Qyzdyń ózi izdep bardy. Qurysyn, beti ashylyp buzylyp bolǵan ǵoı.

Qaraqatynnyń aýzynan shyqqan sypsyń úı men úıdiń arasyn da sýmańdap júrdi de, bir kúni qyz aǵasynyń qulaǵyna shalyndy. Tóleý esitken boıda úı ishiniń tas-talqanyn shyǵaryp, eki qatynyn sabap, eki buryshqa tyǵyp qoıdy. Yzaly jigit sol kúni qaryndasynyń jumystan qaıtqanyn da kútpesten jyn urǵan kisideı júgirip Móńkege bardy. Sálem bergen joq. Áı-sháıǵa qaramaı, qart balyqshyny ońashalap, syrtqa alyp shyqty. Móńke Tóleýdiń myna kelisi tegin emesin qatty buzylǵan túsinen tanyǵan-dy. Onsyz da arazdyqqa bet alyp bara jatqan eki aýyldyń arasyn tym qurysa osy tusta ýshyqtyrǵysy kelmegen qart balyqshy túsin jylytyp otyryp:

— Jaıshylyq pa, shyraǵym? — dep sypaıy jón surady. Qart balyqshynyń momyn júzin kórgende, dókir jigit óziniń adýyn túrinen yńǵaısyzdanyp qalǵan sıaqty. Arǵy jaǵynda aqtarylǵaly turǵan ashýly sózderdi týra bastamaı, áýeli janynda jel shaıqap yrǵalyp turǵan bir shoq sarsolmaǵa qol sozdy. Osyndaıda shóp ekesh shóp te kóleńdep kózge túsip jynyna tıip bitkendeı, jel astynda yrǵalǵan sarsolmaǵa qolyn sozyp umtyla bergende, o da bulǵań etip, basyn ary alyp qashyp, dál ustar jerde ýysynan shyǵyp ketti. Shóptiń myna qylyǵy onsyz da zyǵyry qaınap otyrǵan jigittiń yzasyna tıdi. Quıryǵyn basyp otyrǵan jerden jedel kóterilip, umtylyp baryp, yzasyna tıip bolǵan sarsolmany sheńgelin toltyra ýystap julyp aldy da, laqtyryp jiberdi.

— Jel aıdaǵan qańbaqtaı jer-sýymdy tastap, qara izdep qastaryńa kelip edim. Quıryq-jalym qysqa edi. Aıǵansha qyz bolsa da qasymda qara bop júrgen jalǵyz qaryndasym edi. Myna Elaman iniń azǵyryp jaryq kóńilime jara sap júr.

— Qoı, jarqynym, ósek shyǵar...

— Joq, shyn.

— Óz kózińmen kórdiń be?

— Kórgen kisi bar.

— Kim? Kim ol ózi?

— Qaıtesiń, aqsaqal?! Onan da ana jigitińe aıt! Qaryndasymnan aýlaq júrsin. Áıtpese...

— İrkilme, shyraǵym. Áıtpese ne isteısiń, onyńdy da aıt.

— Aıaǵyn qyrqam. Aıǵyrlyq qylatyn neme ǵoı, at qyp tarttyryp jiberem! —

— E, bárekeldi, er ekensiń. Sálemińdi aıtaıyn. — Tóleý turdy da júre berdi. Jer shuqylap otyryp qalǵan qart balyqshymen qoshtasqan joq.

Jamandyqtan júregi shaılyǵyp qalǵan qart balyqshy myna jigittiń jaýlyqqa ketken túrin jaqtyrmady. Elamandy aldyn ala saqtandyryp qoıǵandy jek kórdi.

Búgin bul aýylda bir oqshaý qonaq bar. Ol-Qultýma. Ana jyly muzǵa yǵyp, bir aıaǵy úsip aqsaq bop qalǵan soń balyqty tastap óz eline ketken-di. Sonan beri qara úzdirip, habar-osharsyz júrip, ótken kúni oıda joqta keldi. Elaman Qultýmanyń kelgenin syltaý qyp, qoly bos qarap otyrǵan kisilerdi Reıistiń úıine jınap edi. Móńkeniń kirgenin eshqaısysy baıqamady. Úı toly kisiler Elamandy ortalaryna ala otyrypty. Qyzbalaý jigitterdiń delebesi qozyp, «e, páli!» — dep kótermelep qoıady. Elaman bul otyrysta tipti bir túrli. Qas jyraýlarsha taqymynyń astyna bir jastyqty basyp apty.

Aq dombyranyń qos ishegin sabalamaı, saýsaǵynyń ushymen tyńqyldatyp shertip otyr. Jan adamǵa kóz salmaı, kúlimdegen júzin joǵary kóterip jadyraı tústi de, kenet tamaǵyn kenep qaldy. Sodan keıin salǵan jerden shyrqaı jónelmeı, oınaqy ánniń basyn baıaý alyp:

Basyna shaýyp shyqtym Aıyryqtyń,

Daýsymnan quıqyljyǵan aıyrylyppyn.

On eki aı qyz kórmegen sorly basym,

Qatynǵa tezek tergen qaıyrylyppyn,-

dep daýsy jetpeı bara jatqasyn osy arada dombyranyń qos shegin úzetindeı kijinip, qattyraq qaǵyp-qaǵyp jiberdi.

— Ýáde!

— Qaıtsin-aý, baıǵus aǵynan-aq jarylyp otyr-aý!

— Ózi me shyǵarǵan?

— Áı, bádik bolǵyr, bul Bataqtyń Sarysynyń Jarmola túrmesinen qashyp shyǵyp, eline qaıtyp kele jatqanda shyǵarǵan óleńi ǵoı.

— Bolsa bolar. Al biraq myna Elamannyń ar jaǵy buzyq. Sary aǵasynyń syltaýymen, tap osy arada qý bala óz kóńilinen habar berip jatpasyn.

Móńke tórge shyqpaı esik aldynda turǵan-dy. Án úzile bergende ol:

— Elaman, qaraǵym, beri shyǵyp ketshi, — dedi. Elaman qolyndaǵy dombyrany Qultýmaǵa ustata saldy da, syp etip túregeldi. Móńkeniń artyn ala syrtqa shyǵyp, úı janynda uzaryp qalǵan kóleńkege ekeýi qatar otyrdy. Móńke oǵan Tóleýdiń sózin túgel jetkizdi de, «káne, buǵan ne deısiń?» — degen suraqty keskinde baǵyp qaldy.

Elaman óziniń oılaýǵa da qorqatyn nársesine qyz aǵalarynyń qalaı aýzy barǵanyna qaıran.

— Tóleýdiń túri jaman, abaıla, — dedi Móńke.

— Qudaı-aý, Tóleýdi qaıteıin? Men qyzdyń kóńilin bile almaı qor bop júrmin ǵoı.

— Qyz ket ári bolmasa qaıtesiń?

— Onda taıynarym joq.

— Alyp qashasyń ba?

— Joq, tal túste, tórt kózderiniń túgelinde alyp kep, úıime kirgizip alam.

— Ony istete me? Eki birdeı aǵasy bar. Ar jaǵyn zertteseń-pil taban Táńirbergen jatyr. Ańdyssa-alady, alyssa-jyǵady.

— Men de jalǵyz emespin ǵoı.

— Sondaǵy arqa tireriń kim?

— Sen she? Seniń de tóńiregińde biraz tobyr bar emes pe?

Móńke kádimgideı nazyrqap, jer shuqyp otyr.

— Oı, qaraǵym-aı! Saǵan pana bola alatyn mende ne qaýqar qaldy? Tym qurysa baıaǵydaı qysylshańda qara aǵashtaı ıyqtasyp tura qalatyn irgeń bútin bolsa eken. Qasymda Kálen de joq. Menen ne suraısyń? Men de teńiz jaǵasynan qyzyl qanat shabaq alyp jep júrgen kári qarabaımyn.

— Móńke aǵa, nazyrqamashy, eńseńdi kótershi.

— Iyǵyńnan basyp tursa, eńseń qalaı kóteriler?..

— Qaladan ala kelgen... qarýym bar edi...

— Ol qaıda?

— Osy aradan bir kúnshilik jerde tyǵýly jatyr. Qolǵa tıse qantógis bop kete me dep qorqyp edim. Oǵan mynalar qoıdy ma?.. «Ólermen bolsań otqa tús», — dep shaptan túrtip, namysyńdy shuqyp otyryp aldy ǵoı.

Móńke Elamannyń osy qazir neden de taıynbaıtyn túrin baıqady.

— Abaılaý kerek.

— Endi taısaqtaıtyn eshteńe qalmady.

— Shyraǵym-aý, sen osy ne dep otyrsyn?

— Móńke aǵa, jigitterdi jı. Qorlyqqa kóngenshe, ólgenniń ózi artyq. Endigi jerge kúshke kúsh kersetip, tóbelesse tóbelesemiz. Áıteýir bir janǵa ese jibermeımiz.

— Meıliń bilsin. Bir esepten osynyń da durys shyǵar. Ashýly jigit úıge kirmesten tup-týra promsolǵa tartty. Aıǵanshamen sóılesip, aldynan ótip alǵysy keldi. Qyz kónse de, kónbese de, osy búgin kún keshtete atqa qonbaq. Iesiz qorada qaldyryp ketken myltyqty ákelip, aý-quraldan aıyrylǵan yzaly jandardy bir qımylǵa bastaýǵa bel baılady. «Sendermen sonan keıin sóılesken durys bolar», — dedi ishinen.

Promsolǵa taqaı bergende art jaqtan adamnyń úreı ushqandaı jaman daýys shyqty. Elaman shoshyp, artyna jalt qarap edi. Sýdyr Ahmet... Astynda qara at. Kıiz qalpaq kózine túsip ketken. Boz shekpenniń etegi dalaqtap, shaýyp keledi. «Muny Shalqarǵa ketti dep edi ǵoı? Álde sonan qaıtqan beti me? Daýsy qandaı jaman», — dep oılaǵansha bolmaı, Sýdyr Ahmet nar qarany borbaılap, tusynan shaýyp ótti.

— Attan!.. Attan!.. Jaý... Jaý!..

Elamannyń júregi muzdaı boldy. Úıden ashýǵa býlyǵyp shyqsa da, ol endi ne ilgeri júrerin, ne kelgen izben keıin qaıtaryn bilmeı, eki oıly bop turǵan ústine bir top jigit júgirip keldi. Bular da esteri shyǵyp ketken.

— Elaǵa, Sýdyraqtyń aıtqany ras boldy. Ulyqum boıyndaǵy aýyldardy jaý shaýypty.

— Ja-ý? Ne qylǵan jaý?

— Túrikpender. Qazaqtan kek alamyz dep shyǵypty. Qazirgi beti tym qatty deıdi.

— Ótirik bolar, shyqqan jeri senimsiz eken, — dedi bireý. Bunyń shyndyǵyna Elaman shúbá keltirmedi. Keıingi kezde Táńirbergenniń jigitteri Jóneýit hannyń Tekejáýmit ishindegi baı qudasyn shapqanyn el ishi kópten beri áńgime ǵyp júrgen-di.

— Elaǵa, buǵan ne deısiz? — dedi Reıs.

— Táńirbergen men Dosqa habar berińder. Tym qurysa osy tusta alaýyzdyqty qoıyp, tize qosyp tirlik qylǵanymyz jón.

— Elaǵa, onan eshteńe shyqpaıdy. Táńirbergen ketkeli jatyr.

— Qashqaly jatyr de! Úı irgesine jaý kelse, árkim óz basyn oılaıtyn ejelgi ádet. Aqtaban shubyryndyda da súıtken. Apyr-aı, qıyndyqta el basyn qosa almaı, qor boldyń-aý, — dep Elaman jigeri qum bop qalyp otyrdy da, — já, qaıtemiz. Ketetin kisige jol ashyq. Káne, otyrmalyq. Qamdanyńdar. Men bir kúnge ketem. Keýdemde janym bolsa, erteń keshke oralam.

Jigitter onan jón suramady. Elaman da olarǵa jónin aıtpaı, Shalqardan minip kelgen jaman tuǵyrdy erttep, sol kúni tús aýa júrip ketti. Jóneýit hannyń jigitteri dál bir dala quıynyndaı, osy elge ylǵı da tutqıyl tıip qan-josa ǵyp, qyryp-joıyp ketetin raqymsyz qatal edi. Qońyrat, Shymbaıǵa barǵan astyqshylar Jóneýit han dese záre-quty ushatyn-dy.

Kún keshkirse de kúndizgi aptap ystyq áli kúshinde. Jaǵaǵa kelgeli jaman attyń búıiri shyǵyp, toıynyp qalǵan edi. Elaman toǵyn shaıqaǵysy kelmese de, qazirgi asyǵys jaǵdaı amalyn qurtyp, aýyldan shyǵa sala qamshy basty. Birde sydyryp, birde shoqytyp, aq pen qyzyl arasynda Bel-Arannyń kezinen asty. Topyrysh tuǵyr qos búıirin tepkilep, qamshy salǵan saıyn yńyranyp qaıta-qaıta qumalaq tastap kele jatqan-dy. Teńizdi artqa tastap qalyń buıratqa kire bergende ilgergi jaqtan túıdek-túıdek shań shyqty. «Jaý ma?» — dep oılady Elaman. Sýyq úreı júregine shaýyp, ilgeri júrer-júrmesin bilmeı eki oıly bop turǵanda, shań arasynan jylqylar kórindi. İle-shala jylqyshylardyń keshki aýadan qıqý salǵan ashshy daýsy estildi. Alaıaq kók jylqylar tynysh dalany dúbirletip, seldeı qaptap kelip qaldy. Jylqy sońynan kósh kórindi. Bulardyń da júrisi sýyt. Shańyraq artqan túıelerge baılaǵan shelek, jez quman, jez legender dańǵyr-duńǵyr, dúrligip qatty júrip keledi. Qatalap shóldegen qatyn, balalar kózderi shúńireıip, erinderi kezerip ketken. Kirpik-qasy shań. Osy yssyda kólikteri de qara ter bop sabylyp keledi eken. Elaman kósh basyndaǵy kisilerdi irkip, at ústinen bir-eki aýyz tilge keldi.

— Oıbaı, jaýdan qashyp kelemiz.

— Kóp pe?

— Kórgen joqpyz. Bizdiń ar jaǵymyzda otyrǵan aýyldy shapty...

— Al, qaıda panalamaqsyńdar?

— Bilmeımiz. Betimiz-teńiz jaǵasy.

— Endeshe, bet alystaryń durys. Aldaryńda balyqshy aýyly bar.

— Shyraǵym, óziń kim bolasyń?

Elaman jaýap bermesten atyna qamshy basty. Toń at bir baýyr jerden keıin órge qaraı shapqandaı ókpesi qarlyǵyp, yrsyldaı bastady. Jamaldatqyrdyń júrisi sekildi shabysy da jaman. Tórt aıaǵyn tórt jaqqa siltep, túıeshe tapyraqtaıdy. Elaman onyń ólgenine qaraıtyn emes. Shabysy jaıylyp bara jatsa qos ókpege tepkilep, basqa kózge sabalaı túsedi. «Apyr-aı, úlgere alsam jarar edi. Myna jamaldatqyr dalaǵa tastamasa qaıtsin?» Jary joldan aýǵanda at boldyrdy. Tula boıy malshynyp terlep, tanaý qaǵyp yrsyldap kele jatyp, jazataıym tuıaǵyn jýsan qaqsa da súrinip ketedi. Aldaǵy qońyr jalǵa ázer shyqqan-dy. Sonan yldıǵa salǵanda aldyńǵy aıaǵyn indigeshke tyǵyp aldy da, omaqata qulady. Alańsyz otyrǵan Elaman er ústinen ushyp ketti. At moınynan asyp, eki-úsh ret domalap tústi. Sol boıda ushyp turdy da, attyń shylbyryna jabysty.

At qozǵalmady. Tanaýynan qan ketti.

* * *

Ulyqum boıyn jaılaǵan Tileý-Qabaqqa qarasty birneshe aýyldy túrikpen shapty dep esitkende, Táńirbergenniń júregi muzdaı bolyp edi. Olardan bir kúndik jerde, Qaralakópte otyrǵan óziniń aýyly esine túskende jas myrzanyń jany qydyryp syrtqa shyqty, ishke kirdi. Kimmen aqyldasaryn, qapelimde ne isterin bilmeı sasqanda, oılap tapqan jalǵyz jubanyshy-bálkim, baı aýyldardy shapqasyn qoıasy tolǵan jaý qazaq jerine ilgerilep kirmeı, yrǵap-jyrǵap keıin qaıtar dep, ózin-ózi aldarqatyp jubatsa da, báribir jany baıyz tappady. Osy joly túrikpender ótkende bularda ketken kegin qaıtarmaq bop, qanyna qaraıyp kele jatqany anyq. Endeshe, kóre qal, olar tyrnaǵyna ilikkendi talaı bermeı, qaharyn buǵan tigip kele jatpasyna kim kepil?

Táńirbergen bir jigitti aýlyna shaptyrdy: «Tez kóshsin! Qalaǵa jaqyn otyrǵan qalyń eldiń ishine kirsin. Men de keshikpeı jetem», — dedi.

Túrikpenderdiń habaryn esitken jurtta es-tús joq. Dosqa qarasty jigitterdiń qabaǵy túsip ketken. Bári de páleniń qaıdan shyqqanyn biledi. Olardyń biletinin Táńirbergen de bildi de, bul arada turaqtamaı, qarasyn batyryp, tezirek taıyp turǵysy kelse de, kúndiz júrý qaýipti bolǵasyn kúnniń batqanyn kútti. Jaý keletin jaqqa qaraýyl qoıdy. Ózi de bıik shoqalaqtyń basynda tóńirekke kóz sap tur edi, qasyna Qalaý keldi. Qatarlasýǵa bata almaı, bir qadam keıin toqtap:

— Myrza, — dep dúńk etti. Daýsy unamsyz. Aýzyna sý toltyryp alǵandaı, byldyrlap,-móký-sóký ne kerek, myrza... óziń pylaı... pata almasań... pıligin maǵan per. Qaryndas meniki ǵoı. Qudaı aldynda da suraýyn ózim kóterem. Kúná-saýapyn da moınyma alyp, qoınyńa sap pereıin, — dep oǵash tilek bildirip edi.

Táńirbergen:

— Meni qatynsyz, qaryndasyńdy baısyz qalady dep tursyń ba? Óı, násilsiz ıt! Ket! — dedi.

Tomaı qulaq turǵan jerinen tapjylmady. Táńirbergen: «Oı, malǵun, ket», — dep aqyra jazdady da, ózin ustap qaldy. Myna jigittiń osynsha qaısarlyqpen basyn baýyryna alyp, tunjyrap turǵan túrine tańdana qarady. «Buǵan kisi óltirý qıyn bolmas», — dep oılady da:

— Seniń qaryndasyńdy qaıtem. Sońyna sóz ergen qyzdyń keregi qansha? — dedi.

— Ol ósek.

— Ósek emes, shyn. Qaryndasyńdy maǵan bergiń kelse, áýeli ananyń júrimin qysqart. Kúıeksiz qoshqardaı, qýalap ketip júrgen kórinedi ǵoı!

Qalaý burylyp júre berdi. Táńirbergen onyń qatty shıryǵyp ketkenin bildi. Keshegi kúni Dos pen Táleýdiń qolynan kelmegen jamanshylyqtan myna tomaı qulaqtan júzi taımaıtyn qataldyq baıqady. Onyń kózin qurtsa, teńiz jaǵasyndaǵy eldiń buǵan narazylyǵy biraz báseńsıtinin ishi sezip tur.

Kún keshtete teńiz jaǵasyna kóp aýyl qulady. Malda esep joq. Ásirese, jylqylar tanaýy pyr-pyrlap, shań arasynan jony shubartyp shyǵyp jatty. Táńirbergen alaıaq kók jylqylardy birden tanydy. Mynaý qaıyn atasynyń ataqty kókalasy.

Qaıyn atasy Táńirbergenge jylap kóristi. Ánsheıinde kózi tolmaıtyn jylqylaryn qazirgideı qysylshańda qaıda tyǵaryn bilmeı, teńiz jaǵasynyń qamys-qopaǵyn pana kórip kelipti. Táńirbergen júre sóılesti. Sony baıqaǵan Tileý-Qabaq baıynyń balasy Álı jetip kep, Táńirbergenge atynyń tumsyǵyn tireı toqtady. Bul ózi tik minez týralyǵymen aýyzǵa ilige bastaǵan qara sur jigit edi.

— Áı, jezde! Biz tynysh otyrǵan el edik, búlikti bastaǵan sen ediń. Jaý seniki. Jeme-jemge kelgende «ólmeseń-turma», — dep túrikpenderdiń tyrnaǵyna bizdi ustap berip, óziń taıyp turmaq ekensiń ǵoı.

Táńirbergen jas jigittiń orynsyz qyzbalyǵyn mysqyldaǵandaı, oǵan kúle qarady:

— E, kim úıdegen?

— Ákemmen nege durystap sóılespeısiń?

— Qoı, shyraǵym. Úlkendi syılaýdy senen úırenbespin. Onan da sen jigit bolsań, ana ıirilip turǵan kóshke bar da, jar astyna aparyp ornalastyr. Qatyn-balalar shóldegen shyǵar. Bul arada tushshy sý joq. Tushshy sý Aqbaýyrda, bizdiń qorada ǵana bar. Osy aýyldaǵy mesterdi jınap, úı tikkenshe sender sý ákelińder. Al biz, — dep Táńirbergen qaıyn atasyna buryldy.

— Ie, aınalaıyn... — dep Tileý-Qabaq baıy jas balasha elp ete qaldy.

— Al biz qamsyz bolmaıyq. Jigitterdi jıaıyq.

— Durys... durys aıtasyń, aınalaıyn... Táńirbergen álgiden keıin baldyzyna nazar aýdarmady.

Bir aýyldyń baǵlan myrzasyn áp-sátte op-ońaı qol balaǵa aınaldyryp, «saǵan laıyǵy sol» degendeı ony sýǵa jumsady da, ózi qaıyn atasyn ertip anadaı jerde ıirilip turǵan kóshke qaraı ketip bara jatty.

— Qap, myna túlkiniń qorlyǵyn-aı! — dedi Álı. Táńirbergen erteńine kún shyqpaı turdy. Qaıyn jurtyn balyqshylar aýlynan bólektep, óz aldyna derbes bir aýyl ǵyp ornalastyrdy.

Tileý-Qabaq rýy qaı zamannan soıyl soǵar, «sen tur, men ataıyn», erjúrek el-tuǵyn. Jigitteri de kóp eken. Jaý joqtaǵy ánsheıin jelókpelik bolmasa óńsheń jaraý at minip, soıyl, shoqpar óńgerip, kelseń kel dep alaqanyna túkirgen yǵaı men syǵaı. Táńirbergen ishteı yrza bop, súısinip qaldy. Burynǵydaı emes, osy tusta ózine de jiger, jalyn paıda bop, Dos aýly men qaıyn atasynyń aýlyn sońyra bastaryna kún týa qalsa qaırat kórseter qımylǵa ázirlep, qamsyz bolmaý jaǵyn qarastyryp júr. Aty júırik jigitterdi jaý betke shyǵaryp, ber jaǵy-Bel-Aran, arǵy jaǵy-Botash Uıaoba, Syrǵaqty, Jetimqara sekildi bıik basyna qaraýyl qoıdy. Qalǵandary da attan túspeı, teńiz jaǵasynda bas qosqan el-jurt sergek otyr.

Táńirbergenniń aqylymen jas qyz, sulý kelinshekterdiń ústi-basyna eski-qusqylardy kıgizip, beti-qoldaryn jýmaı kúldi-kúıeleshtegen. Bıyl el qoraǵa kire uzatylǵaly buǵaǵynan úzilip otyrǵan Táńirbergenniń sulý baldyzy bar edi. Qazir ony taný qıyn. Ústine saýynshy áıeldiń kıimin kıgizip, qaryna shelek ilip, álem-jálem qyp qazan-aıaq jaqtan shyǵarmaı qoıdy. Buryn mundaı kıim kıip kórmegen erke qyz óziniń qazirgi qorash qalpyna boıy úırenbeı, kóringennen qysylady. Ásirese,qurbylary aldynda basqadan buryn ózi uıalyp bitti.

Óziniń osy bir múshkil halin mysqyldaǵandaı, kisi-qara aldynda qylymsyp, qysylǵan boıyn qaıda tyǵaryn bilmeı qalady.

Jaǵaǵa kelgeli baı aýylda damyl joq: uzatylatyn qyz jasaýy men baı úıdiń asyl buıymdaryn kıizge orap, teń-teńimen qamys arasyna tyǵyp jatyr. Olar osylaı eki kún sabyldy. Úshinshi kúni Jóneýit hannan habar bolmaı ketkesin kóp kisi qoryqqandy qoıdy. Teńiz jaǵasynyń masa, sonasy talap mazasy ketken jurt alǵashqy kúnderi boı tasalaǵan qamys arasynan shyqty. Qyrǵa úırengen maldar oıdyń shóbinen otyn ala almaı, júdeı bastady. Tileýqabaq baıy mal ajarynan qysy-jazy kóz almaı, qońy sál qısaısa da jany shyǵyp ketetin sharýashyl kisi edi. Ol keń jaılaýǵa asyqty. Kúıeý balasynyń álde de bir-eki kún erýlep kúte turaıyq degen saqtyǵyn qulaǵyna ilmedi. Kún shyǵar-shyqpasta úı ishin oıatty. Qamysqa tyqqan teńderdi ákelip túıelerge artyp, abyr-sabyr bop jatqan ústine Jóneýit hannyń jigitteri saý ete qaldy. Árdaıym qamsyz otyrǵanda osylaı ústinen buıqyt basa qap dán tatqan kezendi jaý osy joly da daǵyradaı bórikteri qaýqıyp jabyndydan shyǵa-shyǵa keldi. Sol boıda attaryna taqym basyn, qıqý sap qaptap ketti. Qamsyz otyrǵan aýyldyń er-azamatyna es jıǵyzbaı, aǵyzyp kele jatyp aq semseri jarqyldap, ústi-ústine myltyq atyp, úsh aýyl ý-shý boldy. Jigitter beldeýde turǵan attaryna mine almady. Qatyn-balalar dúnıe múlikti tastaı qashty. Úsh aýyl taıly-taıaǵymen qamysqa tyǵyldy. Álı bastaǵan Tileýqabaq jigitteri jer qaıysqan maldy jan-jaǵynan qıqýlap qýyp aparyp, Qandyózektiń alqymyndaǵy qalyń qamysqa tyqty. Ústine kisi-qara kirgende qamys ishinde syńsyǵan masa, sona dý etip birden jabyla ketti. Maldy da, jandy da qapelimde qan-josa ǵyp soıyp tastady. Masa, sona shaqqan jylqylar Shurqyrap kisinep, sıyrlar ókirip, quıryǵyn shanshyp qamys arasynan qashyp shyǵyp jatyr. Qoılar mańyrap, túıeler bozdap, ıtter ulyp, bala-shaǵalar jylap, qamys ishi qapelimde ý-shý, azan-qazan boldy da ketti.

Qatyn-bala men mal-múlikpen eshkimniń jumysy bolmaı, árkim óz basyn qaıttap bet-betine bosyp ketken, Sýdyr Ahmet te osy kóptiń ishinde shekpenimen basyn búrkep apty; qara attyń qoltyǵyna kirip, janyn qoıarǵa jer tappaı zarlap júr. Masa shaqqan saıyn baj etip yrshyp túsedi.

— Oıbaı!.. Oıbaı, jaryp ketti, — dep sarnap, shekpenniń shalǵaıymen jelpip otyrdy da, qary talǵasyn:-Qudaıy qurǵyr-aı, túrikpenniń oǵy da osy sary masanyń tumsyǵyndaı bolar. Qamys arasynan shyǵaıyqshy, — dep jalynady.

Osy kezde órt burq etti. Túrikpender kisi boıynan asatyn ný qamysqa kirýge qorqyp, jel jaǵynan órt jibergen-di. Tunyp turǵan qamys ot tıgen boıda laý etip, órt ıe bermeı gúrildep ala jóneldi. Qyzyl jalyn aspanǵa shapshyp, býdaqtaǵan qara qoshqyl tútin, sytyr-sytyr, pyshyr-pyshyr janǵan qamys, mal-jan dem ala almaı tunshyǵa bastady.

— Oıbaı, qyryldyń!

— Óldik!

— Órt!

Qamys arasy uıqy-tuıqy. Ý-shý, azan-qazan. Jan saýǵalap órtten qashqan kisiler kimniń qaıda ketkenin bilmedi. Táńirbergen de osy bulań-talanda qasyndaǵy jigitterden kóz jazyp qalǵan-dy. Órt ıisin sezgesin-aq sıyrlar ókirip, jylqylar qulyn, taılaryn aralaryna alyp jany yshqynyp júıtkip josyp júrdi de, bir kezde bar tobymen dúsirlep kep Qandyózekke qoıyp ketti. Sýy tereń, aǵysy qatty ózektiń eki beti tik jar edi. Táńirbergen Qandyózekke minbelep toqtady.

— Janýarlar-aı, qyrylady-aý... Qyrylady-aý endi! Sý beti jylqydan kórinbedi. Esi shyqqan jylqylar quryqtaı moınyn sozyp pyr-pyrlap ózektiń arǵy betine bardy da, tumsyǵy jarǵa tirelgesin jalt berip keıin qaraı saldy. Qaıtar jolda kári-qurtań attar, býaz bıeler álsirep, óz denesin ózi aýyrlaǵandaı sý túbine bata bastady. Qulyn, taılar Qandyózektiń qatty aǵysyna shydamaı, sý ishinde basy qyltyldap yǵyp bara jatyp, jany yshqyna shyńǵyryp kisinegende Táńirbergenniń tóbe quıqasy shymyrlap ketti. Bul ózi anada bolys aǵasy ólgende de kózine jas almaǵan záti qatty jigit edi; kóz aldynda sýǵa ketip qyrylǵan jylqylardy kórgende shydap tura almaı, at basyn asyǵys bura berdi. Aq arǵymaq ıt tumsyǵy batpaıtyn bıik qar qamysty keýdesimen omyraýlap jaryp keledi. Qapelimde attyń omyraýyn, tumsyǵyn, quryqtaı uzyn moınyn nar qamystyń soıy tilgilep qyzyl ala qan ǵyp tastaǵan-dy. Aıań basqan saıyn arǵymaq tańym astynda dir-dir etedi. Jas bala bilegindeı nar qamys jan-jaǵynan shypyrtyp sabalap, masa-sona talap tula boıy shıedeı bolǵan myrza at ústinde otyra almaı, olaı bir, bulaı bir burylyp, taqa bolmaǵasyn basyn zegiren beshpettiń jaǵasyna tyǵyp, jol erkin aq arǵymaqqa berip, at jalyn qushyp jatyp aldy. Táńirbergen qalyń qamysqa ilgeri lep kirse de, ana jaqta jaý shapqan halyqtyń ýlaǵan-shýlaǵany emes, ana joly Qalaý qolǵa túsirgen túrikpen jigitiniń shyrqyraǵan jan daýsyndaı; qol-aıaǵyn qyl shylbyrmen baılap, japan túzde qaldyrǵan jigittiń dál bir Táńiriden ajal tilep, shyr-shyrlaǵan jalynyshty únindeı. Táńirbergen qulaǵyn basa jazdady. Atyn tebinip, qamys arasyna tereńdep kire tústi.

Órt etek alǵan saıyn qamys ishindegi jan-janýardyń esi shyqty, qaıyrý bermeı, qulyndaı shyrqyrap qamys arasynan úıir-úıirimen qashyp shyǵa bastady. Jóneýit hannyń jigitteri qýyp álek bolmaı, qaraýylǵa ilikkenin atyp qulata berdi.

Qoı, eshki, qatyn-bala aıaq astynda qaldy. Qamys ishi qara qoshqyl tútin. Bireýdi bireý kórmeı, ana qyzdan, áke baladan aıyrylyp, yzy-shý halyq órt astynan júgirip shyǵyp jatyr. Ústi-basyn órt shalǵan, bet-aýzy kúldi kúıelesh kisiler órt ishinen júgirip shyqqanda qarsy aldynda myltyǵyn kezegen túsi sýyq túrikpender tur edi. Seńseń quraıysh astynan shúńirek kózderi zár shasha qadalady. At ústinen myltyqtaryn kezep, órtten shyqqan kisilerdi aıdap ákep bir araǵa ıirip jatty...

Qolǵa túsken kisilerde es-tús joq. Jóneýit hannyń jigitterine qarsylaspaı, aıdaǵan jaqqa topyrlap júrip keledi. Alǵashqy lektiń ishinde Álı, Qalaý, Tóleý, Dos bar. Sýdyr Ahmet súrine berdi.

Alty-jeti túrikpen jar basyndaǵy balyqshylar aýlynan bir qora kisini aıdap shyqty. «Mal-múlkimiz joq, bizdi qaıter deısiń», — degen oımen, bular úılerinen qozǵalmaı otyryp qalǵan-dy. Qamysqa tyǵylǵan halyqtaı emes, ázir bulardyń qyry jyǵyla qoımaǵan. Ústi-basy bútin. Móńke, Rza, Qultýma qatar kele jatqan-dy. Bulardyń ústine qamys arasynan shyqqan bir qora áıeldi aıdap ákeldi. Rza Aıǵanshany alystan tanydy. Álgi bir qarbalasta oramalyn joǵaltyp apty. Qalyń qara shashy burqyrap, qyz júzin jaýyp ketken. Ústinde qyzyl shegi bar aq shyt kóılek.

Shamasy, qurbashy bolý kerek, basqalarynan góri ózgesheleý kıingen bir túrikpen anadaıdan aq arǵymaǵyn oıqastatyp kep Aıǵanshamen qatarlasty... At ústinen eńkeıip áldene dep til qatyp edi, Aıǵansha úndemedi.

— Qudaı-aı, qor boldyń-aý! — dedi Rza óziniń dármensizdigine kúıinip.

— Bizdi qaıter eken, á? — dedi Qultýma baldaǵymen shoınańdap yrǵyp basyp.

— Kim bilsin?..

— Atar ma eken?

— Atsa atatyn shyǵar.

Qultýma súrinip ketti. Osydan keıin býyny dirildep, aıaǵyn basa almaı baldaǵy taıyp kete bergesin Rza ony qoltyǵynan aldy. Túrikpender áıelderdi asyqtyryp, qamshy siltep qýalaı jóneldi. Rza Tóleýdiń eki áıelin kórdi. Kishkentaı qyzy ere almaǵasyn Kenjekeı qolyna kóterip aldy. Aıǵansha kóppen birge júgire tústi de, kenet toqtaı qap, keıingi jaqta kele jatqan Álızany súıemeldedi. Móńkeniń jórgektegi balasyn etegine salyp alǵan kári áıel júgire almaı, alqynyp aıaǵyn ázer basyp kele jatyr eken.

— Qor boldyń-aý! — dedi Rza tistenip.

* * *

Túrikpender jylqylardy úıir-úıirimen aıdap ákep, Bel-Arannyń bet aldyndaǵy keń jazyqqa ıirdi. Maldardy aıdap aparý úshin saqadaı on jigitti tańdap aldy. Kóshken-qonǵanda júk artatyn kisiler óz aldyna. Olardy basqalarǵa qospaı, óz aldyna bólek alyp shyǵyp, aldaryna salyp aıdaı jónelgende qatyn-balalar ý-shý boldy.

— Sanaı bastady! — dedi Qultýma sybyrlap. Móńke jańa baıqady: bir syzyq boıyna tizip qoıǵan úsh aýyldyń er-azamatyn túrikpender basynan túsip sanap keledi eken. Toǵyzǵa deıin sanap, onynshy kisini saptan súırep alyp shyǵyp jatyr.

Álı Tóleýmen qatar turǵan-dy. Baı myrzasynyń ázir qyry jyǵyla qoımapty. Etegin shalýlaǵan boz shekpenniń belin býmaı, syrtynan jelbegeı kıe salǵan eken. Qamshysy da qolynda. Ondyqqa iligem be degen oımen úreıli halyq arasynda túrikpendikterden kóz qıyǵyn aıyrmaı turǵan-dy. Qater ózinen ketip qasynda turǵan Tóleý onynshy bolǵanda júregi ornyna tústi.

— Baýyrlarym-aı!..-dedi Tóleý sasqalaqtap. Qatar turǵan kisiler oǵan kóz salmaýǵa tyrysty. Tóleý quddy moınyna buǵalyq túsken asaýdaı, ózin saptan alyp shyqpaq bolǵan túrikpenniń tabanyn jerge tıgizbeı súırep ala jóneldi. Qaýqıǵan seńseń bórik astynan aınala tóńirekti qapysyz baǵyp turǵan túrikpenderdiń ishinen bireýi atyn ytqytyp jetip bardy da, Tóleýdiń arqa-jonyn ostyryp tartyp-tartyp jiberip edi, tórtpaq palýan deneli jigit basyn ıyǵyna tyǵyp bir ýys bop búrise qaldy da, jylandaı ysqyrǵan qamshy astynda qaıqańdap júgire jóneldi.

Túrikpender máz bop qarq-qarq kúlip jatyr. Tek baǵanaǵy qurbashy kúlgen joq. Ýysynda qysyp alǵan qamshy sabymen basyndaǵy aq seńseń quraıyshty kózine taman ysyryp qoıdy. Qalaqtaı qyr murny sopaqsha betinde jaldanyp tur. Imek murynnyń úsh jaǵy ústińgi ernine tıer-tımes. Kúnge kúıgen qaıys qara beti jybyr etpeı, shúńirek kózimen qazaq jigitterin qybyrsyz baǵyp qapty. Ásirese, qamshy astynda qaıqańdap qoıa bergen jańaǵy iri qara jigitti kórgende, Hıýada turatyn aǵylshyn ofıser esine tústi. Syrtynan «sary saıtan» dep ataıtyn aǵylshyn ofıseri ánebir joly ózderine qarý-jaraq berip, qazaq jerine jóneltip jatyp: «Qarýdyń myqtysy-qataldyq», dep eskertken. Sosyn óziniń tájirıbesin aıtyp: «qarańǵy halyq qara kúshti syılaıdy. Qazaq pa, qaraqalpaq pa, ózbek pe, shapqan aýlyńnyń on adamnan bireýin atyp ket. Onan halyqtyń eshteńesi ketpeıdi. Qoryqqan el qarsy tura almaıdy», — dep keńes bergen-di. Qurbashy esik pen tórdeı arǵymaqtyń ústinde qamshy ustaǵan qolymen búıirin taıanyp apty.

Qultýma:

— Kelip qaldy. Endi qaıttik? — dep qasynda turǵan Móńkege tyǵyla tústi.

Túrikpender jaqyndaǵan saıyn Qultýma jany dyzyǵyp, baldaǵymen yrǵyp, Móńkeniń bir ana, bir myna jaǵyna shyǵa berdi. Eńgezerdeı sińir qara túrikpen jaryq ernin jalap qoıyp, qamshy sabymen qazaqtardy keýdege túrtip sanap keledi. Móńkege úsh kisi qaldy. Qypylyqtap turǵan Qultýma bir yrǵyp Móńkeniń arǵy jaǵyna shyqty. Sińir qaranyń sýyq júzi jalt etip, qadala qarap edi, jerge kirip kete jazdaǵan Qultýma qol-aıaǵynan ál ketip, sileıdi de qaldy. Sińir qara eki búktep alǵan qamshymen Móńkeniń keýdesin qattyraq nuqyp:

— Toǵyz, — degende, myna jaqta turǵan Qultýma shyńǵyryp jiberdi. Eki túrikpen ony súıreı jóneldi. Qultýmanyń qolynan baldaǵy túsip ketti.

— Aǵajandar-aı... baýyrlarym-aı... qutqaryńdar-r!.. — dep artyna jaltaqtap, jalǵyz aıaǵymen demep basa almaı, súıretilip barady. Oǵan qaraǵan túrikpen joq. Kelesi ondyqtardy súırelep alyp shyǵyp aýyl ústin ý-shý, azan-qazan qyldy da jiberdi. Qurbashy qasyndaǵy kisilerine birdeńe dep til qatyp edi. Olar attaryn tebinip, jańaǵy ondyqtardy jan-jaǵynan qorshap tura qalysty. Bári de bir qolymen myltyǵyn kezep, shúrippeni basqaly ámir kútip tur.

— Oıpyrym-aı, mynaý sumdyq qoı.

— Jaýyzdar-aı...

— Sorlylardy...

Qultýma jan-jaqtan úńireıgen myltyq aýzyna kóz toqtatyp qaraı almaı, qolymen betin basyp aldy. Tóleý únsiz. Kózin jerden almaı tursa da, qurbashynyń qamshy ustaǵan qolyn kenet qaharlana kóterip alǵanyn basqadan buryn kórdi. Túrik pender de, qazaqtar da demin jutyp tynyp qaldy. Bári de qurbashynyń joǵary kóterip alǵan qolyna qarap, tús joq, óń joq qatyp qapty. Qurbashy qolyn siltep qalǵanda birneshe myltyq tars-tars atyldy. Tóleý ózin atqan sińir qaraǵa jalt qarady. Oń tıgenin bildi. Tek qaı jerine tıgenin bilgen joq. Ol óziniń jas ekenin, ólgisi kelmeıtinin oılady. Tek ony myna sińir qaranyń nege bilmeıtinine túsinbedi.

— Jaýyzdar!

Sińir qara bir atqannan qulata almaǵanyna yzalandy ma, appaq tisi aqsıyp ketti. Ol ekinshi ret atqanda Tóleý qos qolymen keýdesin basa qaldy. Biraq sonda da qulamaı, qos tizesi búgilip turǵan jerine shógip otyra qaldy. Qolyna ilikken jýsandardy qarmalap, osqylap jerdi tyrnalaı bastady. Kóz aldynda jańa ǵana shalqyp jatqan teńiz, Bel-Aran, ózin atqan jańaǵy sińir qara túrikpen bunyń ózimen birge túpsiz meńireý qurdymǵa iz-tússiz batyp bara jatty. Tóleý basyn astyna ala gúrs etip jerge qulap tústi. Qultýma oń tıgen boıda jan tapsyrdy. Jany shyǵar aldynda basyn kólegeılegen qolyn bir seripti de, otyrǵan jerine jantaıyp jyǵyla ketti.

Tileý-Qabaq rýynyń bir jigitine oń qaǵastaý tıgen edi. Jigit qasha jóneldi. Qurbashy atyn tebinip qaldy. Qutyla almasyn bilgen jigit jalt etip artyna qaraǵansha bolmaı túrikpen sypyrtyp kep mashyqty qalpynsha shabatyn jaǵyna qısaıa berdi. Zyrqyrap bara jatqan jigit kenet qalshıyp tura qaldy. Omyraýy ashylǵan aq kóılektiń jaǵasynan shyqqan qylsha moınynyń saǵaǵyn ala sermegen qylysh kúnge shaǵylysa jarq etti. Jóneýit hannyń jigitteri buǵan da máz bola qarq-qarq kúldi.

Qalǵan on bir kisini túrikpender bir-bir oqpen jaıǵara saldy. Sonan keıin mundaǵy túrikpender shapqylasyp mal basyna ketti. Keıinirek qalǵan qyz-kelinshekterdi osylaı qaraı aıdady. Qyz-kelinshekter kósh jerden ańyrap daýys salyp keledi. Kóp eliktiń arasynan aǵasynyń alpamsadaı iri denesin birden tanyǵan Aıǵansha qol-aıaǵynan ál ketip, qasyndaǵy bir áıelge asyla ketti. Bir jan jubatqan joq. Aıǵansha júgirip baryp aǵasynyń óligin qushaqtaı aldy.

— Baýyrym... Aǵa-ekem!..

Túrikpender qalǵan qyz-kelinshekterdi aldyna salyp, aıdap áketip barady. İshinde Tóleýdiń kishi áıeli men Táńirbergenniń baldyzy-baı aýyldyń sulý qyzy bar. Qurbashy Aıǵanshany kútip, qaraılap tur. Aıǵansha kenet qurbashynyń kózin ala bere atyp túregeldi. Qurbashy jalt qarady. Qyzdyń qolyndaǵy kezdikti kórdi.

— Jaqyndama!..-dedi Aıǵansha. Qurbashy taban jerden tap berdi. Kózdi ashyp-jumǵansha qamshymen kezdik ustaǵan qyz qolyn qaq bileginen tildirip ótti. Qyz shyr etip otyra qaldy. Kezdik túsip ketti. Qurbashy kúlimsiredi de, at ústinen sozylyp, jerde jatqan kezdikti ilip áketpek bop edi, Móńke osy sátti tosqan eken. Atylyp baryp kezdikke qolynyń ushy tıe bergen qurbashynyń jelkesine qonjıyp otyra ketti. Endi bir qımylmen ony jerge at ústinen julqyp túsirdi de:

— Atty usta! — dedi.

Aıǵansha shylbyrǵa jarmasty. Móńke arǵymaqqa bir-aq yrǵydy. Aıǵansha da Móńkeniń taralǵysynan ustap qatarlasa berdi. Móńke qyzdy ilip aldy da, at basyn Bel-Arannyń kezine týralap aǵyza jóneldi. Úsh túrikpen ilese qýdy.

Tóleýdi atatyn sińir qara túrikpenniń kók qasqa arǵymaǵy salǵan jerden sýyrylyp shyqty. Ol biraq boz arǵymaqqa jete almasyn bilip, ıyǵynan bes attaryn aldy. Aǵyzyp kele jatyp, jalǵyz qolymen kózdep atyp edi, oq Móńkeniń basyn jalap ótti. Qart balyqshy at jalyna eńkeıip, buǵyp keledi. Qaıta-qaıta kóz qıyǵyn qýǵynshylarǵa tastap jaltaqtaı berdi.

Boz arǵymaq uzyn moınyn ushqan qýdyń suńǵaǵyndaı sozyp jibergen. Tastaq jerdi tasyrlatyp, pyr-pyrlap ushyp keledi. «Janýar-aı, qandaı asyl mal ediń». Móńke qýǵynshylarǵa taǵy da burylyp qarap edi. Kók qasqa atty túrikpen áldenege keıindep qalǵan eken. Onyń aldyna endi keıingi ekeý túsipti. Attary jete almasyn bilgesin ústi-ústine oq jaýdyryp keledi. Bir oq atqa tıdi. Boz arǵymaq áldenege súringendeı boldy. Boıynan ál ketip bara jatqanyn sezgen janýar sońǵy ret jan ushyra shurqyrady da, moınyn astyna ala qulady. Móńke men Aıǵansha domalap tústi. Móńke ushyp túregeldi. Jalma-jan qolynan ushyp ketken bes atarǵa jarmasyp, bir tizelep otyra qap alas-qapasta kózdemeı asyǵys atyp edi. «Tımedi-aý», — dep oılap edi, joq, túrikpenniń qolyndaǵy qylysh ushyp tústi. Tizgin de qolynan shyǵyp, at jalyn qusha qulady. Sóıtkenshe kók qasqa atty túrikpen kelip qalǵan eken. Eki joldasynyń kóz aldynda oqqa ushqanyn kórse de beti qaıtatyn emes. Qaýqıǵan qara bórik astynan qadalǵan kózin qart balyqshydan aıyrmaı, tisteri aqsıyp kijinip apty.

Móńke onan burynyraq atyp edi; biraq oǵy bitken myltyq ot almady, túrikpen atqan oq Móńkeniń dál keýdesinen tıdi.

* * *

Artynan qýǵynshy shyqpasyn bilgen Jóneýit hannyń jigitteri eshkimnen aıylyn jımady. Ózderi shapqan aýyldardyń malyn, janyn aıdap el kóshkendeı yzǵytyp ýlatyp, shýlatyp qaıtty. Aral, Kaspıı aralyǵyndaǵy ań bolmasa, adam aıaǵy baspaǵan Ústirttiń mań jazyǵyn betke ustaı otyryp elsiz túzben asyqpaı, aqyryn júrip otyrdy. Tek mal-jan shólden qatal qyrylýǵa qaraǵanda, sonaý el shetinde shalǵaı jatqan Qasqa-jol, Qaratamaq tusynda taǵy da teńizge qulady.

Bul Aral teńiziniń sypyra batys beti; osydan Qaraqalpaqqa jetkenshe tik jar, qatpar-qatpar kók shyq. Qulaýyn taýyp túspese kólikti kisi túgil jalǵyz-jarym jaıaýlar da teńiz jaǵasyna mańaılap bara almaıdy. Kóp júrgen qalashylar men el tonaýshy urylar ǵana teńizge tóngen quz-shyńdardyń belgili-belgili tustarynda kók tasty jaryp shyqqan muzdaı bulaq sýyn oıynda ustap, dál ústinen qulatyp otyratyn.

Mynalar da teńiz jaǵalyǵyndaǵy sýy bar jerdiń bárin biledi eken. Quz shyńnyń tis syndyrǵandaı muzdaı sýyna mal-jandy qandyrǵasyn sol araǵa bir túnep, erteńine ertelete turyp, ózara qaýqyldasyp atqa qondy. Arttan shań shyqpaǵasyn asyqpady. Jer aıaǵy alys. Osy ystyqta kóp maldy tyrqyratyp qýalaı bermeı, úıir-úıir qyp bólip, otyn alǵyzyp áýenimen aıdap otyrdy.

Mal aıdaıtyn da, júk artatyn da qazaqtar. Olarmen birge tórt-bes túrikpen únemi mal basynda. Kóz jazbaı torýyldap otyratyn qatal. Alǵashqy kúni qashpaq bolǵan bir jigitti taban aýzynda atyp tastady. Sonan beri mal aıdaýshylardy aldaryna salyp, ilgeri ozdyryp jiberip, qyz-kelinshekten dámesi barlar keıinde, kósh basynda keledi. Olar alǵashqy kúni-aq tutqyndaǵy qyz-kelinshekterge sóz saldy. Mundaı jerdegi Jóneýit hannyń salty boıynsha qoly jetkeni qalaǵanyn áketpeı, tańdaýdy tutqyn qyzdar men kelinshekterdiń ózderine berdi. Qyz-kelinshekter aýyldan shyqqaly shananyń basyna búrkep, at ústinde syńsyp kele jatqan-dy. İshterinde ún shyǵarmaǵan Baljan ǵana. Baljan basyna túsken úmitsiz haldi bilip, birden qataıyp aldy.

Túrikpenderdiń Jóneýit hannan keıingi basshysy sińir qara bolatyn. Kesheden beri ol Aıǵanshaǵa qaıta-qaıta qıastap kep qasynan ketpeı qoıyp edi. Biraq qyz til qatpady. Sińir qara jaqyndasa syrt aınalyp, únsiz bezerip ala bergesin, bir ret ol kók qasqa arǵymaqty tebinip qap úzeńgi qaǵystyryp ken, qyz astyndaǵy attyń tizgininen ustady. Osy arada ójet qyzdy ózine qaraı qatty julqyp buryp aldy. Aıǵansha taısalmady. Sińir qara túrikpen qara eltiri quraıysh astynan kózin qadap, demin ishine yzǵarmen jutyp alǵan-dy. Ol kúle biletinin de kórsetkisi kelgendeı, kútpegen jerden jymıdy. Sonyń ózinde jyltyr qara beti jylymaı, tek tistenip alǵan jup-juqa erin arasynan appaq tister yrsıdy.

— Kónesiń. Áıtpese, kúshpen kóndirem, — dep qyzdyń kózine kirpik qaqpaı, qadala qarap turdy da, ilgeri júrip ketti. Aıǵanshadan keıindeý kele jatqan Táńirbergenniń baldyzy bul ekeýin syrtynan baǵyp otyrǵan-dy. Sińir qara ketken boıda sulý qyz astyndaǵy kúreń jorǵany tebinip, taıqaltyp kep Aıǵanshaǵa qatarlasty.

— Qurbym, qasaryp qaıtesiń? Shara qalmady ǵoı. Kónseıshi.

— Óziń kóngensiń ǵoı?

— Qaıtem?.. Qalaǵanyńa tı dep otyr ǵoı, ózim ánebir jastaýynyń eteginen ustaımyn.

— Qutty bolsyn! Toıyńa shaqyrarsyń.

— Tutaq! Tańdaǵanyńa tımeseń, sońyra tastaǵanyna zar bolarsyń.

Keshke qonǵan jerde Tileý-Qabaq baıynyń qyzy bir túrikpenniń jeteginde ketti. Aıǵansha eki kúnnen beri aýzyna as almaǵan-dy. Sińir qara oǵan sý bergizbeı, qysymdy qataıta bastady. Tús aýa shól qınaǵan qyz ersiz jaıdaq at ústinde otypa almaı, beli úzilip bara jatty. Kún keshtete túrikpender Qasqajol, Qaratamaqtyń deńgeıine jetti. Uzaq júristen kóliktiń beli talǵasyn osy araǵa aıaldamaq. Shyń ústindegi qotyr qara, baıalyshtardy qushaq-qushaq qyp ákelip, mazdatyp ot jaqty. Qyz-kelinshekter as pisirip jatqanda myna jaqta joryqtan oljaly qaıtqan shapqynshylar túńgi ottyń sáýlesinde qaýqyldasyp sóılesip jatty. Sińir qara túrikpen olardyń áńgimesine aralaspaı, kesh boıy kóziniń astymen Aıǵanshany baqty da otyrdy. Onyń ámiri boıynsha bul túni de túrikpender Aıǵanshany ortaǵa alyp, otty aınala qorshap jatqan-dy. Aıǵansha búginnen qalsa aıaǵy alysqa túsip ketetinin bildi. Mynalarǵa kúdik týǵyzǵysy kelmegen qyz qarańǵy túnde qabaq japqyzbaı lapyldap janǵan ottyń shetine qısaıdy. Júzi sýyq qatal kisiler kóz jazbaı, ańdyp jatqanyn bildi. Tún ortasy aýa buny uıqy qysty. Ásirese, tań aldyndaǵy tátti uıqy talyqsyrata bastaǵanda óz qolyn ózi qanyn aǵyza qyrqyp aldy.

Qansha saq bolǵanmen uzaq jortýyldan talǵan shapqynshylar tún ortasy aýa tegis uıqyǵa ketti. İshterindegi uzaq ańdysqany-sińir qara edi. Aıǵansha da ala-bóle osydan qorqyp edi, ol qor ete qalǵanda qyz saqtyqty umytyp, basyn kóterip aldy. Ot sónipti. Kúl arasynan saqshynyń oıaý kózindeı jalǵyz shoq qana jyltyrady. Aıǵansha áýeli shoqqa qarady. Sosyn otty qorshap jatqan túrikpenderge moınyn sozyp qarady. Boıy muzdaǵan túrikpender buıyǵyp, bir-birine tyǵyla túsipti. Sińir qaraǵa jalǵas jatqan eki kisiniń arasynan aıaqtyń ushymen ótkendeı ǵana sańylaý kórdi. Aıǵansha ilgeri umtyla tústi de, dereý toqtaı qaldy. Tula boıy qalshyldap áketip barady. Júregi dúrsildep qatty soǵyp bara jatqasyn qos qolymen keýdesin qysyp, sál turdy da qaıta júrdi. Eki túrikpenniń arasyndaǵy jańaǵy qyl kópirdeı jerden aıaǵyn ushynan basyp abaılap ótse de, artyna burylyp qaraýǵa qoryqty. Myltyǵyn baýyryna qysyp, qalǵyp otyrǵan kúzetshiden kóz qıyǵyn aıyrmaı, aqyryn-aqyryn uzaı berdi.

Tún tastaı qarańǵy. Juldyzdar sırek; tuńǵıyq túbinde qadaý-qadaý jyltyrap, sóner shyraqtaı bop diril qaǵyp tur. Dala tańy áli belgi bermese de, biraq tap qazir taıaý qalǵanyn sezip, Aıǵansha júgirip keledi. Buta túbin qonaqtaǵan qus bir ret aıaǵy astynan pyr ete qap edi. Aıǵansha shyńǵyryp jibere jazdap, alaqanymen aýzyn basa qaldy. Osydan keıin jýyq arada ózine-ózi kele almady. Myna jym-jyrt dúnıe taǵy da úreıge tolyp, eki ókpesin qolyna alyp, qustaı ushyp kele jatqan. Bir kezde tań syz berdi. Kóz jeter jer keńeıip, shyǵys jaq sarqabaqtana bastady. «Olar da oıanǵan bolar?» — dep oılady qyz. Sińir qara bárin aıaǵynan tik turǵyzyp, izine túsip qýyp kele jatqandaı kórdi.

Aıǵansha bir jerge boı tasalaı turǵanyn jón kórdi. Túrikpenderdi izinen adastyrǵysy kep, teńizge jetkenshe qyltanaq óspegen qyzǵylt tastaqtyń ústin basyp júrdi. Shyń ústi jazyq, boı tasalap jasyrynatyn jer bolmaǵasyn, ol endi teńizge tónip turǵan kók qatpar shyńǵa bet túzedi. Shyn qolǵa túskendeı bolsa, shyń basynan qulamaq bop, osy oıǵa ishteı bekip edi.

* * *

Jar basyndaǵy balyqshylar aýyly aýyr qaıǵyny ázer kóterip tur. Móńke, Tóleý, Qultýmadan basqa taǵy on bir kisi qaza taýypty. Esi shyqqan halyq alǵashqy jaý shapqan kúni ólik jaıyn oılamaǵan-dy. Erteńine ǵana Elı men Dos úsh aýyldyń er-azamatyn jınap, qaza tapqan kisilerdi qara molaǵa jerledi. Bularǵa jaıshylyq kezdegi kóp kádeniń biri istelgen joq. Joryq kezindegi ólik jóneltkendeı topyraqpen júzin jaba saldy. Ólikterdi jerlep bola bergende, qamys arasynan Táńirbergen shyqty. Masa, sona talaǵan. Nar qamys jyrtqan ústindegi kıimde saý-tamtyq joq. Beti-qolyn qamys tilip, shıedeı qyp tastapty. Ý-shý bop jatqan aýyldy kórgesin bundaǵy bar mán-jaıdy bildi de, bir janǵa soqpaı syrǵaıaqtap týra jaılaýǵa tartyp bara jatqan-dy. Tileý-Qabaq baıy kúıeý balasynyń aldyn oraı júgirdi:

— Táńirbergenjan... toqta... toqtaı ket!

Ákesiniń sońynan Álı júgirdi. Bu da qolyn bulǵap aıqaılap keledi. Táńirbergen amalsyz qaıyryldy. At ústinde turyp kútip aldy. Tileý-Qabaq baıy aýyr denesin ázer qozǵap, yrsyldap júgirip keldi de, at jalyn qushaqtap eńirep jiberdi.

— Táńirbergenjan-aı, endi qaıttim? İshpeı-jemeı jıǵan maldan aıyrylyp, sorlap qaldym ǵoı.

— Bekem bol! Qudaı salǵan is, kónbeske lajyń qaısy?..

— Qudaıy qursyn... Oıbaı-aı, qý taqyr bop qaldym ǵoı...

— Qoı, ata! Mal ashýy-jan ashýy. Janyń kúıgesin aıtyp turǵan shyǵarsyń. Bas amandyǵyn tile. Bas aman bolsa, kedeılikten ólgen kisi joq. Myna balyqshylar aýly da tabylǵan torta-shabaǵyn jep kúneltip otyr ǵoı.

Álı áńgimege aralaspaı, ákesiniń syrt jaǵynda turǵan-dy. Jezdesiniń sózinen «Menen eshteńe dámetpe», — degen oıyn anyq ańǵardy da:

— Áı, áke, bunyń syryn bilgendeı bolyp ediń ǵoı. Buǵan jylaǵansha, endigi jerde ne kútseń de teńizden kút. Jasyńdy tyı, júr, — dep Álı ákesin jeteleı jóneldi.

Táńirbergen júrip ketti. Yńǵaısyzdanyp barady. Biraq sol boıda jýyp-shaıyp: «Osynyń ózi durys boldy», — dep oılap, qaıyn atasynan tez qutylǵanyna qýandy.

* * *

Jaý shapqan aýyl azan-qazan. Qatyn-bala jylap, aman qalǵan er-azamat bir-birine kórisip, ý-shý bop jatqanda, qubyla betten bir kisiniń qarasy kórindi. Qolynda myltyq pa, taıaq pa, jerge súıretip, bir jyǵylyp, bir turyp táltirektep keledi. Aýyldyń shetine ilikkende áli qurydy ma, álde súrindi me, «sý-ý!» — dep qolyn ilgeri sozyp qulap tústi.

— Mynaý... Áı, mynaý Elaman ǵoı?

Syrtta júrgen jurt japa-tarmaǵaı júgirip, kisi-qara jınalyp qaldy. Bireý basyn kóterdi. Bireý júgirip baryp sý ákeldi. Elaman es-tússiz. Aýzyna aparǵan sýdy bas salyp, tógip-shashyp uzaq ishti.

— Sorly ólýge kelipti ǵoı.

— Aıtary joq. Qudaı ońdap, abyroı bolǵanda el shetine jetkenin aıt.

Elaman áli de eshkimdi, eshteńeni sezgen joq. Erni sýǵa tıer-tımeste muzdaı ter mańdaıynan burq etti. Qolynan shelek túsip, sylq etip otyra ketti.

— Úlgirdim be?

Qasynda qaýmalap turǵan kisiler úndemedi. Bári de Elamannan kózin alyp qashyp, tomsaryp, tunjyrap alǵan.

— Ne boldy? Nege úndemeısińder?

— Elaǵa, aıtatyn da eshteńe qalmady.

— Ne deıdi? Ne dep tursyń?

Elaman ózine jaqyn turǵan bir jigitke súıenip táltirektep ázer túregeldi.

— Ne boldy, aıtyńdar?

— On tórt kisini atty. İshinde Móńke, Qultýma, Tóleý bar.

— Kóp jigitti alyp ketti. İlip alar qyzdar men kelinshekterdi de áketti.

— Áttegen-aı, úlgire almaǵan ekem ǵoı. Ózderi qansha, kóp pe?

— Kóp deıtin kóp te emes. Tek qarýy saıly. Bes qarýy boıynda.

— Ketkenderine kóp boldy ma?

— Bir kún...

«Bir kún?»... — dedi Elaman ishinen.

— Aıdaǵan maly bar, onsha uzaı qoımaǵan bolar, — dedi Álı Elamannyń arjaq oıyn ańǵarǵandaı.

Elaman qalyń qabaq qara sur jigitti tanymady. Biraq kim de bolsa onyń jaý qýýǵa ázir turǵan túrin tanydy.

— Jigitter, — dedi Elaman kóp ishinen kózin álgi qara sur jigitten aıyrmaı,-biz de el edik qoı. Tiri qalǵandarymyz, tym qurysa, jaý qolynda ketken baýyrlarymyzdy...

— Shyraǵym-aý, qur qol emessińder me?

— Aqsaqal, endi biz de qur qol emespiz.

— Bir myltyq az ǵoı... Óziń bil, halyqty qyryp almasań bolǵany.

— Qoı ári! Qol qatpaǵanda aman qalǵanyń belgili. Ul, qyzyń jaý qolynda shyryldap barady... Al sen buta túbine tyǵylǵan torǵaıdaı bas qorǵap qalmaqsyń ba? Káne, Tileý-Qabaqtyń jigitteri, bylaı shyǵyńdar!..-dedi álgi qalyń qabaq qara sur jigit aıqaılap.

Elaman túsi basqa jigitterge tańdana qarady. Ol ásirese Tileý-Qabań jigitterine ámir berip, bir sátte olardy shoqtaı ekshep jınap alǵan myna qara sur jigitke súısinip tur.

— Shyraǵym, atyń kim?

— Álı.

Jaý shapqan aýyldyń jańa ǵana saǵy synyp turǵan jigitteri eńsesin tiktep ala qoıdy. Qamys arasynda qalǵan attardy qurmalap ustap erttep jatyr. Er tappaǵandary at arqasyna toqym, terlik salyp jaıdaq minip, soıyl, shoqparyn aldyna óńgerip apty. Elaman kóptiń arasynan Dosty kórdi. Qolynda Kýrnos Ivannyń qos aýyzy. Ózine qarasty jigitterdi bastap shyǵypty. Elaman baıqamaǵan boldy.

— Ázirsińder me?

— Ázirmiz, Elaǵa!

— Tartyńdar! — dedi Elaman aıqaılap. Astynda Tileý-Qabaq baıynyń báıgi kógi. Kesheden beri jortýylda múıizdeı bop jarap baýyryn tartyp alǵan.

Tús aýa bergende kóz ushynan shań kórindi. Bular dereý atqa taqym basty. Soıyl, shoqpar óńgergen júz qaraly qol jym-jyrt dalany dúbirletip zor aıbatpen túıilip keledi. Jaǵadaǵy aýyldy qyzyl ala qan ǵyp qyryp, Tileý-Qabaq baıynyń kók ala jylqysyn aldyna salyp, qyzdaryn kúńdikke, jigitterin quldyqqa alyp yrǵap-jyrǵap qaıtqan túrikpender tipti qannen-qapersiz, beıqam, jaıbaraqat ketip bara jatqan-dy. Bulardy jelkesine tónip kelgenshe sezgen de, baıqaǵan da joq-ty. Tek tý syrtynan tosyn dúbir shyqqanda ǵana jalt qarap, qýǵynshylardyń qaramyn kórip shoshyp ketti. Qaısy bireýler qasha jónelmek bolǵanda, ózderiniń arasyndaǵy qaýqıǵan seń-seń bórikti sińir qara qurbashy:-Qaıt! Qaıt! — dep jolyn kes-kestedi. Bes-alty túrikpen Tileý-Qabaq baıynyń jylqysyn qıqýlap, aldaryna salyp qýyp ala jóneldi de, qalǵandary tosqaýylda turyp qaldy.

Qýǵynshylar at basyn qoıa bergen. Soıyl-shoqparyn ońdy-soldy bylǵap, tastaq dalany dúbirletip, úlken aıbar-súspen tónip kelip qaldy. Sińir qara taqymy astynda bir orynda turmaı, shıyrshyq atqan arǵymaqty tyrp etkizbeı tizginin tartyp tur. Ústine kelip qalǵan qaharly qoldyń oń boıy aldynda aq shyt oramalmen basyn short túıip baılap alǵan batyr tulǵaly eńgezerdeı iri qazaqtan kózin aıyrmaı, ár qımylyn baǵyp qapty. Jan-jaqtan uran tastap, aspan astyn jańǵyrtyp kele jatqan myna qaharly qalyń dúrmektiń arasynda tek jalǵyz ol ǵana tisin qaırap, ún-túnsiz túıilip apty. Qolynda myltyq. Bular keshe balyqshylar aýylyn shapqanda osy qazaq kózine túsken joq-ty. Kim de bolsa, mynaý qanyn torsyqqa quıǵan bireý. Eshteńeden taıynatyn túri joq; oqpen almasa, birme-birden alǵyzbaıtyn, ıa ólem, ıa óltirem dep oqqa ózin baılap, astynda qustaı ushqan attyń quryshtaı moınyna bu da bar boıymen ilgeri umtylyp, myltyǵyn kezep kelip qaldy. Sińir qara túrikpen basyndaǵy shańyraqtaı qara quraıyshty qamshynyń sabymen ilgeri ysyryp, kózine taman túsirdi de, álgi aq, oramady qazaq myltyǵynyń qaraýylyna iline bergende atyp jiberdi. Qalǵan túrikpender bir-bir atty da, sińir qaranyń sońynan at basyn jalt-jalt buryp qasha jóneldi.

Oq Elamannyń sol ıyǵynyń shoqtyǵyna tıgen edi; myltyq daýsynan úrikken at ústinen túsip qala jazdap, saý qolymen erdiń qasynan ustap, boıyn ázer-ázer bıledi. Onda da qasynda úzeńgi qaǵysyp kele jatqan Álı dereý umtylyp Elamandy aýytqyp bara jatqan jaǵynan demep súıeı bergen-di. Elaman oǵan myltyǵyn berdi de:

— Meni tasta. Analardy qý. Adam-qarany qutqaryńdar! — dedi.

— Jaqsy, Elaǵa, — dedi de, túrikpenderdiń sońynan quıǵytyp aǵyza jóneldi.

Bul ózi bir kisige derbes áli keletin qarýly jigitti. Attyń qulaǵynda oınaıdy. At ústindegi urysqa da myqty. Júırik at, tıgish myltyq, búrkit, tazy ustaǵan Ulyqum boıyndaǵy ataqty ańshy bolatyn. Ulyqum boıynyń ataqty kók alalary taqymyna tıgen bir top jas jigit túrikpenderdiń izin ókshelep tura qýyp, birnesheýin uryp jyqty. Álı aldy-artyna qaramaı qashqan túrikpenniń ishinen qara quraıyshty sińir qarany izdedi. Sony kózi shalǵan boıda óne bir at ústinde daǵdylanǵan mashyqpen qaraýylǵa ilige bergende aǵyzyp kele jatyp atyp edi; «tımedi-aý», — dep qorqyp edi; kózi aldynan dári tútini seıile bergende sińir qaranyń daǵyradaı teri quraıyshy onyń bir jaǵyna qaraı aýytqyp, bylǵań etken basynan sypyrylyp túsip, aýada ushyp bara jatqanyn kórdi. Jaýdy sonan ári qýmaı at basyn keıin burdy. Bir top kisimen keıinde qalǵan Elamanǵa kep, attan tústi. Elamannyń oq tıgen ıyǵynyń basyna kıiz kúıdirip basyp, aq shúberekpen qatty tartyp baılapty.

— Mal-jandardy qutqara aldyńdar ma?

— Qutqardyń, Elaǵa...

— Bárin de me?

— Joq, bári emes...

— Bizden shyǵyn kóp pe?

— Bir jigit óldi, úsh kisi jaralandy. Osy kezde jaý qolynda tutqynda ketken Ráıis júgirip kep, Elamandy bas salyp, qushaqtaı aldy:

— Aǵaeke-aı, senderdi de kóretin kún bar eken ǵoı...

— Qalǵandaryń qaıda?

— Kele jatyr...

— Aı...

— Aıǵansha... Ol ótken túni qashqan...

Elaman jigitterdiń bas-aıaǵyn jınap aldy da, dereý atqa qondy. Júz qaraly kisi qaıtar jolda qanatyn jazyp keń dalanyń qoınaý-qoınaýyn, qýys-qýysyn, saıyn jyrasyn súzip shyqty. Jol-jónekeı kezdesken bıik-bıiktiń basyna shyǵyp, birneshe kisi qatarlasyp tura qap, daýys qosyp aıqaılaı aıqaılaı tamaqtary qarlyqty.

— Jan ushyrǵan qyz, bul kezde aýyldan shyqqan shyǵar, — dedi Álı.

Osy qısynǵa kóńili aýdy da, Elaman da aýylǵa jetkenshe asyqty. Sharshap-shaldyqqandaryna qaramaı, olar túńgi salqynmen jortyp otyryp tań aldynda aýylǵa jetip edi; biraq Elaman Álı men Ráıis bastaǵan on jigitti jasaqtal, qyzdy izdeyge attandyrdy. Olar úsh kún sabylyp, oıdan-qyrdan izdep taba almaı, qaıtyp keldi. «Saý bolmady ǵoı», — dedi Elaman. As-sýsyz, kóliksiz, ań bolmasa, adam júrmeıtin japan túzde bas saýǵalap qashqan jas qyz ashtan óldi me? Álde qara úzip adasyp ketti me?

Elaman óreli tańdy kózinen atyrdy. Zil basqan boıy aýyrlap, basy meń-zeń bop túregeldi. Ráıisti shaqyryp aldy:

— Móńke bolsa joq. Bul aýyldyń endigi seneri ózińsiń. Ne oılap júrsiń, shyraǵym?

— Ózińizben aqyldassam dep edim.

— Meniń aıtarym: ólgenniń artynan ólmek joq;. Tiri tirligin istegen. Qatyn-bala kúızip qalmasyn. Talap qyl!

— Maqul, Elaǵa. Ózińiz... qalaısyz?

— Qaıǵydan kisi ólmeıdi.

— Múmkin, tiri shyǵar... Tabylar...

— Álı qaıratty jigit kórinedi. Endigi jerge sonymen yńǵaılas bol!

— Maqul, Elaǵa.

— Ol paqyrlardyń kúni qazir senderden tómen. Teńizge úırenip ketkenshe qatyn-balalaryna qazandyq balyq berip, qarasyp turyńdar. Adam kúni adammen. Já, endi bara ber!

Erteńine qaza bolǵan kisilerdiń jetisin berdi. Tús aýa úlkender bastaǵan mol top aýyl syrtyndaǵy Qaramolaǵa baryp Quran oqyp qaıtty. Birin-biri súıemeldep, «oı, baýyrymdap» daýys salyp barady.

Qaratóbe basynda Elaman jalǵyz. Quran oqyǵanda otyrǵan ornynan qozǵalmaı, ıyǵy salbyrap shógip qalǵan. Syrtynan qaraǵanda qyr basyna qanaty talyp kep, tósin tasqa soǵyp qonǵan qyran tárizdi. Mola basynan tarap bara jatqan halyqty kózimen jóneltip, tunjyrap otyr. «El bop eńseńdi kótere almaı-aq, kez-kelgenniń tabany astynda kete berer me ekensiń?» — dedi Elaman kúrsinip.

Bálkim, talany solaı jazylǵasyn kóne beretin shyǵar. Sharasyzdyq ta-shermendelik. Biraq basqa túskenniń bárin kórseń de, kóngeniń qalaı? Osy qazaq nege kóngish? Ashtyqqa kónýge bolar, al biraq qorlyqqa kóngen qasıet pe? El namysy úshin erleri eńse kóterip, uran aıqaılap shyqqan kezi bolǵan ba? Kóneniń kózi ǵoı dep qarıalardan jón suraǵan kezi boldy. Qansha jasasa da olardyń osy ómirden túıgen záredeı de sabaǵy bolmapty.

Arǵy-bergi zamannan aýyz toltyryp aıtar jaqsylyq taba almaǵasyn olar óz eliniń tirligin uzaq-sonarǵa sap, baıaǵy zamanda ótken dańǵoı batyryn, sasyq baıyn, qyzyl tilin bezegen bıin maqtap, jón suraǵan keıingi urpaqqa tirliktiń jolyn qıyndata túsedi. Endi birde kóp biledi degen qarıalardyń ezi keleshektiń qamyn oılaýdan góri keıingi jaǵyna jaltaqtap, alǵa talpynǵan jastardyń úmit-armanyn qaıyryp ákep kóne zamannyń súrleýine sala beredi. Kóne zamandy kóksep otyryp, keıde kózin jumyp, qolyn alysqa sermep, Qap taýynyń arjaǵynda jatqan qalyń el bar, baqyt, baılyq, ǵashyq jar, hor qyzy-bári sonda dep, osy ómirden kórem be degen qyzyqty da qıyndatyp jiberedi.

Elaman soldatqa alǵanǵa ókinbedi. Osy joly ol qarıalar aıtatyn sol Qap taýynyń ar jaq, ber jaǵyn kórip qaıtty. Ásirese, Kavkaz taýyn jaılaǵan kishkentaı elderdiń tirligi oǵan kep oı saldy; uıyqtap jatqan keshshe oıǵa tas tıip oıatqandaı boldy; sonan beri óz basynyń qaıǵysyn el qasireti jeńip, sherli júrek syzdap qaıtty. Ata-babalarynyń bir isine yrza emes. Ústine kisi kirgizbeıtindeı, keń dalaǵa syımaı, mal jaıyp jatqannan ne utty? Talaı zamannan jer daýy jegideı jep, alaýyzdyq asqynǵan. Sonyń arqasynda ıt-qusqa talanyp kún keship keledi. Keshe de ózderinen on ese kúshi az jaýǵa qarsy tura almady. Talandy. Tonaldy. Aldaǵy ýaqytta eli qansha talanbaq?!.

— Apyr-aı, bir qaıǵyńnan bir qaıǵyń asyp túsip, tipti qaıǵyrýǵa da mursańdy keltirmeı barady aý! Ystyq uıań-aýlyńnyń sıqy mynaý. Men qımaıtyn ne qaldy? Báse, ne qaldy? — dep Elaman, kenet uıqydan oıanǵandaı eńsesin kóterip aldy.

Qaryndasyndaı bolǵan keshegi kinásiz jan esine tústi. Ókinishi men óksigi kóp ómirdiń endigi qalǵan qýanyshyndaı edi-aý!

Elaman túregeldi. Jaraly dene tolyqsyp bara jatqasyn taıaqqa súıenip qaldy. Kózinde jas. ketip bara jatty da artyna taǵy bir qaıyryldy. Úlken qorymnyń shet jaǵyndaǵy on qabirdiń janynan jaqynda paıda bolǵan on birinshi qabirge kózi tústi.

-Keshir! Úlgire almadym.

Endigi tirlik jónin oılaǵanda esine qaıta-qaıta Shalqar tústi. Ondaǵy orystardyń tirlik qareketin áli de durystap bile qoıǵan joq; tek bir ańǵarǵany: úlken eldiń armany da úlken. Patshasyn qulatsa da, halyq boıyndaǵy yza áli basylmaı, daýyl aldyndaǵy uly teńizshe isinip, sharasynan shyǵyp jatqan qaharly bir kúshti sezgeni bar. Elaman taıaqqa súıengen boıyn tiktedi. Bir táýekelge bel býǵandaı. Qaıtpek kerek, ne kórse de endigi jerde dúnıeniń taýqymetin solarmen birge kóredi. El-jurtymen qoshtasyp, aldyn keshtete Shalqarǵa bet qoıdy. Kúzgi jel keshke qaraı shuǵyl sýytty. Ala bultty aspan seń júzgen teńiz betindeı, sapyrylysyp, jóńkip kóship jatty. Bu da bunyń dál qazirgi óz kóńilindeı uıqy-tuıqy. Shamasy, sirá, myna aspannyń da qary, jaýyny, qara nóserimen birge osyndaı ala bultty yzǵyryq shaǵy da bolatyny ǵoı. Apyr-aı, bult ekesh bult ta sonyń birine toqtamaı, tolastamaı, keń aspannan jol taýyp, úzdiksiz kóship jatady eken-aý!

TÚSİNİK

«Qan men ter» trılogıasynyń eń alǵashqy kitaby «Ymyrt» degen atpen 1961 jyly, 2-kitaby «Sergeldeń» degen atpen 1964 jyly, 3-kitaby «Kúıreý» degen atpen 1970 jyly jeke-jeke kitaptar bolyp baspadan shyqqan bolatyn.

M.Áýezovtiń ózi kózi tirisinde úlken úmit artqan sanaýly shákirtteriniń biri Á. Nurpeıisovtiń osy shyǵarmasy Keńes dáýiri tusynda qazaq sóz óneriniń enshisine aınalǵan roman janrynyń eń iri týyndylardyń biri retinde baǵalandy. Sol baǵa jazýshyny 1974 jyly KSRO Memlekettik syılyǵynyń ıegeri atandyrdy. Osydan keıin-aq romannyń halyqaralyq deńgeıdegi baǵy janyp júre berdi.

1976 jyly úsh kitap biriktirilip, osy atpen trılogıa retinde «Jazýshy» baspasynan qaıta shyqty. Jazýshynyń ózindik kredosy bolýy kerek-ár basylym burynǵy basylymdarǵa qaraǵanda eleýli ózgertýler men tolyqtyrýlarǵa ushyrap otyrady. Alǵashqy basylymǵa qaraǵanda ekinshi basylymda osyndaı ózgeristerdi baıqasaq, al 1981 jylǵy basylymda tipti jańa ózgeristerdi baıqaýǵa bolady. Mysaly, burynǵy basylymdarda kóbirek oryn alatyn soǵys kórinisteri azaıǵan. Keıbir basqa da qurylymdyq ózgerister men jańalyqtar kezdesedi. Táńirbergen, Elaman obrazdaryna tán birsypyra boıaýlar da, olardyń sóıleý tiline tán erekshelikter de birshama ózgeristerge ushyraǵan.

Avtorlyq sóz qoldanystarǵa, stılge tán ózgeristerdi de baıqaýǵa bolady. Jańa basylym, ásirese osy baspaǵa usynylyp otyrǵan mátin kóp sózdilikten, oqıǵany baıandaý kezinde qazbalap túsindirýden birshama arylǵan tárizdi. Iaǵnı, avtor shyǵarma týǵan kezeń qoltańbasyndaı kórinetin zamany ótken taptaýryn keńestik ıdeologıalyq shtamp belgilerinen de bas tartý jón dep sanaǵany baıqalady.

Á. Nurpeıisovti óz óner gúlzarynyń, óz óner baǵynyń ónegeli qojaıynymen teńeýge bolady. Ol óz «súıiktilerin» álde-qaıdan jel aıdap ákelgen áli japyraqtan da, topyraq astyna baıqaýsyz túsken basy artyq tal-butadan da kóziniń qarashyǵyndaı qorǵaýdy murat tutady. Qajet degen jerinde odan ári kórkeıtip, jasandyra túsýge de beıil. Oǵan sharshamaıdy da, jalyqpaıdy da. Qaıta lázzat alady. Sondyqtan da onyń «osy basylymǵa qatty-aq qolym tıdi. Tipti, kóp óńdedim. Biraq taǵy qarasam, taǵy da ózgerister engizetin tárizdimin» degen shyǵarmashylyq kóńil kúıin de túsin tústeýge ábden bolady.

«Qan men ter»-sımvoldyq ataý. Qan-ómir, bıik múddeler jolyndaǵy kúres sımvoly. Ter-tirshilik, kónbis beınetkerlik pen úzilmes úmit sımvoly. Qazaq jurtynyń bir órkenıettik bolmystan ekinshi órkenıettik bolmysqa bet burý, bir saıası-áleýmettik formasıadan ekinshi saıası-áleýmettik formasıaǵa aýysý saǵatyn beıneleýge arnalǵan týyndynyń bar mazmuny men máni osy eki sózben-aq sátti berilip tur.

Shyǵarmada jıyrmasynshy ǵasyr basyndaǵy qazaq dalasynyń aqıqaty, qalypty tirshiligi adamdar arasyndaǵy qym-qıǵash qarym-qatynastar arqyly-súıispenshilik pen baqtalastyq, izgilik pen surqıalyq, salıqalyq pen satqyndyq, adaldyq pen kólgirlik tárizdi adamı qasıetterdiń sharpysýymen astasyp beriledi.

Jazýshy keıipker arqyly sóıleıdi, solar arqyly óz sheberligin pash etedi. Jazýshy qalamynan týyndaǵan alańǵasar, ápende, istegen isiniń, sóziniń turlaýy joq Sýdyr Ahmet, minezi ala quıyn, sózi tóbeden túskendeı, aqyly kelte Qaraqatyn-naǵyz halyq arasynan shyqqan zergerlik úlgilerge jatady.

Osylardyń ortasynda, osylardyń árqaısysymen tyǵyz baılanysta bola otyryp shoqtyǵy bıik kórinetin-shyǵarmanyń altyn tinine aınalǵan úsh beıne-Elaman, Aqbala, Táńirbergen obrazdary. Bul úsh keıipker arasyndaǵy mahabbat taǵdyry shyǵarmanyń bar júgin kóterip turǵan negizgi ustyn. Basqa taqyryptyń jelilerdiń bári soǵan qatysty órbigen bulaqtar.

Aral boıyndaǵy qarapaıym balyqshy aýyldyń buıyǵy tirshiligin buzǵan zamana daýylynyń qańbaǵyna aınalǵan úsh birdeı taǵdyrdyń qasiret-qaıǵysy bolyp órilgen sezim stıhıasy qazaq oqyrmanyna tanys dástúrli áserden kóp bólek.

Romannyń sońǵy betin japqanda ýaqıǵa bitkendeı áser qaldyrmaıdy. Elamannyń jaý qolynan qaza tapqany bolmasa Aqbala men Qudaıbergen sahnadan shyqpaǵan kúıi qalady. Roman sońynda bar daýysynan aırylǵan, soraqy zorlyqtan qansyraǵan aýylynyń ortasynda jany ólip, júregi qan jylap turǵan Táńirbergendi kóremiz.

Mine, roman sońynda avtordyń aldyna qoıǵan maqsaty oryndalyp, halyq aldyndaǵy paryzynyń ótelgenin aıqyn baıqaımyz.

---