InfoHub Logo

Qan men ter. I kitap

Qan men ter. İİ kitap

KÚIREÝ (İİİ KİTAP)

BİRİNSHİ BÓLİ

— Ný-ý, kirińder!

Bul myna jaqta qansha shıyrshyq atsa da, biraq aýyzǵy bólmege topyrlap kirgen bir top kisiniń asyǵatyn túri joq; kúbir-kúbir sóılesti me, tamaǵyn kenedi me, jóteldi me. Endi kire me degende, ádeıi jynyna tıgisi kelgendeı, taǵy bir qastan shyqpaǵyr temekisin sóndirip, qyzyl shoq jyltyraǵan tuqyldy taqasymen yrǵap, kúıbek-súıbektep jýyq arada kirip bolmady. Endi sál kidirse, jarylǵaly turǵanda, ańyry áıteýir esik ashylyp, ar jaǵynan birin-biri ıtermelep kirip kele jatqan alty-jeti kisiniń qorbıǵan kıim syrtynan qarý asynǵan túrine tyjyryna qarady: «Anıka voın. Toje mne komandıry».

— Joryqqa attanamyz. Adamdaryńdy jolǵa daıyndańdar! Oq-dárini molyraq alyńdar! Tek, tez! — dedi Múlgaýzen.

Komandırler lám degen joq, jańa ǵana ózderi kirgen esikten jyldamdap shyǵyp jónelip bara jatty. Tek kart jumysshy turǵan ornynan tapjylmady.

— Astyqqa ketkenderden ne habar bar? — dedi ol.

— Járdem surap jatyr. Ný, neǵyp tursyń? Bar, jolǵa daıyndal.

— Oq-dárileri az edi. Biz jetkenshe atty kazaktar qyryp tastamasa ne qylsyn?..

— Sondyqtan tez attanýymyz kerek. Ný, bar! Bar dedim ǵoı. Jolǵa daıyndal.

— Sen, asyly, dıvızıaǵa habarlas.

— Taǵy ne aıtasyń?

— Dıvızıaǵa habarlas dep turmyn ǵoı. Estýim boıynsha, Jem boıynda bizdiń kisilerden de basqa astyq jınap júrgen taǵy biraz otrád bar kórinedi. Bári bas qossa, bul jaqtan biz jetkenshe...

Múlgaýzen qolaǵashtaı murynnyń bir tanaýynan myrs etti:

— Sen turǵanda bizge syrttan komısar izdeýdiń qajeti joq eken.

— Oınap turǵam joq.

— Men de shyn aıtam. Nesi bar, ústi-basyńa syqyrlatyp hrom kıgizse, komısar bolasyń da shyǵasyń.

Oznobın qasynda mıyǵynan myrs-myrs kúlip turǵan Múlgaýzenge nazaryn tiktep, shanshylyp bir qarady da, ún-túnsiz burylyp jónele berdi. Qart jumysshynyń qashanda jyǵylyńqy, japyryq ıyǵynyń basy burynǵydan da jyǵylyp, súdini túsip ketken eken. Topshysy búgilgen uzyn qol da jeń túpke birer jippen ánsheıin lajdap ile salǵandaı, eki qaptalynda qur salaqtap barady. «Kári qyrt», — dedi Múlgaýzen. Ońasha qalǵasyn ornyna baryp otyrǵaly abajadaı keń bólmeniń qaq tórinde qyzyl mataǵa malynǵan stolǵa jaqyndap bara bergende jańa Oznobın shyqqan esik ile-shala qaıta ashyldy. Múlgaýzen kilt toqtady. Jelkesi kúdireıgen jýan moınyn ár kezdegideı, kúshpen zorlaǵandaı aqyryn burdy. İshke aqsary qyz kirdi. Áldenege máz bop, eki kózi jaınańdap kúlip:

— Nakones-to... — deı berdi de, Múlgaýzenge kózi túsip, múdirip qaldy, — kele jatyr.

— Kim?

— Komısar.

Sóıdedi de, qyz súzegen buqadaı súzile qarap turǵan Múlgaýzenniń túrinen jasqandy ma, shubatylǵan telegram lentasyn oǵan usynbaı stolǵa tastaı saldy da, júgire basyp shyǵyp ketti. «Dýra, kórdiń be, komısar kúıeý taýyp beretindeı máz bolýyn». Qyz ketkesin de ol telegramǵa qol sozbaı, tunjyraǵan qabaq astynan kekireıip turyp kóz tastady. «Hromy syqyrlap keledi eken ǵoı. Ný, chto j... Davaı! Davaı, kel! Áýseleńdi sosyn kóreıik». Astyqta júrgenderden habar-oshar bolmaı, qos úreı kóńil qobaljyp turǵan. Álgi kári qyrt aıtsa aıtqandaı, oq-dárileri az. Qarý-jaraqtary da jetimsiz. Oznobınniń sholaqqol balasynan basqasy buryn qolyna qarý ustamaǵan, bas-aıaǵy jıyrma shaqty temirjolshydan quralǵan shaǵyn otrád qylyshynan qan tamyp turǵan atty kazaktarǵa qarsy turyp qaırat kórseter shamasy joǵyn bu da biledi.

Múlgaýzen dıvızıa shtabyna habarlasqysy kep telefonǵa qolyn soza tústi de, saýsaǵynyń ushy shoqqa tıgendeı tartyp aldy. Dıvızıanyń burynǵy komandıri jaz basyndaǵy qyrqysqan qatty soǵysta qaza taýyp, jaqynda onyń ornyna kelgen komandırmen bul áli kezdesken joq-ty. Qabileti qandaı? Ózi qandaı adam? Kerek dese, aty-jóni de esinde qalmapty. Báse, sonyń aty-jóni... Ham... Joq, Han... Han-Daýr... Sondaı birdeńe sıaqty edi. Erte me, kesh pe, bular, árıne, kezdesedi. Sonda qalaı bolaryn kim bilsin, áıteýir telefonmen sóılesken saıyn sózderi jaraspaı, tekeshe tirese qalady. Bárinen buryn onyń in túbindegi aıýdaı gújildegen daýsy jynyna tıedi de, bul qulaǵyn alyp qashady. Árıne, buǵan onyń da et baýyry eljirep turǵan joq. Oǵan aıtqanyn istep, aldynda elpildep turatyn shúltik kerek. Buny ýysynan shyǵarmaı, tizgindep, tejep otyrý úshin otrádqa komısar jiberipti. Já, jibersin. Hromy syńyrlap keler. O da Han-Daýrdyń ózindeı, ókirektegen bireý bolar-aý. Biraq bir emes, on komısar jiberseń de meni tizgindeı almassyń. Múlgaýzen dıvızıa komandırimen basy syıysyp jumys isteı almasyn biledi. Estýi boıynsha, ol ózi patsha qulaǵasyn qyzyldar jaǵyna shyqqan aq ofıser kórinedi. Jańa kelgen kisi bundaǵy jaǵdaıdy qaıdan bilsin?! Ásirese, ataman Dýtov Orynbordy basyp alǵaly bir bular emes, búkil Orta Azıanyń jaǵdaıy kúrt qıyndap, Máskeýmen qarym-qatynas úzilip, ásker — qarý-jaraqsyz, halyq — azyq-túliksiz qaldy. Qala, dala, ala-bóle temir jol, depo jumysshylary ashyǵa bastaǵasyn bular Oznobınniń sholaq qol balasy bastaǵan shaǵyn otrádty Jem boıyndaǵy dıqanshy elden aýys-kúıis astyq jınap ákelýge attandyryp jibergen; áne-mine kelip qalar dep otyr edi; álginde Han-Daýr buǵan telefon soqty: Ataman Dýtovtyń aıtaǵyna ergen Jem óńiriniń orys-kazaktary búlik shyǵaryp, jappaı qarýlanyp jatqandaryn aıta bastaǵanda, bul onyń sózin kıip ketip, Jem boıynda júrgen óziniń kisileriniń jaǵdaıyn surap edi, qyzýqandy áýpirim neme ana jaqtan:

— Eı, daragoı, slýshat nado, — dep gúj etkende, bul taǵy da qulaǵyn ala qashty.

Han-Daýrov:

— Búlikti tez basý kerek. Al-lo... Alo, estip tursyń ba? Otrádyńdy jolǵa daıynda. Dereý attan! — dep ámir bergen-di. Qazirgideı adam ashýy betke shapshyp, ushynyp turǵan zamanda búliktiń úlken-kishisi joq; ony bu da biledi. Jańa «attanamyz» dep ámir berip júgirtip jibergen kisileriniń sońynan endi bunyń ózi de súrinip-qabynyp keledi. Áne, stansa basy abyr-sabyr. Sart-surt. Jáshik-jáshik oń tasyǵan, snarád tıegen, pýlemet súıretip jantalasqan, súrinip-qabynǵan kisiler. Uzyn eshelonnyń orta tusyndaǵy jaıdań vagonǵa tıegen eki zeńbirek quddy kúlge shókken túıedeı, sonadaıdan kózge shalynyp jotasy zińkıedi. Múlgaýzen kele salakomandırlerdi jıyp aldy.

Olarǵa joryqqa attanar aldyndaǵy sońǵy buıryqty bas-basyna jeke-jeke aıta bastaǵanda, stansadan júgirip shyqqan bireý buny kóre sala anadaıdan daýystap:

— Han-Daýrov telefonǵa shaqyryp jatyr. Tez! Tez! — dep asyqtyrdy. «Taǵy ne bop qaldy?» dep oılaǵan Múlgaýzen ishke qorqasoqtap kirip edi; telegraf ornalasqan kishkentaı bólmede tórt-bes kisi tur eken. Aqsary qyzdyń qolyndaǵy trýbkany ala sala qulaǵyna apara bergeni sol edi, ar jaǵynan bunyń jynyna tıetin jýan daýys gúj etti:

— Al-lo!

Búl qulaǵyn basa jazdap:

— Aıta ber! Tyńdap turmyn, — dedi.

— Jaǵdaı qıyndap ketti.

— Jem be? Bizdiń astyqshylar...

— Tyńda. Jemnen de góri qazir Aqbulaq, Martúk... Al-lo... estip tursyń ba, Aqbulaq, Martúktiń halqy kóterilip, atty kazaktar jaǵyna shyǵyp jatyr. Sosyn, biz... Al-lo-o!..

— Aıta ber!

— Aıtatyny sol... Astyqty óńirdegi búlikti basýǵa Tashkent temirjolshylarynyń otrádyn jiberip jatyrmyn.

— Biz she?

— Sózimdi bólme. Olar Jemge senderden áldeqaıda jaqyn. Búlikti shuǵyl... Estip tursyń ba, búlikti shuǵyl, tez basý kerek bop jatyr.

— Biz de adamdardy vagonǵa tıep, ázir turmyz ǵoı.

— Ázir turǵandaryń jaqsy. Atty kazaktardyń aıaǵy uzyn. Menen buıryq bolǵansha oryndaryńnan qozǵalmańdar.

— Biz... Biz she?

— Eı, da-ra-goı...

Onsyz da ózin ázer ustap turǵan Múlgaýzenniń ýysynda syǵymdap turǵan telefon tutqasy syna jazdap syqyr-syqyr etti.

— Joldas, dıvızıa komandıri, — dedi Múlgaýzen, — ıa dorogoı tolko dlá svoeı semı. I eshe lúbımoı devýshkı. Chto kasaetsá ostalnyh, ıa krasnyı komandır.

— Túsindim. Men de aq emespin. Qyzyl... qyp-qyzyl komandırmin.

— Endeshe, meni áskerı dástúr boıynsha atańyz.

— Jaraıdy. Bolsyn, joldas, Shalqar temirjolshylary otrádynyń komandıri. Estýim, otrádyńda tártip jaǵy nashar kórinedi.

— Komısar jiberipsiz ǴOI, sol kelgesin túzetetin shyǵar.

— Nemene... Ol áli barǵan joq pa? Al-lo... All...

Múlgaýzen trýbkany tars etkizip tastap jiberdi de, syrtqa jyn urǵandaı atyp shyqty. Esik aldynda turǵan soldattar eki aıyrylyp arasynan jol berip edi. Múlgaýzen olarǵa nazar salǵan joq; ústindegi sholaq kúrteniń qaltasyna qos qolyn birdeı suǵyp jibergen eken. Sonyń ózinde judyryǵyn túıip alǵan shoqpardaı qoly qalta syrtynan badyraıyp bilinip barady. Syrtqa shyqqasyn bir jaqqa burylmaı, otrád ornalasqan úıge tartty. Asty qam kesek, ústińgi qabaty qaraǵaı bóreneden qıyp salǵan qobdıdaı úıge taqap kele bergende aldynan salt atty bireý shyqty. Ústinde qorbıǵan kúpi. Aıaǵynda baıpaqty etik. Basynda eltiri tymaq. Ústindegi kıimine qarap bu da bul jalǵanda muńy, muqtajy bitpeıtin de qoımaıtyn qaımana qazaqtyń biri bolar dep oılaǵan Múlgaýzen oǵan onsha nazar aýdarmaı, tusynan tezirek ótip ketkisi kep edi; biraq kúpili qazaq atyn tebinip, toń jerdi dúrsildete basyp qýyp jetti.

— Pet-ka...

Múlgaýzen tura qaldy. Bul qaıyrylyp, burylam degenshe anaý da attan túsýge yńǵaılanyn, aıaǵyn úzeńgiden shyǵara bergende áldenege boıyn bıleı almaı, bir jaǵyna qaraı aýytqyp qulap bara jatqan sıaqtandy, Múlgaýzen oǵan ıyǵyn tosyp, súıep tura qaldy.

— Petka...

— Sen, nemene, aýyryp tursyń ba?

Kúpili qazaq attan apyl-ǵupyl asyǵys túse bergende taǵy da áldenege jan daýysy shyǵa jazdap, qos qolymen keýdesin qysyp búgile qaldy. Múlgaýzen dereý umtylyp jetip bardy da, dybysyn shyǵarmaı, dir-dir etip, tistenip turǵan jigitti syrtynan qapsyryp qushaqtaı aldy.

— Jaralanǵanbysyń?

— Eshteńe emes.

Múlgaýzen onyń sózine qulaq asqan joq. Belin qaıys belbeýmen býǵan ústindegi kúpiniń omyraýyn julqyp ashqanda, ar jaǵynan jalań etke kıgen shyt kóılektiń bir jaq óńiri túgeldeı qaraqoshqyldanyp uıyp qaqqan qan eken.

— Bul ne?

— Eshteńe emes. Keshe jolda urylar kezdesip...

— Lazaretke bar. Men jiberdi de.

— Petka... Aınalaıyn, otrádqa al.

— Otrádta saǵan baqqyzatyn túıem joq.

— Shyn aıtam. Bunda seni... Seniń ózińdi saǵalap keldim.

— Sońyra taǵy da tóbelesip júrmeısiń be? — Elaman basyn shaıqady. Múlgaýzen ómiriniń endigi taǵdyryn buǵan tapsyryp, qarsy aldynda sabyrly shydammen únsiz jaýap tosyp turǵan myna jigittiń búkil betinde alaqandaı ala kózi bolmasa, onan basqa jerin túgeldeı saqal-murt basqan júdeý keskinine senerin de, senbesin de bilmeı, tunjyraǵan qabaq astynan tesilip biraz qarady.

— Emdel. Sosyn kelersiń, — dedi de, Múlgaýzen qaqpa aldynda qarýly kúzet turǵan jańaǵy úıge kirip ketti.

***

Bunda kelgeli Elamannyń aıaǵy jerge tımedi. Erteńgi asty apyl-ǵupyl ishe sala saqal, murtyn aldy. Onan lazaretti izdedi. Bireýlerdiń silteýimen kól jaqtaǵy qıqy-jıqy kóshelerdiń birine tústi. Stansa jaqta, baıaǵyda bul óńirge alǵash temir jol túskende salǵan tas zdandar bolatyn. Nege ekenin qaıdam, lazaret sol zdandardyń birinde bolar degen oımen jolda kezdesken anaý-mynaý úıge nazar aýdara qoımap edi; ańyraǵan kósheniń yzǵyryń jeli ákeldi me, ádette dala turǵyndary jaratpaıtyn bir úzik qyshqyltym ashshy ıis murnyna jetti de, Elaman tanaýyn shúıirip, tyjyryna qaldy. Qam kesekten soqqan kishkentaı úıdiń yń jaǵyna kep toqtapty. Syrty júrdim-bardym aqtalǵan eken. Keshegi orys-túrik soǵysynda dál osyndaı lazarettiń bul talaıyn kórgen-di. Elaman uzaq jatyp qalam ba dep qorqyp edi; Qudaı ońdaǵanda bos oryn bolmady da, ushyp-qonǵan aq halatty elgezek qyzdar buny aıaǵany, álde urysqany belgisiz, qaıta-qaıta aı-aılap, basyn shaıqap júrip, kúldirep isip qantalap ketken jaraqatty áýeli aqyrǵan ashshy birdeńemen jýyp-shaıyp, sosyn álgiden de ótken zárdeı ashshy dári-dármek jaǵyp, appaq márlimen áspettep baılady da, «eki kúnnen keıin kel» dep qoıa berdi.

Elaman syrtqa kóńildi shyǵyp edi. Biraq tastaı qarańǵyǵa kózi tireldi de tura qaldy. Baǵanaǵy yzǵyrǵan sýyqtyń zári synsa da, áýpirim jel áli sol baıaǵydaı azynap tur eken. «Apyraı, — dedi Elaman, - adam jylqy minezdi dese degendeı-aý. Anada túrikpender balyqshylar aýlyn shaýyp, kóp adam qaza taýyp, Aıǵansha qoldy bop iz-túzsiz joǵalyp ketkende buǵan shynymen de tirlik taýsylyp, turlaýsyz dúnıeniń endigi ómirde túk qyzyǵy qalmaǵandaı basyna qara kún ornap edi-aý. Turlaýy joq dúnıe qańyrap bos qalǵandaı, bunyń ózi de ishi-baýyry ıt talaǵandaı ulyp, jer betine syımaı bara jatqasyn bet aýǵan jaqqa el asyp, jer asyp tentirep ketpedi me?! Sonda: «Bul dúnıe maǵan ne kerek? Dúnıege meniń nem kerek?» dep, ózinen de, ózi tirlik keshken ıt ómirden de qaralaı túńilip, baz keship edi ǵoı. Sóıtse, o, toba, bul túńilgenmen myna dúnıeniń túgi ketpepti. Murty shaǵylmaı báz baıaǵysymen qarap turǵan qalpy. Báz baıaǵydaı aı ornynan týyp, kún ornyna batyp tur. Bunyń ózi de, mine... Kúz basynda qara sýy quryp tula boıyndaǵy úpir-shúpir janyraq jelge ushyp, tuttaı jalańash qalǵan dál myna úı aldyndaǵy jalǵyz terekteı, qý basy jerge syımaı, oı asyp, qyr asyp edi. Aqyry, anadaǵy qyzyl sheke tóbelesten keıin eki dúnıede de kórmespin dep, at quıryǵyn kesip ketken kisige qaıtyp keldi. Jaı kelmedi, quldyǵyń bolaıyn dep aıaǵyna jyǵylyp keldi.

Qalaı dese de, osynda kelgeli isiniń bári ońǵarylyp jatyr: Múlgaýzen jumysshylar jasaǵyna aldy. Oznobın óziniń qaraýyna aldy. Erteń qarý beredi. Kıim beredi.

Elaman kazarmaǵa qalaı jetkenin baıqamady. Keshki asyn iship alǵan jaýyngerler ózderiniń jatar aldyndaǵy ony-muny birdeńelerin istep, bireý shınelge túıme qadap, bireýler shalbardyń temeki shoǵy kúıdirgen jerine jamaý bastyryp, endi bireýler yńyldap án salyp, al at qoradaı baraqtyń sham jaryǵy az túsken araǵyraq basynda bes-alty jaýynger bir temekini bólip shegip, qyzyl shoq jyltyraǵan qurttaı tuqyldy qoldan qolǵa jaǵalatyp jatty. Oznobın de, Múlgaýzen de kózge túspedi. Elaman tósekti kimnen suraryn bilmedi. Sosyn qashannan kúı talǵamaıtyn ádetpen mol kúpiniń bir shalǵaıyn astyna tósedi de, kıimsheń qısaıa ketti. Sharshaǵanyn jambasy jerge tıgesin bildi. Búgin erteńgisin tósekten turǵanda qoly qalt etse yǵytyn taýyp Aqbalany izdemek bolǵan-dy. Jańa lazaretten qaıtyp kele jatqanda da Aqbala bir sát basynan shyqpady. «Áli sol súmelek sarynyń úıinde tura ma eken?» dep oılady. Múmkin, basqa úıge... Já, já, erteń bárin bilermin. Qazir uıyqtaý kerek. Uıqy... Uıqy...» Júregi lúp-lúp soǵyp, kúlimsirep jatyp kózi ilinin ketti.

Erteńine bul tań qarańǵysynda oıandy. Uıqysy qanbaǵan. Uzaq jolda atsoqty bolǵan denesin qozǵaýǵa erinip biraz jatty. Bunan basqalar da oıanýyn oıansa da tósekten tura qoımaı, qımyldap, qozǵalyp, qaısybireýler temeki tutatyp jatqan-dy. Syrttan bireý kirdi. Shamasy, komandır me, qalaı... esik jaqta jatqan tórt-bes soldat atyp turdy. Qalǵandar da apalaq-qupalaq turyp jatyr. Soqyr sham syǵyraıǵan alakóleńke kazarma ishi apelimde ereıgen-sereıgen kisilerge tolyp ketti. Elamannyń uıqysy shaıdaı ashyldy. Kúpisi men tymaǵyn irge jaqqa ysyra saldy. Eshteńeniń mánisine túsinbese de, aıaq astynan ábigerlenip, abyr-sabyr bop jatqan kisilerdiń yńǵaıymen aınalyp, olar ne istese, bu da sony qaıtalady. Jurtpen birge jeleń boıymen syrtqa shyqty. Shyǵar jerde esikke tórt-beseýi bir mezgilde qabattasyp kep ıyq qaǵysyp qaldy. Onan trýbadan saryldap aǵyp jatqan muzdaı sýǵa bu da kóppen birge talasyp-tarmasyp jýyndy. Onan kúpi men tymaǵyn kıip, taǵy da kóppen birge aralas-quralas syrtqa shyqty. Onan jaýyngerlerdiń boıyna qaraı sapqa tizilip jatqanyn kórip, saptama etik kıgen aıaǵy kúpiniń shalǵaıyna oralyp, súrine-qabyna kep ózindeı eńkıgen uzyn boıly bireýdiń qataryna tura qaldy.

— Qalaı túnep shyqtyń?

Elaman Oznobındi daýsynan tanydy. Sonsha kisi arasynan bir tanys tabylǵanyna qýandy.

— Jaqsy.

— Tósek berip ketip edim, aldyń ba?

— Joq.

— Bermegen boldy ǵoı. Jaraıdy, qazir alyp berem.

— Joldas... Joldas komandır...

— Já, kúpińdi tastaǵansha qoıa túr, — dedi Oznobın. Elaman ázir nesi durys, nesi burys shyǵyp jatqanyn bilgen joq. Ony oılaýǵa da shamasy kelgen joq. Qazirgi hali áldebir aǵyny qatty sý aldy-artyna qaratpaı yqtyryp ala jónelgendeı. Shym-shytyryq dúnıeden bul qashan jón taýyp, oń men solyn aıyrǵansha, kim biledi, osy betimen yqtyryp aparyp, buryn-sońdy kórmegen, bilmegen, beımálim jaǵaǵa shyǵaryp tastamasyn?!.

— Endigi jetpegeni osy edi.

Elaman selk etti. Qasyna kep tónip turǵan Múlgaýzen eken. Elaman oǵan kózin tiktep týra qaraı almaı, nazary taıyp ketti.

Múlgaýzen Oznobınge buryldy:

— Buǵan nege kıim bermediń?

— Úlgere almadyq.

— Myna túrimen qalaı sapqa jiberdiń? A ný-ka, marsh otsúda!

Elaman ketkisi kelmeı qıpaqtap qap edi. Múlgaýzen qaıta zekigesin lajy quryp, saptan shyqty. Múlgaýzen kóńilsiz. Jem boıyndaǵy kisilerden áli habar bolmaǵany janyna batyp júr. Túnimen kirpik ilmeı shyqty. Tura sala bir habar bola ma dep telegrafqa baryp edi. Oznobın de osynda júr eken. Osydan keıin de bul telegrafqa qansha barsa, sonyń bárinde de Oznobın baıaǵy bir ornynda, telegraftaǵy qyzdyń qasynda tanjylmaı, eki aıaǵynan sarsylady da turady. Ústine kelgen buǵan únsiz telmirip jaýap kútedi. Múlgaýzen oǵan qaramaýǵa tyrysty. Ataman Dýtovtyń ýysyna tússe, onan aman qutylý neǵaıbyl. Ázir dátke qýat qylatyny Oznobınniń sholaq qol balasy. Sorlyny qan tartyp, ajalyna kórinip turmasa, osy ǵasyrdyń basynda eki birdeı joıqyn soǵysqa — áýeli orys-japon, sosyn — orys-túrik soǵysyna qatysyp, surapyl shaıqasty basynan keshken tájirıbeli jaýynger. Osy joly da bir amalyn taýyp, adamdaryn aman-esen alyp shyǵar degen úmitte.

Jem boıynan jaısyz habar alǵaly Múlgaýzen otrádty tyrp etkizbeı kazarmada ustap otyr. Onyń ústine komısar da keshigip, jynyna tıip túr. Keshegi kúni kelip qalar dep otyrǵanda oqshaý habar aldy. Aqtóbeden poıyzǵa otyrǵan komısar jolshybaı Embige kelgende aıaq astynan qatty aýyryp, poıyzdan túsirip ap qapty. Oznobın:

— Kisi jibereıik, — dep edi.

Múlgaýzen miz baqpady. Onyń yǵyn alyp úırengen kisiler bul joly da batyp til qatpaı, kóziniń astymen bir-birine qarady. Bundaıda birdeńe dep qalatyn Oznobın de únsiz. Túk sezbegen kisideı, japyraıǵan maı-maı kepkany kózine basyp kıip, tómen qarap tuqyraıa qapty. Úndemese de otrád komandıriniń ar jaq oıy buǵan belgili. Qolyndaǵy bılikti basqa bireýmen bólisýge yrza emes. Ásirese, komısarǵa juldyzy qarsy. Keıingi kezde dos pen dushpan aýzynda iltıpatpen atala bastaǵan osy bir shetinen meılinshe ustamdy kisiler onyń oıynsha — qyzýqandy komandırlerdi tizgindep, tejep otyrǵannan basqa qaırany joq. Árisi, komısar ataýlynyń basy men aıaǵyna syqyrlatyp qara súrik kıip alatyny da munyń jynyna tıetin.

Telegrafta isteıtin aqsary qyz ishke júgirip kirdi. Múlgaýzen onyń qolyndaǵy telegramdy julyp aldy. Kózi túsken boıda:

— Ný, vot... otkomıssarılıs! — dedi.

Oznobın eki umtylyp, shaqqa turdy. Múlgaýzenge jetkenshe de súrinip ketti. Múlgaýzen ýysyndaǵy telegramdy kúldeı ǵyp, jyrtyp-jyrtyp, shashyp jiberdi.

***

Búgin de Elaman erteńgi asyn ishe sala qala syrtyndaǵy kıim-keshek skladyna júgirdi. Kúndiz de qolyna sham ustap kiretin qarańǵy skladtyń bir basynda atkópir bop úıilip jatqan eski kıimderdi aýdarystyryp júrip boıyna shaqtap shınel aldy. Kúpiden qutylǵan boıy shınel kıgende qup-qýnaq bop shyǵa keldi. Tek, tarlaý ma, qalaı?.. Syrtqa shyqqasyn qımyldap, qozǵalaıyn dese eki ıyǵynyń basyn qurystyryp qysatynyn baıqady. Qolyn qurttaı ilgeri sozsa da balanyń ıininen aýysqandaı, bilegi sıdıyp shyǵyp kete berdi.

Elaman jıirkenshek edi; buǵan deıin talaı adamnyń ıyǵyn adaqtaǵan myna shınelden bul bilmeıtin, buǵan beımálim áldekimderdiń ıis-qoqysy shyqty. Talaılardyń moıny qajaǵan kip-kip jaǵa da quddy taqym qajaǵan terlikteı, jelkesine tıip ketse de titirkenip qalady. Elaman: «Qap, ne qylasyń?!.» dep, kúpi men tymaqtan qutylǵansha asyǵyp júrip, ıt jegirdi jańa zer salyp durystap qaramaǵanyna qynjyldy. Kishkentaı qalanyń kisi-qara az júretin kól jaq shettegi kóshesimen kele jatyp ta ústindegi shıneldiń o jer, bu jerine qaraı berdi. Óńirindegi saýsaq syıǵandaı tesikke kózi tústi de, júrisinen jańylyp tura qaldy. Kóńiline qobaljý engen Elaman kózin alyp qashty. O jaqqa endi qaramaýǵa, tinti oıyna almaýǵa tyrysyp edi; biraq álgi kúdik túısikshil kóńilge tikendeı qadalyp turyp aldy. Apyraı, óliktiń ústinen sheship almasa ne qylsyn? Kezinde qanquıly jaý dál kókirekten atqan boldy-aý?.. Burynǵy ıesi kim eken? Jer basyp júr me, álde... Apyraı, á? Paqyrdyń tatar dámi taýsylyp, oırany shyqqan dúnıeniń áldebir jerinde topyraq astynda tompaıyp jatyr ma?.. Qalaı bolǵanda da talaı jannyń tirligin taýysqan shınel endi seni tapty. Káne, qutylyp kór!

Elaman myrs etti. Qaı soldat qashan zaýal jetkenshe ústindegi sur shıneldiń sońyra súıegin oraıtyn sur kebin ekenin qaıdan bilsin?! Kóńilsiz oı baýraǵan Elaman álginde ózi toqtaǵan kósheniń qaq ortasynda qybyr etpeı áli tur. Kóshede ersili-qarsyly júrip jatqan kisi-qara buǵan burylyp bir qaraıdy da, ótip ketedi. Bul biraq dál qazir olardy baıqap turǵan joq.

Bul ózin jany sirideı kóretin. Jáne soǵan ózi senetin. Shynynda da, beti qatty ajal buǵan talaı-talaı mańdaıyn týralap betpe-bet kelse de, biraq sonyń bórinde de bul shanyshqydan jyrylǵan shabaqtaı sytylyp aman qalatyn. Endi... Iá, endi?.. Elaman taǵy da myrs etti. Taǵy da tap álginde ózin-ózi mysqyldaǵandaı, zárdeı ashshy mysqyl mıyǵynda turyp qalyp edi.

***

Sonan ol otrád ornalasqan baraqqa kirgende de álgi sóleket kúlki betinde áli tur edi; bunan basqanyń bári tegis ishte eken. Biraq báriniń de basy salbyrap túsip, sazara qapty. Buryn bundaı kezde kazarma ishi aranyń uıasyndaı gýildep turatyn. Endi... o basy men bu basy atshaptyrym kazarma ólik shyqqan ottyń basyndaı.

Elaman esik aldynda ańyryp turyp qaldy. Árkimge bir qarady. Basqalardan góri júzi jylyraq ushyraǵasyn qartańdaý jaýyngerden til tartqysy kep edi, o da yńǵaı bermeı, syrt aınalǵasyn qaıtadan izinshe syrtqa shyqty. Iá, ne qylsa da bul joqta bir oqıǵa bolǵan. Biraq... biraq ol ne? Ne bolýy múmkin? Kóshe qulazyp ketti. Kazarmaǵa qaıtyp barǵysy kelmedi. Sýsyldaǵan kúldeı maıda sary topyraq yǵy joq ańyraǵan kósheni shańytyp borap tur. Qamsaýy joq jalań shınelden jel ótip barady.

Elaman irgesin qum basyp, belýarynan jerge kirip ketken bákene úılerdiń irgesimen ilbip keledi. Basy salbyrap ketken. Esine Raı tústi. «Sorly balaǵa týǵan jerdiń qos ýys topyraǵy da buıyrmady» dep oılady. Sol eken, sonan esine Móńke tústi. Qultýma tústi. Tóleý tústi. Sonan túrik jerinde qyrylǵan... túrikpender atqan... onan muz ústinde úsip ólgen kisiler esine túskende qaradan-qarap tilersegi dirildep, tep-tegis jermen kele jatyp ta qaıta-qaıta súrine berdi.

Kósheniń arǵy betinde ketip bara jatqan kelinshekke kózi tústi. Alǵashqyda Aqbala eken dep qalyp edi, tulǵa-turpaty, kıimi, kerbezdigi, tipti aıaq basqanda arqasynda aqyryn bulǵańdaǵan qos burymy quddy Aqbalanyń burymynan aýsaıshy.

«Apyraı, bireýge bireý qandaı uqsaıdy» dep oılady. Aqbalany Kórgisi kep ketti. Shıneldiń jaǵasyn qaıyryp tastady. Erteden beri qaıda bet túzep kele jatqanyn oılaǵan da joq-ty.

Nege kele jatqanyn da bilmeıtin. Endi baıqasa, kishkentaı qalanyń qazaqtar turatyn kól jaq; shetine shyǵyp ketipti. Aǵashsyz, talsyz qısyq kóshe.

Syrty aqtalmaǵan, birinen biri aýmaıtyn bákene úıler. Soǵan qaramastan, alaburtqan kóńil taǵy da óz-ózinen áldenege aýalanyp, jan-jaǵyna qarap kóz sap turǵan-dy. Kenet ıek sozymdaı ǵana jerden kesek dýaldyń qumyn shyǵaryp, jel-quz jep, kebirlep tastaǵan jermen-jeksen bir úıdi kórdi. Onsyz da alaburtyp turǵan júrek kenet lúpildep qatty-qatty soǵyp ketti. Aıaǵy adastyrmaı izdep tapqanyna qýandy ma, kóz janary qattyraq ushqyndap, jolynda turǵan quman, legen, olardan da basqa taǵy birdeńelerdi saldyr-kúldirletip kirip keldi. Úsh sary bala úıdiń buryshyna tyǵylyp úrpıip tur.

— Bul úıdiń kisileri qaıda?

— Ákem be?

— Iá, ákeń?

— Jumysta.

— Al... Sosyn...

— Apam ba?

— Apam-m?.. Apań kim?

— Aqbala.

— Á, «apa» deısińder me?

— Áıáı apa deımiz.

— E, «Áıáı apa» deısińder me?

— Iá, anaý da, mynaý da, men de — bárimiz de «Áıáı apa» deımiz.

— «Áıáı apalaryń» qaıda?

— Jumys izdep ketti. — Elaman ákesinen aýmaıtyn úsh shıkil sary balany mańdaıynan bir-bir sıpady da, syrtqa shyqty. Bylaıyraq uzaı bere artyna burylyp edi, ishte qalǵan álgi shıkil sary balalar buny kózimen uzatyp, terezege jabysyp qapty. Elaman burylǵanda qyryq quraý áınektiń ar jaǵynan bári birdeı ýyljyp kúlimsirep qoıa berdi. Elaman da ezý tartty. Aqbalaǵa kezdese almaǵanyna ókindi. Osyǵan deıin kejegesi keıin tartyp kelgen órkókirek tákappar jannyń ot basynda kómilip otyra bermeı, talpynyp jumys izdep shyqqanyna qýandy. «Kúnkórisi de qınaǵan bolar» dep oılady.

Elaman úıge jaqyndap kele bergende, ishten gújildegen jýan daýys shyqty. «Meni izdep qalǵan joq pa eken?» dep oılady. İshke kirgesin de ilgeri ozbaı, esik aldynda turǵan jaýyngerlerdiń syrtyn ala toqtady.

Múlgaýzen tútigip alǵan. Úıdi árli-berli kezip, zirkildep sóılep júr. Búl bilmeıtin bireýge qaharyn tógip, kijinip-kijinip qoıady:

— Bunyń bári sonyń kesiri. Soǵan bola bizdi jipsiz baılap qoıǵan joq pa?!.

— Ózinen habar bar ma? Qashan keledi eken?

— Ný, podojdı... Hromyńdy dal-dul qylmasam ba...

— Kimdi aıtyp tur? — dedi Elaman qasynda turǵan bireýdiń qulaǵyna eńkeıip.

— Komısar.

— Kom-sar?

Kún batar aldynda Múlgaýzen otrádty tik kóterip, stansaǵa apardy. Kishkentaı qalanyń bar halqy osynda jınalypty. Kidirmeı kúnbatys jaqtan sońyna jalǵyz qyzyl vagon tirkegen kúldi-kúıelesh parovoz kep stansanyń aldyna toqtady. Parovozdan bireý tústi de, qyzyl vagonnyń esigin ashty. Iin tiresip turǵan halyq lap qoıyp jetip barsa da, esikke taqaı bergende aldynan jer jarylǵandaı aqtarylyp tura-tura qaldy. Astyq tıegen vagonnyń edeninde qylyshpen keskilep tastaǵan jıyrmadan astam kisiniń qan-qan denesi jatyr eken. Esi shyqqan halyq ókirip jylap, stansa basy áp-sátte ý-shý boldy da ketti. Eki kisi súıemeldegen bir jas kelinshek ólikter jatqan vagonǵa barǵysy kep, aıaǵyn birer basyp umtyla tústi de, talyqsyp ketti.

Elaman jas kelinshekti jyǵa tanymasa da, túsin shyramytty. Bir jerde kórgen sıaqty. Áldeqaıdan Oznobın keldi. Essiz-tússiz talyqsyp jatqan kelinshekke kózi tústi de tura qaldy. Ústine tónip qarap turdy da, qasyndaǵy bireýge «Úıge aparyńdar!» dedi. Iin tiresken yǵy-jyǵy kisilerdiń ara-arasymen ilgeri umtyldy. Elaman esigin aıqara ashyp tastaǵan qyzyl vagonǵa qart jumysshymen birge qatarlasa jetti de, dál vagonǵa miner jerde ony qoltyǵynan demep jiberdi. Osy arada ǵana ol qan-qan ólikterdiń arasynan qart jumysshynyń sholaq qol balasyn kórdi. Oznobın de balasynyń óligi janyna tizerlep otyra qap, sý qarańǵy bolǵan kisishe qup-qý júzin joǵary kóterip, dybysyn shyǵarmaı tistenip aldy. Sonan bir kezde esin jıyp, aldynda jatqan qan-qan óliktiń áýeli basyn sıpady. Dirildegen qolymen balasynyń betin sıpap otyryp: «Andrúsh... Andrúsham» dedi jasyn jutyp.

***

Erteńine Elaman Selıvanovty izdep depoǵa baryp edi, munda jınalys ótip jatyr eken. Iin tiresken halyqtyń arasynan Selıvanovtyń ózi kózge túspese de, biraq ańǵal-sańǵal deponyń óregirek bir tusynda otyn sóndirgen parovozdyń alyp tulǵasy qaraýytqan mańnan til men jaǵyna súıengen bireýdiń sańqyldaǵan daýysy qulaqty jaryp baratty. Myna qyzyl keńirdek jınalystyń jýyq arada bitpesine kózi jetkesin Selıvanovpen keıin sóıleskisi keldi de, kelgen izimen keri qaıtty.

Yzǵyryq sýyq jel shańdaǵyn sýyrǵan sary topyraq borap jatty. Qamsaýy joq shınelden sýyq ótip barady. Bir jaqsysy, yqqa qarap júrý jeńil. Jel artynan ıterip, dedektep kele jatqan-dy. Kenet aldynda ketip bara jatqan bireýge kózi tústi de irkilip, toqtap baryp qaıta júrdi. Ústinde qap sıaqty dorbıǵan birdeńeden tikken qyzylqońyr palto. Ne túımesi, ne belbeýi bolmaǵasyn omyraýyn qaýsyrynyp apty.

Elaman onan kózin aıyrmady. Kim de bolsa, aıdaýdan qaıtqan bireý. Ana jyly Fedorovty óltirip, qol-aıaǵynda temir kisen, Orskige jaıaý aıdalyp bara jatqanda jolda osyndaı kisilerdiń talaıyn kórgen-di. Elaman oǵan qatarlasyp qalǵanyn baıqap, kilt toqtady. At boıy alǵa jibergesin qaıta júrdi. Endi oǵan kóbine syrt jaǵynan qarap, qalqıǵan qulaǵy men qylqıǵan moınyn kórip keledi. Aqjem betinde jalqyldaǵan ileli qyzyl tańdaq. Endi ony basyp ta ozbaı, qalyp ta qoımaı, sońynda qol sozymdaı keıinde kele jatyp, bas-aıaǵyna anyqtap qaraǵan saıyn «Apyraı, — dep oılandy Elaman, — adam balasy ólimge ońaılyqpen moıyn usynbaıdy-aý. Túrmeden bosanyp shyqqan boldy ǵoı. Bunda týǵan-týysqany bar ma eken?»

Aıaǵyn súırep basyp kele jatqan kisi kenet kilt toqtady. Elaman da toqtady.

— Oryssha bilesiń be? — dedi ol Elamanǵa.

— Azdap...

— Temirjolshylar otrády qaıda?

— Júrińiz! — dedi Elaman. Myna kisiniń salǵan jerden otrádty suraǵanyna tańdanyp keledi.

— Ultyń kim?

— Qazaq.

— Otrádta senen basqa qazaq bar ma?

— Joq.

— Komandırleriń qaıda?

— Ózinde shyǵar.

— Kel, tanysalyq, Petr Dákov.

— Elaman.

— Bul qalada endi bir tanysym bar deýge bolady, — dedi Dákov kúlimsirep.

— Qalaı?.. Siz... Siz bunda eshkimdi...

— Iá, ózińnen basqa tanysym joq.

— Bunda buryn bolmap pa edińiz?

— Joq. Búıdep nege suradyń?

— Joq, jaı. Mine, mynaý — shtab, — dedi Elaman kishileý eki qabat úıdiń aldyna kelgesin. — Saý bolyńyz.

— Biz áli kezdesemiz, — dedi de Dákov jyldam basyp ishke kirip bara jatty.

Esik aldy lyq toly eken. Bári de qarý asynǵan áskerı kisiler. Dákovty kórgende ústerine túıe kirgendeı, bári birden buǵan odyraıa qarady. Dákov mán bergen joq; ol ózine jurttyń osylaı qaraǵanyna úırengen-di. Ústindegi arestant shekpenniń óńirin qymtap, qaýsyrynyp aldy da, aıaǵyndaǵy julyǵyna jamaý túsken etikti syrp-syrp basyp, túp jaqtaǵy aq syr esikti asha bergen-di.

— Pardon, — dep, bir jas soldat esikti jaýyrynymen basyp tura qaldy. — Saǵan kim kerek?

— Men... Men bunda...

— Joq, sen Sovdeppen shatystyryp tursyń. Bunda otrád komandıri turady. Komandır! Ponımaesh?

— Endeshe, men Múlgaýzen joldasqa kelip turmyn.

— Onda, kidire tur. Senen de basqa kútip turǵandar bar.

Dákov mynalardy kútse, jýyq arada otrád komandırine aıaǵy jetpesin bildi. Jáne aýyzǵy bólmeniń aýasy tar eken. Bunda kelgenderdiń bári temeki shegip, tula boıyndaǵy ıis-qońysty osynda qaldyryp ketetin sıaqty. Dákov qaltasynan mór basqan qaǵaz shyǵardy.

— Báribir jibermeımin! — dep esikti arqasymen basyp turǵan álgi soldat qasarysyp jolyn bógep turyp aldy: — Mynalardy kóresiń be? Bárinde de bir-bir qulash mandat bar.

Jaýyngerler qarq-qarq kúldi. Dákovtyń kóziniń aldynda qaltalanyp turǵan kúltildek eti jybyrlap, ózinen-ózi julqyp-julqyp qaldy.

— Oqy!

Jas soldat qyńa qoımap edi; Dákovtyń jaǵy qýarǵan ileli aqjem betiniń ár jer-ár jerine teńbil-teńbil qan júgirip, ózi de qatty demigip:

— Oqy! — dep zekip edi, jas soldat álgideı emes, osy joly jónge túsip, ózine usynǵan qaǵazǵa kóz qıyǵyn selqos tastasa da, bir-eki sózin oqyr-oqymasta kirpigi jypylyqtap ketti. Ústi-basyn asyǵys jóndedi. Jaýyrynymen basyp turǵan esikti de jalma-jan ashyp:

— Kirińiz!.. Kirińiz!.. — dedi.

Dákov endi asyqpady. İshke kirer aldynda sál bógelip, áýeli myjyraıǵan kepkany basynan alyp edi, suıqyltym shashy keıin qashqan qos shekesi, toqpaqtaı mańdaıy jarqyrap qoıa berdi, Jas jaýynger ashqan esikten ol otrád komandıriniń ústine sabyrly salmaqpen aqyryn kirdi. Sońynan esik jabylǵan boıda jas soldat sylq etip otyra ketti:

— Qurydym...

Dákov otrád komandıriniń ústine kirgende Múlgaýzen aldynda jatqan áldebir qaǵazǵa úńilip qalǵan eken. Basyn kótermedi. Áýeli aldyna kep toqtaǵan kisiniń aıaǵyndaǵy etigine kózi tústi. Julyǵyna jamaý túsken baqa bas etiktiń tumsyǵy tynyshsyzdanyp, ar jaǵynda búlkildegen bashaıdyń qımylynan habar berip turǵandaı.

— Múlgaýzen joldas, vot ı prıbyl. — Múlgaýzen etikten endi ǵana kózin aldy da, aldynda turǵan kisige sonda da sýyq júzin jylytpaı, nazaryn tiktep qarady. Dákov qysylǵan boıyn qaıda qoıarǵa bilmeı, qıpaqtap qaldy da, ózine jaqyn turǵan oryndyqqa otyra ketti.

— Áldeqashan keletin edim. Jolshybaı aýyryp... hhe-hhe-e...

— A-a!

— Aýyryp qalǵanym.

— Á-á...

— Dárigerlerdiń qolyna túspeý kerek. Qolyna tússeń, ásirese, mendeı hhe... he... kisilerdi jibere qoımaıdy. Qashyp shyqtym.

— A-a?

— Qashyp shyqtym.

— Túsingenim joq. Óziń kimsiń?

Dákov álginde jas jaýyngerge kórsetken qaǵazdy otrád komandıriniń aldyna tastady. Múlgaýzen asyqpaı oqyp shyqty. Janynan temeki aldy. Aldynda jatqan qaǵazdyń shetinen jyrtyp alǵan qıyndyǵa orar jerde qoly dirildep, temeki shashyrap ketti. Sirińkege sý tıgen be, qansha shaqsa da ot almaı, kúkirttiń basy ýatylyp, yzasyna tıe bastap edi, Qudaı ońdaǵanda, kelesi bir taly tutandy.

Múlgaýzen ashshy mahorkanyń tútinin keń tanaýynan burq-burq shyǵardy. Dákov ózine qaraı qalqyp kele jatqan kókshil tútinge záresi usha qarap, oryndyǵyn qozǵap, keıinirek ysyrylyp otyrdy.

— Shalqardy bulaı dep oılaǵam joq-ty. Sóıtse ózi... hhe-e... ájeptáýir...

Dákov býlyǵyp, demi jetpeı bara jatqasyn alaqanymen aýzyn basyp aldy.

— Hhe... hh-e... Keshirińiz... Demikpem bar. — Múlgaýzen temekisin anda-sanda bir burq etkizip qoıǵany bolmasa áli únsiz.

— Qalada depo baryn bilem. Jumysshy sany qansha? — dedi Dákov.

Múlgaýzen daýsyn sozyp:

— Da-a... — dedi de, túk demesten ornynan aqyryn túregele berdi. Terezeniń aldyna baryp, syrtqa enjar, kerenaýlana kóz saldy. Ózimen tildeskisi kep, jaltaqtap qaıta-qaıta qarap otyrǵan kisi bar ma, joq pa, qaperinen múlde shyǵyp, umytyp ketken sıaqty.

Dákov túregeldi. Terezeniń aldynda syrtyn berip turǵan Múlgaýzenge jaqyndap baryp:

— Tanysaıyq, — dep qolyn sozyp edi, Múlgaýzen qolyn bermedi.

— Komısar, keshir. Aldyńnan shyǵyp, mýzykamen kútip ala almadyq, — dedi ol.

— Onyń qajeti qansha?

— Kak je, komısardy saltanatty túrde kútip alý kerek emes pe?..

— Túsinbedim.

— Eh-h, toje mne komısar. Seniń kesirińnen kóresini kórdik. Áne keledi, mine keledi dep jolyńa qarap, jipsiz baılanyp otyrǵanda kisilerimizdi qyryp aldyq.

Buny kútpegen Dákovtyń aýzyna qapelimde sóz túspedi. Mynaý ne dep tur? Bunyń kesiri... jipsiz baılanyp... kisilerin qyryp alǵan... Bunyń ne jazyǵy bar? Sonyń báriniń jónin suraǵaly endi oqtala bergende, buǵan osyndaı qysyltaıańda tap bolatyn jóteli qurǵyr keýdesin qysyp taǵy da qyp-qyzyl bop býlyǵa bastady. Áı... Áı-ı, mynaý ketip bara ma? Bul «Toq-ta!» degenshe bolmady, otrád komandıri álgiden artyq sózge kelmeı, edenniń jaman taqtaıyn solqyldata basyp shyǵyp ketti.

Dákov júlgelengen temeki tútinin kepkasymen qaǵyp, jelpip jiberdi. Erni kezerip, tamaǵy qurǵap qaldy. Kózimen úı ishinen sý izdep otyr. Otrád komandıriniń jańaǵy qylyǵyna qaıran. Han-Daýrov ta osy jigitti eki sóziniń birinde ózimshil, eshkimmen esepteskisi kelmeıdi, sen onyń yǵynda ketip qalma dep eskertip edi; jolshybaı aýyryp, aýrýhanaǵa túsip ólek-shólek bop júrgende, dıvızıa komandıriniń eskertkeni endi esine tústi. Esinen shyqpaǵanda da, qanquıly jaý emes, tap dushpany emes. Jáne bir otrádty birge basqarǵasyn bir-birimen til tabysyp istegendi jón kórgen-di. Bir esepten komandırdiń basqadan bir demi ústem bolǵany durys. Komandırge azdap óktem bolǵan da jarasady. Azdap zábir bergende de turǵan eshteńe joq. Oılap qarasa: kóz ashqannan beri kórip kele jatqany — zábir. Áke-sheshesi erte óldi. Óz qoly óz aýzyna jetkenshe qaıyrymsyz qatal aǵa-jeńgeden bul qansha zábir kórdi. Onan «Skorohod» fabrıkasynda jumys istep júrgen jap-jas bala jasyryn uıymǵa qatysyp, jandarm qolyna tústi. Qol-aıaǵynda temir kisen. Qystyń kózi qyraýda Sibirge aıdaldy. On jyl jer astynda shahtada jumys istedi. Patsha taqtan qular aldynda bir top kisi túrmeden qashyp shyqty. Biraq Orynborǵa kele bergende qolǵa túsip, buny saıası senimsiz kisilerdiń eshelonyna otyrǵyzyp, Orta Azıaǵa aıdady da jiberdi. Osynyń bárinde de onyń ómir jolynda kezdesken kisiler - quı fabrıkant, quı polıseı, quı, meıli, túrme nachalnıgi bolsyn, meıiri túsip mańdaıynan sıpaǵan bir jan bolmapty. Bári qatal. Bári óktem. Bári ozbyr. Jáne ozbyrlyǵy men óktem qataldyǵyn birinen-biri asyrǵysy kep bástesip qoıǵandaı. Neshe túrli qorlyq pen zorlyqtyń kisi basyna kelmeıtin qaıdaǵy bir qıyn joldaryn oılap tabatyn. Olar, biraq, jaý bolatyn. Sondyqtan zábirlenbeıtin. Al dostan kórgen zábirdiń qandaı bolatynyn ol áli kórgen joq-ty.

«Jańaǵy qaıda? Kelmeıin degeni me?» dep oılady Dákov. Kúzetshiden basqanyń bári ketken. Kóp bólmeli úlken úıdiń ishi ańǵal-sańǵal. Syrtta jel yzyńdaıdy. Aıdaı álemniń ústinen zil batpan salmaqpen salbyrap basyp kele jatqan syrttaǵy tún osy qazir úıdiń ishine de enip, burysh-burysh tunjyraı bastady. Batysqa qaraǵan qos terezeniń áıneginen álginde batqan kúnniń qyzǵylt shapaǵy birte-birte álsirep, aqyryn-aqyryn sónip-sónip baryp, endi mine, aqyry túnge tutasyp bara jatty.

Otrád komandıriniń endi oralmasy belgili boldy. Úı ishinde qısaıyp demala qoıatyndaı eshteńe joq eken. Qas qaraıǵasyn Dákov syrtqa shyqty. Kúzetshimen sóılesti. Biraq jeleń boıynan jel ótip bara jatqasyn syrtta uzaq tura almaı, ishke qaıta kirdi. Baǵanaǵy qyljańbas soldat «komısar keldi» dep jurtqa jar sap qoıǵan sıaqty. Kúzetshi jaýynger buǵan jańa kádimgideı izet bildirip, sypaıy sóılesti. Sóz arasynda bir ret buǵan «komısar» dep te saldy. Dákov óz halin ózi syqaqtaǵandaı myrs-myrs kúldi. «Komısar!.. Shalqar temirjolshylar otrádynyń komısary!»

Dákovtyń qaljyraǵan júzinen mysqyl aıyqpady. Han-Daýrov bunymen keń otyryp uzaq sóılesken edi. Túrkistan Armıasy taıaýda ǵana uıymdasqan kórinedi. Soǵan deıin Aqtóbe mańynda Shalqar temirjolshylarynyń jasaǵy sıaqty ondaǵan usaq ásker bólimshesi bopty. Sonyń bári eshkimge boıusynbaı, árqaısysy bas-basyna derbes ómir súrgen. Han-Daýrov olardyń bóriniń basyn qosyp jatqan kórinedi. Shalqar, Qazaly, Josaly, Aqmeshit, Tashkent temirjolshylarynyń qarýly jasaǵy da endigi jerde tikeleı buǵan baǵynady. «Tek Múlgaýzen baǵynǵysy kelmeıdi» degen-di Han-Daýrov.

Dákov tań aldynda stolǵa basyn salyp birer saǵat myzǵyp aldy... Oıansa tereze áınekteri bozaryp, úı ishi sáýlelene bastapty. Úı ishi jym-jyrt. Tek aýyzǵy bólmede saǵat tyq-tyq...

Dákov túregeldi. Kesheden beri nár tatqan joq-ty. Soǵan qaramastan asqa zaýqy shappaı, shóldep oıandy. Keshe qora ishinen qudyń kórgen-di. Syrtqa shyqty. Keshegideı emes, bútin kún ashyq, biraq áli salqyn eken. Búl qudyqqa jete bergende qaqpadan sońynda ergen eki kisi bar, Múlgaýzen kirdi. Búl amandasqysy kelse de, biraq onyń qaıyrylmasyn baıqady. Osy qyzmetke keliskenim qate bolǵan joq pa degen oı kóńilin aýyrlatyp túr. Denesinde diril bar. Alaqanymen aýzyn basyp, kúrk-kúrk jóteldi. İshke kirer-kirmesin bilmeı, eki oıly bop turǵanda buǵaǵy salbyraǵan bireý qasyna kep, ózin osy otrádtyń starshınasymyn dep tanystyrdy.

— E, degendeı. Maǵan kerek kisi ekensiń, — dedi Dákov.

— Sizge bólme taba almadyq. Ázirshe bir komandırmen birge jata turasyz.

— Oqasy joq.

— Ash shyǵarsyz?.. Júrińiz, ashanaǵa aparaıyn.

— Erkińiz bilsin.

***

Elaman osy kúnniń erteńine Sovdepke soǵyp edi; kók shatyrly úlken úıdiń aldy qara-quraǵa toly eken. Qara kıimdi qala halqynyń arasynan ara-tura el qazaǵynyń tymaǵy da kórinedi. Olar aýyldaǵy minezin qalaǵa da istep, atyn esik aldyna baılaı salyp, bolmashy jumyspen bastyqtardyń ústine basa-kóktep kirip júr.

Qabyrǵa bolysynyń eki qazaǵy bazarǵa aıdap ákelgen maldarynyń pagornoıy jańsaq shyǵyp, shyrǵatylyp, jipsiz baılanyp qapty. El qazaǵynan ilgish izdep úırengen bazarbasy maldaryn matap tastapty. Olar Elamandy kóre sap, anadaıdan «aınalaıyndap», etegi dalaqtap júgirip keldi. «Mundaǵy bastyqtardyń ishinde tamyr-tanysyń bar ma?» dep jatty da jabysty. Elaman eshkimdi bilmeımin dep at-tonyn ala qashsa da, analar bolmaı, ekeýi eki jaqtan shaýjaılap jatyr.

— Sleıbanovty biletin kórinesiń ǵoı?

— Eptep...

— E, sol bolady. Osy aradan eptep-septep qutylyp ketsek jetip jatyr. Sonan artyq tanystyqty qaıtemiz?! Qyz aıttyryp, quda túser deısiń be ol oryspen?!

— Jaraıdy, sóılesip kóreıin.

— E, bárekeldi, órkeniń óssin, shyraǵym.

— Kósegeń kógersin.

— Apyraı, «Jaýda da bir kóziń bolsyn» degen ras. Syrtyn bylǵarymen tystaǵan bıik qara esiktiń arǵy jaǵynan bireýdiń sańqyldaǵan daýsy estilip jatty. Elaman uzaq aınalyp qalam ba dep turǵanda, kútpegen jerden jınalys aıaqtalyp, kisiler japyr-jupyr túregep jatty. İle-shala esik ashyldy.

— O, kogo ıa vıjý?!

Elaman ózine qolyn sozyp kele jatqan jas jigitti kórdi. Bul da qýanyp ketip, ony qushaqtaı aldy. Ekeýi qushaqtaryn jazbastan máz bop kúlip, qaıtadan kabınetke kirdi.

Elaman tabaldyryqtan attaı bere turyp qaldy. Keń kabınettiń qań tórinde qyzyl masaty japqan jalpań stol. Syrlaǵan oryndyqtar. Kóz tartar jaltyraǵy kóp telefon.

— Osy qaladaǵy myqty bastyq ózińsiń be, qalaı?

— Túbi osy orynǵa sen otyrasyń. Al, jaı júrsiń be?

— Men... — dep Elaman sharýasyn aıtýǵa yńǵaılana bastaǵanda, qyzý jigit ony kıip ketip:

— Seni keshe bir jerden kórdim ǵoı. Toqta, qaıda?.. — dedi. — Sen jaqsy sóılediń. Iá, ıá, esime tústi, jınalys bitken boıda, ile-shala izdedim. Biraq atyń aýzyma túspedi. Umytyp qalyppyn. Sen renjime.

Elaman sharýasyn aıtqaly oqtala bergende, Selıvanov sózin bólip:

— Aıtqandaı, osy seniń komandıriń qaıda? — dedi.

— Qalada.

— Qazir qaıda?

— Kim bilsin, stansa jaqta júrmese...

— Maǵan kerek edi. Sen osy maǵan bir sharýamen keldiń ǵoı? Al, káne, aıt!

— Osynda bir tanys áıel bar edi...

— Tak, tak...

— Turmysy nashar. Múmkin bolsa, soǵan...

— Járdem suraı ma?

— Joq, bir jerge...

— Keshir, — dep Selıvanov syrt jaǵynda shar ete qalǵan telefonǵa qol sozdy. Áldekimmen shapyldap alym-berim sóılesti de, trýbkany ile saldy. — Chert znaet chto. Sen osy qaı jerden ediń?

— Araldanmyn.

— Onda seniń jerlesteriń. Ponımaesh, bazarǵa jylqy aıdap ákelgen. Qaǵazdary durys emes.

— Aýylda hat tanıtyn kisi joq. Qatelesip ketken shyǵar.

— Ulyń mal bolýy múmkin.

— Jo-joq, urlyq emes. Naqaq kúıdirme sorlylardy.

— Sen qaıdan bilesiń?

— Olar jańa maǵan esik aldynda kezdesti. Qalaǵa bara jatqasyn aýyldastarynyń kezdeme, shaı, sheker ala kel dep qosqan bir-jarmaly.

— Áı, qaıdam?..

— Ras. Ras aıtam. Qaıtaryp bergiz!

— Joq, bul meniń qolymnan kelmeıdi.

— Túsinsem ne deısiń?..

— Shyn aıtam. Men keliskenmen, Múlgaýzen kónbeıdi. Onyń minezin bilesiń ǵoı.

— Jylqylardyń oǵan keregi qansha?

— Kak je? Otrádqa at kerek. Bárin birdeı satyp alýǵa qarjy joq.

— Sonda tartyp ala ma?

— Aıta kórme. Tartyp alýǵa eshkimniń de haqy joq.

— Al mynasy ne?

— Bul zańsyz mal. Zańsyz, ponımaesh?! — Bulardyń ústine Sovdepte isteıtin bireý kirdi. Keń kabınettiń tórine jetkenshe ımenshektep qysylyp keldi de qoltyǵyna qysqan papkany Selıvanovtyń aldyna aqyryn qoıdy. Selıvanov qaǵazdarǵa kóz júgirtip jatpastan soıdaqtatyp qol qoıa saldy da, alyp ket degendeı ıshara etti. Sosyn Elamanǵa buryldy:

— Al qulaǵym sende. Sharýańdy aıt!

— Álgi áıeldi bir jerge jumysqa...

Selıvanov sharyldap jatqan telefonǵa qaıyrylmaı, shańdap syrtqa shyqty.

— Bizdiń saıasatymyzdy túsinesiń ǵoı, — dedi ol. — Biz kóshpeli halyqty otyryqshy el etip, qala mádenıetine tartpaqpyz. Ol úshin, ponımaesh, jergilikti halyqty jumysqa tartý kerek. Al, qazaq áıelderin qushaq jaıa qarsy alamyz.

— Endeshe, myna kelinshekti...

— Ol qaıda?

— Úıinde.

— Maǵan ákel. Tek tez. Senderdi temir jol ashanasynda tosam.

Elaman kelgende Aqbala tereze aldyndaǵy sary shýaqqa betin berip, óziniń baıaǵy qyz kezindegi eski kóılegin jamap otyr eken. Esikten asyǵys kirgen Elamandy kórgen boıda, bu da ornynan túregeldi.

— Jumys istegeniń jaqsy. Eshkimge táýeldi bolmaısyń, — dedi Elaman syrtqa shyqqasyn.

— Bilem ǵoı, — dedi Aqbala.

— Ras, alǵashqyda qıyn bolady. Biraq tózý kerek. Aqbalanyń júdeý júzine jabyrqaý kúlki bilindi. Osy túri, beıne: «Tózbeı júrmin be?!» dep kóńilindegi bir nazdy ańǵartqandaı edi.

— Birazdasyn úırenesiń, — dedi Elaman. Aqbala taǵy da ezý tartty:

— Talaıǵa úırendik qoı. Biz osy... kimge kele jatyrmyz?

— Tezirek júreıik. Kútip qalǵan bolar.

Aqbala jelge qarsy omyraýlap basyp kele jatqan myna ala kóz iri jigitke ilese almaı, únemi qol sozymdaı keıin keledi.

— Áne, bizdi kútip tur eken.

Aqbala Elaman ıegin kótergen jaqqa qarap edi. Aldarynan etip bara jatqan túıeli arbanyń arǵy jaǵynan uzyn boıly orys jigitti kórdi. Ol aq halatty jýan sary áıelge birdeńe dep, jan-jaǵyna shydamsyzdana kóz sap tur eken. Arbaly túıeniń tasasynan shyǵa kelgen bulardy kórgende qýanyp ketti.

— Ehe-e! Al, tanystyrmaısyń ba? — dedi Selıvanov, Elamannyń tasasyna tyǵylyp turǵan jap-jas sulý kelinshekti kórgende kózi ushqyndap.

— Qaıtesiń? Tıme, — dedi Elaman.

Selıvanov aq halatty áıelge sybyrlap edi, ol sý-sý qolyn aldyna baılaǵan halattyń etegine súrtti de, Aqbalanyń qasyna kep «Tanysaıyń!» dep qolyn usynyp edi, Aqbala «Men ne isteıin?..» degendeı kóziniń astymen Elamanǵa qarady. Elaman «Qolyńdy ber» dep ymdady. Bulaı tanysý ózderinde úrdis bolmaǵandyqtan, Aqbala áli de bolsa kózin tómen salyp qysylyp turyp, orys áıeliniń qolyn bolar-bolmas qysty da, tez tartyp aldy.

— Atyńdy aıt, — dedi Elaman.

— Aqbala.

— Meniń atym Marfa. Marfa apaı deýińe bolady. — Aqbala jumǵan aýzyn ashpady.

— Men tamaq asam. Sen maǵan járdem beresiń. Sý tasısyń, aǵash jarasyń, — dedi Marfa.

Aqbala bir janǵa nazar salmaı ún-túnsiz tur. Elaman túsinbegenin baıqap, Marfanyń sózin qazaqshalap edi; Aqbala bu joly da úndemedi. Tek tómen salǵan kózin jerden kótermesten aqyryn qozǵalyp, anadaı jerde úıilip jatqan aǵashtardyń janynda jatqan baltaǵa qolyn sozdy.

***

Dákov sońǵy vagonǵa mingen-di. Bunda Oznobınniń vzvody ornalasqan eken. Biraq olar ózderiniń arasynda komısardyń baryn baıqamaǵan sıaqty. Onyń bar-joǵyn ázirge eshkim baıqaı qoıǵan joq-ty.

Dákovke de óziniń osy kúngi eleýsiz hali unaıtyn sıaqty. Esik aldyna jaqyn otyrǵan jaýyngerlerdiń qasyna jaıǵasty. Birazǵa deıin entigin basa almaı, dymqyl alaqanymen mańdaıyn súrtip qoıady. Poıyz bir jerge toqtamady. Anda-sanda bir kezdesetin razezd, stansa bolmasa, osynaý kól-kósir ıen dalanyń qalǵan jaǵyndaǵy tirlik qadaý-qadaý. Keıde kóz ushynan tyrnadaı tizilip kósh ótedi.

Bir ret temir jol boıynda japadan-jalǵyz otyrǵan úı kezdesti. Itarqa ǵyp tikken qońyr úzikti úıdiń shańyraǵynan aqshyl tútin shyǵady. Úı mańynda botasyn ertken jabýly túıe tusynan dúrsildetip ótip bara jatqan poıyzǵa moınyn buryp, quddy myna buıyǵy dalanyń bu da bir boıkúıez enjarlyǵynyń anyqaıǵaǵyndaı, káýkıip qala berdi.

— Ómir osylardiki, — dedi qyrma saqal jaýynger.

— Áı, mynalar kim? — dedi taǵy bireý.

— Aqtar! Aqtar ǵoı.

Onnan astam atty kazak alystaǵy sary belge shaýyp shyqty. Oq jetetin jerge jaqyndamaı, qaptaldasyp erip otyrdy da, bular zeńbirekten birer atqylaǵasyn keıindep qala berdi. Jaýyngerler olardyń túp-tuqıanyn qaldyrmaı boqtap, ózdi-óziniń ornyna baryp otyrdy.

— Bular barlaýshylar.

— Túri solarǵa keledi. Sonda, qalaı... negizgi mol kúsh...

— Qudaı bilsin, qalaı da saq bolý kerek.

— Iá, bul ıtter qapylysta soǵady.

— Komısar, mynany endi ornyna salyp qoıyńyz! — Dákov qolyndaǵy nagandy jańa baıqady. Jańaǵy qarbalasta qolyna ustaǵany bolmasa, bir oq atpaǵany esine tústi. Soǵan qysyldy ma, nagandy jalma-jan kabýrǵa tyǵa saldy. «Meni biledi eken ǵoı» dedi ishinen. Osy kúngi hali ózine ońaı tıip júrgen joq. Bunda kelgen úsh-tórt kúnniń ishinde eshteńege aralaspaı, ózimen-ózi eleýsiz júrip, bundaǵy biraz jaǵdaıǵa qanyǵyp aldy. Basta bul jaqta alyp-julyp bara jatqan eshteńe joq sıaqtanyp edi. Orys, tatar kópesteri dáýirlep turǵan kishkentaı Shalqar bireý bilip, bireý bilmeıtin, bas-aıaǵy bir-aq ýys qala sıaqtanǵan. Sóıtse, uly joldyń ústinde jatqan kishkentaı qalaǵa osy qazir dos pen dushpan birdeı kóz tigip otyr eken. Bir jaǵynda Máskeý, Orynbor, Samar qalalary jatsa, ekinshi jaǵynda Aral, Aqmeshit, Áýlıeata, Tashkent, Túrkistan. Eki jaqqa birdeı qol sozyp, Azıa men Eýropany bir-birine jalǵap turǵan temir jol boıyndaǵy stansa. Vagon ońdaıtyn seh bar. Parovoz ońdaıtyn depo bar. Qala halqynyń jartyǵa jýyǵy jumysshy. Qazirgideı alasat kezde ataman Dýtovqa ázirshe irgesin aldyrmaı turǵan aıdaladaǵy qamal qalanyń biri eken.

Dýtovtyń atty áskerin Dákov áli kórgen joq. Syrt habardan estýi — soǵys tásili baıaǵy tatar-mońǵol áskerine keledi. Bular da salt atty. Bularda da qylysh, naıza. Bular da ushqyr, júırik atpen keń dalada quıyndaı josyp júrip, ylǵı qapyńdy taýyp, qapylysta tutqıyldan tıip, qan-josa ǵyp qyrady da, sen qamdanǵansha taıyp turady. Búgin bir qalany shapsa, erteń basqa jaqta, basqa qalany, ne stansa, ne aýyldy talap, qyryp-joıyp ketedi.

Kolchaktyń qazaq jerine kirgen Tústik Armıasy áli de bas-aıaǵyn jınap toptasyp bola qoıǵan joq-ty. Ataman Dýtovtyń jel quıyn áskerin qaı jerden tosaryn bilmedi. Aty júırik áskerdiń izine túsip, ókshelep qýa almady. El ishi ábigerge túsken osy bir almaǵaıyp zamanda bul óńirdi qotan shetin kúzetken sergek saqshydaı kirpik qaqpaı turǵan jalǵyz kúsh — Shalqar, Aqtóbe, Tashkent, Aqmeshit, Qazaly, Josaly temirjolshylarynan quralǵan qarýly jasaq edi.

Atty kazaktar qazir qaıta bas kóterip, eki kúnnen beri Sol-Eleńkide qatty urys bop jatty. Qalany qorǵaǵan qyzyldarda kúsh az. Tez arada qolma-qol kómek bolmasa, atty kazaktar qalaǵa áne-mine basa-kóktep kiretin qaýip tóngesin Han-Daýrovtyń ámirimen kómekke Shalqar otrády kele jatty. Shalqardan shyqqaly esh jerge toqtamaı qatty kele jatqan poıyz Aqtóbeden ótip Martekke jaqyndap kele bergende qyzyl vagondar kenet birin-biri súzgilep, saldyr-kúldir toqtady. Áskerler jerge japyrlap túse bastady.

— Ne boldy? Nege toqtadyń? — dedi Múlgaýzen qasynan ótip bara jatqan temirjolshyǵa.

— Aqtar joldy buzyp ketti.

— Jóndep jatyr ma?

— Iá.

— Qashan bitedi?

Temirjolshy jaýap bermedi. Áskerı eshelonnyń bas jaǵynda abyr-sabyr bop jatqan áldebireýlerge aıqaılap, ilgeri qaraı júgirip bara jatty. Múlgaýzen qasyna kep qatarlasyp toqtaǵan Dákovke kóz qıyǵyn da tastamady. Qara qumandaı nagan bir jaq myqynynda salaqtaǵan osy bir aýrý ekeni, saý ekeni belgisiz músápir kisiniń qasynda qatar turǵanyn unatpady ma, bu da jańaǵy temirjolshy ketken jaqqa júgire jóneldi. Kidirmeı qaıtyp kóp áskerin kóterip, joldy jóndep jatqan jumysshylarǵa kómekke apardy. Bular bilek sybanyp, jańa kirise bastaǵanda «aqtar!» degen aıqaı shyqty. Múlgaýzen buıryq berem degenshe qarý-jaraǵy boıynda júrgen soldattar jumysty tastaı-tastaı sala relsti betke ustap jata-jata qaldy. Sóıtkenshe atty kazaktar da oq jetetin jerge kelip qalǵan edi. Múlgaýzen: «Daıyndalyńdar»,— dep uzyn shóptiń ón boıyna aıqaı saldy. Sony sezdi me, eminip kelip qalǵan jaý kenet kútpegen jerden attarynyń sirisin japyra jalt berdi. Áne-mine degenshe iz-túzsiz kózden ǵaıyp boldy. Biraq olardyń qaıtyp oralyp soǵary kómil edi. Ony bári de bildi.

Elaman shpal tasydy. Aqtardyń qarasy batqan jaqqa moıyn sozyp qarap júrdi de, birazdasyn esinen shyǵyp ketti. Jumys istese kóńildenip ketetin ádeti. Joldy jóndep jatqandar men anadaı jerde úıilip jatqan shpaldyń eki arasynda tabany jerge tımeı zyrlap júrgen-di. Kenet tura qap, kózine quıylǵan terdi súrte berdi de, oılamaǵan jerden Aqbala esine tústi. Iyǵyn basqan aýyr salmaq astynda beli búgilip turyp «jumysqa ornalasqany jaqsy boldy» dep oılady. Buryn bilmeýshi edi, sóıtse Aqbala ıtten qorqady eken. Jumysqa alǵash kelgende baýyryn jańa kótergen kúshikteı kishkentaı aq qanden aspazshy áıeldiń jýan baltyrynyń arasynan júgirip shyǵyp, shabalańdap sháý-sháý etip úrgende Aqbala yrshyp túsip: «Myna shirkin, káıtedi-óı» dep ólek-shálek bolyp edi.

Sol kúni bul ezin qandaı baqytty sezinip edi! Áýeli Aqbala ekeýi ishke sý tasydy. Sosyn bul aǵash jardy. Aǵashtardy qorys ǵyp jara kelgende qaraǵaı ma, álde qabyǵy sydyrylǵan qaıyń ba, tula boıy tolǵan bez kúpshek aǵashqa balta batpady. Qulashtap qansha sermese de balta júzi zikildep qolyna qaıta teýip, bul aq ter, kek teri shyǵyp alqyna bastady. Yza bolǵan Elaman baltany kijinip, qaıta siltep edi, sińiri tartyldy ma, qolynan balta túsip, otyra qaldy. Ana jaqtan qustaı ushyp kelgen Aqbala baltany ary qaraı laqtyryp jiberdi.

— Osy aǵash jetedi, — dedi ol.

— Men endi ne isteımin? — dedi bul.

— Eshteńe istemeısiń. Osylaı meniń qasymda otyrasyń. — Sol kún bul ekeýin bir-birine ishteı umtyldyryp, burynǵydan da góri jaqyndata túsken-di. Ony bu da bildi, o da bildi. Biraq bunyń aqyry qaıda aparyp soǵaryn, nemen tynaryn bu da, o da oılaǵan joq-ty. — Aqtar!

Elaman ıyǵyndaǵy shpaldy jerge atyp urdy. Júgirip baryp eshelon turǵan joldyń tasa betine jata qaldy da, kózin ilgeri jaqqa tastap edi; qaramy baǵanaǵydan áldeqaıda kóp qalyń qol qaptap kelip qalǵan eken. Elaman beldiginde júretin eki granatty bosatyp aldy. Myltyǵyn oqtady. Sosyn kóńiline qobaljý endi me, júregi lúpildep bara jatqasyn baıaý jel astynda yrǵalyp turǵan bir túp jýsanǵa qol sozyp, jalǵyz talyn julyp aldy.

Osy kezde Múlgaýzenniń «Daıyndalyńdar!» dep aıqaı salǵan daýsy shyqty. Sol eki arada atty kazaktardyń aldyńǵy legi bular bekinip jatqan temirjoldyń týra qarsy aldyndaǵy saıǵa jetip qalǵan-dy.

— Pýlemót!.. — dedi Múlgaýzen aıqaılap.

— Ázirmiz.

— Zeńbirek!

— Bizde...

Ana jaqtan qaharyn tigip kelgen qol saıǵa túsken boıda jer jutqandaı attar da, adamdar da kózden ǵaıyp bop, tek áýede myń san tuıaqtyń dúbiri qaldy. Elaman kózin granatqa tastady. Sosyn, áne-mine degenshe saıdyń jarqabaǵynan shyǵa keletin jaýdyń qaraýylǵa qaı buryn ilikkenin nysanaǵa alýǵa ázirlenip, demin jutyp, tym-tyrys bola qaldy.

Dúbir álgiden de góri bermen jaqyndaı tústi. Degbiri qashqan Elaman basyn bir kóterdi, bir buqty. Biraq ony ózi sezgen joq. Tek aıqasqa ázirlenip myltyǵyn kótere berip edi, qaraýyly shorshyp tur eken. Elaman shoshyp ketti. Kenet kózi eki saýsaq arasynda qystyrylǵan jalǵyz tal jýsanǵa tústi. Tastaı salǵysy kep turdy da, áldenege murnyna apardy. Oı-hoı, dala shóbiniń osy bir tynys ashar ıisi-aı! Búı dep ol biraq keıin... kósh keıin oılaǵan-dy. Onda da, satyr-sutyr soǵys bitkesin, sart-surt soldat ómiriniń ánebir azǵantaı tynyshtyǵynda temir jol boıynda bolǵan osy bir jan alyp, jan bergendeı jaǵalasty oılaǵanda ǵana dala shóbiniń sol bir kóńil ashar dahýaıy ıisin jany súısine eske alǵan bolar-aý!

Al álgi temir jol boıynda bolǵan soǵysta... Iá, sol soǵysta qalaı dese de jalǵyz tal jýsan ıisi áser etti me, Elaman qaıta syǵalaǵanda myltyq qaraýyly shorshymaı ornynda tur eken. Sóıtkenshe, ıek sozym jerdegi saıdan áýeli naıza ushy qyltyldady. Sosyn qylysh jarqyldap, ile-shala óńmeńdep umtylǵan atty kazaktardyń ózderi shyǵa-shyǵa kelgende Elaman murnyna aparǵan álgi jalǵyz tal jýsandy ádettegideı qushyrlanyp ıiskeýge shamasy keldi me, joq pa, ony keıin qansha oılasa da esine túsire almady. Esinde qalǵany — jýsandy laqtyryp jiberdi de, jalma-jan myltyqqa jabysyp, daýsyn daýsyna qosa almasa da, tútinin tútinine qosyp, qatarynan ústi-ústine eki atqanyn biledi. Dál sol kezde temir jol boıyna bekingen Shalqar jumysshylarynyń jasaǵy bári birden oń jaýdyryp, pýlemetter taqyldap, myltyqtar tarsyldap, zeńbirek kúrkirep, aspan asty alaǵaı da bylaǵaı boldy da ketti. Saıdan shyǵa-shyǵa kelgen kóp attylynyń ishinen Elaman kózine aldymen ilikken jıren sary saqaldyny atyp edi; ol qylysh ustaǵan qoly sylq etip, attan ushyp tústi. Tas burshaqtaı sebelep jatqan myń san oqtyń ishinde bul ózi atqan oqtyń kimge tıip, kimge tımeı, qula dalaǵa zýlap laǵyp ketti me, joq pa, ol arasyn bilgen joq...

Sonan bir kezde uzyn sheptiń ón boıynan «jaý!», «jaý qashtylaǵan» daýys shyqqanda ǵana bu da, basqalar da esin jıyp, aınalaǵa kóz salsa, jańa ǵana bulan-talan urys bolǵan dala aspanynan dári ıisi áli de aıyǵa qoımapty. Elaman «tym qurysa aýyz shaıatyn sý bolar ma edi» dep oılady. Dákovty qasyna kelgende ǵana kórdi.

— Qalaısyń? — dedi Dákov.

— Qudaı saqtap, áıteýir tiri qaldyq.

— Ne bolsa ol bolsyn, ákesin tanyttyq. Qalaı oılaısyń, qaıtyp soǵar ma eken?

— Kim bilsin?..

— Menimshe, soqpaıdy, — dedi Dákov. Keýdesi syr-syr etedi. Entigip, aýyr dem alyp tur. Soǵan qaramastan ózi kóńildi. Elaman kóz qıyǵyn oǵan kóldeneńnen bir-eki tastady. «Jańa ózin qalaı ustady eken?» dep oılady. «Sirá, bunyń qoly dirildemegen bolar...» dedi ishinen. Orys-túrik soǵysynda kórgeni bar: jaıshylyqta eki ıyǵyn julyp jep, aınalasyn apyryp-japyryp júretin ánebir ókirektegen áperbaqandardan góri qyzyl qyrǵyn soǵysqa kirgende qaıta osyndaı qoı aýzynan shóp almaıtyn jýas, momyn kisilerge arqa paıda bop, birtúrli arýaqtanyp ketetin-di. Dákon, shynynda da, jańaǵy shaıqastyń áserinen áli de bolsa aryla almaı, mańaıdaǵy myna jurtty, aspan astyndaǵy myna aıdaı álemdi qazir, tap osy qazir ǵana kórip turǵandaı tańyrqap ta, tańdanyp ta qarady. Kenet ánebir aq seleý me, álde myna bir boz jýsannyń túbinen be, shegirtke shyryldap, ile-shala anadaı jerdegi innen saryshunaq jyltyńdap, jańa ǵana qyrǵyn soǵys bolǵan dalaǵa jan ene bastaǵan-dy.

— Aqtar!

***

Bul Dákovtyń óz ómirinde qatysqan birinshi soǵys edi. Bul baǵana urysta ózimdi ustaı almaı, masqara bolam ba dep qorqyp edi. Ras, alǵashqyda kóńili qobaljydy. Ala-qıǵash urys ústinde Múlgaýzen buǵan birer ret burylyp qarady.

Qalaı dese de osy joryqtan bul kóńildi qaıtty. Dala. Kók aspan. Taza aýa. Burqyraǵan ashshy jýsan ıisi áli murnynda tur. Dertke shıpa, dári, daýahı shóp kórinedi. Osy joly kún de aıta qalǵandaı ystyq bolǵan joq. Jaz ben kúz aıynyń aralyǵyndaǵy sary shýaq;. Kók te, jer de, kúlli jan-janýar, aıdaı álem maýjyrady da turdy. Kóńilge bolmasa, osy joryqtan keıin bul anaý-mynaýdy elemeı, aıaq ústi júre beretin boldy.

Joryqtan kelgesin de qol qýsyryp qarap otyrmaı, áskerdiń jattyǵý oıynyna qatysty. Onan sál qoly bosasa jurttyń basyn qurap, eldiń ishki-syrtqy jaıyn áńgimeledi. Búgin de jurt aldyna shyǵyp sóılep turǵanda art jaqta otyrǵan qart soldattyń qor ete qalmasy bar ma?! Jurt dý kúldi. Qart soldat oǵan qysylǵan joq, qaıta jaǵy jyrtylǵansha esinep aldy da, «Túnde kúzetke turyp edim» deı saldy.

Otrád komandıri buny kózine ilip júrgen joq. Sony baıqaǵasyn bu da onyń kózine túse bergisi kelmeı, syrǵaıaqtap kete beretin. Tek joryqtan kelgesin, kóp uzamaı bul ekeýi bir ret betpe-bet kezdesti.

— Jigitter sharshaǵan sekildi. Ústi-bastary da kirlepti. Eger qarsy bolmasań...

Úı ishi jym-jyrt. Buryn dál osyndaı tynyshtyq ornasa aýyzǵy bólmeden qabyrǵaǵa ilgen eski saǵattyń tyqyly estiletin. Taıaýda o da toqtap qalǵan-dy.

Múlgaýzen dál qasynan komısardyń quddy órge qaral júgirgen kisideı syr-syr etken kókiregin esitti. «Myna beısharanyń saý kúni joq eken ǵoı» dep oılady. Bir esepten basy men aıaǵyna qara súrik kıip syqyrlaǵan álgi bireýlerden góri, qaıta osyny jibergeni durys boldy. «Buǵan jyly jer, jaıly tósek bolsa jetip jatyr. Umytpaı turǵanda buǵan jaǵdaı dep starshınaǵa tapsyryp qoıaıynshy» dep oılady Múlgaýzen, Dákovtyń jańaǵy áńgimege oraı ózinen jaýap tosyp otyrǵanyn baıqap:

— Qarsy emespin, — deı saldy.

— Jaraıdy. Tek artynan aqyldasyp istemediń dep...

— Joq. Degeniń bilsin.

Dákov endigi jerde til tabysyp ketermiz dep dámelenip edi; biraq ol oılaǵany bolmady. Otrádqa tirelgen bar sharýaǵa buny aralastyrmaı, burynǵy ádetpen bir ózi sheship júr. Sony baıqaǵan jurt ta bunyń aldyna kele bermeıdi. Bunyń komısarlyǵyn syılaǵannan góri aýrýlyǵyn aıaıtyn sıaqty. Múlgaýzenge salsaq: halyq óz aldyna, qarýly kúsh óz aldyna. El ultany qazaq... Mal baqqan momyn halyq bolsa da, arǵy zamanda bularda da óz elin, jerin qorǵaǵan batyrlar az bolmapty. Tek osy óńirde Kótibar batyr, Arystan batyr, Eset batyr bopty. Elamannyń da jetinshi atasy Toıǵoja batyr kóp soǵystyń birinde baltyryn sadaq oǵy kóktep ótse de «jaý marqaıyp ketedi» dep, jaraly aıaǵyn qanjyǵaǵa qaıyryp baılap tastap, alysyp-julysyp júrgende aqyr aıaǵynda ushyna tıip, jaraly aıaq kúp bop isip, ólýge qaraǵanda synyqshyǵa keskizip tastapty. Sonan el arasyna «Aqsaqbóri» atanyp ketipti. Endeshe, bul el qazir quryq, qaýǵa ustap mal sońynda ketse de, baıaǵyda bulardyń da irgesinen jaý arylmaı, er-azamaty erlik pen irilik synalatyn jerde namysty qoldan bermepti.

Dákov osy oıyn otrád komandırine qulaqqaǵys qyp edi, Múlgaýzen myrs etip:

— Taǵy ne aıtasyń? — dedi.

— Men boldym. Múmkin, óziń birdeńe dersiń?

— Solaı de...

— Iá, osyny oılassaq...

— Sonda... Seniń oıyńsha bir aýyz oryssha bilmeıtin kırgız...

— Qazaq.

Múlgaýzen múdirip qaldy. Sonysy jynyna tıdi.

— Kırgız! Taǵy kırgızdar.

— Sharadan shyǵyp kettiń ǵoı.

— Sen sharadan shyqpaı tursyń ba? Bir aýyz oryssha bilmeıtin... qara nadan kisilermen urys ústinde ymdasyp júrmekpiz ǵoı? Solaı ǵoı, á?

— Uǵysý ońaı. Til úırený tipti qıyn emes.

— Bros! Olar til úırengenshe...

— Olar da úırensin. Olardyń tilin ózimiz de úıreneıik.

— Men úırenbeımin. Úırengim de kelmeıdi. K chertý! Al olar orys tilin úırengenshe soǵys ta bitedi.

— Halyq soǵys bitkesin de kerek.

Múlgaýzen taǵy da múdirip qaldy. Aýzyna sóz túspeı, yzaǵa býlyǵyp, qyp-qyzyl bop ketti.

— Halyq... Halyq! K chertý!

Dákov úndemedi. Múlgaýzen óli de biraz burqyldady. Baıqap otyr, ashýdan góri baıbalam basym.

— Komısarsyń ǵoı. Bul seniń sharýań.

— Endeshe Elamandy aýlyna jiberem. Jerlesterin jınap ákeledi.

— Meıliń bilsin.

Dákov jyldam basyp syrtqa shyqty. Múlgaýzen úı ortasynda únsiz turyp qaldy. Ońasha qalǵasyn ózinen ózi myrs etti. Buny otrád ómirine aralastyrmaspyn dep oılap edi; osy arada jańaǵy ilmıgen áp-áljýaz kisiniń qapelimde tizgindi qolyna qalaı alyp ketkenine tań. Bir jubanyshy: erteń onyń myna isinen eshteńe shyqpasyna kámil senedi. «Sen kóksaýmen sonda sóılesermin» dep oılap, zári men zilin sońyraǵy kúnge saqtap tur.

***

Aqbala búgin úıge kúndegiden kesh qaıtyp edi. Osy búgin kúndegisinen ala-bóle qatty sharshady. Arbakesh orys búgin tary da mas bop, yńyrshaǵy aınalǵan aryń atqa jekken eski arbasy qısalaqtap tús aýa ázer jetti. Onda da ashana aldyndaǵy jalǵyz terekke tumsyǵyn tireı toqtaǵan jaman tuǵyrdyń janyna sylq etip otyra ketip: «Hal jaman, marja. Oı, oı!..» dep, qos shekesi solqyldap áketip bara jatqan basyn shaıqap-shaıqap qoıdy.

Onan qaıyr joǵyn kórgen Aqbala shyt kóılektiń shalǵaıyn joǵary kóterip yshqyryna qystyra saldy da, aıaǵy jerge tımeı zyrlap júrip bir bóshke sýdy ashanaǵa jalǵyz ózi tasydy. Sol kúni ol úıge ázer jetken edi. Buryn bundaıy joq edi, qatty sharshaǵandiki me, kishkene júrgesin jilinshigi jemirlip bara jatty da, kapýsta sorpa quıǵan topataı shelekti janyna qoıyp otyra ketti. Osy jumysqa úırene almaı-aq qoıdy. Aıaq-tabaǵy aralasyp otyrǵan abysyn-ajyn bolsa birsári. Tym qurysa tilin túsinse eken-aý! Eń arysy anany ákel, mynany iste degende de sózben túsindire almaı ymdap jatqany. Bul sonyń ózin birde túsinse, birde túsinbeı, ár áıelge bir qarap, kózi jaýtańdap turǵany. Jumysty tastaıyn dese, Elamandy renjitip alatyndaı kóredi. Sóıtip júrip, áıteýir aıaq jolyn tanıtyn bir-jar sóz úırendi.

Osylardy orys dep beker bólekteıdi. Tili, dini basqa bolsa da jynysy bir bolǵasyn áıel qasiretin áıel túsinbeýshi me edi?!

Kókirekti qars aıyryp bara jatqan qasiretti túsingesin qaı ult boldy ne, júrekti syzdatqan muń men zardy tilsiz-aq uǵatyn kórinedi ǵoı. Aspazshy áıel atyn qansha aıtsa da tili kelmedi. Sosyn bylshıǵan sap-sary betine qarap, aýyldaǵy kóp qatynnyń birindeı ony da ishinen «Sary apa» dep atap ketti. Osy bir qobyraǵan-sobyraǵan meıirimdi jan buǵan qazir Raıdyń ájesi men Álızadan bir de kem emes. Bul óziniń basyndaǵy qıyndyqty tiliniń ushyna almasa da, Sary apa zaty áıel ǵoı, bir jolyn taýyp, bunyń bar jaǵdaıyn bilip apty. Sonan beri kúnde jumys aıaǵynda jetim balalarǵa qalǵan-qutqan tamaqty topataı shelekke quıady da, Aqbalanyń qolyna ustatady. Buny basqa áıelder de aıaıdy. Buny Elaman da aıaıdy. Otynyn jarysady. Sýyn tasysady. Onyń kelgenin, tipti jıi kelgenin ar jaǵy tilep tursa da, basqa basqa, biraq tap Elamannyń aıaǵany janyna qatty batady, qorlanady. Keshe de... Iá, keshe túste áskerı eshelon keldi. Tula boıyndaǵy temirler kúldir-saldyr toqtaǵan qyzyl vagondardan opyr-topyr túsken soldattar lap berip restoranǵa júgirdi. Qashan kelseń de qyshqyl kapýsta ıisi ańqyp turatyn temir jol restorany áp-sátte satyrlaǵan soldattarǵa tolyp, abyr-sabyr boldy da ketti. Biri as surap, biri sý surap, tus-tustan shýlap jatty. Aqbala syrttaǵy sýdy ishke tasyp súrinip-qabynyp jatqan ústine Elaman keldi. Jem boıynan joryqtan kelgen beti eken. Qaı jaqtan qashan oralsa da eshqaıda moıyn burmastan salyp uryp birden Aqbalaǵa keletin ádeti-tuǵyn. Aqbala da ony asyǵa kútetin-di. Ala-bóle buǵan sol kúni birdeńe kerindi. Eki shelek sýdy ústine tógip-shashyp ázer kóterip júrip te sol kúni Elaman basynan bir sát shyqpaı qoıǵany. Onyń áne-mine kelip qalatynyn ózinen buryn júregi sezetin sıaqty. Iá, júregi... júregi qurǵyr sezgen edi. Sóıtkenshe, tý syrtynan baǵyp turǵan bir ystyń janardy sezgeni sonsha, jerden endi ǵana kótere bergen eki shelek qolynda, qalshıyp turyp qaldy. Júregi ablyǵyp alqymǵa tyǵyldy. Qas qaǵym qybyr etpeı turdy da, kenet oqys burylyp, jalt qarasa... Shynynda da sol!.. Sonyń dál ózi!.. Dap-dardaı basymen jasyrynbaq oınaǵan jas balasha bir terektiń tasasynan buǵan moınyn sozyp qarap tur eken. Aqbala burylǵanda o da tasadan kúlimdep shyǵa keldi. Ár kezdegideı bul joly da ún-túnsiz kep Aqbalanyń qolynan shelegin aldy.

— Ekeýlep tasıyq, — dedi Elaman.

— Joq-q, ózim... Sen demal, joldan sharshap qaıtqan shyǵarsyń?..

Aqbala taǵy birdeńe degisi kelgendeı oqtala tústi de, toqtap qaldy. Elamannyń jolynan yǵysyp keıin sheginip turdy. Jańa dedektep sý tasyp júrgende qobyrap ketken shashyn jalma-jan jaýlyq astyna jınap, basyna qaıta tartty. Baıaǵyda bular úılengende de osy jigit qańtardyń ne bir qaqaǵan sýyǵynda balyqtan ústi-basy syqyrlap keletuǵyn. Sonda da dál osy qazirgideı ún-túnsiz Aqbalanyń qolynan istep jatqan sharýasyn alatuǵyn. Syrtta jatqan otyndy ishke kirgizetin. Sýdy ákeletin. Otty jaǵatyn. Ybyrsyp jatqan ot basyn qaǵyp-silkip, áp-sátte úı ishin tap-tuınaqtaı ǵyp jıatyn. Aqbala sonyń bárinde de óziniń osy úıge kelinshek bop túskennen bergi nege de enjar, sulyq qalpyn buzbaı, kúıeýine kóldeneńnen tańdana qarap, kóz sap turatyn da, erkek kisiniń ot basynyń sharýasyna kiriskenin ne jaqsylyqqa, ne jamandyqqa joryryn bilmeıtin. Sonyń jónin qansha oılasa da, biraq tap osyny qaı orynǵa qoıaryn bilmeıtin de, ıyǵyn qysyp, burylyp júre beretin. Endi qazir... basyndaǵy jaýlyqtyń bir ushymen kóziniń aldynda synaptyń sirkesindeı shúpirlegen terdi súrtip, eki shelek sýdy qańbaq qurly kórmeı zyrlap júrgen jigitke kúlimsireı qarap túr. Al Elaman áldenege suqtana qalǵan áıel kózinen qysyldy ma, júzi taısaqtap, betin ary bura berdi.

Aqbala kúldi. «Adam ózgermeıdi eken ǵoı» dedi Aqbala ishinen. Áli sol baıaǵysy. Shynynda, bul sonan beri basynan ne keshpedi: shynjyr kisendi shyldyrlatyp Sibirge de aıdaldy. Onan qyrǵyn soǵysta qan keship qaıtty. Qazir de shybyn janyn shúberekke túıip ot ishinde júr. Sonan kele... áli sol baıaǵysy. Sol baıaǵy uıań minez, sol baıaǵy sál nársege qoń etinde meıirim joq: kóre qal, sýdy qazir-aq tasyp bitedi. Bálkim, ekeýi birge qaıtatyn shyǵar. Sonda qaıda barady? Múmkin, kól jarasyna barar?! Eger ol... kóldi qalamasa... Meıli. Degeni bilsin. Bir búgin emes, endigi jerge, bunan bylaıǵy bar kez, bar ýaqyttyń bárinde de sonyń, tek sonyń degeni bolsyn. Erkektiń aldyna shyqqan bir áıel muratyna jetse, basqany qaıdam, bunyń tórt qubylasy túgel bolar edi ǵoı. Endigi jerge, endigi qalǵan ómirge o l qaıda baram dese de jón suramastan, bas bıligin sonyń yqtıar-erkine berip qoıyp, al bul ózi osy myna ala kóz qara jigittiń janynda qara jerdi qatar basyp bara jatqanyna da peıil bolar edi-aý!

Aqbala kep terin súrtip turǵan Elamandy kesh baıqady. Onda da Elamannyń til qatqaly oqtalǵanyn kórip, ol qazir: «júr, keteıik!» deıtindeı úmittene jalt qarap edi, ol biraq taısaqtap kózin alyp qashty.

— Men... men endi...

Aqbala qate esitken joqpyn ba dep qaldy.

— Sary apań sý jetedi dedi. Men... Men endi...

— Raqmet!

— Keteıin.

— Kete ber!

Osy sóz aýzynan qalaı shyǵyp ketkenin Aqbala ózi de ańdamaı qaldy. Elaman burylyp júre berdi. Eki ıyǵynyń basy salbyrap, eńkish denesi burynǵydan da góri ıile túsken. Artyna qaırylmady.

— Jigitiń be?

Aqbala Sary apadan betin qashyrtyp burylyp ketti.

— Jaqsy jigit. Renjitpe! Bar, qýyp jet!

— Jo-q...

— Beker isteısiń. Bundaı jigit tabylmaıdy. — Aqbala ózin áreń ustap turǵan-dy. Myna sóz qamshy boldy ma, Sary apanyń kópshikteı keń keýdesine betin basyp, ókirip jylap jiberdi. Sary apa osydan qashan kóz jasyn taýysyp, solyǵyn basqansha jubatpady. Áıel syry belgili: qashanda kókiregi sherge tolyp júretin sorlylardyń, bir esepten, osylaı ishtegi qasiretin syrtqa shyǵaryp, jeńildenip alǵany durys.

Sol kúni Aqbala úıge ázer jetti. Eshteńege zaýqy shappady. Tezirek qarańǵy túskenin qalady. Tezirek uıyqtaǵysy keldi.

Aqbala tósek aldynda jaıýly jatqan bir qaǵar alashaǵa súlderi quryp otyra ketti. Qulazyǵan úıde qos tizesin baýyryna tartyp qushaqtap aldy da, bir shókim bop búrisip otyryp qaldy. Syrttan osylaı qaraı kele jatqan áldebireýdiń aıaq tyqyry shyqty. Biraq Aqbala oǵan selt etpedi. Osynaý aıdaı álemde dál osy qazir buny izdep keletin tiri pende joq-tuǵyn. Táıiri, kim deısiń, mynaý da, bunymen japsarlas turatyn jeńil júristi kelinshekke kesh tússe-aq biri kelip, biri ketip jatatyn osy qalanyń áıelsiregen erkekteri shyǵar. Aıaǵyn urlana basqanyna qaraǵanda, sol álgi astymen alysyp júretin nemelerdiń biri boldy. Áne, kórmeısiń be, birden basa-kóktep kirip barmaı, áýeli esik japsarynda jabysyp turyp, ishke qulaǵyn tigip tyń tyńdap aldy. Qarańǵyda qyzyl shoǵy jyltyraǵan temeki tuqylyn taǵy bir qunyǵa sordy da, aıaq astyna laqtyryp tastady. Sosyn syqyrsyz ashylǵan esikti ile-shala tez jaýyp, ishinen ilip aldy. «Osynyki durys» dedi Aqbala. Buryn-sońdy basyna kelmegen qıańqy oıǵa ımany selt etpedi. Buryn ózi bet kúıgendeı kúná kóretin nárseni óziniń osynsha jaıbaraqat oılap otyrǵanyna da tańdanbady. Nesine tańdansyn, tym qurysa, bul beıbaqqa keshegi ań nekesin qıyp bas qosqan eki erkektiń — ne taǵdyr qosqan, ne Táńir qosqan biri buıyrmapty. Tiride kórer qyzyq pen qýanyshty, baqytty bul kókten qıaldap, aspandaǵy juldyzǵa qol sozyp júrgende jerdegi sybaǵa úlesinen qur qapty. Tym qurysa, aýyldaǵy tómen etekti kóp qatynnyń biri durly kún keship, erkek qushyp, nápsi qyzyǵyn kóre almaǵasyn, shynynda da, myna adyra qalǵyrdy sol ana kórshi bólmedegi jezókshe áıelshe shaıtansyraǵan áldebir erkektiń zárýine jaratpaı, sary maıdaı saqtap ne qylady? Seniń endigi adaldyǵyń men ınabattylyǵyń kimge kerek? Nemenege qajet?

Aqbala yzalana myrs etti. Ol biraq óziniń qan-sólsiz qup-qý betindegi dál ana ashýshań shaqar shalǵa aýmaı uqsaǵan ashshy mysqyldy baıqaǵan joq-ty.

Aqbala qozǵalýǵa qulqy bolmaǵasyn syrt jaǵynda jatqan bir jastyqty ózine tartyp aldy da, otyrǵan jerine qısaıa ketti. Osy búgin onyń kóp nársege kózi jetti. Elaman buny áli de dál baıaǵydaı jan-táni úzilip súıýin súıse de, biraq keshirmegen. Sirá, ne qylsa da, baıaǵyda bir qalǵan kóńil — shyqqan janmen para-par bolǵany ǵoı. Tósekte qalaı dóńbekshise de, Aqbala bul túni de kóz ilmedi. Sonan ba, erteńine kúni boıy basy zeńip, kóziniń túbi sýyrdy da júrdi. Qoly jumysqa barmady. Ne istep, ne qoıyp júrgenin ózi de bilmedi. Áıteýir, ádettegishe búgin de qol-aıaǵyna tynym joq. Óziniń kúndegi kúıbeń tirligin qaıtalap, qur súlderi ashanaǵa qalqıyp kirip, qalqıyp shyǵyp júr. Kirerde birdeńeni kóterip kirse, shyǵarda birdeńeni qolyna ustap bara jatady. Tek bir kezde áldebireý dál qulaǵynyń túbinen:

— Úıge qaıtpaısyń ba? — degende ǵana boıyn jıyp aldy, qushaǵynda kóterip turǵan otyn jerge saldyr-kúldir aqtarylyp tústi. Aǵash túsken aıaǵynyń basy shym etti. Alaqanymen basa qaldy. Qurysynshy, kórse kóre bersin. Qudaıǵa aıan basyndaǵy qasiretti qasyndaǵy áıelderden qashanǵy jasyrady?.. Osy qazir Elamandy da kinálaǵan joq. Sonan kele endigári Elaman qolǵabys berýge kele qalsa óziniń «Ket!» deıtinine de kúmándanbady.

— Ýh, qurysynshy bári de!

Basyndaǵy jaýlyqtyń shetimen kózin súrtti. Úıge jetken boıda eshteńege moıyn burmastan birden jata qalarmyn dep oılap edi, biraq kózderi jaýtańdap, ózin kútip otyrǵan shıkil sary balalardy kórdi. Al búl kúnde-kúnde jumystan qaıtqanda tot basqan shıti myltyǵyn qoltyǵyna qysyp, kúzetke ketip bara jatatyn Ánýar da úıde joq eken.

Úsh bala Aqbalany kórgende ushyp túregeldi. Estıar eki bala Aqbalanyń kesheden beri qabaǵy kelispeı júrgenin baıqaıtyn. Ekeýi eki jaǵynan jalpyldap:

— Áıaı apa! Áıaı apa! — dep báıek bop jatyr. Biri júgirip tósek saldy, biri júgirip baryp shaı qoıdy.

Aqbala Sary apa sorpa quıyp bergen qolyndaǵy shelekti jerge qoıdy.

***

Bóbek jar basyndaǵy balyqshylar aýylyna kep jatqaly bir jeti. Aýyl arasy onsha qashyq bolmasa da kúıeýge shyqqaly bul jaqqa sırek qatynaıtyn. Bul jolǵy kelisi tym oqshaý. Oıda joqta jarymjan apasy aýyryp qaldy dep esitkesin taǵaty qalmady. Kúıeýi úıde joq-ty. Et jegisi kelgende aıt joq, shaıt joq atqa minip, el aralap qydyryp ketetin ádeti. Osy joly da aıaǵy alysqa túsip ketkenin bilgesin, bir esepten ojar kúıeýi úıde joqta apasyna baryp qaıtqysy kep, kishkentaı balasyn alyp júrip ketken-di.

Álıza qazir múgedek. Bir qol, bir aıaǵynan aıyrylǵaly ot basynda shógip otyryp qalǵan-dy. Bóbek kelgeli kútimi jóndeldi. Kir-qońy jýyldy. Baıaǵy er azamat bar kezdegideı, oshaqta ot janyp, qara qazan men qara sháınek asyp-túsirilip jatty. Elmen birge as-sý iship, erte jatyp, kesh turatyn bolǵaly jetim kempirdiń júdeý óńine qan júgirip kele jatyr edi. Bir kúni Bóbektiń sotqar qaınaǵasy shyrt uıqyda jatqan aýyldyń ıtin shýlatyp shaýyp keldi. Jolda turǵan qumandy qulatyp, shylapshyn, shelekti dańǵyratyp, úı ishin boqtap kirip kele jatty.

— Atańnyń kóri... kisileri qaıda, kórdeı ǵoı túge!

Bóbek sham jaqty. Jurttyń záresin ushyra kelgen kúıekteı qara saqaldy kisige bu da nazar salmaı syrtyn berip otyrdy da, shoshyp oıanǵan balany baýyryna qysyp aldy.

— Tur, jınal!

— Qaınaǵa, bul da bireýdiń tútin tútetip otyrǵan úıi. Sálem joq, saýqat joq, kirmeı jatyp ókireńdep...

— Áı!.. Atańnyń kóri... ne deıdi myna mundar, a? — dedi qara kisi sasqalaqtap. Bul ǵumyrda shúıkedeı áıel túgil osy óńirdiń nebir órkókirek jigitteri de dál osylaısha bunyń qaharyna qarsy kele bermeýshi edi. — Qap, myna saıqaldyń zábirin-aı! Káne... Káne, júr, aldyma tús! Osydan seni baıyńa aparyp aýyl aınaldyra sabatpasam ba, bálem!

— Onyń bári kórip júrgen quqaıym. Kemtar apamdy tastap kete almaımyn.

— Á-á, solaı de?

— Solaı...

— Oı, atańnyń kóri, endeshe, seniń sazaıyńdy ózim bereıin, — dep qara kisi umtylyp kep, miz baqpaı otyrǵan kelinshektiń burymyn qolyna orap-orap aldy.

— Qudaıdan qoryqsańshy! — dep súıretilip kep shalǵaıyna oratyla bergen Álızany ol bir tepti. Endi bir qımylmen qamshyny qaharlana kótere bergen-di. Biraq búl silteımin degenshe ishke bireýler júgirip kirdi. Álı men Rza qara kisini tyrp etkizbeı qolyn artyna qaıyryp baılady da, ún-túnsiz syrtqa alyp shyqty. Myna eki jigittiń kúshin sezgesin qara kisi qarsylaspady. Úı aldynda baılaýly turǵan atqa da eki jigit únsiz mingizdi de, aýyl shetine alyp shyqty.

— Al, endi, jónińdi tap!

— Oı, atańnyń kóri! Tura turyńdar, bálem! — dedi de, iri qara kisi shaba jóneldi. Álıza búl túni kóz ilmedi. Erteńgi shaı ústinde ol: «Beker istediń ǵoı, shyraǵym. Áli de bolsa úıińe qaıt», — dep qulaqqaǵys qyp edi, biraq Bóbek tyńdaǵysy kelmeıtin syńaı tanytty.

«Aı, sorly balam-aı, seniń de kúniń múshkil. Ana jyndy kúıeýiń saý bolsa, aldaǵy kúni áli talaı ólip-tirilersiń-aý. Álıza kelesi kúni de kóz ilmeı shyqty. Tek onan kelesi kúni tań aǵaryp atyp kele jatqanda qaljyraǵan kári áıel kózi ilinip barady eken. Beısaýat bireý at basyn úıge tireı toqtady. Álıza: «Ojyraı boldy-aý» dep oılap, qol sozym jerde jatqan Bóbekke qarap edi, o da oıanypty. Basynan sypyrylyp túsken aq jibek oramaldy qaıta tartyp, qara maqpal qamzoldyń jeńin kıgenshe shydamaı syrtqa júgirip shyǵyp edi.

Áskershe kıingen bireý attan túsip jatyr eken. «Jasaǵan Iem-aý, mynaý... Mynaý Raıjannyń aǵasy ǵoı» dep oılap, qol-aıaǵynan ál ketip, súlderi quryǵan boıymen esiktiń jaqtaýyna súıendi. Bir jeńin ǵana kıgen qara maqpal qamzol sýsyp, ıyǵynan sypyrylyp bara jatty. Áskerı kisi úzeńgiden aıaǵyn ala bergen kúıi burylyp artyna qarap edi. Esik aldynda es-tússiz sileıip qalǵan taldyrmash boıly kelinshekti kórdi de, bul da at tizginin tastaı sala «Bóbek... qaraǵym-aı» dep qolyn soza umtyldy. Bóbek Elamannyń qushaǵyna qulaı ketti. Elaman jas kelinshektiń mańdaıynan súıdi.

— Bóbegim... muńdyǵym!

Sodan artyq sóz aýzyna túspedi.

Balyqshylar aýyly oıana bastap edi; bul aýylǵa kelgen kisini elden buryn kóretin Qaraqatyn syrtqa júgirip shyqty. Jylaǵan balasyna da qaıyrylǵan joq.

— Oıbaı, endi ne betimdi aıtaıyn?! Masqara! Masqara! — Onyń barqyraǵan daýsynan Sýdyr Ahmet oıandy. Uıqyly kózin ýqalap, kóıleksheń, dambalshań boıymen dedektep esikke bardy. İnnen shyqqan sýyrdaı uzyn moınyn syrtqa sozyp, aqjarǵaq qulaǵyn dybys shyqqan jaqqa tikti.

— Tfa... tfa-a! Myna páleler tabysqan eken ǵoı.

Bir-jarlap balyqshylar da kórine bastady. Qaısybir erte turyp, teńizge bettep ketip bara jatqan talapker balyqshylar da túsi basqa jolaýshyny kórip, izinshe keri qaıtyp kele jatty.

Kóp kisi qapelimde jınalyp qaldy. Álı men Rzanyń eki ezýi eki qulaǵynda. Al, Qaraqatyn kımeshek astynan qulaǵyn shyǵaryp apty. Eki kózi Bóbek pen Elamanda. Kenet, ol áldenege qyby qanyp qushyrlanyp ketti de, qasynda turǵan mosqal áıeldi sanynan burap úzip alyp edi, anaý jalt qaraǵanda bul jalma-jan ıegimen Bóbekti ymdady:

— Oıbaı, oıbaı... bul saıqaldyń basqan izi búlik qoı. Kóre qal, osydan keıin taǵy da qantógis bolady.

— Tek, estip qalar.

— E, esitse qaıteıin?!

— Elden uıatta.

— Nesi uıat? Qudaı sheber-aý, kisi ólimi bolaıyn dep jatqanda uıaty nesi?.. Kúni keshe alyp ketem dep kelgen qaınaǵasyn qýyp jibermedi me?!

— Qoı ármen, shúıkedeı áıel alpamsadaı erkekti qalaı qýýshy edi?..

— Aı, Qudaı-aı! Kóziń qaıda? Ana jylǵy Aqbalany bilesiń ǵoı?.. Aqbala sıaqty, myna saıqal da osy aýyldyń dyńdaı bir erkeginiń basyn aınaldyryp aldy emes pe? Iá, Álıdiń basyn aınaldyryp aldy ǵoı.

— Qoıshy ári! Sondaıǵa aýzyń qalaı barady?!

— Qap, mynany-aı... Qarap turmaı ernimdi qyshytqany nesi-áı. Búl áıgili saıqal emes pe?! Betim-aý, ana jyly eki aýyl osy saıqalǵa talasyp...

— Týh!..

— Týh. deıtin túgi joq. Erkek ıtterde es bar ma? Ajarly qatyn kórse aqyl-esinen tanyp qalady. Qyzyl kórgen quzǵyndaı áýkesin salyp, shurqyrap ústine túse qalatynyn qaıtersiń?! Ajary adyra qalsyn-aý! Ajaryna as quıyp ishe me eken, sonda?!

— Ósh! Oı, masqara!..

— Iá, ıá, masqara... masqara!.. Ózinen basqa áıeldiń bári biteý jaratylǵandaı.

Álı Elamandy úıine alyp ketti. Jınalǵan jurt shoǵyryn buzbaı olardyń sońynan erdi. Kóp dúrmek ishke syımaǵan soń syrtqa tósek salyndy. Elamannyń kelgen bette birden baıqaǵany: bul jań, teńiz jaǵasy áli de maı tońǵysyz eken. Shópteri de bitik, qaý. Shybyn-shirkeı azaısa da, úı-ishi men kúngeı-shýaqtarda jaz aılaryndaǵydaı áli de azyn-aýlaq masa, sona yzyldaıdy.

Jınalǵan halyń qonaqtan qala jaıyn surady. Ózderinde tyshqaq laq bolmasa da, bazarda mal qalaı, qaı maldyń narqy qansha, tórt túliktiń qaısysy ótimdi dep surady. Ózderine qatysy joq, jabdan bos áńgimeni unatpaǵan Álı osyndaı jerdegi óziniń tik minezine basyp, úı ishinde etek alyp bara jatqan keý-keýdi qatty jekip tyıyp tastady da, Elamannan jańa ókimet jaıyn surap edi. Endi biri: «Bizderdi qashan jarylqaıdy?» — dedi. «Baılardy qashan qurtady?» — dedi, «Jer táńirisi dep júrgen patshany qulatqanda, bergi jaǵyndaǵy baılarǵa áli jetpeı jatyr ma?» — dep kóp kisi qaýqyldasyp ketti. Ara-tura Sýdyr Ahmet sózge aralasyp ketip otyr. Osy qazir ózi kóńildi. Yrǵaıdaı uzyn moınyn qaıta-qaıta qazan jaqqa sozyp, keńirdegi qylq etip, silekeıin tartyp qalady.

Qaraqatyn eki jeńin sybanyp alǵan. Qazanda bylqyp pisip jatqan balyqtyń dámin kórgen, tuzyn baıqaǵan bop sorpasyn shaıyp ishti. Kóbigin sapyrǵan bop syltaýratyp, qazannyń bet jaǵynda jatqan shuraı kespeniń bir shetin ojaý qasyqpen shekip aldy.

— Qap! Myna qara albasty qarǵadaı shoqyp qurtatyn boldy-aý, — dedi Sýdyr Ahmet.

Elaman kúlip jiberdi. Qansha berekesiz bolsa da, bala kezden birge ósip, bite qaınaǵan ortasy.

Osydan qashan Álıdiń kelinshegi tysqa tósek salǵansha onyń óńinen shattyq kúlki aıyqpady. Tek osynda kelgennen beri ara-tura kóńilin alańdatyp, oıyn bólip, esinen shyqpaı otyrǵan bir úıdiń jandaryn kóp arasynan kózimen izdep qap otyr. Endi birde: «osy Tóleýdiń úıi qaısy edi?» dep oılap, jar basynda jypyrlaǵan jerqazbalarǵa kóz júgirtedi.

Balyq jelingesin de jerlesteri jýyq arada taramaı dalany basyna kóterip, qaýqyldasyp otyr edi. Bir kezde kishkentaı balasyn baýyryna qysyp, bir shette oqshaý turǵan Kenjekeıge kózi tústi. Óńi júdeý. Kıimderi jupyny. Aıǵanshanyń jaqsy kóretin jeńgesi edi. Syrt habardan estýi: kishkentaı úsh balamen jalǵyz turatyn kórinedi.

Erteńine Elamannyń ótinishi boıynsha Álı men Rza bul aýyldyń er-azamatyn túgel jınady. Bas-aıaǵy eki júzden astam mol jıyn aýyl syrtyndaǵy dóń basyna shyǵyp, Elamandy ortalaryna ala otyrdy. Elaman sózin bastamas buryn bir shette basyn baýyryna alyp tuqyraıyp otyrǵan Dosqa kóz tastady. Dos bunymen áli tildesken joq; jańa da bunyń sálemine basyn ızedi de, túsin bermeı ilgeri ótip ketti. Janynda Qalaý. Taǵy sondaı onnan astam kisimen bir shette óz aldyna oqshaýlanyp otyr. Sóılep turyp ta kóz qıyǵyn solardan aıyrmaǵan Elaman qazir dúnıeniń ekige qaq bólingenin aıtty. Qyzyl men aq. Dos pen dushpan. Eki jaǵy da bitpes jaýlyqpen betin ashyp aldy dedi Elaman. Birin-biri jerge tyǵyp jibergenshe tynbaıtynyn aıtty. Ot pen sýdaı sharpysqan eki jaqtyń tap qazirgideı jan alyp, jan beretin aqyrǵy aıqas aldynda qyzyldar jaǵy qazaq jigitterinen qarýly jasaq qurmaq bop uıǵarym alǵanyn, sol maqsatpen buny osynda jibergenin aıtty. Balyqshylar úndemedi. Basy baýyryna túsip, jer shuqylap qapty.

— Biz eshkimdi zorlamaımyz, — dedi Elaman.

— E, onda jaqsy eken, — dedi Dostyń janynda otyrǵan bir jigit.

— Bul orys pen orystyń soǵysy ǵoı. Qazaq aralasyp ne bitiredi? — dep solardyń tobynan taǵy bireý daýys kóterdi.

— Sózińe bolaıyn. Jańa Elaman kedeı men baıdyń soǵysy degen joq pa? — dedi myna jaqtan alasa, biraq nyǵyz deneli dembelshe bir jigit.

— E, dese óziń nege barmaısyń?

— Barsam baram. Al qaıtesiń?

— Qaıteıin? Shalǵaıyńa oralyp jabysar deısiń be?

— Ha-ha!

— Jolyń bolsyn! — Dembelshe jigit namysy órtenip, kúıip tur. Áldebireý ózin qostaı ma degen úmitpen ol eki beti dý-dý qyzaryp, tóbe basynda dóńgelenip otyrǵan kisilerge jaǵalaı qarap ótti. Jurt jerden nazaryn kótermegen soń, ol shıraq basyp ilgeri shyqty.

— Elaǵa, men ázirmin.

— Raqmet. — Elamannyń dál qasynda turǵan Álı men Rza qatar til qatty:

— Osy aýylda aıaq artar kólik joq! Shetinen qara jaıaý.

— Oǵan qarap turǵan ne bar?

— Bári soǵan baılanysty. At bolsa adam tabylady... — Dos bastaǵan top oryndarynan únsiz túregelip, syrttap ketip bara jatty. Elaman keshegideı emes, búgin sózge sarań, ásirese, myna jıyn aldynda úlken kóziniń qarashyǵy qýyrlap, kisi óńine til qatar kezde janaryn joǵary kóterip, árqaısyna salmaqpen bir-bir qarap shyqty. Dos pen onyń abyzyndaǵy az ǵana top bolmasa, balyqshy aýyldyń bas kótergen basqa er-azamaty tizginin bunyń qolyna beretinin baıqatty. Sosyn Elaman Rzany qasyna shaqyryp ap Táńirbergenge attandyrdy. «Bar, menen sálem aıt, jylqysynan qyryq-otyz at bersin» dep tilek joldasa da, arǵy jaǵynda senimi az edi... «Eger bermese ne isteımiz?» degen kúdik kókireginde tikendeı qadaldy da turdy. Tóbe basynan top-top bop tarap bara jatqan jigitterdiń arasynda aıaǵyn aqyryn basyp keledi. Qasyna osy aýyldyń bir top shalyn ertip, Álızanyń úıine buryldy. Álıza syrtqa shyǵyp ketken eken. Qonaq tórge jaıǵasqasyn Bóbek qara shaınekti qolyna ustaı túregeldi. Onyń shaı qoıatyn yńǵaıyn sezgen Sýdyr Ahmet:

— Bóbekjan, — dep toqtatty, — aǵań asyǵys. Balshaıbektiń bir sharýasymen júr eken. Azamatym aman oralǵasyn, áli talaı shaı da ishiler, et te jeliner. Qazir, aınalaıyn, nan aýyz tıgiz. Qysylatyn túgi joq. Iá, ıá, bundaıda ymyratyn isteseń bolǵany, — dep bul úıdi de bılep-tóstep shyǵa keldi. Bóbek qonaqtardyń aldyna dastarhan jaıyp, nan qoıdy. Elaman da, qasyndaǵy qalǵan jigitter de nannyń shetinen shymshyp tistep, ymyratyn istedi. Sýdyr Ahmet qazan kóterip jatpaǵan úıde otyrýǵa yqylassyz. Dastarhan jınalar-jınalmastan-aq:

— Al!.. Al, kettik! — dep shekpenniń shalǵaıyn qaǵyp, elden buryn túregeldi. Basqa jurt ta únsiz qozǵalyp syrtqa shyqty. Tek Elaman Álızany kútetin yńǵaıyn tanytyp, tór aldynda jalǵyz otyryp qaldy. Kisiler ketkesin, kóp uzamaı Álıza ishke kirdi. Qoltyǵynan ustaǵan bir jas kelinshekke súıenip apty. Elaman jaqqa kóz tastap qysqalaý amandasty da, tórge shyqpaı esik jaqqa qazandyqqa shyntaǵyn súıeı otyrdy. Túsi synyq. Kıimi jupyny. Kımeshek astynan shyqqan samaı shashy appaq; Elaman sál únsiz otyrǵannan keıin Álızadan densaýlyǵyn, hal-jaıyn surady.

— Áı, qaraǵym-aı, hal deıtin hal qaldy ma?.. Ózi jaǵdaıyń qalaı?

— Shúkir.

— Soǵystyń ishinde júredi deıdi ǵoı seni?

— Ondaıymyz bolady.

— E-e. Degendeı... «Órt ishinde qamysty saqtaıdy» degen. Buıryqsyz ajal jetpeıdi. Al, uzaq bolasyń ba bunda?

— On shaqty kúndeı...

— E, shyraǵym, qaıda júrseń de aman bolyńdar, áıteýir, — dep Álıza basyn ızeı tústi de, Elamanǵa júzin qaıta tiktep, — osy jurttyń ne bilip aıtatynyn qaıdam. Ras bolsa, sen Aqbalaǵa habarlasyp turatyn kórinesiń ǵoı, — dedi.

Elaman qyzaryp ketti.

— Keshirimdi bolǵanyń durys. Ol baıǵus adasty ǵoı. Áıtpese, qaı áıelden kem edi?.. — dedi Álıza.

Elaman qaıtqansha taǵy da soǵatynyn aıtyp, tysqa shyqty. Bóbek esik aldyn sypyryp jatyr eken. Elaman tusynan ótip bara jatyp, oǵan kóz qıyǵyn tastady. Erkin óńi synyq demeseń, ajary taımapty. Qaratory betiniń azdap qany taraǵan. Al qos samaıyndaǵy baıaǵy bir kezindegi buıra balapan shashy osy qazir de saqınalanyp, shıratylyp, aq jibek oramal astynan burqyrap shyǵyp tur eken.

Bóbek Elamannyń nazaryn baıqap, basyn jerden kótermeı, ıile tústi.

***

Rza barǵan jaǵynan tez oraldy. Táńirbergen Elamannyń sóılemin únsiz tyńdapty. Sosyn lám-mım dep til qatpastan bir jigitti shaqyryp alypty da, óriste jatqan jylqydan eki úıirin alǵyzyp, Rzanyń aldyna salyp beripti.

— Eshteńe demedi me? — dedi Elaman.

— Jumǵan aýzyn ashqan joq, — dedi Rza.

Elaman myrs etip kúldi de, Rzany qoıa berdi. Qarsylasar qaýqary qalmasa da, kórdiń be, óli de bolsa belin bermeı, yza men ashý ishinde býlyǵyp qalǵanyn. «Já, doń aıbatyńnyń áýselesin sońyra kórermiz» dedi Elaman ishinen. Elaman qasyna kelgen Sýdyr Ahmetti baıqamapty. Tek bireý jeńinen ańyryn tartqanda ǵana oǵan nazar aýdardy.

— Beri... Beri shyǵyp ketshi, — dedi Ahmet.

— Jaı ma?

Elamandy ońashalap alyp shyqsa da, áldenege sózin bastamaı, sebepsizden-sebepsiz kúrmelip, jynyna tıe bastady. Sýdyr Ahmet áýeli qamyǵyp, tanaýy sýlanyp jylap aldy. Ieginiń ushyndaǵy bes tal saqal shorshyp, kemseńdeı túsip:

— Bárimiz de bul dúnıege kemdi kún qonaqpyz ǵoı. Ólmeıtin kim bar?! — dedi.

Elaman osy qyrttyń kúlkisi men kóz jasy aralas qatar júretinin biletin. Tek bundaıda buryn qamshy salǵyzbaı, aldyna túsip suńqyldaı jóneletin kisiniń osy joly ózinen-ózi tili baılanyp, tobanaıaqtanyp, tuspaldap bastaǵan túri unamady.

— Elamanjan... bekem bol. Esbol atań dúnıe sapty. Jaryqtyq, jaqsy kisi edi. Imany joldas bolsyn!

Elaman dereý qamdanyp atqa qondy. Qasyna Álı men Rzany aldy. «Júr» dep aıtpasa da, Sýdyr Ahmet te óziniń nar qarasyna minip, oıqastap shyqty. Bular attaryn aýyzdyqqa kerip, jazbastan sydyra shoqytyp otyryp, túbektegi qazaly aýylǵa el orynǵa otyra jetti. Elaman túnde baıqamaǵan-dy. Erteńine erte turyp tysqa shyǵyp edi, dala qaraqurym qaptaǵan kisi eken. Attysy, jaıaýy aralas. Bular kelgenshe at aıaǵy jetetin jer tegis habarlanypty.

Mal jaıyn oılaǵan sharýa kúz túsken-aq qystaýǵa jaqyndaıdy. Yqtasyn izdep, ár shuqyrda bir-bir úı otyrady. Olar osyndaı oqshaý sebeppen qaza ústinde, ne qyz uzatyp, kelin túsirý sıaqty el arasynyń kádeli aıt-toılarynda ǵana bas qosatyn. Esbol qarıaǵa da eki bolystyń qol astyndaǵy halyqtyń er-azamaty taıly-taıaǵyna deıin qalmaı tegis jınalypty. Sary shýaq kúz bul jaqqa jańa kirgen. Qys qashyq bolsa da, alys jolǵa shyqqan oty, sýy basqalar qalyq kıinipti. Ásirese, shaldar jaǵynyń kúpili, tymaqty boıy qorbańdap, aýyl shetinde úıezdegen maldaı úıir-úıir, top-top bop júr. Mal soıyp jalaqtaǵan jigitter. İshek-qaryn arshyp sypyldaǵan kelinshekter men as basynda júrgen qazanshylarda tynym joq; osy óńirdiń ıtteri de qalmaǵan; soıylyp jatqan maldyń qan-jynyn bir-birinen syrttaı qyzǵanyp yryldasyp turady da, shańy burq etip talasa ketedi.

Ólikti jóneltý on-on bes kisige júktelipti. Bári de Esbolǵa et jaqyn kisiler. Erteńgi kúni myna qyryq rýdan quralǵan jıynnyń qybyn taýyp, basy-aıaǵyn yrza ǵyp attandyratyn asaba osylar. Áli de bolsa jan-jaqtan quıylyp kelip jatqan sonshama halyqtyń úsh mezgil asyn ázirlep, kólikteriniń ot-sýyn qandyryp, eń aıaǵy úlkenderdiń ishdáret alatyn jyly sýyna deıin daıarlap turýǵa mindetti edi.

Sıyr sáskede et pisti. Syrtta júrgen halyń japyrylyp ishke kirdi. Jas jigitter qaıyń tegeshti qaıqańdap kóterip, tór aldyna tabaq-tabaq et tartty. Ólik shyǵatyn kez jaqyndaǵan saıyn aýyl ústiniń ábigeri ulǵaıyp, aıryqsha asabalar qaıta-qaıta qyr basyna shyǵyp, máslıhat quryp, aldaǵy kádeler jaıyn keńesti. Káde jaıy — aýyr. Úıir-úıir mal kerek. Myna jınalǵan kisilerge ýystap shashatyn qarjy kerek. Esbol jelisine mal aınalyp, baq-dáýleti tasyǵan kisi emes. Halyq atasy bolǵan aty bar, qadirli, syıly qartty aýyldas aǵaıyndar ajarlap, ortadan kómýge pátýa qyldy.

Asabanyń aqsaqaly — Súıeý qart. Esboldyń kóp jyl qanjyǵalas bolǵan qadirmen dosy. Bir jaǵynan súıek tistesken qudandaly jekjat. Súıeý sózge sarań. Dúnıe-mal jaıyndaǵy sózge tipti aralaspaıtyn. Kúniburyn keńesip almaq bop aýyl syrtyna oqshaýlanyp shyqqanda da, ol shıdem kúpiniń mol shalǵaıyn taqymyna basyp, maldasyn quryp, tip-tik bop shanshylyp aldy. Sonan qaıtyp qasynda qaýqyldaǵan kóptiń betine kóz salmaı, tebe basyna jınalǵan jurttyń ústinen asyp joǵarylaı qarap otyr. Baǵana Elamanǵa jurt jabyla kórisip, jylap-syqtap jatqanda da, Súıeý qart syr aldyrmady. Ken aldynda qaıǵysy men qýanyshyn birdeı tejep, azaldan óńin bılep úırengen bolattaı berik kisi bul joly da miz baqpaı, bezerip otyryp:

— Á-á, keldiń be? E-e!.. Kebenek kıgennen túńilme! — dep, qýanǵany, álde keketkeni belgisiz, Elamannyń qolyn ýysynda qysyp ustap, keskinine irkile qarady. Sonan keıin ol: — Balańdy baǵyp otyrmyz. Ózińe tartqan... onyń da jany sirideı berik, — dep kúle tústi de, tez tyıyldy. Sonan qaıtyp úndemedi.

Súıeý qarttan keıingi aýzy dýaly kisi — Álibı. Týystyń jaǵynan tabyspasa da, ejelden beri balyqshylarmen qystaýy qatar, Elamanmen kóńildes. Álıza men Bóbektiń ákesi bolǵan soń keshegi Móńke derekti balyqshylarǵa baýyry buryp turady. Jáne bul ózi adam balasyna kóńilinde quttaı alasy joq, aǵalyq ádil sózin aıtyp, árdaıym aǵyna toqtaıtyn kisi. Jıyndy jerde japyryp sóılemese de, el arasynyń eskilik áńgimesin baqqan saqqulaq sahada shal. Kóbine óńirine túsken kúıekteı qara saqalyn alaqanymen aqyryn sıpap qoıyp, qalyń qabaq, qalyń etti manakók beti manaýrap, oıǵa shomyp otyrady. Retti erinde qysqa qaıyryp, myqtap bir aıtady. Ańysyn ańdyp, aqylǵa qonymdy sóz aıtqasyn aǵaıyn-týma arasynda abyroıly.

Osy qazir on-on bes kisi Súıeý qart pen Álibıdi ortaǵa alypty. Aýyl syrtyndaǵy tóbe basynda oqshaýlanyp ıirilip otyryp, sońyra súıek jýatyn kisini, qabir qazatyn ketpenshini, Quran oqıtyn molla jaıyn aqyldasyp jatyr edi. Sonyń ústine Sýdyr Ahmet pen Naǵymet keldi. Balasy sot keńsesinen qýylyp, áńgimeli bolǵasyn Naǵymet qazir bul jaqtaǵy aǵaıyn-týmany saǵalap júrgen. Ana jaqta balasynyń basyna bult aınalyp turǵanyn bundaǵy aǵaıynǵa sádettep, kóńil jeterlerden qarjy jınap ala qaıtatyn oıy bar.

Naǵymet ólikten ózine eshteńe tımeıtin syńaıyn baıqaǵasyn qabaǵy túsip ketti. Endi birde qatar otyrǵan Sýdyr Ahmetke eńkeıip, qulaǵyna birdeńe dep sybyrlap edi, Sýdyr Ahmet ony shuǵyl qostap, basyn ızep, qunjyńdap qaldy. Sol sol-aq eken, Naǵymet «sen úndemeı tura tur» degendeı, Ahmettiń taqymynan basyp-basyp qoıdy da:

— Aǵa-ekemniń basty bir kıimin men alam! Jol meniki, — dep kımelep ortaǵa shyqty. Elamannan sál tómenirek otyrǵan Álı ózin ustaı almaı, aqyryp:

— Áı, kórgensiz, — dedi, bara sala jaǵasynan ala ketetindeı, ózi de ornynan atyp turǵan-dy, — kóz ashqaly qol jaıyp, jalaqtap júrseń de, búıiriń bir shyqpaǵan eken. qudaı quramaǵan soń qol jaıyp surap, qazyǵyńa qara aınaldyram deısiń be?

— Aý!.. Aý, aǵaıyn-aý...

— Ýá, qoı ári! Tiriniń alapasyn taýysyp, sen endi óliktiń kebinine kóz súzdiń be?!

Bireýden birdeńe jyratyn yńǵaıyn sezgende, Sýdyr Ahmet sıaqty Naǵymet te sózge toqtamaıtyn. Ondaıda, ásirese, osy bir óndirshegi soraıǵan, bir kózi soqyr, súdinsiz, aryq qara kisi ar-uıatty qoıyp, oıyna alǵan iske ózelenip kirisetin. Osy joly da Álıdiń sózinen keıin ol dál bir kúıik kótergendeı qalshyldap ushyp túregeldi. Sary tóbeniń basynda dóńgelenip otyrǵan kisilerdiń qaq ortasyna dedektep júgirip shyqty. Tymaǵyn basynan julyp ap, jerge tartyp urdy. Soqyr kózi jumylyp júretin. Bul joly tipti burynǵysynan da qattyraq jumylyp, al ana jalǵyz saý kózi shyradaı janyp, osy otyrǵan kisilerdiń betine teben ınedeı tesireıe qarap:

— Oıbaı-aý, men... men beıbaq arystaı azamatym... so sekildi asyl aǵa-ekemniń alapasyna qyzyqtym ba? — dep uzyn moınyn osy tusta ózeýreı sozyp, qyp-qyzyl bop qylǵyna sóıledi. Qos shyqshytyndaǵy kúretamyrlar bileýlenip badyraıyp ketti. Iirilip otyrǵan kisilerdi jaǵalap shyqty. Biraq bir jan úndemedi. Bóriniń syrt berip, únsiz sazaryp alǵan túrin kórgende, Naǵymet yzadan jylap jiberdi. Kóp ishinen Súıeý qartqa júgirip baryp, aldyna tizerlep otyra qaldy:

— Oıbaı-aý, men alapany qaıteıin?.. Men ata-babam salǵan aq jolǵa talasyp turmyn ǵoı.

— Táıt!.. Táıt ármen! — dep Súıeý qart kúpiniń uzyn jeńimen jasqap. — Omáı, omáı, shirkin-aý... Sen aq joldan... ata-baba jolynan sadaǵa ket. Qarǵys jolynan basqa jol bar ma sende? — dep jekirip tastady.

Naǵymettiń beti qaıtyp qaldy; biraq jasyǵan joq; ol endi Súıeý qartpen qatar otyrǵan Álibıden tórelik izdep:

— Esbol aǵam... qandaı aǵa-ekem edi... Onyń qara baqaıyna... basyp ketken izine turam ba?! So sekildi arystaı azamatym ólip, halqym qara jamylyp otyrǵanda, mynalar masqaralady. Masqara boldym... Qor boldym... Qurydym! Qurtty meni! Oıbaı!.. Oıbaı!.. — dep óz basyn ózi tópep, eńirep jylap jiberdi. Sýdyr Ahmet sıaqty buda óziniń kúzen bel uzyn boıymen kıreńdep kep Álibıdiń aıaǵyna jyǵyla ketti. Álibı denesi túrshigip, oǵan tiksine qarady. Osy ant soqqyrlardyń ánebir kezde kórshiles otyrǵan bir aýylǵa salǵan lańy esine tústi. Sol joly Sýdyr Ahmet pen Naǵymet jolaýshylap kele jatyp, Esbol qarıadaı el syılaıtyn bir kisiniń qazasy ústinen shyǵady. Qaıǵyly aýyl bularǵa kóńil bóle qoımaıdy. Soǵan qıtyqqan bul ekeýi búlik shyǵaraıyn dese elik joly aýyr. Jylap-syqtaǵan halyń ólikti jóneltkeli syrtqa alyp shyǵady. Sol arada ákesi ólgen eki jigit halyqqa qarap: «Ákemde kimniń qaryzy bar? Moınyna paryz bolmasyn, aıtyńdar», — degen eken, osyǵan deıin oraıyn tosyp otyrǵan Naǵymet ilgeri jyljyp:

— Meniń alajaǵym bar. Qabenjan sot bolyp turǵanda sen ekeýińniń ákeń meniń kúreń atymdy minip ketip edi, — depti. Halyq siltideı tyna qapty. Bundaı jaǵdaıda alajaq kisige yqyraryn istep, yrza ǵyp jiberý laıyq. Áıtpese, moınynda qaryzy bar óliktiń tabytyn kóterip, qara jerge berýge eshkimniń qoly barmaıdy.

Naǵymet sony bilip:

— Ákeńniń moınyndaǵy qaryzymdy qaıtar, — dep kóp aldynda qadala túsken eken. Sol kezde myna jaqtan Sýdyr Ahmet shańq etip:

— Áı, Naǵymet. Qoı, jarqynym, qoıa ǵoı. Oıbaı-aý, sol sekildi asyl aǵań úıińe qonaq bop kelse, astyna at mingizip, ústine shapan kıgizip jibermeısiń be?! Myna eki jaman nemeniń eńsesi túsip ketti ǵoı. Alajaǵyń bar-aq shyǵar. Biraq qaza joly aýyr ǵoı. Sen-aq qıa ǵoı. Kóp bolsa kózi tiride aǵańnyń astyna mingizgen atyń bolar, — depti.

Myna ekeýinen sondaı soıqan shyǵyp kete me dep qoryqqan Álibı:

— Áı, Naǵymet! Esbol halyq aǵasy edi ǵoı. Ony búgingi kúni aq jolǵa abyroımen jóneltip salaıyq dep jatqanda, jarqynym, bul qaı qylyǵyń?!. Ýa, qoı endi! — dep edi.

— Qoımaımyn... Nege qoıam?.. Qoımaımyn! Ortańa oıbaı salam. Oshaǵyńnyń kúlin shasham. Bizdi osal kórme, bas-aıaǵymyzdy jıǵanda biz de bir aýylmyz. Búıtip «Ólmeseń turma» dep shabymdy shabaqtap, shamyma tıer bolsańdar, shynymdy aıtaıyn, osy arada oshaǵyna taǵan qyp qaqsań da, erteń bar tobymyzben Orda qonǵan bolysyna osharyla kóshemiz. Al sonda qaıtesiń? A? A?

Sózge endi Sýdyr Ahmet aralasty. Qaqpa shekpenniń jaǵasynan óndirshegin sozyp, tóbe basynda dóńgelene otyrǵan kóp arasyna kımelep kire berdi:

— Aý!.. Aý! Naǵymet aǵa-ekemdi ıtteı talap, tushshy etine ashshy taıaq salyp, myna sender kimdi basynasyńdar, a? Kimdi ıyqtaısyńdar, a? Joq! Joq, biz ondaı qorlyqqa kónbeımiz. Myna biz tabanyńa qadalar tikenbiz. Qarnyńdy qyrnaıtyn qara pyshaqpyz...

Tóbe basy ý-shý, azan-qazan boldy da ketti. Myna pálelerdiń aıqaıy syrt halyqtyń qulaǵyna shalyna ma dep qysylǵan Álibı qasyndaǵy bireýge moıyn burdy.

— Myna soqyr ıtti tynyshtandyr. Súıekke kiretin bir kisiniń sanatyna al.

Sýdyr Ahmettiń aqjarǵaq alaman qulaǵy eleń etti. Áýeli myna sóz qulaǵyna jyly tıip, jymyń etse de, biraq ile-shala Naǵymet alǵan alapadan bunyń ózine tıer eshteńeniń joǵyn kórgesin:

— Aý, Álibı-aý! Naǵymet Maralbaıdyń balasy bolǵanda, aý... aý, men jerden shyqtym ba? So sekildi arystaı aǵamnyń jaǵaly bir kıimin men nege kımeımin? Erteńgi kúni halyq aldynda ıyǵym jarqyrap shyqpaımyn ba? Sondaı asyl aǵa-ekemniń kózindeı kórip kıem ǵoı.

— Oı, óńkeı bádduǵaǵa ushyraǵan naısap. Báleden mashaıyq qashyp qutylǵan. Qurysyn, myna pálege de birdeńe berińder.

— Áleke-aý, eshteńeniń yńǵaıy joq qoı.

— Bilem. Biraq amal qaısy, qabir qazýshylardyń birligine kirsin.

— E, e, bárekelde! Mine, mynaý aqyl! Aý, Esbol aǵamnyń qabirin men qazbaǵanda kim qazady?!

Álı bir kisige derbes áli keletin qarýly jigit edi; ol qolyndaǵy segiz órme buzaýtis qamshyny yzalana qysyp, yrǵalyp qoıdy.

— Átteń, ne paıda?.. Ólik ústi bolmaǵanda, ne qylasyń — qyzyl jon ǵyp bóriktirip alatyn-aq kisiler eken.

Naǵymet pen Ahmettiń lańynan keıin jurt birazǵa deıin ún-túnsiz tomsaryp qalǵan-dy. Álibı Súıeý qarttyń sýyq júzin syrt salyp, ashýǵa býlyǵyp otyrǵan túrine qarap, onyń jýyq arada sózge aralasa qoıatyn syńaıy joǵyn baıqady. Súıeý qarttan keıin bul jıynnyń aýzyna qarap otyrǵan endigi úlkeni ózi bolǵasyn Álibı eńsesin tiktep, álgi janjaldan keıin únsiz tomsaryp qalǵan topqa kóz tastady. Biraq sózin bastamaı, aq shalǵan kúıekteı qara saqalyn alaqanyna toltyra ýystap otyrdy da:

— Esbol bala da joq, pana da joq, jalǵyz jetim shal edi, — dep daýysyn kóterip órleı sóıledi. — Kózi tirisinde jıǵan az ǵana maly azyǵy da, el aınalar qazyǵy da edi. Búgingi kúni aramyzdan jetim shal dúnıe salyp, ysrat saparyna jol shekkende... ýa, myna artynda qalǵan bizder onyń az ǵana alapasyna kóz súzetin sıaqtymyz. Aıtyńdarshy, sonymyz jón be? Biz asaba emes pe edik?! Óz qolymyzdan jaıǵaryp, ajarlap jóneltýge tıis edik qoı. Bile bilsek, bizge jetim shaldyń kıimi de, tirnektep jıǵan tıyny da kerek emes. Jón kórseńder, aǵaıyn, sýyrtpaq jibin boıymyzǵa japsyrmasaq deımin. Myna qońsylas otyrǵan qalyń aǵaıyn Aǵys pen Kógis bólissin. Súıegine kirgen shaldar alsyn. Namazyn shyǵarǵan moldalar alsyn. Qabirin qazǵan ketpenshiler alsyn, kesim osy bolsa qaıtedi?

— Jón. Durys!..

— Aıtqanyń oryndy.

— Endeshe, pátýa osy bolsyn.

Súıeý qart pen Álibı shalǵaıyn qaǵyp túregeldi. Ózgeler de japyrlap turyp jatty. Álı men Rza qabirshi jigitterdi jınap aldy da, aýyl syrtyndaǵy úlken qorymǵa bardy. Tóbe basynyń jeri qatty, qyzǵylt tastaq eken. Qandaı qarýly jigit bilek sybanyp tússe de, bir baýyr jerge deıin arsy-kúrsisi shyǵyp qımyldaǵasyn qajyry qaıtyp qala berdi. Qulashtap siltegen ketpenniń júzi qıyrshyq tasqa tıip, shaqyldap taıyp túsip jatty. Sýdyr Ahmet keshteý kelgen-di. Ol jolynda turǵan kisilerdi kımelep sóılep keldi de, bul kezde jýan belden qazyp tastaǵan qabirge qarǵyp tústi. Qabir ishindegi jigittiń qolyndaǵy ketpendi aı-shaıǵa qaratpaı julyp aldy. «Oıbaı-aý, búgin jan aıaıtyn kún be? Bylaı nege qazbaısyń?» dep qulashtap shaba jóneldi. Bul qalaı kijinse de, qıyrshyq tas aralas qum men qyzyl sazǵa tıgen ketpen júzi shaqyldap, bir súıem batpaı qoıdy. Sýdyr Ahmet onan saıyn órshelenip ketpendi ári-beri siltedi. Aq ter, kók ter. Iti shyǵyp yrs-yrs dem alady. Jan-jaǵynda kúlkige býlyǵyp, antalap turǵan kisilerge kóz salmaı, ketpenin shyr aınalyp júgirip shyqty. Bulardyń kezek suraı qoıatyn túrin baıqamaǵasyn qaıta qımyldady. Biraq álgideı emes, beti qaıtyp qalǵan.

— Ketpeni qurǵyr da ap-aýyr... Uńǵysyna qorǵasyn quıǵan ba, qalaı?..

Sýdyr Ahmettiń syryna qanyq bireý:

— Iá, jaman qatyn sıaqty jaman ketpen de kisiniń jigerin qum qylady ǵoı, — dep qostap edi, osy sózdi arqalanǵan Sýdyr Ahmet júzi jaınap shyǵa keldi:

— Shirkin-aı, qalanyń kókek bas aq shoty bolar ma edi! — deýi muń eken, bir jigit júgirip baryp anadaı jerde jatqan aq shotty ákep, qolyna ustata qoıdy. Sýdyr Ahmet eki alaqanyna kezek túkirip aldy. Sosyn qolǵa ustaýǵa yńǵaıly jep-jeńil shottyń sabyna bir, basyna bir qarap súısingenin jasyrmaı jymyń-jymyń etti. Biraq anadan týǵaly janyn qınap jumys istemeı, isik ókpe bop ketken neme sáldesin-aq alqynyp qaldy. Shotty sermese quddy terisin sypyrǵan kúzendeı jalańash qabyrǵalar yrjyń-yrjyń etedi. Ter sorǵalaǵan bet tútigip ketken.

Buryn jany kishkentaı qınalsa, birdeńeni syltaýratyp, jumysty tastap qaıqaıyp júre beretin. Bul joly myna bir óńsheń kórgensiz, sákáký, járkelesh, jarymes jigitter jan-jaǵynan antalap, bul shot sermese shýyldap: «Oı, páli!», «O, bárekelde!», «Shirkin, jumysty istese Aqań istesin!», «Basqamyzdy bilmeımin, al myna Aqańnyń qyzmetine Esbol atamyzdyń arýaǵy yrza shyǵar», — dep qot-qottap kótermelep tur. Oı, násilsiz áteńe naǵletter. Osyndaı kisi jany qınalyp turǵanda qolǵabys berse nesi ketedi eken? E, Qudaı, keshegi lańkesti quldar, násilsiz ıtter, aǵa syılaýshy ma edi? Aý! Aý, jer táńirisi aq patshany jaǵadan alyp júrgen jarymes jyndylar emes pe?! Bular... bular she, Qudaıdy da syılamaıdy.

Áli quryǵan Sýdyr Ahmet ári-beridesin jep-jeńil shotty zorǵa kóterdi. Jany kúıgen bir kezde ol shotty laqtyryp tastap, qabir túbine tizerlep otyra qaldy da topyraqty qos qoldap osyp-osyp aldy:

— Ketpen deısiń, shot deısiń... al endi, endi bar ǵoı, osy ózińniń Qudaı bergen myna qos qolyńnyń qasynda sonyń bári múlik emes.

Álı qabirge qarǵyp tústi. Sýdyr Ahmetti jas bala qurly kórmeı kóterip ap syrtqa atyp jiberdi de, ketpendi qolyna aldy.

***

Esboldy jerlegesin ólikke jınalǵan qaraqurym qalyń nópir top-top bolyp taraı bastady. Attylysy, túıelisi, áıeli, erkegi aralas shubar ala jıyn jan-jaqqa bytyrap ketip jatty.

Aǵaıyn-týma tym bolmasa jetisine qara dep jabyssa da, Elaman bir kúnnen artyq bola almady. Asyǵys jaıyn aıtyp, erteńine tús aýa atqa qondy. Júrer aldynda Esbol atasynyń basyna baryp Quran oqydy. Esboldyń jaqsy kóretin qara tazysy ere barǵan-dy. Esti ıttiń ishi bárin sezetin sıaqty. Qabir basynda qol jaıǵan kisilerdiń aldy-artyna shyǵyp qyńsylap júr. Jer astynda jatqan bu dúnıedegi eń jaqsy janashyryn qımaı, qasyndaǵy kisilerden kómek suraǵandaı. Elaman osy ıtke qaraımyn dep otyryp Quran súresinen jańylyp qala berdi. Qansha kúnnen beri as ishpegen ıttiń eki búıiri suǵylyp ketipti. Qabir basynda kózin tómen salyp sazaryp alǵan myna bir kisilerden túk shyqpasyn sezdi me, bir kezde qara tazy jas qabirdiń topyraǵyn ıiskelep, jany qyzyǵyp shyr aınalyp júgirip-júgirip aldy.

— Apyr-aı, myna ıttiń daýsyn-aı! Qansha kisi jınalǵanda ólikti jany kúıip joqtaǵan jalǵyz osy boldy-aý, — dedi Álı. Kóńilshek jigitter kózine jas aldy. Elaman jylamaıtyn. Ásirese, dál osyndaı ólik shyǵyp, el-jurt yzy-shý bop jatqanda, kózinen jas, óńinen qan qashyp sup-sur bop alatyn-dy.

Quran oqylǵasyn Elaman ornynan turyp jatyp qara tazyǵa kóz qıyǵyn tastap edi; násili ıt demese, myna paqyrdyń óńinde naq bir janashyr adamnyń júregin dirildetkendeı zil batpan aýyr muń turǵanyn kórdi. Qara tazy qabir basynan uzap ketip bara jatqandardyń sońynan qarap turyp tumsyǵyn kókke kóterip, daýsyn uzaq sozyp ulydy da, sosyn sháý-sháý úrdi.

Elaman qaıda barsa da eki eli qasynan qalmaı erip júrgen myna kisilerdiń bary-joǵyn baıqaǵan da, sezgen de joq. Osy qazir ol ózine de, ózgelerge de yzaly. Osy óńir qatty syılaıtyn qarıany qara jerge berdi. Keshe bútil el kúńirenip joqtap edi. Arýlap jýyp, aqqa orap, qos arshyn qara jerge qalaı kómdi, solaı kóńilden de ketti. Endi, áne, túk bolmaǵandaı attysy atqa, túıelisi túıege minip, kájik-kújik áńgimelerin soǵyp, aýyl-aýlyna tarap barady. Bu da attanǵaly belin býyp quntıyp otyr. Sonda, bátir-aý, ólikke jınalǵan osynsha halyq ishinde álginde Álı aıtsa aıtqandaı, Esboldy shynymen jany kúıip joqtaǵan jalǵyz jańaǵy qara tazy bolǵany ma? Solaı ma? Neǵylsa da, osy jurttyń qyzyǵy men renishine qatar kenelip júrgen aspan asty, jer ústin jalǵan, aldamshy, opasyz dúnıe dep qaralaı túńiletini tegin bolmaǵany ǵoı. Jo-joq... dúnıe shirkin opasyz bolsa bolar. Biraq dál sol aıtqandaı, opasyz bolǵanda da onyń bir aınalymǵa kelmeı sholtań ete qalatyn ótkinshiligin aıtpaǵan shyǵar. Ozaldan týý haq, ólý haq. Dúnıege kelgen árbir adamnyń qulaq qaqpaı moıyndaǵan jalǵyz aqıqat shyndyǵy edi ǵoı bul. Já, sonda osy adamdardyń aýzyn ashsa dúnıe opasyz dep óksigin basa almaıtynyna jón bolsyn?.. Opasyz dúnıe me, joq, adamdardyń ózderi me?

Elaman jańa qara tazyǵa qaraımyn dep Quran súresinen jańylyp kete bergen-di. Qabir basyndaǵylardyń bet sıpap jatqanyn kórip, bu da tıe bersin dedi. Júrelep otyrǵan jerinen jalma-jan túregeldi. Eńkeıip, tizesine juqqan topyraqty qaqty da, kóp dúrmekke ilesip qaıtyp kele jatqanda da osy oı bir sát basynan ketpedi.

Búgin Esbol atasy dúnıe saldy. Kempiri byltyr óldi. Endi myna tuldyrsyz úıge tulǵa bolar tiri jan joq. Esik-terezesin syrtynan tas qyp bekitkesin bul úıge bunan bylaı qaraı álgi bıshara tazy bolmasa, onan basqa kim aıaq basa qoıar deısiń?! O da qorada kún kózinde qaqsyp jatqan ıtaıaqty ıiskelep-ıiskelep, qyńsylar-qyńsylar da jónine keter. Elaman túregeldi. Esikten shyǵar jerde qasyndaǵy kisilerdi ilgeri ótkizip jiberdi de, ózi sól irkilip, Esbol atasynyń úıine aqyrǵy ret burylyp bir qarady. Kún bette jalǵyz terezesi bar, bas-aıaǵy bir bólme. Biraq darıadaı keń. Qashan kempir qaıtys bolǵansha osy óńirdegi qonaǵy úzilmegen, dastarhany mol, meımandos úı-tuǵyn. Elaman syrtqa ere shyqqan kisilermen esik aldynda turyp qoshtasty da, jigitterin ertip júrip ketti. Mańdaıy — bolys aýly. Sovet úkimeti ornaǵasyn bular da bolysty keshegi qara sıraq jalshydan saılaǵan-dy. Edireńdegen jas jigit eken. Eki kún birge bolǵanda baıqaǵany -aldyna kelgen kisiniń jaqpas birdeńesin baıqasa boldy, qolynda syǵymdap ustap turǵan qylyshty bir sózge kelmeı sýyryp alatyndaı, syrtyna susyn shashyp shirenip alady eken. Bes qarýy belinde turǵasyn ba, ol tek Elamanǵa úıtpedi. Elaman:

— Jasaq quram, elden jigit jıyp ber! — dep edi.

— Ol ońaı ǵoı, — dedi jas bolys.

— Sosyn... olarǵa at kerek, — dep edi.

— O da ońaı, — dedi.

—  Qansha dep suramaısyń ba?

— Qansha kerek bolsa, sonsha jınap berem. — Elaman aıtqanyn eki etpeı edireńdep turǵan myna jigitke senimsizdene qarap edi. Joq, qolynan birdeńe keletin sıaqty. Dál ózindeı óńsheń qylysh asynǵan jigitterdi dereý jıyp aldy da, bir tobyn jaılaýda otyrǵan jalpaq elden jigit jınap kelińder dep shaptyrdy. Dál solardaı jalaqtaǵan jáne bir topty osy óńirdiń Elaman jaqsy biletin baılaryna shaptyrdy. Bulardy da qyzyl áskerge jylqy jınap ákelińder dep, bet baqtyrmaıtyn qatal ámirmen attandyrǵan-dy. Sol kúni aq pen qyzyl arasynda jan-jaqtan shańdatyp jylqylar kele bastady. Kil sáıgúlik jaraý attar.

— Bul Táńirbergenniń jylqylary.

— Nege az? — dedi bolys.

— Myrzanyń ózi joq eken. Aldabergen osynyń ózin shaqqa...

— Ne dep ottap tursyń? Surama degenim qaıda, berse — qolynan, bermese — jolynan.

— Tóbeles shyǵyp kete me dep qoryqtym.

— Qol kóterip kórsin... Túndigin túrip qoıyp shaýyp alam. Ojar Ospannyń jylqylary qaıda?

— Qıqar neme óz yqtıarymen qotyr taı da beretin emes.

— A-a?! Qap, myna ıttiń yzasyn-aı. Endeshe attan. Dereý... dereý attan! Óziń bastap bar. Tez! Qarsylassa — qarý jumsa. At! Shap! Jaýabyn ózim berem. Al Ojar nemeniń ózin osynda jaıaý aıdap ákel! Uqtyń ba, aldyńa sap, jaıaý aıdap ákel!

Elaman jas bolysqa ekeýden-ekeý ońasha qalǵasyn tym qatty ketip bara jatqan joqsyń ba dep eskertip edi. Bolysqa bul sózi unamady.

— Jigitterdi de, jylqyny da jınap berem. Al, aǵasy, tek baılarǵa ara túspe. Qazir zaman basqa. Olardy typ-tıpyl ǵyp qurtpaı, bizge tynyshtyq joq. Óı, neǵyp tursyńdar, tez attan degenim qaıda?

Elamanda endi onyń isi bolǵan joq. Onyń dál ózindeı sary ala qylyshy sartyldap ishke biri kirip, biri shyǵyp júrgen áperbaqan jigitterdi shuǵyl buıryqpen jan-jaqqa attandyryp jiberip jatyr.

Iá, zaman ózgerdi. Adamdar da ózgerdi. Keshe mal sońynda sylpyldap kún keshken mynalar da qazir basqa. Bolys bir jandy betine qaratpaıdy. Bunyń uǵymynda maly bardyń bári — baı. Al baı ataýlynyń bári — jaý. Ásirese, buryn bolǵan-tolǵan kisilerge búıideı tıedi. Baı aýylǵa tasyrlatyp shaýyp barady. Aldynan úrip shyqqan ıtterdi atady. Astynda aq ter, kók teri shyqqan attyń basyn aqboz úıge tirep turyp aıqaılap sóılesedi. Aıtqanyn qalt etpeı, aldyna túsip empeńdep júgire jónelse jaqsy. Eger qarsy kelse kózi aqıyp, qoly qylyshqa sart etedi. Basqa basqa, osy bolys taıaýda ózimen birge týǵan baýyryn, Táńirbergenniń malyn jasyrdy, baıdyń quıyrshyǵy dep ustap, qaladan kelgen mılısıaǵa aıdatyp jibergen-di. Sol sumdyqty kórgen osy óńirdiń halqy qazir bunan qaralaı titirkep turatyn bopty. Jańaǵy jigitter de bara sala, aı-shaıǵa qaratpaı, Ojar Ospandy aldaryna sap dirdektetip jaıaý aıdap ákeledi.

Elamannyń ishi muzdaı boldy. Qoly teńdikke jetken keshegi qara sıraqtar ózderiniń endigi tirligin tek kek alýdan bastasa keleshekte áli talaı bas domalamaı qaıter deısiń?..

***

Elaman túbektegi aýyldan ertelete attandy. Aty myqty. Sýyt júriske ózi shydasa, Shalqardan shyqqaly baýyryn tartyp jarap alǵan kúreń qasqa jar basyndaǵy balyqshylar aýlyna kún barynda jetkizetini kámil. Kisiden qatelesse de bul ózi jylqyǵa kózi jiti jigit-ti. Taqymy astyndaǵy at túgil jeli basynda úıir-úıirimen úıezdep turǵan jylqyǵa kóldeneńnen kóz salsa bolǵany, qaısysynyń qandaı mal ekenin bir qaraǵannan bile qoıatyn.

Kúreń qasqa, sirá da, qamshy salǵyzbaıdy. Qaıys tizgindi qasarysyp tartyp otyrǵannyń ózinde ári-beridesin denesi qyzyp, tas tóbesinde shanshylǵan qos qulaqtyń túbinen shyp-shyp ter shyqqasyn, tipti, delebesi qozyp kóterilip ketetin. Sonan keıin ezýin aıyrǵan aýyzdyqty egespen qarsh-qarsh shaınap, tizginin sozyp shaba jóneletindeı jol boıy únemi súze umtylyp otyratyn urynshaq.

Elaman qazir kúreń qasqaǵa ábden baýyr basyp aldy. Qaıda júrse de ózinen buryn áýeli osy attyń babyn istep, oty-sýyn qandyryp otyrady. Kúreń qasqa qazir tipti kúıli. Túbektegi aýyldan shyqqaly tórt tuıaǵy topyldap cap jelip keledi. Jetetin jeri qashyq bolsa da, kúıli at qoımady. Namazdyger-namazshamda Bel-Arannyń syrt jaǵyndaǵy boz jýsandy buıratqa ilikti. Sonan qashan balyqshylar aýlyna jetkenshe kók aspan astynda dalıǵan kók teńiz jolaýshynyń bútkil bir qaptalyn alyp jatty. Ańǵardan soqqan baıaý ǵana eskek jel jol boıy kúreń qasqa atty da, buny da omyraýynan qaǵyp jelpidi de otyrdy.

Elaman jol boıy Álıdiń úıine túsermin dep kele jatqan-dy. Aýyl shetine kire bergende at basyn Dostyń úıine qalaı buryp alǵanyn baıqamady. Já, bir esepten bunysy da durys. Aralaryndaǵy arazdyqty asqyndyra bergenshe, qaıta bir esepten osylaı yǵytyn taýyp, qazirgideı tús shaıysyp júrgen qyrǵı qabaq kezde sen-aq kishireı.

— Bireý keldi ǵoı, — dedi Qaraqatyn at tuıaǵynyń tyqyryna eleń etip.

Dos tórge jaıǵan alashanyń shetinde nasybaı ýqalap otyrǵan-dy. Ornynan qozǵalmady. Syrtqa súrine-qabyna júgirip shyqqan Qaraqatyn úı aldyndaǵy jalǵyz qazyqqa atyn baılap jatqan jolaýshyny kóre sala, «eı, mynaý... Oıbaı, betim-aý... Ózi ne bop ketken? Ústi-basy tyrtysqan mynaý ne kıim? Qurysyn, qurysyn, qatpa bolǵan atandaı qol-aıaǵy sıdıypty da qalypty». Kúlki qyshtaǵan Qaraqatyn alaqanymen aýzyn basa qaldy. Qan teppeıtin qaıys qara betin syrt aınala bere shymshyp bir úzip aldy.

— Áı, tur! Elaman kelip attan túsip jatyr.

Dos bul joly da báribir qulaq aspaı, nasybaıyn ýqalap otyra berdi. Qaraqatyn qopyrsyp jatqan úı ishinen tósek-kórpe izdep, zyr júgirip júrgen ústine Elaman kirip keldi. Qaraqatyn sasyp qaldy. Qas qylǵanda, myna jaman neme de kók nasybaıdy múńkitip qozǵalmaı otyrǵanyn qarashy.

— Qaınym, joǵary shyq.

— Raqmet, jeńeshe.

— Jaman aǵańnyń esigin ashpaıtyn ediń, osy jóniń túzý, jaqsy keldiń.

— Óı, suńqyldamaı, shaıyńdy qoı!

Qaraqatyn myrs etti:

— Aǵań osy.

— Áı, qatyn...

— Kórdiń ǵoı, bizdi qorqytady.

Dos kúltildegen qabaq astynan qatynyna alara bir qarady. Qaraqatyn oǵan «tutań» dep ernin shyǵardy da, óreshe jaqta turǵan qara shaınektiń sýyn tóge-shasha syrtqa ala jóneldi. Dos búkil úıde qonaqpen ekeýi ońasha qalǵasyn da úndemedi. Aqyrǵan kók nasybaıdyń ıisi tanaýyn jybyrlatyp, túshkire jazdap kózi jasaýrap otyr. Elaman raı bermeı qoıǵan úı ıesine til qatýdyń esebin taba almaı, qozǵalaqtap mazasyzdanyp otyrdy da, sosyn syrt jaǵynda jatqan jastyqty ózine tartyp aldy. Jumarlap qoltyǵynyń astyna basty. Shaı ústinde de sózderi jaraspady. «Beker keldim be?» degen ókinish kóńilinen ketpeı otyrǵan. Áıteýir, shaıdan keıin Dos til qatyp:

— Balańa soqtyń ba, paqyr qalaı eken? — dep jón surap edi, sarqyp ishken shaıdyń; shámbesin syrtqa aparyp tókkeli esikten shyǵyp bara jatqan Qaraqatyn qaıyrylyp tura qaldy.

— Bar, sharýańdy iste, — dedi Dos. Ádette ony eshqashan jyr demeıtin Qaraqatyn qaıtyp kelip, kúıeýimen taqymdasyp otyryp aldy.

— Bala júdeý, — dedi Elaman.

— Shala týdy ǵoı. Sonan bolar, — dedi Dos.

— Ne qylǵan?.. — dedi Qaraqatyn, — kisi balasyn kisi baǵa ma? Qudaı biledi, Súıeýdiń qaqbasy qaımaǵyn alǵan kók shalap sútti beretin shyǵar.

— Qoı dedim ǵoı saǵan.

— Qoı dedim, qoı dedim. Sonan basqa bileriń bar ma seniń?

— Áı, qatyn... ólgiń kep otyrmasa, qoı endi.

— Sen be óltiretin?! Tutaq. Oı, shir... — Qaraqatyn kúıeýiniń qol sozǵan jaǵyna kóz tastady da, jym boldy. Jańa nasybaı ýqalaǵan jıde qadany Dostyń ózine jaqyndatyp tartyp alǵanyn kórgende Qara qatynnyń tyrylı aryq denesi kóılek astynda qaıqańdap ketti. Ol endi otyrsa da, tursa da kóz qıyǵyn jıde qadadan aıyrmady.

— Endi úılen, — dedi Dos.

— Ózimniń de oıymda bar.

— Oı-soıdy qaıtesiń. Bas sal da úılen. — Qaraqatyn jıde qadany bildirmeı esik aldynda jatqan bir arqadaı otynnyń astyna súńgite saldy.

— Máký-sákýdi qoı da úılen. «Shúıkebas almaı shyr bitpes» degen, — dedi Dos dúńkildep.

— Durys aıtasyń. Tek, Dos aǵa, óziń bilesiń ǵoı, men áıelden aýzy kúıgen kisimin ǵoı.

— Betiniń ajaryn qaıtesiń? Ac quıyp ishesiń be oǵan?!

— Qaıdam, buıyrǵany bolar.

— Áı, bala, buıyrǵan-suıyrǵandy qoı. Osy aýylda saǵan laıyq bir qatyn bar. Tóleýdiń úlken qatynyn bilesiń ǵoı. Dál soǵan úılen.

— Oı, Qudaı-aı... Sony da qatyn dep...

— E, nesi bar?

— Aty urǵashy demeseń, sol sorlyda erkektiń kádesine jaraıtyn ne bar deısiń?..

— Ne deıdi, myna naısap?!

— Qaınym ondaı salpy etekti qaıtsin?! Jáne sybaı-saltań da emes, sońynda ertken shıetteı balalar bar.

— Áı, qoıasyń ba, joq pa sen osy?

Kúıip ketken Qaraqatyn ot kósep otyrǵan qolyndaǵy kúldi-kúıelesh kóseýmen jerdiń shańyn burq etkizip salyp-salyp qaldy:

— Qoı, qoı dep sen-aq kisiniń aýzyna qaqpaq bop qurttyń ǵoı. Jurttyń bárin ózińdeı qaraborbaı jaman balyqshy kóresiń be? Qyz tańdap júrgen jigit salpy etek saldaqyny qaıtsin?

Dos tunjyraǵan qalpyn buzbaı, álgide oń jambasyna ońtaılap qoıǵan qadaǵa qolyn sozyp edi, kúıeýiniń qımylyn baǵyp otyrǵan Qaraqatyn myrs etti.

Dos jańaǵynyń arasynda zym-zıa joq bop ketken jıde qadanyń jónin bilmeı aqyryp qaldy. Bulardyń urysynyń ishinde bolǵysy kelmegen Elaman shınelin jamylyp syrtqa shyqty. Kún batypty. Ala bultty aspanda jalǵyz qadaq juldyzdar jyltyrady. Yzyńdap masa shyǵypty. Úı aldynda qańtarýly turǵan at ıesin tanyp oqyrandy. Elaman atty aýyl syrtyndaǵy qalyń bozǵa aparyp tusap jiberdi. Qaıtyp kele jatyp qara molaǵa soqty. Móńkeniń áli basy qar aıtylmapty. Qara dóńniń basynda óziniń sonaý bir tiri júrgen kezindegideı, ólgende de ózgelerden jotasy asyp, astaýdaı topyraq astynda dóńkıip jatyr eken.

Kóz baılanar aldynda teńiz beti qap-qara bop túksıip alypty. Promsol jaqtan ógizshaǵala ókirdi. Olardyń qıǵylyq urǵanyna qaraǵanda shamasy, sirá, alysqa salǵan aýyn qarap qaıtqan balyqshylar syraly oralǵan. Bundaı kúnderi Kenjekeı jumystan kesh oralady. Tóleý qaza tapqaly «maǵan tı» dep Qalaý jesir áıelge kún kórsetpeı júrgen kórinedi. Aıǵanshanyń jaqsy kóretin syrlas jeńgesi bolǵasyn ba, osy kelinshek buǵan da birtúrli ystyq. Onyń ústine shıetteı jas balamen qalǵan jas kelinshekti aıaıdy. Jańaǵy Dostyń sózi kóńiline qondy. Beti ajarlydan tapqan opasy belgili. Endigi jerge balasyn baryp, otbasynyń az ǵana yrzyq-nesibesin úlgertip otyratyn áıel bolsa nesi bar!

Osy oımen Elaman balyqshylar aýlynyń shetine kirdi. Kóp úı keshki asyn aldyna alypty. Keı úıden kúni boıy teńiz ústiniń kók tolqynymen alysyp, tıtyǵy quryp qaıtqan kisilerdiń qaljyraǵan qarlyǵyńqy daýsy estiledi. Tek osy aýyldaǵy eń úlken úıdiń esigi aldynan óte bergende Elaman dombyra saǵaǵynda qylqyldaǵan áldebir kúıge qulaǵyn tikti. Qudaı biledi, mynaý Álı. Kúni boıy eskek tartyp, eki qary saldyrap qaıtqan jigit baýyryna qysyp alǵan kishkentaı jıde dombyranyń eki shegin bebeýletip otyr.

Erteńine Elaman erte turdy. Kúndegi daǵdysy boıynsha aýyl shetine shyǵyp, atyna kóz sap qaıtty. Kúreń qasqa keshe tusap jibergen jerinen tapjylmapty. Erteńgi salqynmen qunyǵyp tıisken qara ottan basyn almaı, ara-arasynda rahattanyp pyr-pyr etip qoıady.

Jel kóterilipti. Túnimen shyradaı tynyp jatqan teńiz qazir tańmen talasa bilingen ańǵardyń azanǵy qatqyl jelimen jyndanyp, dóńbekteı aýyr tolqyndar aýdarylyp-tóńkerilip jatyr eken. Elaman «daýyl bolady-aý, sirá» dep topshylady. Barana, bul turǵan kezde Qaraqatyn kórpemen basyn búrkep ap uıyqtap jatyr edi; qazir o da oıanypty. Ydys-aıaq dańǵyrady. İle-shala úı ishine búıideı tıip jatqan qatynnyń barqyldaǵan jarqynshaq daýsy shyqty. Elaman ózi túnep shyqqan úıge bireý jelkelep ıtergendeı, aıaǵyn zorǵa basyp, áreń kele jatyp, bul kezde sonaý kóz ushynda shaǵalalar qıǵylyq uryp, shańqyldap jatqan kók teńizde tósin tolqyn soǵyp sekektegen balyqshy qaıyqtaryna kóz saldy.

Tań qarańǵysynan oıanǵan balyqshy aýyl abyr-sabyr. Promsolda isteıtin qatyndar jumysqa keter aldyndaǵy ony-puny sharýasyn úlgere almaı, etegine súrinip, qapylyp jatyr eken. Elaman kenet Kenjekeıdi kórdi. Kenjekeı qyńqyldap jylaǵan kishkentaı balany baýyryna qysyp otyra qaldy da, qulaǵyna birdeńe dep sybyrlady. Balany aldap-sýlap jubatqasyn basynan syrǵyp túsip bara jatqan aq jaýlyqty asyǵys-úsigis jóndep tartty da, bul kezde promsolǵa bettep bara jatqan qatyndardyń sońynan júgirdi.

— Elamanjan, sende sharýam bar edi, — dedi bireý buny shyntaǵynan tartyp.

Osy kisini unatpasa da, yrqyna kónip, jetelegen jaǵyna ketip barady. Úı syrtyna uzap shyqty. Kógi qalyń jerge qatar otyrdy. Sýdyr Ahmet tamaǵyn kenedi. Sosyn otyrǵan jeri jaısyz bolǵandaı, sıpań qaǵyp qozǵalaqtaı bastady. Bókse basyp otyrǵan jeri kilkildegen jýsan, qońyrbas, jońyshqa bolatyn. Biraq Sýdyr Ahmet sonyń birine tımeı, sozylyp baryp anadaı jerdegi qyzyl baýyr ızenniń uzyn bir talyn úzip aldy.

— Elamanjan, seni jeńil-jelpi jumyspen ońashalap otyrǵam joq. Ýa, myna Jańaıym Jetes bı aıtqan eken... — Elaman

Sýdyr Ahmetke shoshyna qarady. Sýdyr Ahmet óziniń jańaǵy qorazdanyp edireıgen qalpynan kenet kúrt ózgerip, tamaǵyna tas turǵandaı toqtap qaldy. Onan saıyn Elamannyń záresi ushty. «Tegin bolmas» dep oılady da, ıegindegi bes tal saqaldy , túbinen qysyp, temen qarap tuńyraıyp otyrǵan kisiden kózin aıyrmady. Onyń qos ezýliktiń tusynda jónsiz-josyqsyz jybyr-jybyr ete qalǵan bes-alty tal qyl da, tas qyp jumyp alǵan kózi de, ásirese, qos shekeligi qushıǵan eshki basynyń eki qaptalynda qalqıǵan ana aq jarǵaq alaman qulaǵy, bári-bári júregi sezgen bir jamandyqty rastap turǵandaı. Elaman óri-beri qıpaqtap otyrdy da, aqyrynda tózimin taýysyp, anany ıegin ýystap alǵan qolynan tartty. Sýdyr Ahmet kózin ashyp aldy. Biraq Elamanǵa kóz salmaı, aldynan ótip bara jatqan qumyrsqany kórip qaldy, kúzen bel uzyn boıymen umtylyp bardy da, qolyndaǵy qyzyl ızenmen ura bastady. Denesine taıaq batqan qumyrsqa aýzyndaǵy tistep alǵan dándi tastaı qashty.

Elamannyń etek-jeńi keńip sala berdi. «Oı, berekesiz sorly».

— Aıtpasań da estidim. Kenjekeıge úılengeli jatqan kórinesiń, — dedi Sýdyr Ahmet.

— Oı, sóziń bar bolsyn.

— Oý, « El qulaǵy elý»... Sen jasyrǵanmen jaman aǵań esitti.

Elaman buǵan ne isterin — keıirin, álde renjirin bilmeı otyr.

— Ay! Aý, aınalaıyn-aý! Seniń Kenjekeıge úılenetinińdi bir degennen bilgem. Oıbaı-aý, Elamanjan-aý, jaman aǵańnyń júregi jaqsylyqty jer túbinen sezedi ǵoı.

— Já, qaıtesiń.

— Qaıtesińiń ne? Qatyn alý Qudaı buıryǵy. Ony aıtasyń ba, men, tipti, seni Kenjekeıge syrtyńnan tanystyryp júrgem, — dep osy arada Sýdyr Ahmet óziniń ótirigine ózi ılanyp ketti de, quddy meshel bolǵan baladaı yrǵańdap, quıryǵymen jyljyp, Elamanǵa jaqyndaı tústi.

Elaman túregeldi. Sýdyr Ahmet te shalǵaılasa turdy. Elamannyń qulaq aspaǵanyna qaramaı, onyń birese oń, birese sol jaǵyna shyǵyp, aldyn orap empeleńdep keledi.

— Al! Al, endi sen degende bul aǵańnyń peıili basqa. Sen degende aǵańnyn; tiliniń tıegi aǵytylyp ketedi. Jigit sózben ajarly bolsa, aıtpady deme, sen osal emessiń. Osy joly seni kelinshek aldynda ajarlap baqtym. Eki ıyǵyńa eki úki, basyńa bir úki taǵyp ajarlap tanystyrdym.

Elamandy renish pen yza qabat qysyp, eki qulaǵy dýyldap qyzaryp aldy. Janynda birdeńelerdi byldyrlap búlkektep erip kele jatqan Sýdyr Ahmetti bir túıip, jalp etkizdi. Balyqshylar aýyly otyrǵan tik jardyń baýraıyn qıalap tómen tústi. Teńiz jaǵalaýynda qaqalyp, tunyp turǵan alabuta, ashshylyq sorańdy soldat etikpen pytyrlatyp basyp keledi.

Qudaı-aý, bul ne? Bularǵa ne boldy? Patsha qulady. Ýaqytsha úkimet qulady. Jer-jerdiń bárinde de halyq qolyna qarý alyp, osy dúnıeniń tórt buryshynda tynysh túkpir qalmaı dúrligip jatyr. Al bulardyń túri mynaý. Júdeý dala. Baıaǵy jaıbasar tirlik. Baıaǵy boıkúıez aýyl. Sol baıaǵy ómir boıy uıqy men oıaý arasynda ıini túsken berekesiz jandar. Álde bular da qara daýyl qaptaı soǵyp ketkende qamys arasynda yqtap qalatyn shúregeı qońyr úırekteı me? Anaý ashyq aıdynda iri qustar burshaq soǵyp mertigip jatqanda, bergi jaqta - saıaz, qyzyl sýlarda solar jan saqtap, aman qalatyn edi ǵoı.

Elaman promsolǵa kelgenin baıqady. Qysy-jazy kún túspeı qarakóleńkelenip turatyn daladaı labazda qazaq-orys qatyndarynyń jaýlyǵy aǵarańdaıdy. Olar soıyp jatqan balyǵyn jerge qoıa sap, bári birdeı túsi basqa kisige buryldy. Tek dóńgelek zeren júzdi kelinshek myna jigittiń ózin izdep kelgenin bilip, shyrysh-shyrysh qolyn aljapqyshyna súrtip, ornynan aqyryn túregele berdi.

— Maǵan keldiń be ?

— Iá-á...

— Syrtqa shyǵaıyq.

* * *

Elaman úıde jalǵyz. Álgibirde Áshimdi arqalap, urshyǵyn alyp qydyryp ketken kelinshegin kútip jatyr. Kenjekeıge úılenip, bir túndik astynda turǵaly da biraz. Óz kóńili qalamasa da, kelinshegi qoıarda-qoımaı qıylyp otyryp alǵan soń, ol eki-úsh kún týrasynda ánebir jyly Aqbala ekeýi turǵan eski úıdi ońdap kirdi.

Elaman baıaǵy ómirdi eske salatyn bir nárseni qaldyrǵysy kelmedi. Esik-terezeni qaıta saldy. Eski shymyldyq peshti buzyp, kesegin syrtqa shyǵaryp tastady. Úıdiń qabyrǵalaryn aq balshyqpen maılap shyqty. Bul kúnderi Álı bastaǵan balyqshy aýyldyń er-azamaty qolǵabys bergen-di. Kózkórgen kisiler Elamannyń qulaǵan shańyraǵyn qaıta kóterip, óz aldyna úı bolyp jatqanyna máz. Tús kezinde úsh aýyldyń kári-jasy jınalyp, Elaman men Kenjekeıdi jańa úıge kirgizdi.

Qalaý Kenjekeıdiń tósek-ornyn bermeı, alyp qalǵan-dy. Kúndiz kisi-qara bar kezde baıqamapty. Keshke ózderi ońasha qalǵasyn bir jaıar tósenishi joq bólme úńireıip qoıa berdi. Jatarda ózderi túgil balalardyń astyna ne tóserin bilmeı, erli-zaıypty ekeýi qınalyp turǵanda, kenet syrttan dabyrlaǵan daýys shyqty. İle-shala Álı bastaǵan bir top jas kirdi. Bári Tileý-Qabaq rýynan. Aqjarqyn jigitter ázil-qaljyńmen júrip, qoltyǵyna qysa kelgen alasha, tekemetterin tórge jaıyp, tusqa ustap, jańa ǵana ańǵal-sańǵal bop turǵan úıdi jaınatty da jiberdi.

Kóńildi jigitter ketkesin úı ishi qaıtadan jym-jyrt bola qaldy. Tóleýdiń úsh balasy myna bir túsi basqa jat kisiden qysyldy ma, álde jatyrqady ma, úrpıip buryshqa tyǵyla qapty. Olardan Elaman da qysyldy. Basqalardan góri ala-bóle ánebir estıarlaý sary bujyr balanyń ajarynda anyq jaýlyq bar. Ózderiniń júdeý tirligine qaıdaǵy bireýdiń qaıdan tap kelgenine yrza emes sıaqty.

Elaman kóbine-kóp osy sarydan qysyldy. Onyń qysylatynyn baıqaǵan bala ákesindeı kisini yqtyrǵanyna dán yrza. Tek bunyń aıbat shegip yqtyrǵan myna bir kisige anasynyń nege yqylasy basqa ekenine túsinbedi. Sary balanyń jynyna tıgen taǵy bir jaı: kúndiz alasa úıde uzyn boıy óńkıip, ebedeısiz qozǵalyp júretin osy uıalshaq kisi, kúnde keshkisin sham sónerdiń aldynda kóılek, dambaly aǵarańdap sheshesiniń tósegine kirip bara jatady.

Alǵashqy kúni Kenjekeı de qınaldy. Kúnde qasynda jatyp júrgen kishkentaı balalaryn ol qalaı bólekteýdiń esebin taba almady. Keshki asty ishkennen keıin Kenjekeı balalaryna tósekti bólek saldy. Ústine kórpe jaýyp jatyp ta úlken balasyna qaramaýǵa tyrysty. Tósek janynda turyp sheshinip jatqan kúıeýine, tipti kóz salmady. Syrtqa shyǵyp bara jatyp, esik jaqta syǵyraıǵan shamdy sóndire ketti. Sonan qaıtyp oralmady.

Elaman da qarańǵy úıde kózi ashyq jatyr. Et qyzýymen úılenip salsa da, keıin oılap qarasa, úsh qatynnyń úsh balasy bir ottyń basyna syıysýy qıyn sıaqty. Ala-bóle bujyr sarydan shoshıdy.

Qysqa túnniń qaı ýaqyty bolǵany belgisiz. Bir kezde osy kúngi óz halin oılap jatyp «İstep saldym bir isti, Alla ońǵarsyn bul isti» dep áldeqalaı aýzyna túsken óleń jolyn ishinen qaıtalaǵany esinde. Sonan arǵysyn bilmedi. Uıyqtap ketipti. Qashanǵy daǵdy boıynsha kúnde oıanatyn kezde kózin ashsa, tań áli atpapty. Biraq tań aldynda týǵan tolyq aı tas tóbedegi tereze áınegine bozamyq reń berip, aq súttenip tur eken. Úı ishi de aı sáýlesimen bozaryp, ana jer, myna jerdegi nárse-qaranyń bederi bilinipti: esik jaqqa tastaǵan soldat etiktiń eki qonyshy edireıedi. Ózi jatqan tósektiń aıaq jaǵynan qazandyq ústinde qonjıyp alǵan qulaqty dóı qazan qaraýytady. Al ústerine jamylǵan úlken kórpe astynda aıqysh-uıqysh jatqan úsh balanyń bireýi toqty qoshqardaı mekirenedi. Kenjekeı ishke balalar oıanǵasyn kirdi. Shaıdy syrtta qaınatyp ákepti. Qara sháınek burq-sarq.

— Balalar, turyńdar! Meniń jumysqa ketetin ýaqytym boldy.

Daýsy up-uıań. Jas kelinshektiń dóńgelek zeren júzinde de zár joq. Úı ishinde aıaq basqany bilinbeıdi. İshke kirip kele jatyp ta balalarynan buryn irgege qarap burtıyp jatqan kúıeýi jaqqa kóz tastady. Elaman jańaǵy qulaqqaǵysty da bunyń bir ózine arnap aıtqanyn bildi. Kenet kóńildenip ketti. Tósekten atyp turdy. Tez-tez kıindi.

— Balaǵa laıyq qandaı jumys bar?

Kenjekeı qasyna kep, kúlimsirep turǵan kúıeýine tańdana qarady. Mynaý álde ázil, álde shyn ekenin bilmeı, betine qarap ańyryp qaldy da, «ázil bolar» dep oılap, istep jatqan sharýasyn ún-túnsiz jalǵaı berdi.

Kenjekeı kúnde jumysqa erte ketedi. Kesh qaıtady. Elaman kelinshegi kelgenshe úı ishin qaǵyp-silkip, aldynan asyn daıarlap qoıady. Az ǵana kún ishinde úı janyna otyn úıilip qaldy. Burynǵy jalǵyzilikti kezde kútimi bolmaı, ústi-basy kir-kir bop júretin balalar qazir muntazdaı.

Elaman balyqshylar aýylynyń kúndelikti kúıbeń-kúıbeń tirligine dál baıaǵy kezdeı qazir taǵy da baýyr basyp ketti. Eń aqyry Sýdyr Ahmet kishkene keshikse de ol kádimgideı eleńdep, shydamsyzdanyp bitedi. Keshe erteńgisin Kenjekeı jumysqa ketkesin Elaman syrtqa shyqsa Sýdyr Ahmet nar qarasyna minip alǵan. Qatyn-balalarymen qoshtasyp, aýyl-aımaq túgel estisin degendeı, shańq-shańq sóılep sharýa jaıyn tapsyryp jatyr eken. Syrtqa shyqqan Elamandy kórip ol nar qarasyn tebinip qaldy. At ústinde qoqılanyp, qatty bastyryp jelip keldi.

— Aha, jolǵa shyqtyń ba?

— Qarap jata almadym.

— E, sapar oń bolsyn!

— Aıtqanyń kelsin. Aıtqanyń kelsin, Elamanjan. Kisini qatyn-bala óltiredi ǵoı. Sońyra qys túskesin úıelmeli-súıelmeli qyzyl qaryn balalar uıadaǵy ash balapandardaı as surap shýlaı bastaǵanda, oıbaı-aý, Elamanjan-aý, kirerge tesik taba almaı qalasyń ǵoı. Sosyn qatyn-balanyń qys azyǵyn jyly kúzdiń basynda qamdap alaıyn dep jolǵa shyqtym.

Elaman úndemedi. Qaby men dorbasyn attyń artyna bókterip ap, nar qaranyń ústinde naǵyz er-azamattarsha qoqılanyp ketip bara jatqan Sýdyr Ahmettiń syrtynan qarap kúlip qala berdi. Tek kelistire almady demeseń, bul paqyrdyń, áıteýir, árqashan da nıeti durys bolady dep oılady Elaman. Kúni boıy ol Sýdyr Ahmetti qaıta-qaıta esine alyp, myrs-myrs kúlýmen boldy. Erteńine elden jınaǵan jigitterdiń aldy kele bastady. Elaman olardy balyqshylardyń úıine bólip ornalastyrdy. Qoly kishkene bosasa úıine júgirip kep, jas balalardyń jaǵdaıyn istedi. Búgin jumystan kele sala Kenjekeı kórshi úılerge qydyryp ketip edi. Kún batty. Qas qaraıdy. Kenjekeı keshikti. Úsh bala syrtta oınap júr. Mysyq kóz sary eki inisine álimjettik qyp qojań-qojań etedi.

Elaman úı ishine kóz sap otyrdy da, kenet oıly júzin Kenjekeı ekeýiniń tósegine tige qaldy. Alǵashqy úılengen kúni óziniń masqara bop uıyqtap ketkeni esine tústi. Ezý tartyp kúlimsiredi. Nápsisimen alysqan erkekteı emes, asyly áıel násiliniń uıaty bar ǵoı. Áli esinde, alǵashqy ań nekeli kúni Aqbala da tap osy orynǵa tósek salyp edi-aý! Qos qabat kıiz ústine kórpe jaıdy. Qus jastyq astyna Elamannyń eski tonyn tastady. Sonan soń tór jaqta júk arasynda jınaýly turǵan qyzyl sáten kórpeni saqına toly saýsaqtarymen keýdesine qysyp ákep, ekeýine salǵan tósektiń aıaq jaǵyna jazyp tastady. Elaman qozǵalsa qulap qalatyndaı sezdi. Qazir kelinshegi til qatsa daýsy shyqpaı qalatyndaı qoryqty.

Aqbala kúıeýiniń bar-joǵyn baıqamaıtyn sıaqty. Shapanyn basyna búrkendi de, kúıeýi turǵan jaqqa kóz salmastan syrtqa shyǵyp bara jatty. Sonan ol jýyq arada oralmady.

— Aı, Aqbala-aı! — dedi Elaman. Úı ishi qulazyp sala berdi.

— Kóp aınaldyq pa?

Elaman selk ete qaldy. Mynaý aqıqat Aqbala eken dep qalyp edi, sóıtse Kenjekeı ishke kirip, Áshimdi arqasynan túsirip jatyr eken.

— Kórshiniń áıeli shaı iship ket dep jibermedi. Sonyń arasynda Áshimjan da uıyqtap ketti...

— Á, jaqsy bolǵan eken...

— Shaı qoıaıyn ba?

— Joq...

— Bir jeriń aýyryp otyrǵan joq pa?

— Jo-joq, jaı...

Kenjekeı sonan ári qazbalamady. Ol tek kúıeýiniń quddy urlyǵy ustalǵan baladaı osynsha qysylyp qyzaryp ketkenine tańdandy.

***

Elaman Shalqarǵa bir aı degende áreń oraldy. Qasynda osy joly elden jınap alyp qaıtqan júz qaraly jigit. Báriniń astynda bir-bir at. Keıingi kúnderi taqym jazbastan birge bolyp, kóńilderi jarasyp qalǵan jigitter teńiz jaǵasynan shyqqaly at ústinde ázil-qaljyńy úzilmeı, kúlip-oınap kele jatqan-dy. Qalany kórgende bári de úni óship, jym-jyrt bola qaldy. Temirkeniń kók dúkenine taqap kele bergende ilgergi jaqtaǵy bir kósheniń qaıyrylysynan úsh júzdeı kisi shyǵa keldi. Qarý-jaraq asynǵany bolmasa, bári de qalaı bolsa solaı, alqam-salqam kıingen. Tek solardyń arasynda áskerı kıimdi bireý sońyndaǵylarǵa burylyp: «Bassańdarshy aıaqtaryńdy. Tezirek... tezirek júrińder», — dep zekirip qoıady. Elaman Múlgaýzendi birden tanydy.

Elaman ortalyqtaǵy eki qabat úıdiń aldyna kep, attan tústi. Kúreń qasqanyń tizginin qasyndaǵy bir jigitke ustata saldy da ishke umtyldy. Bulardyń qarasyn kórgennen-aq aıqara ashylǵan qaqpanyń arǵy jaǵynan Dákov ta shıneliniń jeńin asyǵys kıip, júgire basyp kele jatty.

— Elaman! Dorogoı! Al, qalaı?..

— Kóbirek aınalyp qaldym...

— Oqasy joq. Al?..

— Júzge tarta jigit ákeldim...

— Jaraısyń. Raqmet. Al bizdiń halimiz onsha emes. Esitken shyǵarsyń?

— Neni?

— Chehtar jaıynda estip pe ediń?

— Shıh?

— Joq, cheh.

— Á, shek pe?

— Bárekeldi, sen áli bilmeıdi ekensiń ǵoı. Jaraıdy, keıin sóılesermiz, — dedi de, Dákov artyq tilge kelmeı júgire jóneldi. Shıneldiń túımelerin de júgirip bara jatyp saldy.

Elaman ań-tań. «She-k?» dedi ishinen. Ol ózi kim? Dos pa, qas pa? Álgi... Dákov qaıda ketti? Etegine súrinip neǵyp júr? Jigitter attan túspeı, áli syrtta, qaqpa aldynda ıirilip tur.

Elaman anda-bunda júgirip, aqyry, áıteýir shtabta isteıtin bireýden álgi Shek pe, Shıh pa, solar jóninde birdeńe bildi. Sóıtse, ol ózi Vladıvostoktan kemege otyryp, óz eline ótip ketpek bolǵan Cheh korpýsy eken. Sibir temir jolymen ketip bara jatqanda aǵylshyn, fransýz, japon eliniń Qıyr Shyǵystaǵy tótenshe elshileriniń qot-qottap aıdap salǵanyna ergen Cheh korpýsynyń soldattary kóterilis ashyp, Sibir qalalaryn birinen keıin birin basyp alyp jatyr eken. Áli de aıaǵyna minip kete qoımaǵan jas eldi ishtegi, tystaǵy jaýlardyń jan-jaqtan jabylyp talap jatqany az degendeı, endi bútil Sibir bas kóterip, el basyna taǵy da bir tótennen qater tónipti. Osy bir jantalasqan qarbalasta shalqarlyqtar da qarap jatpaı, qala-daladan adam jınap maıdanǵa attandyrǵaly jatyr eken. Dákov solardy shyǵaryp salýǵa ketipti. Elaman stansaǵa júgirip edi; biraq úlgirmedi. Dákov ta, Selıvanov ta kózge túspedi. Stansa basyndaǵy kisiler olardyń osy qazir ǵana depoǵa ketip bara jatqanyn kórdik dedi. Elaman atyn stansa aldyndaǵy terekke baılady da, depoǵa tartty. Ketip bara jatyp qaıta-qaıta artyna burylyp, ashana jaqqa qaraı berdi. Aqbala kózine túspedi. Tek sońǵy ret qaraǵanda ashanadan bir jýan áıel shyqty. «Aqbala aıta beretin álgi Sary apa osy shyǵar» dep oılady Elaman.

— Bárekelde, qonaqqa shaqyrǵanyńa bolaıyn, — dedi Dákov kúlip.

Selıvanov ta máz. Taǵy birdeńeni búldirip alatyndaı aınalasyn sıpalap júrip, áreń degende bir jerden sirińke tapty. Sham jandy. Dákov stol janynda turǵan oryndyqqa otyrdy.

— Petr Iakovlevıch, qonaq bolǵanyńmen bul úıde qolyń qımyldasa ǵana aýzyń qımyldaıdy, — dedi Selıvanov.

— Kórip otyrmyn.

— Ot jaǵyńyz, men edendi jýyp tastaıyn.

— Oı, qý bala! Qonaq qyp syılaıdy eken desem, meni jumsaýǵa ákelgen ekensiń ǵoı.

Bul ekeýi qaljyńdasyp kúlip júrip úıdi jınady. Edendi jýdy. Shaı qaınatty. Selıvanovtan góri úı sharýasyna qaıta Dákov ıkemdirek bop shyqty. Jáne ne istese de jan-tánimen yqylastanyp isteıdi eken. Shaı iship, denesi jylynǵasyn maýjyrap, kózine uıqy tyǵyldy. Sóılesip otyryp ta, aýyq-aýyq kózi ilinip bara jatady da, jótel býyp oıanyp ketedi. Qasynda otyrǵan Selıvanovty birde sezse, birde sezbeıtin sıaqty. Kerek dese, onyń erteden beri kóldeneńnen ózinen kózin almaı qarap otyrǵanyn da sezgen joq-ty. Basy baýyryna túsip, kishkentaı qaǵilez denesi búktetilip ketken. Ásheıinde bir jaq myqynyn basyp, salaqtap júretin qara qumandaı nagan bir kezde jambasyna batty ma, Dákov qozǵalyp, ekinshi jaǵyna qısaıyp otyrdy.

— Petr Iakovlevıch, jatyńyz, — dedi Selıvanov.

— A-a?

— Tósek salyp bereıin, jatyńyz.

— Joq, raqmet! Ketem.

— Kesh qoı.

Dákov alaqanymen aýzyn basyp esinedi. Sosyn uıqy qysyp, topyraq túskendeı túınep otyrǵan kózin ashsa da, biraq shaqyraıǵan sham sáýlesine qaraı almaı, qolymen kólegeıledi.

— Petr Iakovlevıch...

— A?

— Ómiriń... ómirińizdi aıtam.

— A, meniń ómirim be? Temekiń joq pa?

— Sizge bolmaıdy ǵoı.

— Iá, maǵan bolmaıdy. Saǵat qansha boldy eken?

— Eki.

— Shyǵaryp salaıyn.

— Joq, qaıtesiń, — dep Dákov betin ary buryp, taǵy da alaqanymen aýzyn basyp uzaq esinedi.

— Sen osy jańa ne dediń?

— Jańa ma?.. Qonyp qalyńyz dedim ǵoı.

— Joq, onan basqa... Iá, esime tústi. — Dákovtyń qaljyraǵan qajyńqy júdeý óńine kúlki tepsindi:

— Emý sýdba gotovıla,

Vek kratkıı, ımá slavnoe,

Chahotký ı Sıbır! Iá, baýyrym, bizdiń urpaqtyń úlesine tıgen sybaǵa osy, — dep Dákov jańa ǵana ot jaǵyp, as pisirgen jigittiń yp-ystyq qolyn ýysynda qysyp biraz turdy da, shyǵyp ketti.

***

Dákov komandırlerge «daıarlanyńdar, attanamyz» dep ámir berdi. Komandırler únsiz quptap, júgire jóneldi. Birde-biri qaıda attanamyz dep qaıyryp suraǵan joq. Onsyz da kún sanap, el jaǵdaıy qıyndap bara jatqany bularǵa aıan. Keıingi kezde maıdannan kelgen árbir habar bulardyń jabyrqaý janyn burynǵydan da góri júdetip turǵan-dy. Chehoslovakıa korpýsy basyp alǵan Sibirdi alǵashqyda Dırektorıa basqarǵan edi, qazir úkimet basyna admıral Kolchak keldi de, bir adamnyń basyna patsha tájinen keıingi Reseıdegi bar qudiretti laýazymnyń bárin úıip-tógip jatyr. Odaqtas elder qoldaǵan Kolchaktyń qarýly kúshi Sibir men Qıyr Shyǵystyń bıligin qolyna alyp, áli de aıaǵyna minip kete qoımaǵan jas respýblıkanyń alqymynda pyshaǵyn jalaqtatyp tur.

Halyq ash. Bar úmit — Jem boıynyń bıylǵy astyǵy edi, biraq o da buıyrmady. Kópester men qaltasy qalyń baılar jyldaǵydaı bıyl da Jem boıynyń bar astyǵyn satyp alyp, astyrtyn Orynbor, Orsk, Ombyǵa jóneltip jatty. Myna jaqtan Orynbor atamany da el ishiniń ylańyn ýshyqtyryp, kúnde-kúnde qotanǵa shapqan qasqyrdaı qan josa ǵyp qyryp ketip, shaýyp ketip, irgeńde at oınatyp, mazany alyp turǵan-dy.

Bul óńirge atty kazaktar eń alǵash Nuraly han tusynda general-gýbernator Neplúevpen birge erip kelgen-di. Sonan beri atty kazaktar ana jaqta Edil, Jaıyq, myna jaqta Jem, keıinirek Arqaǵa, onan Jetisýǵa irge teýip, jyldan jylǵa nyǵaıyp, aty beldeýde, bes qarýy boıynda, «al» dese ázir turǵan áperbaqandar edi.

Orynbordy basyp alǵaly qazir Dýtovtyń túý degende túkirigi jerge túspeıdi. İrgetasy aq ofıserler. Qalaberdi ıýnkerler, kadetter. Arqa tirer negizgi kúsh — Orynbor, Oral, Troıskiniń atty kazaktary. Patsha qulap, Ýaqytsha Úkimettiń aıaǵy aspannan kelgen keshegi. aýdaryspaq-tóńkerispekte baq qýǵan, .bılikke talasqan esersoqtar men esek dámeliler el tizginine talasyp, túsinde táj kıip, taq minbegeni kemde-kem. Ana jaqta Antantanyń aıtaǵyna ergen aq generaldar — Denıkın, Iýdenıch, Vrangel, bunda Kolchak jas respýblıkaǵa jabylyp jaǵadan alyp, shalǵaıǵa jabysyp, jan-jaǵynan tartqylap jatqan osy bir jantalasta da ish esebi bútin zymıan, ákki ataman Azıa men Eýropanyń naq aralyǵynda jatqan qalaǵa kúshin toptap bekinip aldy. Tájdi de, taqty da armandamady. Ózin ne Verhovnyı Pravıtel, ne Dırektorıa ǵyp jarıalap, dúnıege dabyra da salmady. Ózi qojalyq etken Orynbordy da onsha dabyraıtpaı, jaı ǵana Kúmúch dep jarıalap, jer túbindegini áriden oılaıtyn ákki ataman bul joly da aıaǵyn kórpesine qarap sozǵan edi.

Keshe patsha qulaǵanda qara ormanyn tastap qashqan altyn ıyq tóreler, dáýreni etken myrzalar, áskerinen aıyrylǵan tul general, tul ofıserler qazir Orynbor atamanyn saǵalap kele bastady. Baǵy, baılyǵy basynda dáýirlep turǵanda Dýtov sıaqty ondaǵan ataman qanatynyń astyna syıyp ketetin qudiretti kisiler endi búgin de onan ózderi pana surap, onyń kazachıı shapanynyń qoıny-qonyshyna kirip barady.

Shynynda da, ataman Dýtov ózin dál osy qazirgideı kúshti de qudiretti sezingen kezi bolǵan joq-ty. Sonyń ózinde de Orynbor atamany úzildi-kesildi bir jaǵyna shyǵaıyn dep eshqashan beldesip soǵysqa túsken emes. Ashyqtan-ashyq kep alysqa túskennen góri ańdysyp, ishten tirep jatyp alatyn onyń ejelgi tásili edi. Urlanyp keledi. Qapyńdy taýyp, tutqıyldan tıip qan-josa ǵyp qyryp-joıady da, taıyp otyrady. Sol jymysqy ákki qýlyǵyn bıyl taǵy iske asyryp, Jem boıynyń bar astyǵyn sózin tyńdaıtyn senimdi adamdary arqyly satyp alyp, onsyz da isip-keýip otyrǵan ash halyqty azyq-túliksiz qaldyrdy. Han-Daýrov Jem boıyna bul joly da Dákovtyń polkin jiberip edi, Dákov kele sala qaraýyndaǵy kisilerdi birneshe usaq otrádqa bóldi. Olarǵa jergilikti jerdiń jigitterin qosyp berip, tyǵyp tastaǵan astyqtardy indetip taýyp alyp, vagon-vagonǵa tıep, qarýly kúzetpen jónelte bastaǵan-dy. Bundaıda kórse de kórmegendeı bop boıyn baǵyp qalatyn atty kazaktar ma, olar da erýlige qarýly qylyshyn qaırap, atqa qonyp jatyr degen habar Dákovqa jetti de, ol dereý dıvızıa shtabymen habarlasyp, kómek surady. Kómekke Jasaǵanbergenniń otrádyn jibergen eken, qas qaraıa bergende kelgen olar, áldenege bulardan irgesin aýlaq salyp, ilgerirek baryp, óz aldyna oqshaýlanyp toqtady. Syrtqa bir adam shyqpady. Uzyn eshelonnyń bar vagony esigin tars jaýyp alǵan. Dákov ózderi kelip habarlasar degen dámemen biraz kútse de, ne komandıri, ne shtab nachalnıgi tuıaq serippeı tym-tyrys jatyp aldy. Dákov bul jigitpen buryn-sońdy kezdespegen-di. Biraq ol jóninde árkimnen ár túrli áńgime esitetin: Múlgaýzen osy jigittiń ózi túgil, atyn estise qany qaınap, «barchýk» dep tyjyryna qalatyn. Al Elaman onsha ketári emes. Aıtyp saptaýy — oryssha oqyǵan. Tórt aǵaıyndy: úlkeni — pirádar, sofy. Ortanshysyn on altynshy jyly kóterilisshiler óltiripti. Al kishisi — teńiz jaǵasyn jaılaǵan jalpaq el Jaqaıym ishindegi eń maldy da, baqty da jigit. Jasaǵanbergen bir joly osy aǵasymen tilge kelip, qatty tús shaıysypty da, bir-birin kórmesteı bop arazdasyp ketipti.

Dákov oǵan ózi bardy. Jasaǵanbergen shaı alǵyzdy.

— Sende qazaq, jigitteri bar kórinedi ǵoı? — dedi ol.

— Iá, bar. Óz aldyna derbes eskadron.

— Eskadro-n? — dedi Jasaǵanbergen qonaǵyna kóziniń qıyǵyn kúlimsireı tastap. — Osyǵan ózderiniń tili kele me eken?

Dákov úndemedi.

— Eskadron komandıri meniń jerlesim. Ekeýmiz bir aýyldanbyz.

— Bilem.

— Ózi aıtty ma?

— Iá, ózi aıtty.

— Bizdiń úıdiń jylqysyn baqtym dep te aıtqan bolar?

— Ol arasyn aıtqan joq edi.

Jasaǵanbergen Dákovke senimsizdene qarady. Jaq súıegi qýarǵan júdeý beti áldenege dý etip qyzardy da, qaıta bozardy. Qoly qyzdyń qolyndaı eken. Appaq názik saýsaqtary tym jińishke. Tyrnaqtary da ar jaǵynan eti kórinip turǵandaı qabajaqtaı jup-juqa. «Qurt aýrý emes pe ózi?» dep oılady Dákov. Osyǵan deıin ózi kórip júrgen qazaqtardan myna jigittiń boıynda bir ózgeshelik bar. Kisi óńine oqta-tekte sabyrly salmaqpen qarap qalatyn qara kózi, ádemi qyr murny, at jaqty ashań júzine deıin onyń tóre súıek násilin anyq tanytqandaı. Jáne orys tilin naqyshyna keltirip taza sóıleıdi eken. Qoshtasar aldynda Dákov atty kazaktarǵa qarsy tize qosyp áreket eteıik dep edi; ol onsha yńǵaı bermeı, «Jaǵdaıǵa qaraı kóreıik» dedi de, ornynan turyp ketti.

Dákov polkke qaıtyp keldi. Aıdalada jalǵyzsyraǵan kishkentaı razezdiń kip-kishkentaı tas úıine búıirin berip toqtaǵan áskerı eshelonnyń orta tusyndaǵy bir vagonnan aqyryn áńgimelesken kúbir-kúbir daýys shyqty. Dákov tusynan ótip bara jatty da, sól irkilip ishke basyn suryp edi, qarańǵy vagonnan birneshe kisi qosarlana jamyrap:

— E-e, kómysar... Kir, kir! — dedi.

Dákov kóbine-kóp temeki shekpeıtin qazaq jigitteriniń arasyna kep jatatyn-dy.

— Nege uıyqtamaı jatyrsyńdar?

— Aqtar álde qaıtedi dep...

— Iá, olarǵa senim az. Biraq syrtta kúzet myqty eken. Bul qaısyń? Á, Elaman, senbisiń? — dedi Dákov qarańǵy vagonnyń áldebir jaǵynan kep qatarlasyp jata ketken kisige qasynan yǵysyp oryn usynyp. — Jerlesińe kezdestim. Sóılestik.

— Til tabysa aldyń ba?

— Sóılestik dedim ǵoı.

Elaman úndemedi. Dákov ta biraz únsiz jatty da áldene aıtqysy kelgendeı, kenet Elamanǵa jaqyndaı túsip:

— Slýshaı, senen suraǵym kep júr edi. Temir jol ashanasynda isteıtin sulý kelinshek... Sonyń saǵan qandaı jaqyndyǵy bar? — dep edi.

— Ony qaıtesiń? — dedi Elaman.

— Joq, jaı... áshıin...

— Ol meniń burynǵy áıelim.

— Á-á...

Osydan keıin ekeýi de úndemedi. Qyzyl vagonnyń ishi tas qarańǵy. Qasynda qatar jatqan kisi kórinbeıdi. Tek ár jerden qoryldaǵan daýys estiledi. Syrtta jel kóterilip ketken sıaqty. Dákov ishtegi, tystaǵy dybysqa qulaǵyn tigip, tyń tyńdap jatty da, túregeldi. Tynyshtyǵynan aıyrylyp, tysqa shyqqysy kep aqyryn jónele bergende Elaman qolynan ustaı aldy.

— Qaıda barasyz?

Elamannyń alaqany tıgen jer kúıdirip bara jatty. Kesheden beri osy jigittiń túsi kirmeı, kirbıip júrgeni esine tústi. Ol Elamannyń basyn ustady.

— Aýyryp júrsiń be?

— Salqyn tıdi ǵoı deımin. Tula boıym kótertpeıdi.

— Iá, qyzýyń bar eken.

— Qaıter deısiń.

— Joq, sen endi qozǵalma. Jat, — dedi de, Dákov aqyryn basyp syrtqa shyqty. Qara sýyq jel qaqap tur eken. Dákov jalma-jan shınel jaǵasyn kóterdi. Jan-jaǵyna sergek qarap, qulaǵyn tigip keledi. Qansha qarasa da bir jan kózine túspedi. «Kúzetshiler qaıda?» dep oılap, júregi mup-muzdaı bop ketti. Bir jaýyngerdi dereý Jasaǵanbergenge júgirtti de, kózdi ashyp-jumǵandaı ýaqyttyń ishinde búkil polkti aıaǵynan turǵyzdy. Osy eki arada Jasaǵanbergenge jibergen kisi oralyp, Tashkent otrádynyń zym-zıa joq bop ketkenin habarlady.

Dákov bunyń tegin emesin bildi. Jaǵdaıdy anyqtap qaıtyńdar dep jan-jaqqa barlaýshylar júgirtti. Ol áli de bolsa kúzetti kúsheıtip, qaýyrt ázirlik jasap abyr-sabyr bop jatqanda, kenet áregirekten myltyq atyldy.

— Kim atqan? Jańaǵy barlaýǵa ketkender emes ne eken? — dep jurt eleńdesip qaldy.

Jigitter japyrlap vagonnan túsip jatyr. Kózge túrtse kórinbeıtin tastaı qarańǵyda toń jerdi topyrlap basqan aıaqtar. Satyr-sutyr oqtalyp jatqan myltyq. Eshelonnyń bas jaǵynda otyn sóndirip melshıip qalǵan parovozǵa da kenet jan enip, ystyq býdy býdaq-býdaq shyǵara bastady. Osy kezde sholǵynshyǵa jibergen barlaýshynyń biri júgirip kep:

— Komısar qaıda? Jaý.. Aq-tar... — dedi de, sylq etip qulaı ketti, Dákov basyn súıedi. Saýsaǵynyń ushyna byljyraǵan birdeńe tıdi.

Dákov ózderi úshin ár mınýttyń qymbat ekenin bile tursa da asyqpady. Qaıta qaýip-qaterdi neǵurlym anyq sezgen saıyn soǵurlym bar qımyly birtúrli baıaýlap, aýyrlaı tústi. Qolyna juqqan qandy súrtkisi ken mańaıyn sıpap edi, qolyna eshteńe ilikpedi. Sosyn qolyn shıneliniń shalǵaıyna súrtip jatyp ta «ne isteý kerek?» dep oılady. Báse, bundaıda komandır ne isteýge tıis? Aıdaýda júrgende bir joly bulardyń ústine bir top saıası qylmystylardy aıdap ákep qamaǵan-dy. İshinde Frýnze de bolǵan-dy. Onyń biraz ǵana ýaqyt bularǵa astyrtyn qupıa krýjok uıymdastyryp, soǵys ilimin úıretkeni bar-dy. Keıin bular ony «Frýnzeniń astyrtyn áskerı akademıasy» dep atap ketken-di. Biraq onan qazirgi myna qysyltaıańda bularǵa qolma-qol kerek bop turǵan jaǵdaıǵa qajet eshteńe tappady. Ne isteý kerek?

Úsh-tórt kisi júgirip keldi. Dákov qarańǵydan Oznobınniń óńkıgen uzyn boıyn ańǵardy.

— Komısar, ne isteımiz? — dedi ol.

— Ózderiń... qalaı oılaısyńdar?

— Ketý kerek. Olardyń kúshi basym.

— Iá, ketý kerek.

Álgi kisilerdiń ishinen bireý parovozǵa júgirdi. İle-shala poıyz aqyryn jyljyp qozǵala bergen-di. Osy kezde tus-tustan atylǵan oq tas burshaqtaı jaýyp ketti. Ana jer, myna jerden gúrsildep granatalar jaryla bastady. Keıingi vagonǵa basa-kóktep kirgisi kelgen kazaktar at ústinde qıqýlap, kepke deıin qaptaldasyp otyrdy. Poıyz qatty júrip ketti. Atty kazaktar sonda da qalmaı, keıingi vagondy shaýjaılap shaýyp kele jatyp, bular qashan qara úzip ketkenshe myltyqtan atqylaı berdi.

EKİNSHİ BÓLİM

Táńirbergen oıansa, tań jańa-jańa sibirlep atyp keledi eken. Osy bir eleń-alań shaqtaǵy bozǵylt sáýle engen bólme-ishi ájeptáýir bozamyqtanyp, adalbaqanǵa ilgen jaǵaly kıimder men esikten tórge deıin tósep tastaǵan túkti kilem, tekemet, alasha bederin bermen bere bastapty. Úıdiń bir basyna jıǵan jıhaz-jasaýlardyń tómengi jaǵynda kók bas er jatty. Myrza úı ishindegi úırenshikti dúnıelerge samarqaý qarap jatty da, kózi erge túskende ǵana: «men atqa minbegeli qaı zaman» dep oılady. Shynynda da, qys túskeli úıden attap shyqpaı, saryjambas bop jatyp alǵan edi.

Ne qylsa da bıyl ózine birdeńe kórindi. Qys boıy ózin oı qajap, ishinen azyp júr. Soǵan jóndi sebep te joq; sebep joǵyn ózi de biledi; bile tura byltyr kúzde Elaman jaǵadaǵy elge kep, jigit jınap áketkennen beri mazasy qashty. Baıaǵyda baı aýyldyń jylqysyn baǵyp, qoqyn kún tesip júrgende, kerek dese, tıesili eńbekańysyn dáti jetip surap ala almaıtyn esiktegi jigittiń endi búgin balyqshylar aýlynda shirenip jatyp alyp, sálemshi arqyly at suratyp jibergen zábiri janyna batty. Bul dúnıede baıandy eshteńe joǵyn biletin. Árilese baılyq; pen baqyttyń da túbi belgili edi ǵoı. Aýmaly-tókpeli zaman ǵoı, kóp bolsa, búgingi kúni jalańaıaqtardyń joly bolyp, tasy órge domalap turǵan shyǵar. Biraq ol nemelerdiń jeli ońynan soǵyp, dáýirlep tur eken dep, bul nege óziniń keshegi qulaqkesti qulynyń aldynda quldyq urady? Sonsha nege elbekteıdi? Áldebireý arqyly aıtqan sálemine qolq etip, op-ońaı túse qalǵanyna jol bolsyn? Jylqy kerek bolsa, ótinishin sálemshi arqyly joldamaı, óz aıaǵynan kelip nege suramaıdy? Osyny oılaǵan saıyn jas myrzanyń zyǵyry qaınap, ólerdeı qorlanǵan edi. Bárinen buryn, endigi jerde olar oıyna ne kelse sony istemek. Búgin yqtıar-erkińmen surap alsa, erteń qorańa basa-kóktep kirip, jıǵan-tergen malyńdy buıdasynan tizip óketedi. Sonda ne isteısiń? Qaı terege baryp shaǵynasyń? Qaı bıge júginesiń?

El ishiniń tirliginen túńilgen myrza, úıge syımaı, sol joly Elaman ketkesin beti qatty zamannyń syńaıyn baıqap qaıtqysy kep Shalqarǵa baryp edi; keıin sonysyna ókindi. Jabyrqaý jany burynǵydan beter pós bolyp, elge júdep qaıtty. Buryn Shalqarǵa qansha barsa da, osy shahardaǵy kók jal úılerdiń tórinde tóbesimen kók tiregendeı bop otyratyn altyn ıyq sheneýnikter deısiń be, oıaz nachalnıgi deısiń be, bóriniń tórin keship shyǵatyn. Sottyń da, oıazdyń da — báriniń esigi buǵan ashyq, quddy óz úıine kirgendeı tórin keship aralap shyǵatyn-dy. Bul joly, apyr-aı, bir esikke bas suǵa almady-aý. Burynǵy ózi biletin sary ala ıyq tóreler otyratyn orynda bul bilmeıtin, buǵan beımaǵlum, jat-jabdan bireýler ústi-basyn bylǵarylap, aıqysh-uıqysh qarý asynyp, muzdaı bop qursanyp apty. Olardyń ústine batyp kire almaǵasyn myna sum zamannyń jaıyn bir bilse Temirke biler dep, tatar baıyna baryp edi. Ol baıǵusta da es-tús qalmapty; buryn da jaǵyna pyshaq janyǵandaı shúńirek kóz, shúldirlek tatar baıynyń eki urty suǵylyp ketken. Qulaǵy qalqıyp, kishkentaı tyshqan kóz in túbine kirip ketipti. Buny kórgennen-aq qos qolyn silkilep, zarlap qoıa berdi: «I-ı, Alla, Alla-qaıym, mınen ıshnárse surama, surama. Zaman buzyldy, vıt. Buzyldy, buzyldy!»

Iá, sol joly bunyń qaladan kóńili pás bop qaıtyp edi. Sonan bastap buıyǵy tartyp, bir aýyr zil eńsesin kótertpeı, ózge túgil óziniń otbasyndaǵy jandardyń da júzin kórgisi kelmedi. Eshteńege zaýqy shalpady. Eń arysy aýyl adamy — aǵaıyn-týma ústine kele qalsa da, jyly boıyna sýyq jel soqqandaı jıyryla qalatyndy shyǵardy. Al bul aýyldyń qysy-jazy úzilmeıtin daǵdyly qonaqtaryn burynǵydaı darqansytyp jibermeı, kelimsek kóptiń ishinen birli-jarym abyroıly, ajarlylaryn ǵana qabyldady. Qalǵan qydyrmany sofy aǵasyna jiberip, osy bıyl ol qarasur báıbishe úıinde ońashalanyp jatyp aldy. Áıteýir, syrt kózge syr bermegensip baqty. Biraq neǵurlym susyn syrtyna jıyp sazarǵan saıyn, solǵurlym ishi alaquıyn. Táńirbergen kúrsindi.

— Myrza... Oıaýsyń ba?

Táńirbergen úndemedi. Qarasur báıbishe qylymsyp, ernin qyrqysh tistep aldy da, qasynda jatqan qatygez kúıeýine ımene qol sozdy.

— Áı!.. Beri... beri qarashy...

Ózine qaraı baýrap tartpaq bolǵan báıbisheniń qolynda toqtata almaǵan diril bar edi; ásirese, onyń tershigen alaqany denesine tıgende Táńirbergen tyjyrynyp qaldy. Qolyn ıyǵynyń basymen qaǵyp jiberdi. «Osy-aq kúılegen qanshyqtaı qylymsyp... Oı, áteńe naǵylet...»

Syqyrlap esik ashylyp, ishke malaı qatyn kirdi. Aıaǵynyń ushymen aqyryn basyp kep, kereýettiń aıań jaǵynda jatqan myrzanyń etigin aldy. Kúndegi daǵdysymen etikti aýyzǵy bólmege aparyp tazalap ákep, burynǵy turǵan jerine qoıdy da, artymen yǵysyp shyǵyp ketti.

Táńirbergen ot jaqqa qaraı aýdarylyp tústi. Biraq bul jaqta burtıyp jatqan qarasur báıbisheni kórdi de, ústine jamylǵan torǵyn kórpeni aıaq jaqqa qaraı serpip jiberip, atyp túregeldi. Malaı qatyn jyltyratyp tazalap qoıǵan etikke aıaǵyn suǵyp jatty da, kenet ózinen-ózi myrs etti. Yzaly óńinde ashshy mysqyl turyp qaldy. Jyly tósekten shyqqan boıy syrttyń salqynyn jaqtyrmaı, ıyǵyna jamylǵan jeńil shapannyń óńirin tez qaýsyrynyp aldy. Baı aýyldyń maly óriske shyǵyp ketken. Syrtta tiri jan joq. Tek malaı qatyndar ishke otyn kirgizip, kúl shyǵaryn, osydan qashan el tegis orynǵa otyrǵansha bitpeıtin de qoımaıtyn ózderiniń mıtyńdaǵan jigersiz tirligine kirisip ketipti.

«Osy biz eshteńege túsinbeıtin keshshe boldyq pa? Álde zaman túsiniksiz bop bara ma? Já, jaraıdy, sońyra teńdik alsyn, teńelsin. Sonda myna quldardyń bári shetinen tóre, myna kúńder shetinen hansha bolǵanda, ana qora toly maldy kim baǵady? Otty kim jaǵady? Kúldi kim shyǵarady? Men be? Báıbishe me?» Táńirbergen taǵy da myrs etti. Yzaly ushqyn lypyldaǵan ashýly kózin ońy men solyna jyldam tastady. Aqbaýyr qumyna arqasyn tiren otyrǵan baı aýyldyń bet aldynda jalpaq qońyr jal qashan kórseń jony kúdireıip kólbep jatatyn. Bul shaqta tyqyr kók tebindep qalǵan sol qońyr jaldyń qyr arqasyn kókjıekten jańa shyǵyp kele jatqan kún sáýlesi shalyp, basqa jerden erte bozamyqtana bastapty. Osy qyrqanyń bergi, kóleńke jaq eteginde áli de bir júlge appaq qar jatyr.

Táńirbergen sofy aǵasynyń jas toqalyna arnap salǵan eńseli bıik úıdiń irgesin yqtap ótti. Esigi jabyq. Terezesi túsirýli. Tumsyǵyn shabyna tyǵyp alǵan ala moınaqtar úı aldynda buıyǵyp jatyr eken. Tusynan ótip bara jatqan Táńirbergenge dorba aýyz, pil taban tóbetter eleń etip basyn kóterip ap, janary qyp-qyzyl kózderin sýyq tastady. Biraq úrgen joq. Osy úıdiń kesh botalaǵan sary ingeni ǵana úlken qoranyń túp jaǵynan yńyrsydy. Kúndiz qasynda bolsa da, keshke qaraı túıeshi shaldyń aýyzǵy bólmesine alatyn. Qaraqulaqtanyp qalǵan botasyn izdep mazasyzdanady-aý, janýar. İshtegi sezimdi syrtyna shyǵaryp, tilmen aıta almaǵany bolmasa, osy jaryqtyń túıeler jas tólin izdep kúńirengende adamnan beter.

Táńirbergen tóbesin kún shalǵan qyr basyna shyǵa bergende, osy qyrdyń arǵy jaǵynan eki salt atty tymaqtarynyń tóbesi shoshańdap endi-endi kóterilip keledi eken. Bul aýyldyń kútip otyrǵan kisisi joq edi; kim boldy eken dep oılaǵan myrza mezgilsiz ýaqytta sýyt júrip kele jatqan myna jolaýshylarǵa kózin tigip qarady da, «Oı, Qudaı-aı» dedi Torsholaq balany taqap kele bergende tanyp.

O da qyr basynda turǵan Táńirbergendi tanyǵan sıaqty. Etekke kóterile bergende attan tústi. Ústi-basyn jóndedi. Qara ker atty tizgininen jetelep, qyr basyna jaıaý kóterildi. Qazirgideı jany júdep júrgende myna jigittiń iltıpaty kádimgideı ishin jylytty; ekeýi eki jaqtan jamyrap sálem berip, qos qolymen bunyń qolyn ústi-ústine qysyp jalpyldan jatqan jolaýshylarǵa jas myrza raı berdi.

— Sapar oń bolsyn!

— Áýmın, Táńir aǵa, bir asyǵys sharýamen tún qatyp kelemiz...

— E, ne bop qaldy?

— Jaqsylyq habar ákele jatyrmyn. Qudaı kókten tilegendi jerden berdi. Bizdiń de kúnimiz týdy.

— Kún?.. Tý-dy?!

— Iá, Táńirbergen aǵa, kún týdy. Aqtóbege aqtyń áskeri keldi.

— Aq bolǵanda... ol qaı aq? Myqtasa ataman Dýtov shyǵar? Onyń ózi úıge bóksesin tyǵyp úretin ıt sıaqty beıbereket maza alǵannan basqa bitirer dáneńesi joq bop ketip edi ǵoı?..

— Jo-joq, bular basqa. Admıral Kolchaktyń áskeri. Kóptiginen jer qaıysady. Sibir solardyń qolynda. Qazir Oral taýynan asyp, ári qaraı shabýyldap barady. Osy jaz, Qudaı qalasa, Máskeýdi alyp, búkil Reseıdi bolypevıkterden tazartpaqshy.

Táńirbergen sóılegen saıyn sholaq tanaýy jelpildep bara jatqan Torsholaq balaǵa senimsizdene qarady. Kolchak jaıynda budan buryn da bireýlerden esitkeni bar. Oǵan shet elder qarý-jaraqty aǵyl-tegil tógip jatyr eken degen laqapty osy aýyldyń ústinen ótken-ketkender aıtatyn. Dýasyz aýyzdan shyqqan sóz bolǵan soń, jas myrza solardyń birde-birine ılana qoımaýshy edi. El arasynyń shulǵaýdaı shubalyp júretin álgi bir súıretile sóziniń biri bolar dep oılaıtyn.

— Sen ne dep tursyń osy? — dep Táńirbergen endi Torsholaq balaǵa tiktelip qarady.

— Táńir aǵa, shyn aıtam. Aqtóbege kelgen aqtardyń áskerin óz kózimmen kórdim. Sol óńirdiń ıgi jaqsylary artynyp-tartynyp baryp jatyr. Qolbasshysy Chernov degen general.

— Apyraı, á!

— Ony aıtasyz ba, aq patsha tiri kórinedi.

— Eı, jarqynym, ne dep tursyń? Bizdiń kúnimiz batty dep júr edik qoı.

— Joq, Táńir aǵa.

— Al endi osyny men de esittim.

— Ekaterınbýrgti alǵan Kolchak áskeri aq patshany da aman-esen bosatypty.

— Apyraı, á! Perishteniń qulaǵyna shalynǵaı!

— Sonan soń, Táńir aǵa, taǵy bir jańalyq...

— Já, jarqynym, jaqsylyqty tym kóbeıtip jiberdiń. Osyny boıǵa sińirip alsaq ta osal bolmas, — dep Táńirbergen kúldi de, qonaqtardy úıine ertip ákeldi. Kózdi ashyp-jumǵansha qoı soıyldy. Qazan kóterildi. Osyndaıda baı aýyldyń kisi oıyn qasy men qabaǵynan ańǵaryp ábden mashyńqtanǵan jas qatyndary qonaqtar beti-qolyn jýyp, tórge shyǵyp otyram degenshe shaı demdep ákeldi.

Shaı ústinde Táńirbergen sóz qashyrtpady. Kópten bergi óziniń jabyrqaý qalpyn buzbaı, qonaqtardyń kesesin alyp berip «ish-je» dep otyrǵan. Jurt shaıǵa qanyp, dastarhan jınala bergende, bul júzin Torsholaq balaǵa burdy. Shyntaǵynyń astyna basqan jastyqqa jantaıa bergen Torsholaq bala myrzanyń til qatatyn syńaıyn baıqap, jalma-jan atyp turyp, boıyn tiktep aldy.

— Sen, osy jańa «artynyp-tartynyp» dediń be? — dedi Táńirbergen.

— A?.. Iá, ıá, ras, Táńir aǵa... Jurt artynyp-tartynyp baryp jatyr.

— Olar kimder?

— Igi jaqsylar. Ana jaǵy Jem, Jaıyq boıy, myna jaǵy Yrǵyz, Torǵaı ólkesiniń ıgi jaqsylary. Solar qazir Aqtóbege jınalyp, qazaq jerine kirgen aqtardy quttyqtap jatyr.

— Qur sóz be, joq álde aqtarǵa kórsetip jatqan basqa da kómekteri bar ma?

— Bar, bar...

— Iá?

— Ózderińdeı ıgi jaqsylar maldaryn úıir-úıirimen aıdap aparyp jatyr. Al tatar baılary men orys baılary qarjy jıyp degendeı...

— E-e, adyl kire bastady de! — dep Táńirbergen myrs etti de, tákappar sulý júzi qaıtadan sup-sur bop syzdap ala qoıdy. Sonan keıin ol úndemedi. Shaı ishildi. Et jelindi. Uzaq joldan sharshap kelgen qonaqtarǵa tósek salyndy. Erteńine jas myrza tósekten tura sala shuǵyl sharýa qamyna kirisip, ózine qarasty aǵaıyn-týmany jıyp aldy. Biraq olardyń eshqaısysymen aqyldasyp jatpastan óziniń ýysynan shyǵarmaı, aıtqanyn únsiz tyńdap úırengen aǵaıyn-týmaǵa úılerińdi jyq, jaılaýǵa kóshemiz dep bul joly da sheshimi men kesimin bir-aq aıtty. Aspannyń ala bulttanyp turǵan jaısyzdyǵyna qaramastan, jas myrzadan ámir alǵan mal-jandy aýyl sol kúni ubap-shubap keship edi. Táńirbergen taǵy da bir janǵa aqyldaspastan, senimdi eki jigitti el orynǵa tegis otyrǵan kezde, Aqtóbege attandyryp jiberdi. Astarynda qystan qońdy shyqqan bir-bir myqty at. Jetekke alǵan bir-bir qosary taǵy bar. Eki jigitti aýyl shetine shyǵaryp salyp turyp, jas myrza olarǵa: «Atty aıamańdar. Zoryǵyp ólse ornyn toltyram. Myna Torsholaq bala tym tasyrtyp jiberdi. Sonyń sóziniń túbin tekserip, rasy qaısy, ótirigi qaısy, anyqtap qaıtyńdar!» dep ámir etti.

Torsholaq bala jaılaýda otyrǵan jalpaq eldi aralap ketti. Munda kelgendegi maqsatyn ashyp aıtpap edi, biraq el aralap júrgen jigittiń sońynan kóz tigip otyrǵan Táńirbergen onyń ár qadamyn bilip otyrdy. Bunan attanǵan kúni Torsholaq bala túbektegi aýyldyń ıgi jaqsylaryn tegis jıyp apty. Osy óńirdiń betke shyǵar aqsaqal-qarasaqaldarynyń basyn qosyp otyryp, olarǵa Chernov degen generaldyń kóp áskermen qazaq jerine kirgenin aıtypty. Dinsiz kápirlerge qarsy kúresetin kún týdy dep ısi musylmannyń arýaǵyn qozdyryp biraz tebirentip apty da, sóziniń sońyn óziniń sharýasyna saıypty. Qyzyldarǵa qarsy kúresý úshin Alashorda partıasy jer-jer- den jigit jınap jatyr. Paıǵambardyń jasyl týy astyna alash áskerin toptan, kápirde ketken esemiz, aıaqqa basylǵan ar-namysymyz úshin, qorlanǵan dinimiz úshin ǵazaýat soǵysyn ashamyz. Soǵan at, qarý-jaraq, kıim-keshek kerek dep, el arasynan jylý jınap jatqan kórinedi. Ánsheıinde basy birikpeıtin baılar, bıler, atqaminerler osy joly Torsholaq balanyń sózine ılanyp, úıir-úıir qoılarmen birge iri qaralardy da tumsyǵynan tizip beripti. Aqsha da az jınalmaǵan sıaqty.

Táńirbergen murtynan kúlip jatyr. Aty Alashordaǵa dep jınalsa da, bunyń bári keleshekte Torsholaq balanyń qaltasyna túsetin tegin olja. Qashanda ıt pen qusqa jem bolǵan qazaq sorlynyń maly keleshekte de talaı alaıaqtyń jeteginde ketpes deımisiń?!

Jary aıdyń júzi aýa bergende Aqtóbege jibergen eki jigit oraldy. Táńirbergen ústine bir jandy kirgizbeı, olarmen ońasha otyryp sóılesti. Myrzanyń ádette kómpildetken qospa sózdi súımeıtinine syrminez jigitter oǵan óz kózimen kórgenderin ǵana aıtty. «Kolchak áskeri Aqtóbeni aldy degen beker. Biraq, onyń esesine, Chernov degen Kolchak generalynyń jer qaıysqan kóp áskeri Orskini alyp, endigi suǵyn Aqtóbege qadap, qazaq jerine qalyńdap kirip kele jatqany ras», — dedi.

Osy kúnniń keshine Táńirbergenniń úıine Torsholq bala kep tústi. Jas myrza bul joly oǵan raı bergen joq. Qonaqasylary da anadaǵydaı ajarly bolmady. Erteńine jas myrza kúndegiden góri erte turdy. Shaı-sý ishken soń syrtqa shyǵyp, atqosshy jigitke ámir berdi. Ol Táńirbergenniń aıtýy boıynsha óriste júrgen jylqy ishinen júz atty iriktep ákep, aýyl shetine ıirip tastady. Qystaı minilmegen aq arǵymaqqa kúmis er-turman saldy. Al arǵymaqty bir qosshy jigit qosaryna aldy. Týǵan-týys- qandardyń birde-birine tis jaryp túk aıtpaǵan Táńirbergen tek báıbishesin ońashalap otyryp, «bir aı shamasynda oralarmyn» dedi de, qasyna on shaqty jigit ertip júrip ketti.

Myrza júrer aldynda Torsholaq balany úı syrtyna alyp shyǵyp:

— Aqtóbege baram, — dedi.

— Saparyńyz oń bolsyn, Táńir aǵa!

— Áýeli baıqap kórem. Sen aıtqandaı myna Kolchak generaly qolynan is keletin kisi bolsa, ózge jurtty bilmeımin, al óz basym qoradaǵy malymdy tumsyǵynan tizip berem.

— Táńir aǵa-aı... Shert poberı, qazaqtyń ıgi jaqsylarynyń bári sizdeı bolsa...

— Já, jetti! Káne, sen endi óz jónińdi uqtyrshy. Bunda ne istemeksiń?

Torsholaq bala qıpalqtap qaldy. İle-shala ol ózinshe jón tapqan bolyp, qazaq jerine kirgen Kolchak áskeri jóninde halyq arasynda úgit-nasıhat júrgizem dedi. Táńirbergenniń salqyn qabaq astynan senimsizdene qarap turǵanyn baıqap, Torsholaq bala er batqan attaı qıpaqtap ketti. Qysylǵanda kózin qaıda qashyraryn bilmeı:

— Myrza, — dedi kúlimsirep, — inińizdiń jaıyn esittińiz be?

Táńirbergen tiksinip qaldy. Tiri janǵa tis jaryp aıtpasa da, shynynda da, Jasaǵanbergen jaıy osy kúnderi bunyń ózin de qatty oılandyryp júr edi.

— Jasanjan shirigen jumyrtqa boldy. Qyzyldar jaǵyna shyǵyp ketti, — dedi Torsholaq bala.

«E, qaıda júrse de aman júrse bolǵany» dep oılady myrza. Osydan keıin ol Torsholaq bala jetelegen áńgimege aıaq baspady. Jasaǵanbergenniń eshkimmen aqyldaspastan qyzyldar jaǵyna ótip ketkenin estigen. Kóp uzamaı inisiniń Tashkent temirjolshylarynyń qarýly jasaǵyna komandır bolyp taǵaıyndalǵanynan da habardar edi. Ol biraq inisiniń bul jolǵa ne bilip túskeninen beıhabar. Jónin uqtyrmaıtyn jańa zamannyń bu da ózi bile bermeıtin bir qylyǵy bolar dep oılap qoıǵan-dy. Sál únsizdikten keıin jas myrza:

— Til bilesiń. Bizben birge júrseıshi, — dep jabysty.

— Árıne... sizben barǵan... Sizben júrýge ózim de qushtarmyn ǵoı. Tek, qaıdan bileıin... Syrtta uzaq júrip, týǵan jerdi saǵynyp degendeı...

— E, degendeı. Maýqyńdy bas, — dedi de, myrza atyn tebinip, ilgeri uzap ketken jigitterdiń sońynan jele jóneldi.

***

Balaly áıeldiń uıqysy sergek; al qoınyna jigit alǵan kelinshektiń sergektigine, tipti jan teń kelmeıtin edi. Kóktem tańy taqaý qalǵanyn baıqaǵan Torsholaq bala túnimen ıyǵyna basyn salyp uıyqtap jatqan kelinshektiń tóseginen bildirmeı ketkisi kelse de, biraq Aldabergen sofynyń aq toqaly oıanyp ketti. Taq aldyndaǵy tátti uıqydan talmaýsyraǵan kelinshek aýzyn alaqanymen basyp esinedi. Kóktem ıisin úı ishinen de anyq sezip, «kóz uıqyda, kóńil mas» qozǵalmaı jatyr. Túndigi túsirýli. Úı ishi tastaı qarańǵy. Esik jabyq. Tym-tyrys úı ishinde bireý bıik kereýetten ysyldap-pysyldap túse berdi. Kelinshek kózin ashqan joq.

— Ketip barasyń ba?

— Ie-e...

— Nege asyqtyń?

— Óziń bilesiń ǵoı. Tań...

— Kelshi.

Jigit izinshe keri qaıtyp, bıik kereýette jatqan áıelge sozylyp, ernimen ernin izdeı bergende jup-jumyr bilek moınyna oratyla ketti. Jigit te salǵan jerden jylansha syǵyp ala jónelgen bilek pen ystyń qushaqta tunshyǵyp ólýge peıil bolǵandaı. Túk qabaq shytpastan qaıta ýyzdaı jas áıel túnep shyqqan tósektiń jupar ıisine taǵy da tutqyndalyp, áldebir tátti ý áp-sátte qanǵa tarap, boıyn baýrap áketip bara jatty. Torsholaq bala basyn silkip qaldy. Tańnyń taıaý ekenin aıtyp, ystyq qushaqtan áreń bosady. Qarańǵyda qalaı júrerin bilmeı turdy da, kenet keregeni jaǵalap, esikke qaraı qozǵaldy. Kıiz esikti jamylyp turyp, syrtqa basyp shyǵaryp, aınalaǵa kóz tastap edi, tań aldyndaǵy dala jym-jyrt. Qybyr etken tiri jan kózge túspegen soń aıaǵyn mysyqsha basyp, úı syrtyn betke alyp uzaı berdi. Shetki úıden qoryl shyqty. Júregi ornyna túsken jigit endi asyqpady, tún salqynyn boıyna tartyp balbyrap turǵan dala shóbin aıaǵymen aqyryn sıpaı basyp, aýyl shetine uzap shyqty.

Mańaıda dybys joq. Jan-janýar ýyz uıqy qushaǵynda rahatqa shomyp ketken. Kún shyǵar aldyndaǵy aspan burynǵydan da góri qashyqtaı túsipti. Tóbe basyna shyqqasyn Torsholaq bala art jaǵyna burylyp, keń jazyqqa kósile qonǵan baı aýyldy bir sholyp ótti. Kókke toıǵan maldar óriske shyǵýǵa asyǵatyn emes. Sıyrlar buzaýlaryn kógendegen jeli basynda bir búıirin jastanyp, beıjaı kúıis qaıyrady. Jaqynda jurt aýystyryp qonǵan tepseńnen bul atyn bile bermeıtin alýan túrli dala shóbiniń ıisi tóbe basyna da tańǵy salqynmen talasa jetipti. Jas jigit solardyń ishinen kók maıqara jýsan ıisin anyq aıyryp, keýdesin kere dem aldy. Juldyzdar bir-birlep sónip bitken. Aspan álgiden de góri aqshyl tartyp, alys-jaqyn dıdaryn berip anyq tanyla bastap edi, aýyl artyndaǵy shilikti jyra boıynan shegirtke shyryldady. İle-shala bunyń naq qasynan, qol sozymdaı jerdegi ánebir aq shıdiń túbinen basqa bir shegirtke shyryldap, tań sáride bir-birine dybys berip, bul paqyrlar da ózderiniń tirligin bildirip jatyr. Jańa ǵana kelinshektiń qoınynan shyqqan jas jigittiń alaýlaǵan ystyq denesi tań samalynan rahat lázzat alyp, tula boıy sergip sala berdi. Kenet ol shapshań qımylmen qaqpa shekpendi ıyǵynan sypyryp tastady da, tań sáridegi shyqqa malshynǵan salqyn kókke baýyryn tósep jata ketti. «Asyǵatyn ne bar?» dep oılady. «Báse, ne bar? Azar bolsa bir kún kesh bararmyn». Oıda joqta osy aqyldyń basyna kelgenine qýanyp, aqyryn ezý tartty.

Áste, búliner iske adamnyń ózi basshy bolady: eger ol búgin el aralap, sharýasyn sharýalap ketkende qasqyr da toq, qoı da aman bolar edi. Tań samalynda kók maıqara jýsanǵa bir aýnap turǵan jigit búgingi tatqan lázzatyn osymen tyıyp tastaǵysy kelmedi. El aralap qydyryp júrgen sofyny búgin-erteń orala qoımas dep oılap, taǵy bir kúnge erýlep qaldy. Dál sol arada, aýyl-úıdiń ósegi ury ıtteı suǵanaq ekeni basyna da kelmedi. Ury ıtteı suǵanaq ósekti sol kúnniń erteńine oshaq basyna ot alýǵa kelgen qatyn ózimen birge ala keldi. Álgi suǵanaq ósekti syqyldaǵan sýmaqaı qatyndar jeli basynda shurqyrasqanda, sýǵa barǵanda, tezek tergende biriniń aýzynan biri qaǵyp alyp, aıaq jeter jerge asyryp jatty. Eń arysy týǵan-týysqanyn jaǵalap tórkindep júrgen qatyn ekesh qatyn da óziniń qonǵan, tústengen úıine shala tastap byqsytyp jatty. Sol byqsyqty ár aýyldyń ár qatyny bir-bir úrlep, aqyry ol ǵalamat órtke aınalyp, kesapaty keseldige tıip, bireý óledi, ne mertigedi. Torsholaq bala men aq toqaldyń ósegi de el ishine áldeqashan áıgilenip, gý-gýlep jatqan-dy. Ol ekeýiniń ashyna ekenin bes jasar bala da bildi. Búkil óńir bilgen ósekti tek bular sezbedi. Sondyqtan bul ekeýiniń endigi isi soqyr kisiniń urlyǵyndaı bolyp bara jatty. Jigit pen kelinshek neǵurlym basqan izin bildirmeýge tyrysqan saıyn, solǵurlym aınala tóńirek bárin kórip, bárin bilip, syrtynan betterine túkirip otyrdy. Birsypyra jurt:

— Kári shalǵa tıgen qyrshyn jasta ne syn bar?.. Beliniń kúshi, betiniń ajary turǵanda teńin izdeıdi de, paqyr. Tórde jatqan qonaq ot jaǵynan qol salyp, kórpe astynda qol qyssa da jas keýil bir ósip, japyraǵyn jaıyp marqaıyp qalmaı ma? — dep aq toqaldyń jeńil júrisin salaýat kórse, qaısybiri myna jaqta kári sofyny jerleıdi:

— Qyzyl ıek shaldyń qyzymen jasty qyzǵa úılengenin aıtam-aý! Ol qaqbastyń ózine de sol kerek! — dep kári sofyny tabalady.

— O, sormańdaı! — dep, basqa bireýler Torsholań balany tildedi.

— Ol sormańdaıdyń júrip-júrip kep, aqyry salpy etek saıqalǵa tap bolǵanyn qarasaıshy.

— Beý, alda-aı! Osy aýylda ne kóp, qyz kóp emes pe? Kóshken aýyldyń jurtynda qyz umyt qalyp jatqan joq pa?

— Qurysyn! Adam azaıyn dese qoısaıshy. Qaıdaǵy bir saıqaldyń etegine shyrmalyp, bul paqyrdyń basyna sonsha ne kún týdy eken?..

— Áı, Qudaı-aı! Bireýdiń qańsyǵy bireýge tańsyq emes pe?! Erkek shirkinniń qaı ońǵany bar?.. Áıtpese, saqaly ter sasyǵan kári sofy jaılap ketken jurtta ne qasıet qaldy deısiń?! — dep alyp ńqshtysy kóp el ishi gý-gýlep, dý-dýlap jatty.

Osy sypsyń kári sofynyń qulaǵyna shalynǵaly áldeqashan. Kópten beri el arasynda shubatylyp júrgen súıretpe sózdi estise de, eskermegen bop ishinen tynyp júrgen-di. Kórshi aýyldan kúndiz qonaqasyn jep alǵan sofy aldyn keshtete atqa qondy. El jatar kezde aýyl shetine toqtady. Kógi qalyń saı boıyna atyn tusap jiberdi de, ún-túnsiz úıine kep tósegine jatyp aldy. Toqalyn tysqa shyǵarmaı, irge jaǵyna alyp jatty. Budan múlde beıhabar Torsholaq bala keıingi kúnderi ózi dánigip alǵan mashyqpen búgin de el tegis uıqyǵa ketkende tysqa shyqty. Búl aýyldyń ıti oǵan úırengen. Taıynshadaı tóbetter úı irgesinen atyp turyp tarpa bas salatyndaı qasyna jetip barsa da, bultıyp qarny shyǵa bastaǵan tańdy muryn Torsholaqty kóredi de, «syrttan kelgen beısaýat bireý me desek, táıiri sen ekensiń ǵoı» degendeı, quıryǵyn bulǵap qala berdi. Torsholaq bala ishke kirer aldynda áýeli úıdiń irgesine jabysyp turyp jan-jaǵyna kóz tastady. Tysta tiri jan joq. Tek bult arasynan jylt etip shyǵa kelgen jarty aıdyń qıyn shetine qarap, kókten de ózimen urlyqtas bireý tabylǵanyna máz bolǵandaı: jymıyp kúlimsiredi de, syp berip ishke kirdi. Túndigi túsirýli úı tastaı qarańǵy bolsa da, keıingi kezdegi úırenshikti mashyqpen áýeli esik aldynda turyp, qarańǵyǵa kózin úıretip aldy.

— Qaıdasyń? — dedi aqyryn.

Kári sofy toqaldyń aýzyn alaqanymen basa qaldy. « Úndemeseń úndeme. Qazir, bále bıik kereýetke qaraı qozǵaldy. Qos qolyn solaı qaraı sozyp, aıaǵyn mysyqsha basyp keledi. Kelinshektiń ysty qushaǵyn ańsaǵan jigit sol kúni el jatqansha syrtqa bir shyǵyp, bir kirip, kúndi batyra almaı qoıǵan-dy. Jas toqal jatqan kereýetke qaraı bet qoıǵanda júregi qatty - dúrsildep ketti. Qyz kórpesin alǵash ret ashqaly turǵan bala jigitteı taǵat-sabyry taýsylyp, bar tilegi, bar jany, bar-bar ańsary men lúp-lúp soqqan júrek te yntyqtyryp, ilgeri sozǵan qolynyń saýsaǵy jibek shymyldyqqa jańa-jańa tıe berip edi, arǵy jaǵynan bireý bileginen shap berip ustaı aldy. Torsholaq bala bulqynyp edi... biraq mynaý bolar beıbaq emes, áldekimniń kúmpıgen jún-jún jýan saýsaqtary bunyń qolynyń súıegin syrqyratyp syǵyp barady. Sóıtkenshe bolmaı:

— Áı, qatyn... Túr, sham jaq! — dep buıyrdy.

Maly qolyna tıgen sofy asyqpady. Quıryǵymen syrǵyp tósekten tústi. Úıine urlanyp kelgen kisiden kimsiń dep jón suraǵan joq. Urysqan da joq. Ony jas baladaı, ár saýsaǵy baqandaı jún-jún qolymen kóıleginiń omyraýyn ýysyn toltyra syǵymdap ustady da, tósekten áli tura qoımaǵan toqalyna buryldy. Erteden beri bos saqtap júrgen ekinshi qolymen kórpe astynda úni óship búrisip jatqan toqaldy bir julqyp, tósekten jalp etkizdi:

— Shamdy jaq dedim ǵoı!

Sofy sham jaqqasyn da asyqpady. Qazirgi túri dál bir qandy qol qasapshy sıaqty, qolǵa alǵan isin bar kádesimen asyqpaı-saspaı babyna keltirip istegisi kelgendeı. Torsholaq balaǵa eli til qatqan joq; túrine de kóz salyp qaramady. Kisi nazar aýdarýǵa turmaıtyn ánsheıin birdeńedeı, ózi barǵan jaqqa ony da dyryldatyp súırep aparyp júr. Ony álginde alqymynan qylǵyndyryp ustaǵan edi; qarýly qoldyń manjamdy mol sheńgeli sonan endi qaıtyp jazylmady. Ony buıym qurly kórmeı, ózimen birge súıretip júrip esikti ishten bekitip aldy. Sonan soń... taǵy da ony ózimen birge súıretip ákeldi de, tósek ústinen bir-eki jastyqty jerge qulatyp, ústine jaıǵasyp otyryp aldy. Sonan soń ǵana Torsholaq balany túnde jatarda kúlge kótin tyǵyp qoıǵan qara qumannyń dál qasyna dyryldatyp ákep, qarýly qolymen jaǵasynan bir basyp nuqyp qap, jalp etkizdi. Shaldyń jardaı iri denesiniń qasynda óziniń jas balaǵa uqsap qalǵanyn kórgende Torsholaq bala tirlikten kúder úzdi. Sofy, tipti, qyzǵanysh ishin órtegen yzaly kisi sekildi emes, kókshýlan saqal kókiregine túsken júndes bette ashýdyń izi joq. Óziniń ádette namazǵa jyǵylar aldynda jaı qımyldaıtyn jaıbaraqat qalpy. Tek bir jastyqty astyna basyp, jaılanyp otyrǵasyn ǵana kózi Torsholaq balaǵa túskende zyǵyrdany qaınap:

— Áı, sumyraı!.. — dedi.

Torsholaq balanyń búırekteı bultıǵan beti quddy qanǵa toıǵan qandaladaı isinip, kóziniń aldyndaǵy kúltildegen etke kózildirik batyp ketken. Kári sofy oǵan jıirkenishpen qarady:

— Á, párýárdiger! Bul bátshaǵardyń bas-aıaǵy bir tutam. Al endi bul betbaqtyń aıǵyrlyǵynyń qattysyn qaıtersiń?!

— Aqsa-qa-a-a-a...

— Áı, myna betbaq ne deıdi?

— Qor-qor-la...

— Qorlama deı me, áı? Al, qorlaımyn.

— Til tı-gizbee...

— Al, til tıgizem, sonda ne isteısiń?

— Sha-aǵynam...

— Á, zalym! Sazaıyńdy bereıin... Senen kelgen kerdi keıin kórermin.

Sofy áli de asyǵatyn emes. Torsholak, balany bir qolymen tapjyltpaı basyp otyrǵan kúıi uratyn jerdi áýeli aldyn ala belgilep aldy da, sosyn shoqpardaı judyryqpen aspaı-saspaı áýeli onyń basyna, kózine dáldep bylsh-bylsh ura bastady. Aq toqal únsiz. Úreıli qara kózinde aıanysh jasy dirildep, ernin qyrqyp tistep alǵan. Aldabergen sofy «bul bátshaǵardyń endi qaı jerine ursam eken?» degendeı, Torsholaq balanyń bas-aıaǵyna kóz toqtatyp taǵy bir qarap aldy. Onyń sham sáýlesimen jyltyldaǵan kózildirigine kózi túskende bar pále osydan bolǵandaı:

— Á, bátshaǵar!.. — dep byttıǵan betke, sosyn áınektiń ar jaǵynan bajbıǵan kózge qoıyp-qoıyp qaldy. Shyny shatyr etti. Kúltildegen kóziniń aldyndaǵy qalyń etten shyp-shyp qan shyqty. Torsholaq bala kózi qaraýytyp, bir jaǵyna qaraı salmaǵy aýyp qulap baratty. Sofy oǵan da qaraǵan joq, jún-jún judyryqpen áli de biraz tómpeshtep, tek qoly aýyrǵan bir kezde astyna basyp otyrǵan aıaǵyn syrtqa shyǵaryp aldy da, endi ony ishke-ishke tepkiledi. Ábden esinen tanǵasyn jaǵasynan súırep, syrtqa shyǵaryp, esik aldynda jatqan ala moınaqtardyń ıtaıaǵynyń janyna tastaı saldy. Sol kúni Aldabergen sofy aq toqaldy da aýyl aınaldyra qýyp, qamshynyń astyna alyp, erteńine Kishiqum boıyndaǵy tórkin jurtyna aparyp tastady.

***

Myrza bir top jigitpen ilgeri uzap ketti. Jylqy aıdaǵandar olardyń qarasyn birde kórse, birde kórmeı, kóbine kóz jazyp qalady. Ondaıda kóktem ylǵaly degdı qoımaǵan ań kirshildek qumda josylyp jatqan kóp jylqynyń izinen kóz aıyrmaıdy.

Bular ekinshi kúni qas qaraıa Shalqarǵa jaqyndady. Mıdaı jazyq dalada anda-sanda bir ushyrasyp qalatyn taǵy bir qyrańǵa kóterilgende ilgergi jaqtan quddy shaıtan otyndaı jypyrlaǵan kóp jaryq jyltyldap qoıa berdi.

— Mynaý Shalqar ǵoı, — dedi bireý.

Jol tizginin qolynan shyǵarmaı, ózi bastap ákele jatqan myrza qalaǵa soqpaı, syrt jolmen týra Aqtóbege tartty. Bundaıda kúndiz jatyp, túnde júretin óziniń ejelgi daǵdysy boıynsha osy joly da uzaq joldyń birazyn túngi salqynmen óndirip alǵysy kelgen-di. Shetke shashaý shyǵarmaı, bas-aıaǵyn jınap aıdaǵan jylqylar jıi pysqyryp, túngi dalany dúbirletip kele jatqan-dy. Tań aldyndaǵy tátti uıqy qaljyratqan jigitter taqymy bosap, at ústinde qalǵı bastaǵan qamsyz kez edi; qalaı bolǵanyn baıqamaı qaldy. Astaryndaǵy at tóbege urǵandaı tura-tura qaldy. Bular boıyn tiktegenshe aýzy-basyn shúberekpen baılap alǵan áldebireýler at tizginine jarmasyp, myltyǵyn kezep tur eken. Bir sózge kelmeı bulardyń qarýyn tartyp aldy. Á degende Táńirbergen jol tonaýshy urylar eken dep oılaǵan-dy. Endi baıqasa jóni basqa. Eshqaıda moıyn burǵyzbaı, týra qalaǵa tartty. Jol boıy tilge kelmedi. Júz jylqyny qol jaǵasyndaǵy qamys ishine aıdap kirgizdi de, áli sol tis jaryp, til qatpaǵan túsi sýyq kisiler bulardy jan-jaǵynan qaýmalap ortaǵa alyp, sydyra shoqytyp otyryp qalaǵa kirdi.

Táńirbergen únsiz. Qasynda kózderi jaýtańdap ózine jaltań-jultań qarap kele jatqan jigitterge nazar salmady. Kóz qıyǵy mynalarda. Qarý asynǵany bolmasa, áskershe kıingen birde-biri joq; kóbi orys; olardyń arasyndaǵy bir-jar qazaqty tanyma-dy. Tek aýzy-basyn shúberekpen baılap alǵan, jaýyryny qaqpaqtaı jóne bireýge «osy kim?» dep, onan nazaryn aıyrmaı, qaıta-qaıta qaraıdy. Ol biraq sońyndaǵy únsiz toptyń aldynda atty aýyzdyqqa kerip keledi. Basynda shoshań shlem. Belinde qylysh. Bir búıirinde qara qumandaı nagan. Ústindegi shınel óziniki emes, basqa bireýdiń ıyǵynan aýysqan ba, qamshy ustaǵan qoly sıdıyp, judyryǵy jeńinen shyǵyp kete beredi eken.

Qalaǵa kirgesin de bular júrisin báseńdetpeı, sydyryp otyryp Temirkeniń kók dúkeninen sál áregirekte qaqpa aldynda qarýly kúzet turǵan úıdiń aýlasyna kirdi. Shoshaq shlemdi kisi attan túsip, tizgindi aldynan kútip alǵan soldatqa tastaı saldy da, aýzy-basyn baılaǵan shúberekti alyp edi, Táńirbergenniń túsi buzylyp, qup-qý bop ketti. Osyǵan deıin ol: «kim de bolsań túbi bir tildesersiń, kim ekenimizdi bilgesin bosatyp jiberer» degen oıda onsha apshysy qýyrylmaı, nyǵyz otyrǵan-dy. «Itiń qyryn júgirip turǵan kez ǵoı. Qalaı bassam da qadamym qatege ushyraı berdi-aý» dep oılady da, bir janǵa túsin bermeı sazaryp aldy. Qora ishinde tolyp júrgen qarýly kisilerge de nazar salmady.

— Qamańdar mynalardy! — dedi Elaman attan túsip jatyp.

Dákov syrtta júr eken. Ol bunan: «Kózge túsken joqsyńdar ma?» — dep surady.

— Joq, — dedi Elaman.

— İshke baraıyq. Sóıleselik.

Otrád komandıriniń kabıneti Múlgaýzen bardaǵydan quttaı da ózgermegen-di. Salmaq tússe syńyr etip bir jambasyna qıqań ete qalatyn eski oryndyqtar. Tórde qyzyl mata japqan stol.

— Qalaı, jerlesińmen sóılestiń be? — dedi Dákov.

— Bizdiń sózimiz baıaǵyda bitken...

— Bulardy qaıtemiz?"

— Bilmeımin. Óziń shesh.

— Maǵan bir oı kelip tur. — Elaman enjar. Esil-derti tósegine tezirek jetip, kóz ilindirip alý.

— Kolchaktyń áskeri qazaq jerine kirdi. «Tústik Armıa» dep atalatyn mol kúsh. Estýimshe aeroplany, tankisi bar. Qolbasy general Chernov. Kolchaktyń eń talantty generaly, — dedi Dákov.

Elaman áńgime beti basqa jaqqa aýǵanyn baıqady. Jáne mynaý ózi jóndep bilmeıtin tosyn áńgime bolǵasyn yqylas qoıyp tyńdady.

— Bular ataman Dýtov emes. Qyrǵyn soǵys endi bastalady. Soǵan ázirlenýimiz kerek.

— Árıne, qapy qalmaý kerek qoı.

— Han-Daýrovpen sóılestim. Seni general Chernovqa jiber dep otyr. Buǵan qalaı qaraısyń?

Elaman kúldi.

— Kúlme. Shyn aıtam. Boıyń bar. Murtyń bar. Ústińe onyń kıimin kıseń, myrzanyń naǵyz ózi bolasyń da shyǵasyń. Qasyńa ózińniń otrádyńnan on shaqty jigit al.

Elaman áli de bolsa Dákovtyń ar jań oıyna kózin jetkize almaı, áńgime artyn tosyp otyr.

— Jerlesińniń; jylqysyn general Chernovqa aıdap apar, tartý et. Qazaq jerine kelgenińe qýanyshtymyz de. Senimine kirgesin kúsh qaramyn, qarý-jaraǵyn bil. Bizge sol qajet bop tur.

Elaman Dákovtan basqa bir janǵa jón-josyǵyn bildirmeı, kelesi kúni tún jamylyp, jolǵa shyqqaly úzeńgige aıaq salǵaly turǵanda qaqpa aýzyndaǵy kúzetshi daýystap, syrtta bir áıel kútip túr dedi. « Sol! Anyq sol!» dedi Elaman ishinen. Bútil qalada buny biletin onan basqa áıel joq-ty.

Elaman jigitterin alǵa ozdyryp jiberdi de, kúreń atty jetelep qaqpaǵa keldi. Aqbala ákesiniń aýyryp qalǵanyn aıtty.

— Alda paqyr-aı, — dedi Elaman, — kóp bolyp pa, qashan aýyrǵan eken?

— Bilmedim.

— Syrqaty... qalaı eken?

— Buryn aýyrmaǵan kisi ǵoı. Qatty jyǵylypty. Elden qalashylar kelgen eken. Solarǵa ilesip ketip baram, — dedi Aqbala.

Elaman birdeńe dep mińgirledi. Ne degenin keıin ózi de esine túsire almady. Aqbala tez qoshtasty. Ádettegideı kerbez boıyn qymsynbaı ustap, qarańǵyǵa sińip, kózden uzap barady. Qoshtasar jerde kúshpen irkip qalǵan yzaly jas kózinen yrshı jazdap kirpigine ilinip tur. «Nege keldim, — dedi ol bylaı shyńqasyn, — seni qaıtsin?.. Seniń aýrý ákeńdi qaıtsin?»

Kireshiler qala shetinde buny tosyp tur eken. Aqbalany jetekke bos alǵan jazyly túıege otyrǵyzdy. «Iá, Qudaı, jolymdy ońǵara gór!» dedi Aqbala ishinen.

Únsiz kósh yrǵalaqtap tartyp ketti. Biriniń buıdasyn biriniń artyna baılaǵan túıeler jalǵyz aıaq jolǵa túsip, tyrnadaı tizilip keledi. Sonan tún ortasy aýar-aýmasta Ulyqumdy qysqa moıynnan kesip ótti. Júk artqan túıeler sýsyldaq qumǵa kirgesin aıaq alysy aýyrlap, yńyranyp áreń qozǵalyp keledi. Aýrý ákesin kózi tirisinde kóre almaı qalam ba dep qoryqqan Aqbala jol boıy mazasyzdanyp, tynyshy kete bastap edi, álgide taýsylmastaı kóringen salqar qumnyń shetine shyǵýy muń eken, kerýen basy astyndaǵy aq aýyz atandy qynýlap, jedeldetip júrip ketti. «Endi osydan tanbasa eken» dedi Aqbala ishinen.

Qos úreı kóńil saıabyr tapqasyn boıyn tiktep, túıege durystalyp otyrdy da, tóńiregine kóz saldy. Elsiz túz jym-jyrt. Qyr ústiniń kóńil ashar qońyr jeli tań aldyndaǵy daǵdyly qońyr salqynǵa aýysypty. Shyt kóılekpen jeleń otyrǵan Aqbala denesi tońazyǵandaı bolǵasyn ıyǵyna shapan jamyldy. Qaı jaqqa qarasa da kózine buta túsedi. Biri jaqyn, biri alys. Keıde kóz ushynda kóp buta shoǵyrlanyp, aı sáýlesi astynda andyzdap, el shetinde túngi salqynda jaıylǵan qara-qura sıaqtanady.

Kerýenbasy alda. Qamshy salǵyzbaı, elpildep kele jatqan júrdek aq aýyz atan ústinde tip-tik bop qazyqtaı shanshylyp alǵan. Aqbala oǵan da, onyń astyndaǵy aq aýyz atanǵa da dán yrza. Túni boıy sabylǵan júriste bir sát beli talyp bosańsymaǵan beriktigine tań qalady. Qalǵan qalashylar da únsiz. Túıe ústinde yrǵań-yrǵań. Kenet uzyn kóshtiń art jaǵynda kele jatqan bireý án shyrqap edi; áńgúdik túıeler úrkektep, joldyń qaptalyna shyǵyp ketti. Aqbalanyń uıqysy shaıdaı ashyldy. Mynaý bunyń jaqsy kóretin áni edi. Osy ándi ózi de jıi aıtatyn. Ásirese, baıaǵy jas kezde kóktem jylt etisimen oıdy qystaǵan el qyrǵa kóship shyqqanda qatar qonǵan eki-úsh aýyldyń jastary kúnde-kúnde bir qyrdyń astynda bas qosyp, tań atqansha asyr salyp, altybaqan teýip turǵanda bul ylǵı osy ándi aıtatyn. O, opasyz dúnıe! Bul sonda á degende dál myna kireshi jigitteı, dál bir basyn ala qashqan asaý attaı daýsyn barynsha asqaqtatyp shyrqasa da, biraq sonan ary sozbaı, baıaý ǵana kómeıimen qońyrlap:

Oı, qarǵash, sen qaıtesiń men degende,

Bolamyn men sergeldeń sen degende, —

dep, ala-bóle osy bir jerge erekshe mán berip aıtatyn. Bul kinálasý emes. Bunda renish te, ókpe de joq. Tek súıgen jigitke ánmen joldaǵan qyz nazy ǵana. Aqbala eshkimge syryn ashpasa da, qurby qyzdar báribir onyń kóńili kimge buryp turǵanyn biletin. Olardyń biletinin Aqbalanyń ishi sezetin. Ol kezde bul biraq jas myrzaǵa jany úzdikkenin Qudaıdan da, adamnan da jasyrǵan emes-ti. Sóıtken kisi... Áı, qursynshy... Kimdi kinálaısyń?! Men de ońyp turmaǵan shyǵarmyn. Qashan qanaty kúıgenshe qarańǵyda qańǵalaqtap otqa túse beretin esalań kóbelek bolmadym ba?

Qalashylar biri ilgeri, biri keıin, ıtinip-soǵynyp keledi. Kún shyǵar aldyndaǵy salqyn jel shuǵyl qataıǵasyn Aqbala betin yqqa buryp, shapannyń qos óńirin qaýsyrynyp aldy. Ánniń toqtap qalǵanyna qynjylyp otyr edi, álgi jigit endi bular kútpegen tosyn bir ándi ańyrata jóneldi. Qaıran, Álıma! Qatal ákeniń qalaýymen kári shalǵa qyryq qaraǵa satylǵan qyzdyń qaıdaǵy bir qaraqalpaq jerine kóz asyp bara jatyp artynda qalǵan el-jurtymen qoshtasatyn zar. At jetpeıtin, atan jetpeıtin shalǵaı.

Ýdaı ashshy tyrnaq Aqbalanyń ishin taǵy da osyp-osyp aldy. Qalashy jigit sarnatqan myna ándegi Álıma da Aqbalanyń dál ózindeı baǵy ashylmaǵan muńdyq. Qyz zarynyń qaı jerin bassa da, Aqbalanyń qasiretke toly kókiregi qars aırylyp, qaı zamanda qaıdaǵy bir muńdyqpen qosyla ańyraǵandaı. «Kezinde kól shaıqaǵan Álıma edim...» Qurysyn, aıt, aıtpa, adyra qalǵyr dúnıe ıt jyrtqan qara terideı yrym-jyrym. Kezinde qaı qyz kól shaıqamady?! Bir túıir jas mólt etip omyraýyna tamyp ketti. Ony biraq Aqbala bilgen de, sezgen de joq.

Tańmen talasa qalashy kósh shilikti saıǵa toqtady. Túıe belinen júk tústi. Uıqy qaljyratqan kisiler saı boıynyń tyqyr kógine shekpenin jaıyp, jata-jata ketti. Sol boıda qor ete qaldy. Jalǵyz Aqbala kóz ilmedi. Myna kisilerdiń aıtýyna qaraǵanda, ákesi birden qatty jyǵylypty. Jáne bir degennen Aqbalany izdepti. Tez alǵyz dep ámir beripti. Aqbala jol boıy júregi sezgen bir jamandyqtan shoshyp keledi. Áshıinde qaıtymy joq qatal ákeniń osyǵan deıin túsin kórmek túgil, ot basynda atyn aýyzǵa alǵyzbaı qoıǵan qyzyna aýyrǵan boıda izdeý salǵany tegin be?

Aqbala tez jınaldy. Temir jol ashanasynda jumys istegennen beri tirnektep jıǵan azyn-aýlaq tıyn-tebeni bolatyn. Jáne ózimen birge isteıtin qatyndar jolǵa shyǵar aldynda buǵan ortalarynan aqsha jınap bergen-di. Aqbala shaı-sheker, kóılek-kónshek aldy. Kóz ashqaly kóni aǵarmaǵan ákeniń myna zamanda da qoń jıa qoımaǵanyn qatynaǵan kisilerden estip júretin.

Uıqysy qanbaǵan qalashylar turǵysy kelmese de, Aqbala olardyń bárin qoıarda-qoımaı julqylap oıatty. Qara sháınekke shaı demdep, qaladan alyp shyqqan as-sýyn aldaryna qoıdy. Teń-teń júkti túıelerge tez-tez artyp, kún ysymaı turǵanda erteńgi salqynmen júrip ketti. Ál ústinde jatqan ákeni kózi tirisinde kórgenshe asyǵyp, jol boıy bir tilek ústinde sarylyp oılady da otyrdy. Sonan bular uzaq joldyń úshinshi kúnine qaraǵanda osy óńirdi jaılaıtyn eldiń baıaǵyda Bóbekti uzatatyn jurtynda otyrǵan Súıeý qarttyń aýylynyń shetine ilikti. Kedeı aýyldyń azǵantaı qoıy bir tóbe astyndaǵy tepseńde aýyzǵa ázer-ázer ilikken qyrbyń kókti qýalap jaıylyp júr eken.

Aqbala qoıshy baladan ákesiniń ázir aqyl-esi durys, kóńilin suraı kelgen kisilerdi tanıtyn hali baryn bildi.

***

Súıeý qart túndigi túsirýli úıdiń tórinde jer tósekte basynyń astyna bıikten salǵan jastyqta júzi joǵary qarap shalqalap jatqan-dy. Ol aýyrǵaly bul úıge kirgen-shyqqannyń bári dybys shyǵarmaı, aıaǵyn ushynan basyp júretin.

Endi mine... Áldebireý aýrý baqqan úıdiń daǵdyly tynyshtyǵyn buzyp, qosetek kóılektiń etegi dúrkirep súrine-qabyna kirip kele jatty. Bıik jastyqta tanaýy qatty qýsyrylyp, eki ıininen entige dem alyp jatqan aýrý qart tynysyn kilt úzip, demin ishine tartyp ala qoıdy.

Kókirek tusy qatty shanshyp ketti. Kózin ashpasa da, súrine-qabyna kirip kele jatqan mynaý basqa eshkim de emes, ózi tósek tartyp jatqaly kózi tiri turǵanda dıdaryn bir kórýge zar bop ishinen únsiz sarylyp kútken... jan degende jalǵyz qyzy... Aqbalasy ekenin bildi. Appaq saqaly shoshańdap, ıegi kemseńdep bara jatty. Basyn jastyqtan kótereıin dep edi, oǵan biraq kókiregi syryldap, keýdesi qysylyp bara jatty da, aq kirpigin serpip qaǵyp-qaǵyp qaldy.

Aqbala ishke asyǵys kirse de, áke kózine kózi tústi de, bógelip qaldy. Tabaldyryqtan attaǵan aıaǵyn ilgeri basaryn da, baspasyn da bilmeı, jipsiz baılanyp turyp, ákeniń ántek serpip lyp-lyp qaqqan appaq aq kirpigin kórdi. Sosyn eti sylynǵan qý súıek bette jotasy shyqqan qyrǵyshtaı murnyn kórdi. Al kemseń-kemseń etkenin kórgende Aqbala osy qazir ǵana betin órtep turǵan óz uıaty esinen tars shyǵyp, aıaǵyn asyǵa basyp, ákeniń basy astyndaǵy jastyqqa jete bere júrelep otyra qaldy. Ekeýi de únsiz. Aqbalanyń sońynan ilese kirgen aýyl adamdary ilgeri ozýǵa bata almaı, esik aldynda turyp qalǵan-dy. Osy aýylǵa kelin bop túskeli artynan tórkin jurty qatynamaı, ata-anasyn saǵynyp, kókiregi qusalanyp júrgen jas kelinshekter men kóńilshek kári-qurtań qatyndar álden kóńili bosap, jaýlyq shetimen aýyzdaryn basyp tur. Keıingi jaqtan bir qatyn keýdesin kere kúrsinip: «Ah, qaıteıin!» — dep qaldy.

Súıeý qart kúıip-janyp jatqan ystyq alaqanymen qyzynyń qolyn tas qyp qysyp alǵan. Aqbala jasyn tyıa almaı solqyldap bara jatqasyn Súıeý qart jubatqysy kep edi, oǵan biraq dál osy arada onyń ózin de óksik qysyp, demi jetpeı bara jatqasyn dybysyn shyǵarmaı tistenip ala qoıdy. Qyzynyń qolyn jibermeı, asty-ústin sıpap otyryp, alaqanyna múıiz aınalǵanyn baıqaǵanda júregi qurǵyry syzdap qoıa berdi. «Aınalaıyn-aı, saǵan da o jaqta ońaı bop júrgen joq eken ǵoı» dep oılady da, sálden soń:

— Bar... bar, shesheńe bara ǵoı, — dedi.

Syrqat shaldyń qalaýy boıynsha sol kúni kelim-ketimge tyıym salyndy. Alystan ádeıi kelgen bastastary bolmasa, qalǵan jurt syrqat shaldyń hal-jaıyn syrttan bilip júr. Qyzy kelgesin eki kún beti bermen qaraǵandaı bop edi, úshinshi kúni qaıta jyǵyldy. Qasyna Aqbala kelgende ǵana kózin ashady. Qalǵan ýaqytta basynyń astyn búktetip, irgege qaraı aýdarylyp jatady. Syrqat janyna qansha batsa da, dybysyn shyǵarmaıdy. Ondaıda esikten bas suqqan kisiler kózi ilinip ketken eken dep, ishke kirmeı, izinshe keri qaıtady. Ákesiniń qınalyp jatqanyn kúndiz-túni tyrp etpeı qasynda kúzetip otyrǵan Aqbala ǵana onyń ara-tura tisin qyshyr-qyshyr qaıraǵanyna qarap biledi. Sol kúnniń erteńine taǵy da syrqattyń beti bermen qarady. Túnimen kóz ilmegen Aqbala tań atyp, úı ishi sáýlelene bastaǵanda ákesiniń basy astyndaǵy jastyqtyń shetine qısaıyp edi, qansha uıyqtaǵany belgisiz, bir kezde kózin ashsa bireýler daýsyn kótermeı kúbirleskendeı boldy. Ákesi de basyn kóteripti. Ústindegi kórpeniń bir shalǵaıymen Aqbalany jaýyp tastapty.

Súıeý qart:

— Armanym joq. Aqbalam keldi. Endi mine, Allanyń amanatyn ózine tapsyrǵaly... — deı tústi de, toqtap qaldy. Búıiriniń bir túkpirinde jatqan syrdyń shetin shyǵaryp sheshilip bara jatqanyn baıqap, soǵan shamyrqanǵandaı sýyq zárin syrtyna jaıyp, lezde tastúıin bop qataıyp ala qoıdy. Aqbala «táýir bop keter» dep oılady. Elge kelgennen beri ózi jaqsy biletin ákesiniń birinshi ret osy joly, tap osy qazir ǵana ádettegi kókbet qaısarlyǵyna qaıta mingen qıqarlyǵyn baıqaǵan edi.

***

Elamandar araǵa úsh qonyp, tórtinshi kúni túste Aqtóbege jetti. Aqtar áli Aqtóbege kirmepti. Osy turǵanda ony qorǵaıtyn qyzyldarda ásker deıtindeı ásker de qalmaǵan-dy. Al qala mańyndaǵy barly-joqty ásker quramalary ótken urystardan qatary seldirep, basqany qoıǵanda, tipti, qolyna qarý ustaýǵa jaraıtyndardyń ózi sart-surt soldat ómirinen ań ıyq bop tıtyǵy quryǵan. Osyndaǵy basshylar jaý habaryn esitkesin jantalasyp júrip temirjolshylardan qurǵan jumysshy jasaǵyn qarýlandyra almaı jatqan kórinedi. Al bundaǵy polk, dıvızıalarda qarý-jaraq jetispeıdi. Oq-dári de taq-tuq, az.

Bulardyń basyndaǵy qıyndyqty Elaman jolǵa shyǵar aldynda Dákovtyń óz aýzynan esitken-di. Endi qazir óz kózimen kórip keledi. Qalany qorǵaýdan góri qalany qaıtkende esebin taýyp tezirek tastap qashýǵa ázirlenip, abyr-sabyr bop jatyr eken. Elamanda eshkimniń isi bolǵan joq. Sonda da bolsa, saqtyq oılaǵan Elaman kózge túspeýge tyrysty. Qalaǵa jaqyndamaı, alystan aınalyp, kóbine elsiz dalalyqpen túndelete júrip otyryp, Ońtústik Armıanyń únemi ilgeri ozdyryp, aldyna salyp otyratyn sholǵynshylar otrádyna kezdesti. Olardan keıin kezdeskender de bulardy jıi-jıi toqtatyp, árqaısysy bir tekserip, zyqysy ketti. Ataman Dýtovtyń atty kazaktary bulardyń jylqysyna kóz alartyp, tartyp alýǵa az-aq qaldy. Elaman sheni joǵary bir ofıserge ózderin tanystyryp, myna jylqylardy Kolchaktyń áskerine tartý ǵyp syıǵa ákele jatqanyn aıtyp, qasyna jolbasshy bireýdi qosyp aldy.

Elaman jol boıy kórgen-bilgenderin kókiregine túıip keledi. Qazaq jerine kirgen jer qaıysqan aýyr qoldyń negizgi salmaǵy áli de keıinde jatqan-dy. Shynynda da, kelesi kúni tús aýyp, bular Ońtústik Armıanyń shtabyna jetkenshe jolmen de, jolsyzben de aǵylǵan qaraqurym qoldyń negizgi deni atty áskerler. Bir polkten keıin bir polk lek-lek bop jýyq arada etip bolmaǵan atty áskerlerdiń sońynan ile-shala ataman Dýtovtyń atty kazaktary uzyn naızalary sonadaıdan záre ushyryp, myń san tuıaqtan ushqan shań arasynan qyltyldap, qara jerdi dúbirletip kele jatty.

— El-aǵa... El-aǵa, — dep Álı ablyǵa daýystap, atyn qatarlastyra berdi. Elaman oǵan jalt etip, túsin sýyta qarap:

— Esińde bolsyn, endigi jerde meni ne Táńirbergen, ne myrza de. Qalǵan jigitterge de sony eskert, — dedi aqyryn, tek ekeýi ǵana esitetindeı ǵyp sybyrlap.

— Kesh-ir-r... Tilim barmaıdy sonyń atyn ataýǵa.

— Qaıtesiń, barǵyz.

— Maqul, Táńirbergen myrza. Mynalardy kórdiń be, keshe Jemde bizdiń astyqshylarymyzdy...

— Já, boldy.

Aralary úzilmeı, kún-kún, tún-tún aǵylyp jatqan osynshama áskerdiń sońǵy jaǵyn ala qarý-jaraq, oq-dári tıegen at arbalar, snarád artqan túıeler, pýlemet ornatqan tachankilermen birge aralas-quralas. bronevıkter ótti. Endi bitken bolar degende sonadaıdan nar túıedeı zińkıgen alty dúımdy aǵylshyn zeńbirekteriniń jotasy kórindi.

— El.. Aa, keshir, Táńirbergen myrza, — dep Álı taǵy da úzeńgi qaǵysyp qatarlasa berdi, — mynalar... apyrmaı, túri jaman eken.

Elaman úndemedi. Bu da sýyq úreı júregine shaýyp, qatty shoshynyp kele jatqan-dy. Bir jaqsysy, áıteýir, qazaq dalasy keń, erteń myna qaraqurym ásker topan sýdaı qaptap bergende bular tıip-qashyp, qasha urys salyp birdeńe qylmasa, qasarysyp turyp taban tirep soǵysý qıyn bolaryn bildi. Qalaı da kúni erteń bularmen birme-bir jaǵalasady. So bir jan alyp, jan beretin qyzyl qyrǵynda jaǵalasqan jaýyńnyń kúsh qaramyn bilip, óziniń de aldyn ala qamdanyp ázir turǵanyń durys ekenine kózi jetip edi. «Apyrmaı, — dedi Elaman ishinen, — jarty ómirin Sibirdiń shahtasynda ótkizgen kóksaý komısardy soǵystan habarsyz, maqurym kóretin. Sóıtse, kórdiń be, jeti qat jer astynda jatyp bárin ishine túıip, oqyp-toqyp shyqqandaı».

Tústik Armıa shtaby qazaq jerine Ortalyq Reseıden erte zamanda kep qonystanǵan orystardyń poselkesine toqtaǵan eken. Elamandar ákelgen jylqylardy qabyldap alǵasyn bulardy shtabtan aýlaǵyraqta oqshaý turǵan úıge túsirdi. Bular attaryn baılap, ústi-basynyń shańyn qaǵyp, endi esik aldyndaǵy qaraǵaı qudyq janynda jýynyp-shaıynyp jatqan ústine jıren murtty jas maıor keldi. Qasynda tilmash.

— Sálem, baýyrlar, — dep tatar tilmash qolyn keýdesine aparyp, basyn ıdi. Al maıor áli de bolsa balalyq minezi bastyqpaǵan jeńiltek bolý kerek. Qundyz bórik kıip, maqpal beshpet syrtynan qyzyl túrme belbeýmen býynǵan qazaq jigitterin anadaıdan qyzyqtap, qasyndaǵy tilmashqa bulardy ıegimen nusqap kúlip kele jatqan-dy. Bularǵa kelgesin de kúlkisin kúshpen tejep turyp, júz jylqy aıdap ákelgen qazaq baıy, sirá, osy bolar degen dolbarmen Elamanǵa qolyn sozyp edi; biraq ol oılaǵandaı, Elaman elp ete qoımady. Sý qolyn áýeli Álı ázirlep turǵan súlgige súrtti. Sosyn jańa jýynǵanda sý tıgen murtyn asyqpaı, alaqanymen bir sıpady da, sonan keıin ǵana salmaqty júzin sabyrmen aqyryn buryp, qyljańbas maıordyń ózine sozyp turǵan qolyn kesheýildep aldy.

— Zdravstvýı.

— Oh-o!..

Elaman oǵan endi nazar salmady. Kún qaqqan óńi sýyq tomsaryp sazara tústi. Álı ishten ákelip ıyǵyna japqan qara maqpal shapannyń jeńin kımeı, ıinine jelbegeı salyp, kúlegesh ofıserge syrtyn berip túr. «Qurmet kórsetip turyp ta qomsynǵanyn jasyrmaıdy. Itine deıin ózin artyq sezip, mysqylyn murtynyń astyna jasyryp júrgenderi».

— Jylqylardy qabyldap alyńdar, — dedi tilmashqa.

— Alǵan-bergen jóninde qaǵaz...

— Qaǵazdyń qajeti joq. Bizdi general qashan qabyldaıdy?

— Qolbasy syrqat. Salqyn tıgen. Tumaý... Tumaý degendi túsinesiń ǵoı?

— Erteń qabyldaı ala ma?

— Menimshe... qabyldaýǵa tıis. Al búgin keshirim ótinedi. Elaman basyn ızedi. Qyljaqbas maıor men tilmash qoshtasty da shapshańdap jónelip bara jatty. Olardyń qarasy uzaǵan boıda Álı men Rza máz bop:

— Álgi sary saıtan sazaıyn aldy! Ózine de sol kerek.

— Joq-aý, tipti... Bizdi kórse ústine túıe kirgendeı bolatynyn qaıtersiń?! — dep qaýqyldasyp jatyr.

Elaman ishke kirmeı, aınala tóńirekke kóz sap syrtta biraz júrdi. Óziniń kórgen-bilgenderi azdyq etetin bolǵasyn osy saparynda, ońtaıy kelse mynalardyń bir ofıserin tutqyndap ala ketpek oıda. Sonda júz jylqy men erteń generalǵa syıǵa tartatyn kúmis er-turman, aq arǵymaqtyń óteýi qaıtar edi. Oıyn Álıge aıtqysy kep oqtala tústi de, ózin tejep qaldy.

Elaman ishke kirdi. Aldyna aljapqysh baılaǵan ádemi kelinshek úı ortasyndaǵy stolǵa as daıarlap jatyr eken. Ústine kirgen buǵan qyzyl shyt koftanyń ar jaǵynan shirep turǵan kepshikteı keýdesin shuǵyl buryp, aıasy úlken kók kózin qymsynbaı da qysylmaı qadap týra qarap edi, Elaman aıaq astynan abyrjyp, «myna saıtan qaıtedi, áı?» dep, kózin alyp qashty. Bylaıǵy kezde de áıel aldynda ımenshek jigit qyzaryp ketti. Samaı shashy aq býryldanyp qalǵan dap-dardaı kisiniń osynsha uıalshaqtyǵy qyzyq kórindi me, kelinshek ezý tartyp kúlimsiredi de, arǵy jaǵynda ydys-aıaq saldyrap jatqan as úıge júre berdi. «Qazaq áıelderine qaraǵanda osy shirkinder darqandaý keledi-aý. Ýyzdaı jap-jas basymen ákesindeı kisige tıisip turady» dep oılady Elaman. Azdy-kópti jasaǵan ómirinde óz tirligi eki áıelge ǵana janasypty. Olarǵa úılengen kúnin esine aldy. Ekeýi de aq nekeli tósek salynǵasyn jatar aldynda shapandy basyna jamylyp tysqa shyǵyp ketti. Sonan qashan tań atqansha úıge kirmeı qoıǵan-dy. Keıin qansha birge turǵanda da ózi biletin osy eki áıeldiń ekeýi de erkekke eti úırenbeı-aq qoıdy. Tar tósekte tyǵylysyp jatqanda da bet qaryp turatyn uıat nápsige tyıym salyp, boılaryn tejep qala beretin.

Elaman erteńine tańmen talasa oıandy. Syrtqa shyǵyp, esik aldyndaǵy qaraǵaı qudyqtyń shekeńnen shyqqandaı mup-muzdaı sýymen beti-qolyn jýdy. Sonan bular erteńgi asyn aıaqtap bola bergende, keshegi jeńiltek maıor kep «general shaqyryp jatyr» dedi. Elaman ejelgi bir musylman dástúrimen as sońynan betin sıpady da, jigitterin ertip tysqa shyqty.

General Chernov bulardy shtab ornalasqan úlken aq úıdiń aldynda kútip tur eken. Elamannyń kózi bir degennen qolbasyǵa tústi. Túrik jerinde bul biraz orys generalyn kórgen. Olar qyrda jaıylǵan dýadaqtaı kózge tolyq bolatyn. Jáne shetinen altyn ıyq, ajarly edi. Al, mynaý orta boıly, biraq ilmıgen aryq. Ústindegi kıimderi de kúısiz. Ásirese, jotasy men jaýyryny kúnge kúıip, boıaýy ońyp ketken kónetoz kıtel kári generaldyń aryq denesine keńdik etip qolpyldap tur. Kirbıgen kóńilsiz túri de osy ómirden taýy shaǵylyp, ábden qajyǵan ýaıymy kóp kisiniń enjarlyǵyn baıqatady. Keshe qyljaqbas maıordyń qolbasyǵa Ombyda salqyn tıip, tumaýratyp qaıtty degeni esine tústi.

Elamanǵa qolbasynyń sabyrlylyǵy unady. Sary ala kıimi shubatylyp kele jatqan dala qazaqtaryna ol ózgelerdeı syqsyńdap qaramaı, oıly kózin sabyrly salmaqpen tastady. Jańa qolyn bergende baıqady, alaqany ári ystyq, ári jup-jumsaq eken. General qasynda turǵan tilmashqa burylyp:

— Myrzanyń bizge syılaǵan attaryn kórdim. Óńsheń jaramdy jaqsy jylqy eken. Kolchak úkimetiniń atynan alǵys aıtam! — dedi.

Tatar tilmash dereý qazaqshalamaq bop shúldirlep kele jatyr edi, Elaman:

— Qajeti joq... — dep tyıyp tastady.

— Myrza, oryssha biletin boldyńyz ǵoı? — dedi Chernov.

— Qalada jıi bolam. Sosyn orys baılarymen aralasym bar ǵoı.

— Osy mańnyń bir jerinen keldińiz be?

— Bizdiń jerimiz bul aradan alys. Aral teńiziniń jaǵasynan keldim.

— O-o, shynynda da eńbegińiz zor eken. Neshe kún júrip keldińiz?

Elaman bundaı suraqtyń bolatynyn bilip, kúni-buryn jaýabyn ázirlep kelgen-di. Bes kúnde jettik dedi. General ózine syıǵa tartqaly ákep turǵan atqa buryldy. Eki jigit — Álı men Rza aq arǵymaqty tizgininen tuqyrtyp ustap tur. Sonyń ózinde aýyzdyǵyn qarsh-qarsh shaınap, keń tanaýy jel tartyp pyr-pyr etedi.

Elaman baıqap tur: general Chernovtyń kózi jaınap ketti. Qasyndaǵy kisilerdiń basymen alysqan attan qorqyp saqtandyrǵanyna qaramaı, general tartynbastan birden arǵymaqqa jetip bardy.

— General myrza, abaılańyz! — dedi ofıser.

Chernov arǵymaqtyń jalyn ustap edi, keregedeı jal ýysyn kerip shyǵa keldi. Sosyn ol typ-tyǵyz tyqyr túgin sıpady. Qoly túgine tıer-tımeste-aq arǵymaqtyń denesi dir-dir etti. At osqyryp, qozǵalaqtap, saýyryn burǵanda ústindegi kúmis er-turman kún sáýlesine shaǵylysyp jarq-jurq etti. General Chernov arǵymaqtyń qasynan kete almaı, aınal soqtap irkilip tur. Osyndaı arǵymaqtyń talaıyn ánebir zaman túzý kezde patsha saraıynan kóretin. Alystan qyzyqqany bolmasa, dál osyndaı ystyq qandy degdar jylqyǵa taqymy tıip kórmegen-di.

General Chernov shyn razy bop:

— Raqmet, myrza! — dep Elamannyń qolyn qysty da, túski asqa shaqyrdy. Sol kúni olar kóktem sáýlesi shuǵylasyn mol tókken ońasha keń bólmede ekeýden-ekeý otyryp sóılesti. Chernov baıaý bastalǵan áńgimeniń bir tusynda Aral óńirindegi halyq nemen kásip etedi, balyq aýlaı ma dep surady.

— Qazaqtyń kásibi — mal ǵoı. Balyq aýlaıtyndar da bar.

— Qyzyl balyq bola ma?

— E, bolǵanda qandaı.

General Chernov kelesi áńgimeni neden bastaryn oılaǵandaı, azyraq irkilip, shaıǵa salǵan qantty bal qasyqpen bylǵap otyr. Elaman aldyndaǵy asqa aýyldaǵy ádetpen qunyǵa umtylmaı, ózi kórip júrgen aqsúıek myrzalardyń mańǵazdyǵyna salyp, asyqpaı bappen aldy.

— Qyzyldardy qalaı qabyldap jatyrsyńdar? — dedi Chernov.

Elamannyń bul bir kútpegen beıqam tusy edi; solaı bolaryn bilgendeı, aq general da óziniń osyǵan deıingi sypaıylyǵyn bylaı qoıyp, Elamannan eki kózin aıyrmaı baǵyp qaldy. Á degende aýzyna sóz túspeı qysylyp qalǵan Elaman ile-shala sonysyn jýyp-shaıyp sól ezý tartyp edi, general Chernov:

— Nege kúldińiz? — dedi.

— Joq, jaı ǵana, — dep Elaman aıaq astynan raılanyp kúle túsip, — osyny suraıtynyńyzdy bilip edim, — dedi.

— Onda jaýap bermeı-aq qoıýyńyzǵa bolady.

— Nege, taqsyr?

— Kúniburyn oılap qoıǵan jaýaptyń shyndyǵy shamaly.

— Jaqsy aıttyńyz.

— Elińizde oqyǵan azamattar bar ma?

— Degenmen, general myrza, sizdiń jańaǵy saýalyńyzǵa jaýap bereıin.

— Meılińiz bilsin...

— Orys halqy sekildi qazir qazaqtar da ekige bólinip ketti.

— Kedeıler jaǵy, árıne, qyzyldardy qoldaıdy ǵoı?

— Iá, qyzyldar jaǵynda.

— Demek, qazaqtardyń basym kópshiligi qyzyldar jaǵynda boldy ǵoı?

— Solaı.

— Myrza... Sizdiń halyq qyzyldardy sonda ne úshin qoldaıdy?

Elaman aýzyna apara bergen keseni ernine tıer-tımeste keri tartyp aldy. Jol boıy neshe kún oılasa da, mynaý taǵy da qapysyn tosqan tutqıyl suraq edi. Ol biraz otyryp baryp:

— Bostandyq... — dedi.

Chernov túregeldi. Temeki shekti. Elamanǵa irkilip tesile qarap biraz turdy da:

— Sonda qalaı, qazaq bostandyq súıgish halyq demeksiz be? — dep edi, «jańaǵyny ántek aıttym ba?» dep oılady da: - Quranda aıtqan ǵoı: «Baılyq barsha jurtqa ortaq. Tek Alla taǵalanyń kókten tastaǵan yrzyq-nesibesin bóliskende bergi jaǵyndaǵylar birine-biri qıanat, zorlyq istep, bireýge az, bireýge kóp tıedi» degen.

— Ádemi aıtqan eken.

— Quran sózi bolǵasyn qara halyq buny qudaıdyń aýzynan shyqqan aqıqat shyndyq dep biledi. Erteńgi kúni qarny ashsa da aldyndaǵy asyn siz ben biz tartyp ishkendeı bolamyz.

General Chernov kenet áńgimege yqylassyzdanyp, terezeniń aldyna baryp syrtqa kóz tastady. Áınektiń ar jaǵynda móldiregen kók aspanda shýdadaı appaq bult áldebir jaqqa mańyp barady eken. General terezeniń perdesin túsirip jiberdi. Myna qara murtty myrza oıynan ketpeı tur. Ózi bolsa, jer qaıysqan qoldy bastap qyrǵyz-qaısaqtyń bular buryn-soń ómiri aıaq baspaǵan syry belgisiz jumbaq dalasyna tereńdep kirip kele jatyr. Keshegi patsha zamanynda bulardy tili-dini basqa, jabaıy, taǵy kórdi. Óziniń túsinigi de osynyń o jaq, bu jaǵy edi. Baıaǵy Ermak jaýlap alatyn Kóshim hannyń ordasy qulaǵasyn jan-jaqqa toz-toz bop bytyrap ketken kóshpeli rýlar men taıpalar... qyrǵyz-qaısaqtar mekeni.

Ras, keıin Harbınde qart dosy Roshal buǵan Shoqan Ýálıhanovtyń kitabyn berdi. İshi pysyp zerikkesin oqyp edi. Ataqty han tuqymynan shyqqan qyrshyndaı jap-jas jigit patsha aǵzamnyń búkil reseılik geografıa qoǵamyna múshe bopty. Dostoevskıımen dos bopty. Buǵan deıin qyrǵyz-qaısaqtan dál osyndaı ótkir oıly, zerdeli oqymysty shyǵady degen oı bunyń úsh uıyqtasa túsine kirgen joq-ty.

Keıin bul Ombyǵa kelgesin qazaqtyń talaı-talaı oqyǵan ultshyl azamattarymen kezdesti. Arysy Peterbýrg, Máskeý, berisi Orynbor, Ombyda oqyǵan, bilimdi, tilin bezep sóılep ketkende tap bir Eýropanyń baıaǵy aıtýly dilmarlary aýzyna túkirgendeı, shetinen sheshen, pań, mańǵaz. Olar da óz halqynyń bostandyǵy men baqyty jolynda eshteńeden tartynbaı, basyn oqqa baılap júrgen sanaly azamat sıaqty edi. Qazaq jerine kirgeli general Chernov bul eldiń bul jaqtaǵy shonjarlarymen kezdese bastady. Olardyń bári ulyq aldynda ózderiniń kisilik qasıetinen aıyrylyp qap, ıilip-búgilgen birdeńe. Al mynaý... Joq, bul nyǵyz. Kimmen de terezesin teń ustaıtyn sıaqty.

General Chernov myrzanyń adaldyǵyna sengisi kelse de, tipti shyn kóńilimen senip turyp ta, bir shúbá, bir kúdik ar jaǵynda tikendeı qadalyp turyp aldy. Shyǵys halqynyń zymıandyǵy jóninde Eýropa saıahatshylarynyń estelikterinen oqyǵany bar-dy. Bunyń endi túý sonaý Aral teńizinen kún-tún qatyp izdep keletindeı bularǵa sonsha ne baýyry bitip barady? Bunda qandaı syr bar? Jer túbinen sabylyp izdep kelý úshin adamdy yqtıar erkine qaratpaıtyn ne ystyq mahabbat, ne ózine tıimdi kózdegen úlken bir maqsat bolý kerek qoı. Basynan baq taıǵan qazirgideı zamanda, basqany qoıǵanda keshegi qandy kóılek dostar qashyp jatqanda, baıaǵyda Ermak pen Chernáev qylyshtyń júzi, naızanyń ushymen baǵyndyrǵan buratana halyqtan jan qıar dos shyqty degenge kim senedi?

General Chernov Elamanǵa bildirmeı kóz qıyǵyn tastady. Bir esepten taıaý kúnderdiń birinde bunda odaqtas elderdiń áskerı mamandary kelýge tıis-ti. Mynanyń dostyǵy shyn bolsa, buny solardyń aldynda kóz ǵyp ustasa qaıter edi dep oılady. Nesi bar, alda turǵan erteńgi surapyl shaıqastarda tap myna qus ushpaıtyn qý dalada bular jalǵyz emes ekenin, jergilikti halyqtyń da qoldaıtynyn kórsin.

***

General Chernov Ombyǵa erte kóktem basynda kelgen-di. Búl qys boıy tońy oıylmaı jatqan Sibirdiń sireý qary jańa-jańa kóbesi sógile bastaǵan kez. Keshe, jyl basynda jyra-saılardy jer betimen birdeı ǵyp basyp salǵan úıindi qardyń qazir eptep astynan erip, syldyrap sý júre bastaǵan shaq-ty.

Harbınnen shyqqaly qart general kóz ilgen joq; onan basqa jolaýshylar keshki asyn iship, áldeqashan uıyqtap qalǵan. Bunyń kýpeles kórshisi de uıyqtap jatyr. Kóz ilindirip alǵysy kep bu da álginde qısaıyp jata berdi de, basyn kenet jastyqtan kóterip aldy. Osy kúnderi oıynan ketpeı qoıǵan kúdik kóńiline qaıta oralyp: «Osyǵan seneıin be, joq pa?» dedi kúbirlep. Sibir jaýdan bosady. Ombyda Kolchak úkimet qurdy. Bulardyń da basyna baıaǵy dáýren qaıta ornap, endi mine bu da, bunyń ózi de jat el, jat jurtta ótken eki jylǵy sergeldeńnen keıin Otanyna oralyp, qaıtyp kele jatyr. «Osy ras pa? Seneıinbe, senbeıinbe?» deýin dese de, ol ile-shala ózine-ózi: «Sen, sen, ras, bári ras» dedi. Kolchaktyń úkimeti ras. Óziniń Otanyna, súıikti Otanyna qaıtyp kele jatqany da ras. Mine, Kolchaktan kelgen shaqyrý qaǵaz qolyna tıe sala ózimen birge Harbınnen poıyzǵa mingen kórshisi qannen-qapersiz uıyqtap jatyr. Patsha taqtan qulaǵan keshegi alaǵaı-bylaǵaıda shet elge qashqan altyn ıyq tóreler de qazir Ombyǵa jan-jaqtan aǵylyp kelip jatyr degen habar Harbınge de jetken-di. Endi kóre qal,Reseı el bolyp, eńsesin qaıta kóteredi. Aq patshanyń týy astynda bular qaıta bas qosady. Eski dostarǵa qaýyshady. Endigi qalǵan ómiri keshegi orys-german soǵysynda qara boran, qarly okopta ıt ómirdiń ashshy-tushshysyn birge tatyp, birge kórgen qandy kóılek dostarmen birge ótedi. Ne kórse de bári birge kóredi. General endi qaıtyp tósegine jýymady. Shekaraǵa jaqyndaǵan saıyn shydamsyzdanyp ábden zyqy ketip boldy. Myna poıyzy túspegir jetip bolmaǵasyn bir kezde terezege tónip, minbelep otyryp aldy. Mine, shekara! Myna ala baqannyń arǵy jaǵy Reseı! Al sonaý túksıgen qara ormannyń ortasyndaǵy ánebir alaqandaı alańda bóreneden qıyp salǵan kishkentaı úsh úıdiń ar jaǵynda jatqan ulan-baıtaq el-jurt bunyń Otany. O, sadaǵań keteıin!.. Qusada ótkizgen eki jylda túnde túsinen, kúndiz oıynan shyqpaǵan el-jurty!

General Chernov syrtqa umtyldy. Qart provodnık buny kórgen boıda áldenege túsin bermeı, syrt aınalyp burylyp ketti. Ala baqannan ótkesin poıyz álde de kishkene ilgerilep bardy da, álgi úsh úıge qatarlasa bere tula boıyndaǵy temirlerin saldyr-kúldirlete kilt toqtady. Provodnıkten keıin túsken general aıaǵynyń ushy jerge tıer-tımeste tizesi dirildep ketti. « O, Táńirim... Orys jeriniń topyraǵyn basatyn kúnge de jettik».

Dala tastaı tuman. Tóbeńnen basqandaı qorǵasyn salmaqty aýyr bult kúlli aspandy tutas basyp búrkep apty. Mezgil qaı shama? Kún shyqty ma, joq pa, bilip bolmaıdy. Boıyna ylǵal tartqan azanǵy aýa aýyr eken. Syrtqa shyqqan boıda general qatyqtaı irkildegen aýany aýzymen qarpyp birer jutty da, etiginiń tumsyǵyna ilikken áldebir tasty bir tepti de, ilgeri júrip ketti. Stansa basynyń qary aınala tóńirekte qaraýytqan orman arasyndaǵy qardaı tońy buzylmaı, appaq bop siresip jatqan joq, ala qanat. O da túnimen erip, kók soqtalanyp byljyrap jatyr eken.

Chernov ishke kirmedi. Aıaǵyna azdap ylǵal ótkeni bolmasa, denesi ázir tońazı qoıǵan joq-ty. Stansa basynda qybyr etken jan joq. Úsh úıdiń de esik-terezesi jabyq. Tek basqalardan góri temir jolǵa jaqyn turǵan úıdiń qorasynan sıyr móńiredi. Áskerge alǵansha bul Kalýga gýbernıasynyń alys túkpirinde óz sharýasy ózine jetetin aýqatty pomeshık semáda ósken-di. Mal jaıyn biletin. Mynaý erte buzaýlaǵan qashar sıyr ekenin birden bildi. Mama sıyrlardaı emes, bular saýyny mezgilinen sál assa da, sút tolǵan jelin deritip, dál osylaı aspan astyn azan-qazan qylatyn ádeti.

Poıyz uzaq turdy. Álgideı emes, tuman eptep seıilip, jaqyn, jýyq mańaı anyǵyraq kórine bastady. Qashar sıyr móńiregen úıdiń qorasy tolǵan qaraqat pa, shıe me, olardan da basqa beıbereket ósken jemis butalar shyq túsip, sý-sý bop seligip tur eken. Álginde bir top shóje torǵaı osy butalardyń butaǵynda shúpirlep otyrǵan. Ózderi bolymsyz birdeńeden úrikti. Ushsa da, qonsa da tatý tobyn jazbastan shoǵyrlanyp júretin paqyrlar dúrk kóterilip ushqanda túngi shyqqa malynǵan buta shuǵyl silkinip, móp-móldir muzdaı tamshylar sirkirep qoıa berdi. Shyqqa malynǵan úılerdiń, vagondardyń tóbesinen sý sorǵalap, onsyz da mıy shyǵyp jatqan jerge tyrs-tyrs tamady.

General Chernovtyń esine Manjorıa tústi. Onda da qazir osy kóktem. Osy torǵaılar. Onda da dál osyndaǵydaı ala qanat qar. Alys-alysta qaraýytyp, munartqan orman. Onda da dál osyndaı jyrtyq-tesigi taýsylmaıtyn júdeý ómir. General myna dúnıeni jańa kórgendeı, aınalaǵa nazaryn irkip, oılana qarap tur. Nege kózi tússe de adam zerdesi aqyryna deıin jetip bolmaıtyn myna dúnıeniń osy arada, tap osy qazir ózi baıqaǵan bir syryna qaıran qalady. «Apyraý, — dedi general ishinen, — mynaý qys boıy sireý qar astynda jany shyqqan elikteı tońy oıylmaı jatqan jerge múlde uqsamaıdy ǵoı? Qys yzǵary qaıtyp, kún jylt etip sól raı berip edi, kórdiń be, bul jaryqtyq ta býsanyp, tulaboıynan bý burqyrap, jany jaıly rahat tapqanyn. Asyly, aıt-aıtpa, jer de adam násildi ǵoı. Qys boıy qar astynda qol-aıaǵy búrisip jatyp edi. Kún kózi raı bergesin áıel násili usap, bu da nápsisine ıe bola almaı, kóńiline jelik kirip shyǵa keldi. Kóre qal, kúni erteń túgi túlep, qulpyryp shyǵa keledi. Osydan bylaı qaraı jer betindegi kúlli tirlik, jandy-jansyz, bár-bárine toıymsyz bir ashqaraqtyq tap bolyp, kúni erteń áli-aq ár kóde, árbir buta túbine uryq shashyp, jer-dúnıeni jas urpaqqa bólep, sheshek atyp shyǵa keler-aý! «Iá, dúnıe tozbaıdy», — dedi general. «Tozsa — jan tozady. Biz tozamyz. Myna dúnıe -jer, sý, taý, tas, orman, toǵaı — qar men muz astynda jatsa da, jylda-jylda kóktem jylt etkende, osy kez, dál osy bir mezgilde bir jasaryp, jastyń dáýrenge qaıta qaýyshyp, bárin basynan qaıtalap ótkizip otyrady. Qudirettiń sonysy qandaı jaqsy».

General Chernov kóńildi. Otanyna jyldyń basqa mezgili emes, dál osy kezde, erte kóktemniń basynda oralǵanyn da jaqsy nyshanǵa joryp, júregi de dál baǵana shekaradan óterde ózin yqtıar erkine qaratpaı, quıyndaı úıirip áketken ystyq sezim uıtqytyp, lúpildep qatty-qatty soǵyp ketip edi. «Qaıran, Rýs, — dedi general, — asyly, kisi týǵan jerdiń qadirin syrtta júrgende biledi eken ǵoı».

Chernov záti eljirek jan emes-ti. Nege ekenin qaıdam, syrtta ótken eki jyl áser etti me, Otanyna oralǵasyn bolmashyǵa kóńili bosan, jany, júregi eljirep, myna adyra qalǵyrdyń topyraǵy men árbir tasyn aımalap sıpalaǵysy kep ketti. Óz ómiriniń eń bir baqytty kúniniń eskertkishi bolsyn dep osynaý ulan-baıtaq eliniń qıyr shyǵystaǵy shekarasynan bir tasty ala ketkisi kep, kún sanap qımyl-qozǵalysqa qulyqsyzdana bastaǵan kári denesin kúshpen ıin, aıaq astynda jatqan bir tasty alǵaly qolyn sozyp eńkeıe bergen-di. Kóziniń qıyǵy erteden beri buny anadaı jerde baǵyp turǵan qart provodnıkti baıqap qaldy da, qolyn jalma-jan tartyp ala qoıdy. Qyrsyq shaldan qysyldy ma, aýzyna túsken áldebir áskerı áýendi yńyldap, syrttap ketip bara jatyr edi. Provodnık sońynan ile daýystady:

— General, qalyp qoıasyń. Min! Tez! Tez! — Shynynda da, poıyz jyljyp barady eken. Bir pálesi: bunyń vagony ilgeri uzap ketipti. General amalsyz júgirdi. Vagonnyń basqyshynda máz bop kúlip turǵan provodnıkke qaramaýǵa tyrysty. Reseıde mártebeli general laýazymynyń qadiri qalmaǵanyn biletin. Ol tek... tym qurysa, bunyń jasy men appaq qýdaı basyn syılaıtyn kisi qalmaǵanyna qynjyldy.

— Joq, tym jaqsy júgiredi ekensiń, — dedi provodnık. General Chernov oǵan túsin bermeı, tusynan ótip ketti.

Kýpeles serigi baǵana irgege qarap jatqan kúıinen áli qozǵalmapty. Qazir qaıta kespeltek tolyq denesi qatty júrip ketken poıyzdyń yrǵaǵymen dir-dir shaıqalyp, tanaýy pysyldap, rahattanyp uıyqtap jatyr eken. «Baqytty jan eken» dedi general ishinen.

***

Shette júrgenmen general bundaǵy jaǵdaıǵa qanyq edi; máselen, bul Kolchaktyń kóktemdegi dyz etken shabýylynyń demi tez bitkenin biletin. Bul kezde qaıta qyzyldar kúsh alyp, Búgýlme túbindegi shaıqasta Kolchak áskeriniń tas-talqanyn shyǵaryp, es jıǵyzbaı qýyp kele jatqan sıaqty edi. Soǵan qaramastan Ombyda shyǵatyn gazetter jeńimpaz admıral áskeriniń jeńisteri jóninde qutyrtyp jazdy. Al joǵarǵy stavkada jeńisten basqa sóz aýyzǵa túspedi.

General Chernov kimge senerin bilmedi. Bul ózi orys-japon soǵysyna, onan beregirek kelgesin orys-german soǵysyna qatysyp, sonyń bárinde de soqqy jep ábden zárezap bop qalǵan qart generaldyń kári denesindegi jaý tyrnaǵynyń izi áli jazylyp bitpegen-di. Ol, ásirese, shtab mańyndaǵy sary ala ıyq ofıserlerdiń sózine senbeıtin. Qolbasylar men kósemderdiń kóńilin taýyp, qulqynan shyǵyp úırengen jylpos nemeler qulaqqa jaǵatyn sózge sheber.

General Chernov Ombyǵa kelgen kúnniń erteńinde Kolchakta boldy. Kolchak:

— Nıkolaı Ilıch, qosh keldińiz! — dep buny iltıpatpen qarsy alyp, qoltyǵynan demep aparyp kresloǵa otyrǵyzdy. — Al qalaı jettińiz? Jolda qıyndyq kórmedińiz be?

Kolchak záti elgezek kisi edi; soǵan qarap ony jeńiltek deýge bolmaıtyn. Aýzyn baqqan ustamdy deý de qıyn. Jol túsip záýde bir ne Máskeý, ne Sankt-Peterbýrgke bara qalǵanda zıaly qaýym bas qosqan talaı-talaı ortada bolatyn. Sonda dál osyndaı jerde ishteı ańdysyp úırengen qaýym aýzyn baǵyp, árkim ár jer-ár jerde únsiz tomsara qalǵan ústine, ádette... Iá, ádette sonyń ústine uzyn boıly syptyǵyr kisi bas-aıaǵyn syqıtyp, móltteı qara mýndır kıip, altyndaǵan admıral pogon samaladaı sham jaryǵynda jarqyldap, ózi de at jaqty ashań júzi jaırańdap kirip kelgende álginde ǵana turǵan-turǵan jerge tabanyn jabystyryp tastaǵandaı shetinen shirengen kisilerge sátte jan bitetin. Bári japyrlaı umtylyp, qaýmalap ortaǵa alatyn. Ondaı keshte Kolchak ózin erkin ustap, emin-erkin sóıleıtin. Sol keshte jurttyń kózi tek sony kóretin. Qulaq tek sony tyńdaıtyn. Qara teńiz flotyn bılep-tóstep turǵan sol zamanda jurt bas qolbasynyń tóńiregine ózinen ózi úırildi me, álde jurtty úıirip turatyn onyń elden erekshe sıqyry boldy ma, ony eshkim oılap jatpaıtyn. Oılaǵan kúnde de jurtty úıirip áketetin aqjarqyn, ashyq adamnyń elgezek úıirsektigi admıral basyna jazataıym nuqsan keltiretin min de, osaldyq ta emes, qaıta erke balanyń sholjań súıkimdi qylyǵyna keshirimmen kúle qaraǵandaı, buny da elestirmeıtin.

Úkimet tizgini qolyna tıgeli ol darqandylyqtan aıyryldy. Aldyna kep, qabyldaýynda otyrǵan kisige til qatpas buryn áýeli ár sózdi quddy bezbenge tartqandaı mysqaldap ólshep sóıleıtin bolǵan-dy.

General Chernovpen de meılinshe nyǵyz otyryp sóılesti:

— Iá, qazir qaıda da qıyndyq jetedi. Bizge de ońaı bop jatqan joq. Halyq ash. Biraq sabyr... Sabyr kerek. Kishkene pursat berińder. Áýeli el basyndaǵy qazirgi aýyrtpalyqty bir jaǵyna shyǵaryp, tynyshtalyp alaıyq. Sosyn kóre qalyńyz, bir kúngideı bolmaı Rossıa baıaǵy qalpyna... Keshirińiz! — dep Kolchak burylyp, syrt jaǵynda sharyldap jatqan telefonǵa qol sozdy.

Chernov baıqap otyr: Kolchak kóńildi. Sergek. Bunda kelgennen beri bunyń janyn qınap júrgen kóp qıyndyq, kóp-kóp ýaıym onyń qaperine kirip shyqpaıtyn sıaqty. Shyn solaı ma? Álde Harbınnen kelgen buǵan kóz qylǵany ma? Ana jaqtan telefon soqqan kisige de ol kúsh sezdirip:

— Astyq bolady. Volga boıynyń bıylǵy astyǵy bizdiki. Iá! Iá! Tek, bıyl o jaqta jaýyn qalaı eken? — dedi.

«Joq, bulardyń jaǵdaıy jaman emes sıaqty» dep oılap, general Chernov kóńildene bastady. Ol endi Kolchakqa da júzi jylyp, raılana qarady. Patsha qulap, el basyna qara kún týǵan ánebir qıyn kezde óziniń qara basyn qaıttap, «Ólseń turma» degendeı, Otanyn órtke tastap, shet elge taıyp turǵanyna ókinedi. Endigi qalǵan jerge qasyq qany qalǵansha Kolchaktyń qol astynda júrip, taǵdyry tarazyǵa túsip turǵan sorly Otanyna jatpaı-turmaı adal qyzmet istegisi kep qulshynyp otyr edi.

Ruqsat surap jas ofıser kirdi. Onymen shalǵaılasa súrinip-qabynyp taǵy bir ofıser kirdi. Ekeýi de qolyna ustaı kirgen kartany Kolchaktyń aldyna jaıyp, syptaı bop tartyla qaldy. Sál qozǵalsa da kúmis shpor shyldyrap, terezeden túsken kún sáýlesi áýeli zer pogonga, sosyn omyraýdaǵy sary jez túımelerge shaǵylysyp, jylt-jylt etti.

General Chernov betin buryp áketti. Shirkinder, apyraı, biriniń aýzyna biri túkirip qoıǵandaı. Ana jaqta jeńimpaz áskerler kúshin qaıta toptap, kelesi shabýylǵa qaýyrt ázirlenip jatqanyn aıtyp turyp ta sıpaqtap ústi-basyn, belbeýin, portýpeıin jóndeýmen boldy.

— Kórdiń ǵoı, general. Shabýylǵa ázirlenip jatyrmyz. Der kezinde keldiń, — dedi Kolchak.

General Chernov qostaýdyń da, qarsy bolýdyń da jónin tappaı, salmaǵymen janshyp otyrǵan bylǵary kreslony syqyrlatyp qıpaqtap qaldy.

— Jańaǵylarǵa senesiz be?

— Sen she? Sen, sirá, senbeısiń ǵoı. Ha-ha-ha! Ia vıjý vy skeptık.

General kúdigin aıta bastap edi; biraq Kolchak ony tyńdamaı, kıip ketip:

— Siz Harbınnen keldińiz. Al, maǵan urystyń ishinde júrgen kisiler keledi. Olarǵa senbeske qaqym joq, — dedi.

Bul jaıynda budan artyq sóılesýdiń qajeti joǵyn ańǵartqysy keldi me, otyrǵan ornynan turyp, daladaı kabınettiń tutas bir qabyrǵasyna ilgen Reseı ımperıasynyń kartasy aldynda ersili-qarsyly kezip biraz júrdi. General jumsaq kresloda kómilip otyr. «Skeptık» dep ol áldenege Kolchak sózin ishinen qaıtalady. Sátsiz aıaqtalǵan orys-japon soǵysynan keıin osy sózdi bul jurt aýzynan jıi estıtin-di. Soǵan bul ádepkide kádimgideı torsańdap renjip qalatyn. Keıin, beregirek kelgesin oǵan da eti úırendi. Jurttyń kózi jetip turǵan nársege de bunyń únemi senimsizdikpen shúbálanyp qaraıtyn ádeti. Shynynda da, súıegine bitken bir kemshiligi sıaqtanyp, ishinen únsiz moıyndap alǵan.

Kolchak keń kabınetti kezip júr. Aldynan ersili-qarsyly ótken saıyn admıraldyń qara hrom etik kıgen tertedeı uzyn aıaǵyn kóredi. «Tyrna aıaq eken ǵoı!» dep oılap, sonan ol qashan óz ornyna baryp otyrǵansha keýdesine túsken basyn kótermeı, yńǵaısyzdanyp, óz-ózinen qysylyp boldy. Kolchak jóninde kóp estigeni bolmasa, bunan buryn kórmegen-di. Keshegi patsha zamanynda sáti túspedi. Patsha qulaǵannan keıin bul úshin tirliktiń túk qyzyǵy qalmaǵandaı boldy. Endigi qalǵan ómirin dos-jarandardan aýlaqta, tilsiz tylsymdaı tynysh bir túkpirde ótkizgisi kep shet elge ótip ketti. Alǵashqyda kóz kórmes, qulaq estimes túý-túý shette jatqan Japonıaǵa shyǵynyp ketse de, keıin taǵy shydamaı, bir taban da bolsa sorly Otanyna jaqyndap júrgisi kep, Harbınge ornalasqan edi.

Kolchak Harbınde júr eken. Reseı ishinen ydyraı bastaǵan soń, bul da nemistermen endigi soǵysty qajetsiz dep oılap, Qara teńiz flotyn tastap ketipti. General Chernov Kolchakpen Harbınde de kezdese almaǵan-dy. Saǵattan astam sóıleskennen keıin Verhovnyı pravıtelmen salqyn qoshtasyp, súlelenip syrtqa shyqty.

Joǵarǵy stavka sapyrylysqan kisi. Dýadaqtaı-dýadaqtaı jýan ıntendanttar men lypyldap ıneniń kózinen ótip júrgen jylpos, jas ofıserler. Soǵys júrip jatqan jerdiń kartasyn jazyp ustaǵan bir ýyzdaı jap-jas ofıser júgirip joǵary kóterilip bara jatyp, osy kezde joǵarydan tómen túsip kele jatqan buny ıyǵymen qaǵyp ketti.

Óz kóńilinde renishi aýyrlaǵan saıyn general Chernov Harbınnen bir aı buryn kelgen óziniń qanjyǵalas kári dosy — qart general Roshaldi qaıta-qaıta esine ala berdi. Chernovqa taqqan ataqty osyndaǵylar ol sorlyǵa da telip, kez kelgenniń aýzynda ájýa bop júr. Bir jaqsysy, ol áıteýir jalǵyz emes. Qasynda ofıser balasy bar. Zıaly semádan shyqqan tárbıeli ofıser.

Syrt jelkemdeý eken. General Chernov titirkenip ketti de, jalma-jan shıneliniń óńirin qaýsyrynyp, jyly jerden shyqqan boıyn qymtanyp ala qoıdy. Kóshede qar erip jatty. Alabóle atty áskerler men baýyry sary ala balshyq páýeskeler tynymsyz aǵylyp ótip jatqan ortalyq kóshelerdiń qary qaýyrt erip, jıdip ezilip ketipti. Kóktem kirse de qys yzǵary qaıta qoımaǵan. Omby dalasynyń ókpek jeli yzǵyp, qoıny-qonyshyna kire bergen soń, general shıneliniń jaǵasyn kóterip aldy. Solqyldaq ressorly arba ústinde otyryp ta at tuıaǵynan ushqan qar sýynan tyjyrynyp qalady. Áskerler bolmasa kóshede jaı halyq az. Aǵylshyn shınelin kıgen orys soldattarynyń arasynan anda-sanda qońyr kıimdi, jaq júni úrpıgen júdeý bireýler kózge shalynady.

Qala las. Sylaǵy túsken, qotyr-qojalaq úılerdiń kir-kir terezesiniń áınekteri ishki jaǵynan býlanyp tership tur. Kóktem shyqqaly bir qar, bir jańbyrǵa ábden selikken sıda terekter kóshe qaptalynda butaqtary sý-sý bop shaıan aıaqtanyp salbyrap qapty. Baǵanadan beri baıqap keledi. Bir úıdiń murjasynan tútin shyqqan joq. General Chernov eshteńeni kórgisi kelmegendeı, kózi jumyla tústi. Bylaıǵy kezde de kıteliniń jaǵasy qolpyldap turatyn jińishke moınyn jıyryp ıyǵyna tyǵyp apty. Myna kir, las qala, júdeý halyqty kórgen saıyn kóńili aýyrlap, joǵarǵy stavkany da qaıta-qaıta esine alady. Eki betinen qan tamǵan álgi bir dýadaqtaı-dýadaqtaı ıntendanttar, jalaqtaǵan jas ofıserler, jaıly kreslolar, jyly, jaryq.kabınetter... Sonan soń terte sıraq Kolchak... Admıral... Verhovnyı pravıtel!

Oıy shatysa bastady. Ásirese, Kolchak jóninde bir baılamǵa kele almady. Ásker tártibiniń qatal tezine túsip shyqqanyna qaramastan, Kolchak meılinshe elpildegen aqkókirek kisi eken. Admıral mýndırin kıip, sap-sary ala bop alǵan boıynda múlde menmen irilik joq. Osydan keıin ol Kolchakpen qyzmet babynda kúnbe-kún kezdesip júrdi, sonyń bárinde de Kolchaktyń birde bolmasa da birde osy ólkeni patshadan keıin bir shybyqpen aıdap otyrǵan ámirshi ekenmin dep basqa jurttan boıyn bıik ustap, shirenip otyrǵanyn kórgen joq. Ol qaıta óziniń burynǵy úırenshikti kásibinen qol jazyp qalǵanyna qınalatyn sıaqty ma, qalaı? Sý ústiniń soǵysynan basqa ómirdi bilmeıtin, keshegi qarapaıym kóp admıraldyń biri edi. Búgingi kúni jer betindegi eń bir qıyn taǵdyrly eldiń tizgini qolyna tıdi. Halyq ash. Jalańash. Kúshi basym jaýǵa qarsylyq kórsete almaı qasha urys sap, sheginip kele jatqan áskerdiń túri anaý. El eńsesin ezip bara jatqan osynsha qıyndyqty kóterý bul sorlyǵa da ońaı, bop turǵan joq shyǵar. Basynda et qyzýmen bılik basyna bir kóterilip qalsa da, endi qazir osynaý bir kisiniń basy aınalatyn bıikten qalaı túsýdiń esebin taba almaı, aldyna kelgenderden kómek tilep jaýtańdap qaraıtyn sıaqty.

Sonymen birge Kolchaktyń asa ustamsyz kisi ekeni de bunyń qyraǵy kózinen qaǵys qalmady. Oıyna alǵan isin bir yńǵaılap bitirgenshe jany shyǵyp, qyzyǵyp bitetin kúıgelek. Ondaıda ekilenip ketetin qyzba. Basqa kisini tyńdaǵany birtúrli. Shegir kók kóziniń qarashyǵy jyltyrap, shyn yqylasymen syǵyraıyp qaraı qalady. Qaımaqtaı juqa erniniń eki shalǵaılyǵyna mysqyl jıyp, jymqyryp alady. Soǵan qarap aldyna barǵan kisi «maǵan kúlip otyrǵan joq pa?..» dep qýystanyp, qashan Kolchak kózin tartyp alǵansha sózinen súrinip qala beretin.

General Chernov keıin Kolchakpen jaqsy uǵysty. Chernovty, ásirese Kolchak qatty syılady. Ony áýeli Joǵarǵy Stavkanyń bas ıntendanty ǵyp taǵaıyndap edi; eki jumadan keıin soǵys mınıstrine orynbasar ǵyp bir-aq joǵarylatty. General Chernov jasynyń egde tartyp, muqap qalǵanyna qaramastan ózine júktegen aýyr jumysqa jan-tánin sala kiristi. Urys dalasynda qansyrap sheginip kele jatqan áskerdi áldeneshe aralap, nebir qıyndyq jaǵdaıdy óz kózimen kórip qaıtyp júr. Búgýlme túbindegi shaıqastan keıin Kolchak armıasynyń hali ońalmasqa qarapty. Soǵysqa yqylassyz. Qajyǵan. Urlyq etek alyp ketken. Basqany qoıǵanda, azǵantaı azyq-túlik soldat qazanyna túskenshe suǵanaq qoldar jan-jaqtan tartqylap, pyshaq ushynan bólip áketip jatty. Ol ol ma! Urys ishindegi ofıserler qatyn-balasyn qasyna alyp júr. Kóktemdegi shabýylda kóptegen dúnıe-múlik jıyp apty. Qazir solar aǵyp-tamyp aıaqqa oralǵy bop alǵan. Ashana, oboz, artılerıa arasynda ofıserlerdiń dúnıe-múlkin tıegen arbalar da syqyrlap, tar kópirdiń aýzynda keptelip turyp alady eken. Ondaıda ofıserler áýeli arǵy betke qatyn-balasy men dúnıe-múlkin ótkizbek bop qıǵylyq salyp jatady. Yzaly soldattar aıqaılap, ý-shý, azan-qazan bop boqtap jatqanda, keıingi jaqtan qyzyldar kelip qap, boratyp oq astyna alady. Qater tóngen kezde árkim qara basyn qaıttap, qolyndaǵy qarý-jaraǵyn tastaı-tastaı qashyp jatady eken.

General Chernov Ombyǵa kelgen boıda tup-týra Kolchakqa baryp, óz kózimen kórip qaıtqan sumdyqtaryn aıtqan edi. Kolchak bulan-talan boldy. «Bárin atam... Asam...» dep aıqaıǵa basyp bara jatqan soń general «Kinálilerdi ata bastasaq, áskerińiz ofısersiz qalady ǵoı» dep eskertti.

— Endi qaıt deısiń maǵan?

— Áskerdi semádan tazartý kerek.

— E, tazartpaısyń ba, kim qolyńnan ustap tur?

— Ol úshin sizdiń atyńyzdan buıryq jazý kerek.

— Jaz! Tek tez, tez iste!

Kolchak qol qoıǵan qatal buıryq aeroplanmen bar armıaǵa dereý jóneltildi. Arada eki-aq kún ótti. Úshinshi kúni azanda Kolchak Chernovty shaqyryp aldy.

— Slýshaıte, general! — deı tústi de, Kolchak toqtap qaldy. Kenilsiz áńgimeni birden bastap kete almaı, tyjyrynyp otyrdy da: — Ofıserlerdiń semásy sen aıtqandaı kóp te emes eken ǵoı, — dedi.

— Men óz kózimmen kórip keldim ǵoı.

— Maǵan armıa basshylary habarlady. Al keıbir áskerbasylardyń semásyn qozǵaýdyń qajeti bolmas. Renish-ókpege qalamyz.

— Túsinbeımin.

— Al sizge, general, kóptegen ofıser onsyz da renjýli eken.

— Múmkin.

— Áskerdi aralap shyǵyp, bir aýyz jyly sóz aıtpastan ún-túnsiz ketip qalypsyz.

General Chernov temeki shekkisi kep ketti. Qaltasyn qarap temeki taba almady. Aıtaryn aıtyp ap, endi eki kózin aıyrmaı qarsy aldynda qadalyp otyrǵan Kolchakqa bul áli júzin tiktep qaraǵan joq.

— General, saǵan men de renjip qaldym, — dedi Kolchak.

— Túsinem. Temekińiz bar ma?

— Pojalýısta.

— Raqmet! Mártebeli taqsyr, meni soǵysqa jiberýińizdi ótinem.

— Já, já, renjip qalǵan ekensiń ǵoı, — dep Kolchak qıpalaqtap qysyla bastady, — áýeli, óziń durystap oılandyń ba?

— Oılandym.

Kolchak shaı alǵyzdy. Jańaǵy kóńilsiz áńgimeni umyttyrǵysy kep, ár nárseni bir aıtty. General Chernov aıtqanynan qaıtpaıtyn túrin tanytyp, únsiz tunjyrap aldy. Aqyry kóndire almaǵan soń, ony osy armıaǵa qolbasy ǵyp taǵaıyndap edi. Sonan beri bir aı ótti. Qazir ózine-ózi qoja. Kolchaktan da, Joǵarǵy Stavkanyń jylpyldaǵan jas ofıserlerinen de aýlaqtap, irgesin bólek salyp aldy. Tek Ombydan qashyqtap ketkeli armıany azyq-túlik jaǵy qınady. Keıingi kezderi qyrǵyn urystar kúsheıip, oq-dári, qarý-jaraq jaǵy da taqyl-tuqyl jetispeı qap jatady.

Osy jaǵdaı janyn qınap júrgende bir kúni ony Ombyǵa shaqyrdy. Ombyǵa kelgen kúni keshkisin Mınıstrler Keńesiniń májilisi boldy. Májiliske úsh armıanyń qolbasshysy túgel qatysty. Jol soǵyp sharshap jetken qolbasshylar yqylassyz, enjar otyrǵan. Ásirese, general Chernov qalǵyp kete berdi. Basy qatty aýyryp, synyp barady. Májilis tún ortasy aýa bergende aıaqtaldy. Uıqy basqan boıyn oryndyqtan ázer qozǵap, syrtqa shyqqanda kózi túk kórmedi. Tek qarańǵyǵa úırengesin ǵana májilisten taraǵan kisilerdiń esik aldynda turǵan mashınalarǵa asyǵys otyryp, jónelip jatqanyn kórdi.

General Chernov jaıaý ketti. Kip, las qalanyń japyraıǵan alasa úıleri uıqyda. Terezeler kózin jumǵan. Tań taıaý sıaqty. Kóp kisi jınalǵan zal japyryq, yssy bop edi. Syrtqa shyqqan boıda tań aldynda salqyndaıtyn daǵdyly Sibir yzǵary sezildi. Kóshede tiri jan joq. Tek oqta-tekte atty patrúlder kezdesedi. Júzbe-júz qarsy kep qalǵanda bolmasa, qarańǵy kósheniń bir basynda ketip bara jatqan beısaýat kisige burylyp baryp tekserip jatpaıdy eken. «Sen tımeseń, men tımen» degen enjar kóńilmen at ústinde qalǵyp, tas kósheni taqyldatyp bastyryp ótedi. «Jany ashıtyn bir jan joq. Bári nemquraıdy qaraıdy» dep oılady Chernov. İle-shala myrs etip kúlip jiberdi. «Osy sezimdi Kolchak tóńiregindegiler estise, meni tirileı tútip jer edi ǵoı» dep oılady. Onsyz da osy kúni kóp nárseden úndemeı qutylatyn bop júr. Búgingi májiliste de qaısybir máselege kelispeı qarsy bop otyrsa da, ol biraq jumǵan aýzyn ashqan joq. Qol astyndaǵy áskerge tikeleı qatysy bar másele bolmasa, basqa áńgimege aralasýǵa zaýqy bolǵan joq.

Uzyn stoldyń eki betin ala jaıǵasqan kil qasqa bas, buǵaqty, semiz kisilerdiń arasynda jalǵyz bul ǵana súlesoq, enjar. «Tezirek bitse eken» dep otyrǵan-dy.

Májilis sońynda Ombyǵa odaqtas elderdiń elshileri kele jatqany sóz boldy. Jurt tyna qap, tegis Kolchaktyń aýzyna qarady. Osyǵan deıin de elshiler keledi degen sybys úıden-úıge tarap, qala ishi qulaqtanyp qalǵan. Eki adam kezdesse, amandyq-saýlyqtan buryn bir-birinen «Elshiler kele jatyr deıdi ǵoı» dep suraıtyn. Eleń-alańda kóshe sypyrǵan shaldar men nan dúkeniniń aldynda óshirette turǵan qatyn-balalar, temir jol jumysshylary qulaǵy túrik júrgen-di. Endi búgin sol astyrtyn habar rastalyp, Mınıstrler Keńesiniń resmı ashyq májilisinde, Kolchaktyń óz aýzynan estigende, qoryqqany, álde qýanǵany belgisiz, úkimet músheleri demin ishine tartyp tyna-tyna qaldy.

General Chernov uıqy qysqan kózin ázer ashyp, qasynda otyrǵan kórshisi — saýda mınıstrine qarap edi; o da qapylysta soqqy tıgendeı, tapyraıǵan qasqa basyn ıyǵyna tartyp myqshıa qapty. Astyndaǵy oryndyq ántek syqyr etse de, selk ete qap otyrǵan. Kenet ol kútpegen jerden atyp túregeldi.

— Myrzalar... Myrzalar, mynaý ǵajap boldy ǵoı! — dep aıqaılap jiberdi. Biraq sol sátte jym bola qap, «bunym qalaı shyqty?» degendeı áýeli qasyndaǵy kisilerge, onan Kolchakqa qarady.

Myna kele jatqan baı eldiń elshileri. Estýi boıynsha bulardyń qaı-qaısysy da ana jaqtaǵy ózderiniń úkimeti atynan tótenshe quqyq alyp kele jatyr. Kolchak úkimetiniń basyna túsken qazirgi tańdaǵy qıyndyqty óz kózderimen kórip-bilip, qajet dep tapsa qolma-qol járdem bere alatyn shamasy bar. Endeshe, mynalardyń istep jatqany ne? Erteń elshiler kelgenshe Reseı basyna úıirilip turǵan qater men qıyndyq jaıyn osy qazir óz arasynda talqyǵa salyp aqyldasyp alsa qaıtedi? Sıraǵy shyǵyp, ash-jalańash otyrǵan eli bar. Uzaq soǵystan aq ıyq bolǵan áskeriniń hali anaý. Halyq narazylyǵyn kúshpen basyp otyr. Shydam qanshaǵa jetedi?.. Onsyz da osy kúni orman arasynda partızandar kóbeıip barady. Para, paıda, urlyq anaý — etek alyp ketken. Heshe túrli alaıaq sumdar adal jandardyń arasyna iritki salyp, birdi birge aıdap salyp, atystyryp-shabystyryp otyr. Osyny nege oılamaıdy? İzdeseń qolǵa túspeıtin yǵaı men syǵaılar — Anglıa, Japonıa, Fransıa, Amerıka eliniń tótenshe elshileri Ombyda bas qurǵaly jatyr.

Sony paıdalanyp, elshilerdiń aldyna keleli máseleler qoıatyn oraıy bar edi ǵoı. Onyń ornyna dyńdaı memleket qaıratkerleri osynsha usaqtalyp, erteńgi kúni qonaqtardy qalaı kútip alý jaıyn áńgimelep ketti. Keshegi zamanda patsha aǵzamǵa arnaıy qonaq bop kelgen mártebeli memleket basshylary men qaı eldiń koroli, qaı prınsine qandaı saltanat kórsetip, syı-syıapat istegen máre-sárelerin eske aldy. Endi bir kezde erteńgi qonaqtardy túsiretin ajarly úı izdedi. Sibirdiń kishkentaı qalasynda kóz tartatyn kórnekti úı tipti az. Soǵan qaramastan sońyra ózderi qonaq túsetin úı sánin baıaǵy patsha saraıynyń sán-saltanatymen oısha salystyryp otyryp, endi bir kezde qonaq-asylar, banketter jaıyn áńgimelep ketti. Buǵan bóri aralasty. Birinen-biri qalysqysy kelmegen kisiler Kolchak aldynda qonaqasy jónindegi biligimen kózge túsip qalǵysy kep, biriniń sózin biri bóle bastady. Qyza-qyza kelgende Kolchak aldynda saqtaıtyn iltıpat, ıbalyǵyn da umytyp, dabyrlap ketip edi.

***

General Chernov Ombyda ana sharýa, myna sharýamen shyrǵalyp júrgende ony Joǵarǵy Stavkaǵa shaqyryp alyp, Tústik Armıanyń aldyna jańa mindet qoıdy. Bul buıryq boıynsha Chernovtyń armıasy buǵan deıingi shabýyl baǵytyn ózgertip, endigi jerge Orsk arqyly qazaq dalasyna kirýge tıis. Sonan ary qaraǵan jerde temir joldan bir sát tabanyn aýdarmaı, kúnshyǵysty betke ustap, únemi ilgeri jyljyp, qazaq dalasyna dendep kirip, jolynda kezdesken qarsylyqtardy kúshpen basyp otyryp sonaý shalǵaıda jatqan Tashkentke, onan Hıýa, Buharaǵa jetýge tıis. Al olardyń ar jaǵynda Kaspıı teńiziniń kúlli kúnshyǵys jaǵalaýyna ámirin júrgizip turǵan aǵylshynnyń ekspedısıalyq korpýsyna jetkesin, sol arada dereý kemege otyryp Mahashqaladan túsedi. Onyń ar jaǵynda qol sozym jerde, Qyrym jarty aralynda dál osy kezde Máskeýge shabýyl jasaýǵa ázirlenip, jer qaıysqan qarýly kúshtiń bas-aıaǵyn jınap jatqan baron Vrangelge qosylady.

Buǵan Chernov kelispeı, qasarysyp otyryp aldy. Kelesi kúni de Joǵarǵy Stavkada qyzyl óńesh bop aıqaılasyp, túk shyǵara almaǵasyn Chernov óziniń qashannan beri qanjyǵalas kóri dosy — general Roshalǵa bardy. Kolchak stavkasynda buny qoldaıtyn jalǵyz kisi osy. Bul jáne kóktemdegi sátsiz shabýyldan keıin Kolchaktan endigi jerde urys taktıkasyn ózgertý kerek dep qatty talap etip júrgen kisi-tuǵyn.

General Chernov kelgende myna habardy esitken kóri dosy qyp-qyzyl bop ashýǵa býlyǵyp otyr eken.

— Armıańnyń jaıyn esittiń be?! — dedi ol esikten kirip kele jatqan Chernovqa.

— Bul ózi kimniń basynan shyqqan oı?

— Kim deriń bar ma, qazir bilgish kóp.

— Kolchak pa?

— Kim bilsin?! Noks pa, basqa ma?.. Kim bolsa da, biraq ámir Kolchaktyń atymen beriledi ǵoı.

— Túsinbeımin. Kolchak áskerı kisi ǵoı, tap qazirgideı Reseıdiń taǵdyry qyl ústinde turǵanda qolda bar qarýly kúshti shetke shashaý shyǵarmaı, bir jerge basyn qosyp ustaý kerek emes pe? Bunysy nesi?

— Ony Kolchak seni men menen kem túsinbeıdi. Bul arada basqa bir jaǵdaı bar.

— Qazir bárimizge ortaq bir ǵana jaǵdaı bar emes pe? Qyzyldardyń shabýylyn toıtaryp, ólsek-tirilsek te ózimiz shabýylǵa shyǵýymyz kerek qoı. Samar men Saratovty alyp, bıyl qalaıda. .. qaıtken jaǵdaıda da Denıkın áskerine qosylmasaq, bizdiń bar úmitimizdiń kúli kókke ushty deı ber.

— Seniń óli dámeń zor eken.

— Al, sen she?..

— Bizge ne qarap tur?

— Sonda bulardyń teris isterin de durys deı beremiz be?

— Amal qaısy?.. Seni men biz qazirgideı qıyn kezde bar áskerdiń basyn bir jerge qosyp, kúshimizdi biriktirip alsaq deımiz. Olar tústik armıa Orynbor temir jolynyń boıymen jyljyp, Tashkent, Buhara, Hıýa arqyly Kaspıı asý kerek dep Kolchak atymen ámir beredi. Ony oryndamasqa sharań joq. Oryndaısyń.

— Ombyǵa qater tónip jatqanda qaıdaǵy Kaspııde ne bar bizge?

— Ony Noksten sura.

— No-ks?

— Iá, bul plannyń syryn sol biledi.

— Túsinsem ne deısiń? Sonda bul oı Kolchaktiki emes...

— Árıne, Nokstiki. Onyń ar jaǵynda Anglıa, Fransıa, Japonıa tur.

General Chernov kári dosynyń qasiretke toly qajyǵan júzine «Endi káıttik?» degendeı aqyly dal bop qarap turdy da, bos oryndyqqa sylq etip otyra ketti. Sosyn alaqanymen mańdaıyn arly-berli ysqylap únsiz otyryp qaldy:

— O, Táńirim! Sońyraǵy halimiz ne bolady? Qaıdaǵy bir týzemesterdiń arasynda, sahara shólde qyrylamyz ba? Apyraı, bularǵa ne boldy? Biri qulaq aspaıdy. Endi ne istedik?

— Sen tezirek qaıt.

— Ózim de asyǵyspyn, biraq, Nıkolaı Andreevıch...

— Meniń qolymda ne tur? Bılik analarda. Seniń de, meniń de taǵdyrym solardyń qolynda.

— Endeshe, júrińiz, admıralǵa baraıyq.

— Túk te shyqpaıdy!

— Nege? Sońyra Ombyny qorǵaý úshin de ásker kerek emes pe?

— Kerek. Biraq esińde bolsyn... Já, qurysynshy. Kóziń jetsin, júr, sóılesip kór.

Bul kúnderi Verhovnyı Pravıtel kúndiz odaqtas elderdiń elshilerimen birge bop, Joǵarǵy Stavkaǵa qas qaraıǵasyn ǵana bas suǵyp júrgen-di. Kolchakty kúni boıy kútken generaldar keshke qaraı qaryndary ashqasyn teatr mańyndaǵy kafege bardy. Bunda da uzaq otyra almady, aldyna kelgen asty apyl-ǵupyl iship syrtqa shyqty. Shet jaqtaǵy qarańǵy, las kóshelerdi qoıǵanda, bul qalanyń eń kórnekti kóshesi — Lúbınskıı prospektimen de kún batqasyn jan adam júrmeıtin. Kóshe boıyndaǵy baǵanalarda álsiz fonar jaryǵy syǵyraıady. Anda-sanda qala tynyshtyǵyn kúzetken biren-saran atty áskerler ushyrasady.

Bular jym-jyrt kóshemen únsiz kele jatqan-dy. Baǵana basynda syǵyraıǵan taǵy bir fonarǵa jaqyndap kele bergende Chernov áldene degisi kelgendeı, qasynda otyrǵan serigine kóz tastap edi. General Roshal qaı kezde de etsheń bolatyn. Bylaıǵy kezde de kıteldiń jaǵasyn japyryp, alqymyna syımaı turatyn maıly buǵaǵy ressorly arba shaıqalǵanda dirildep, qoly, ıyǵymen birge búkil maı basqan aýyr denesi shaıqalaqtap qalady eken.

— Nıkolaı Andreevıch, densaýlyǵyń qalaı? — dedi Chernov.

— Ony oılap júrgen men joq. Aıtqandaı, sen qashan qaıtasyń?

— Erteń-búrsigúnderi...

— Meniń ulym Evgenıı senimen birge ketem dep otyr. Aıtqandy tyńdamaıdy, kónbeı qoıdy.

— Balań maǵan unaıdy.

Qart general úndemedi. Azyraq otyryp baryp:

— Jalǵyz balam ǵoı, óziń qamqor bolarsyń, — dep bunyń qolyn syrtynan aqyryn qysty.

Kolchak úkimeti burynǵy Omby general-gýbernatorynyń saraıyna ornalasqan-dy. Bularǵa kirer jerde ishten shyǵyp kele jatqan Kargınskaıa qarsy kezdesip qaldy. Erkek ataýly aldynda erkelep turatyn Ombynyń ataqty ánshisi myna eki qart generalǵa da mıyǵyna kúlki oınatyp, qylymsı kóz tastady da, irkilmeı ótip ketti.

— Admıral ózinde eken, — dedi Roshal.

— Ony qaıdan bildiń?

— Jańaǵy bıkesh sonan shyqty. Esińde bolsyn, Noksten keıingi Omby úkimetindegi myqty — osy bıkesh.

— Bolsa bolar. Orys patshasyn qashanda erkek basqaryp, áıel bıleýshi edi ǵoı.

Kolchaktyń esigi aldynda otyrǵan kómekshisi — ýyzdaı jas ofıser bul ekeýine iltıpat bildirip, lyp etip atyp turdy.

— Admıral ózinde me?

— Azyraq kúte turyńyzdar.

— İshte bireý bar ma?

— Iá, Bobkın.

Chernov betin bura bere myrs etti. Súıtti de, ózderiniń beti qaıtyp qalǵan bıik aq syr esikke arqasyn berip teris qarap otyrdy. Bobkın jýyq arada shyǵa qoımady. Shydamyn taýysqan general Chernov álsin-áli bir turdy, bir otyrdy. Sosyn saǵatqa qarady. Ana joly da admıraldyń kabınetinen shyqpaı, dál osy búgingideı uzaq otyryp alǵan Bobkındi kútip, ábden zyqysy shyqqan-dy. Bir kórgennen-aq osy nemeniń buǵan bas qondyrysy unamap edi. Úırek bas. Qamyt aıaq. Ras bolsa, bul ózi polák kórinedi. Arǵy atasy kezinde patshaǵa qarsy kóteriliske qatysyp, Sibirge jer aýdarylǵan. Ol kezdegi famılıasy — Bonıshevskıı. Bergi jaǵynda Bobkın bop ózgertip júrgen bunyń ákesi bolýy yqtımal.

Já, qalaı bolsa da Kolchak úkimet basyna kelgen kúni osyǵan deıin búkil Ombyda tiri jan bilmeıtin osy bir mujyq taqylettes mojantopaı kisiniń de Sibir aspanynda juldyzy jarqyrap shyǵa keldi.

Omby úkimetiniń sharýashylyǵyn basqaratyn Bobkınniń resmı qyzmeti shamaly bolsa da, qazirgi qudireti, tipti, álemet. Ombyǵa kelgeli osy kisi jóninde Chernov talaı qyzyń áńgime esitti. Bul ózi shala saýatty, dóreki, doǵal basymen zamana aǵymyn ańǵarýǵa kelgende sonshalyq júırik kórinedi. Bylaıǵy jurt patsha qulaǵan kúnnen bastap ekige qaq jarylyp, biri — jolymyz boldy, endi qaryq boldyń, keneldik dep kúpsise, ekinshi jarty — sý túbine kettik, qurydyń dep, dúnıeden baz keship, qaralaı túńilip jatsa, bul solardyń birde-birine aralaspaı, ún-túnsiz júripti de, qalaıda, áıteýir yǵytyn taýyp, Kolchaktyń ishi-baýyryna kirip ala qoıypty. Qaı dáýirde qalaı ómir súrýdiń retin kókiregi kósh jerden sezip turatyn Bobkın patsha taǵy qulap, patshalyq joıylǵanmen, eldi, jerdi bıleıtin bireýdiń bolatynyn bilgen. Kerek bolsa, osy dúnıeniń, tipti, tas-talqan tal-bereni shyǵyp qırap, aty-zaty ózgerip, qalasa, ol Kerenskııdiń «Ýaqytsha úkimeti» atana ma, ne álde Kolchaktyń «Sibir úkimeti» atana ma, meıli. Sonyń bárinde de jalǵyz kisi qojalyq etse bolǵany. Qalǵan kóptiń bári bunyń, Bobkınniń dál ózindeı malaı. Onan góri kishirek oryndaǵy shaǵyn laýazymdylar da malaı. Al olardyń arǵy jaǵyndaǵy sonaý shubartqan qara nópir kóp halyq bolsa-bolmasa da, dál bir uryǵa tonalǵan kisideı baılyq-barlyqtan, ataqtan, shen-shekpennen jurdaı bolǵan óńsheń qara sıraq malaılar.

Sony bilgen Bobkın búkil Sibir úkimetinde bir ǵana kisiniń qulqyn tabýǵa tyrysty. Sonyń qulqyn tapsa, soǵan qyzmeti bolǵany, Omby úkimetindegi qalǵan kóp malaı, tipti, árilese, shen-shekpeni bar malaılar da buǵan túk isteı almasyn bildi. Qyzmeti Kolchakqa jaqqasyn ol endi qalǵan jurtty kózine ilmedi. Tipti, kerek dese Kolchaktyń ózi kótergen keıbir jylpos jas mınıstrler sóz bola qalsa, bul beti-aýzy tyjyrynyp: «Áı, sony qoıshy. Onyń qalaı joǵarylap júrgenin bilem», — dep qolyn bir silteıtin. Shynynda da, Bobkın «úkimet» múshesi bop júrgen pysyqaılardyń qaısysy qandaı jolmen joǵarylap ósip jatqanyn biletin.

— O, Jasaǵan! Bul dúnıe ne bop ketken?.. — dedi Chernov. Qart general kózin ashty. Aýzyn alaqanymen basyp esinep aldy.

— Dúnıe buryn qalaı bolsa, qazir de solaı. Túk ózgergen joq. Noks pen Kargınskaıadan keıingi Omby úkimetiniń qazirgi myqtysy osy kisi.

— O, Táńirim!.. — dedi Chernov kúrsinip: — Qudiretiń kúshti ǵoı seniń.

Qart general kúldi:

— Jer táńirisiniń qasynda kók Táńirisi túk bolmaı qaldy ǵoı.

— Iá, ıá, Táńiriniń tiri janǵa jazyǵy joq. Dúnıeni búldirip jatqan mynalar.

— Tipti, tergeýsiz ketti. Qalaı búldirse de, ornynan qashan túsip qalǵansha, bulardyń bir isin teris dep aıta almaı, ishińnen tynasyń da júresiń.

— Qyzyqsyz, Nıkolaı Andreevıch. Teris istese Táńiri bola ma? Qudaılar qatelespeıdi ǵoı.

— Tek osy qurǵyrlar kóbeıip barady. Kókte bir Qudaı, jerde bir bastyq bolsa qandaı jaqsy bolar edi.

— Qazir ózi de soǵan kele jatyr. Já, myna úırek bas qashan shyǵady?

Osy kezde bulardyń beti qaıtyp turǵan bıik aq syr esik dybyssyz aqyryn ashylyp, arǵy jaǵynan keýdesine quddy kópshik tyqqandaı jýan deneli bireýdiń taqyr basy shyǵyp kele jatty. Chernovtyń sózi áser etti me, áıteýir ózi kúnde kórip júrgen Bobkın kenet buǵan aýmaǵan semiz úırek sıaqtanyp ketti. Ásirese, bas súıegi bylqyldaq, balapan kezinde bireý qulaq sheke tusynan alaqanymen qysyp qalǵandaı, shynynda da, aýmaǵan úırek bas eken. Qart general betin buryp kúlip jiberdi.

Bobkın erkek qazdaı qısyq aıaǵymen eki jaǵyna kezek aýdandap, baıpań-baıpań basyp kep, ózine nazar aýdarmaı turǵan general Chernovtyń qolyn qysty.

— Sálemetsiń be, general?

— Sálem!

— Sen osy keshegi bankette bolmadyń ba? Kózime túspediń ǵoı?

Roshal Chernovtyń jeńinen tartty:

— Júr, kireıik. — Esik aldynda otyrǵan jas ofıser lyp etip túregeldi.

Bul ekeýiniń aldynda taǵy da iltıpatpen keshirim surady da: «Admıralǵa sizderdiń kelip turǵandaryńyzdy habarlaıyn», — dedi.

Eki general bir-birine qarap, esik aldynda sharasy quryp turyp qalyp edi. Bobkın:

— Kire berińizder. Qazir bir ózinen basqa eshkim joq, — dep, qısyq aıaǵymen teńsele basyp shyǵyp ketti.

— Jańaǵy senimen amandasty ǵoı? — dedi Roshal.

— Onda turǵan ne bar?

— Sirá, joǵarylaıtyn shyǵarsyń.

— Túsinbedim.

— Sózsiz joǵarylaısyń. Jańaǵy úırek bas ıisti alystan sezedi.

— Amandasqanyn aıtasyń ba?

— Sol az bop tur ma? Osy kisini jek kórem. Jek kóretinimdi onyń ózi de biledi.

General Chernov osy úırek basty kópten beri biledi. Onyń ómir jóninde, adam balasy jónindegi uǵymy men túsinigi tym turpaıy ekenin de biletin. Onyń uǵymynda jer basqan jan ekige bólinedi. Biri — bastyq. Ekinshisi — malaı. Bobkın óziniń malaı ekenin biledi. Ol biraq oǵan arlanǵan da, qorlanǵan da emes. Úıtkeni, kúlli Omby úkimetinde admıral Kolchaktan basqanyń bári malaı. Mınıstrler de malaı. Sol óńsheń malaılardyń ishinde basqalarǵa qaraǵanda bul qaıta admıral aldynda ózin kúlsheli baladaı erkin de, erkelep te ustaıtyn qadirlileý malaı kóretin. Bobkın ózin álgilerdiń jek kóretinin biledi. Olardan da basqa Omby úkimetindegi bir-bir portfel ustaǵan sonsha kóp malaıdyń bári-bári buny jek kóretinin, tipti, qaısybiriniń atarǵa oǵy bolmaı, sharasy quryp júrgenderin de biledi. Bul biraq renjý ornyna áldenege ishinen nasattanyp, myrs etip kúletin de qoıatyn. Áıtse de, kisige óziniń malaı ekenin seziný qandaı qıyn. JIac birdeńege tula boıyn bylǵap alǵandaı, kisiniń ózinen-ózi jıirkenetin kezi de bolatyn shyǵar-aý. Endeshe, álginiń ózine uqsamaıtyn kisilerge iltıpat bildirip turatyny sonan ba? Eger, solaı bolsa, myna úırek bas onsha sanasyz da bolmas. Al sanaly kisige malaı bolý qandaı azap?!

— Kirińizder! — dedi jas ofıser esik ashyp.

Úlken kabınettiń tup jaǵynda otyrǵan Kolchaktyń bet óńi kómeski. Tek ıyǵyndaǵy admıral pogonynyń altyn zeri kúńgirt qubylady. Kolchak gazet ustaǵan qoly tizesine túsip, ústine kirgen eki generalǵa bet óńi kirbıip qarady.

— Admıral myrza, meniń armıam jaǵdaıyn esitken bolarsyz, — dedi Chernov meılinshe salqynqandy bolýǵa tyrysyp.

— Esittim.

— Eger tez arada osy jaqqa alǵyzbasańyz...

— Joq, bul jóninde áńgime qozǵamańyz!

— Endeshe, bizdiń halimiz keleshekte budan da qıyndaıdy. Admıral myrza, sorly Reseıdiń taǵdyryn shyn oılaıtyn bolsaq, keleshek urpaqtyń qarǵysyna qalǵymyz kelmese...

— Já, general! Aıttym ǵoı, bul jóninde, tipti, áńgime qozǵamańyz. Odaqtas elderge ýáde berip qoıǵam. Taǵy qandaı sharýańyz bar?

— Endigi jerde sizderden qashyqtaı beremiz ǵoı. Qatynas ta qıyndaıdy. Sońyra, tipti, habar-osharsyz qalatyn shyǵar...

— Já, já, tym saryýaıymǵa salynyp kettińiz. Qıyndyq bolady, árıne. Biraq tap siz aıtqandaı bola qoımas. Káne, sharýany aıta otyryńyz.

— Qarý-jaraq jetispeıdi. Osy joly, tym qurysa, sizderden qarý-jaraqty jetkilikti ǵyp ala ketýim kerek.

— Keıin... Oılastyryp kórermiz.

— Joq, admıral myrza, osy qazir bolmasa, keıin múmkin bolmasyn bilem.

— Siz kete berińiz. Ana jaqta áskerińniń hali qıyndap barady.

— Sondyqtan da qarý-jaraq kerek.

— Artyńyzdan ile jóneltem. Bir oboz ǵyp jermen jóneltem. Bas-kóz bop aparatyn senimdi ofıser bar.

— Ol kim?

— Qazir osynda keledi. Kóresiz.

General Chernov admıraldyń bunda kelip jatqan baı elderdiń baby qatty elshileriniń kóńilin tabam dep basy qatyp sharshap júrgenin kórip otyr. Kolchak kózin kótermeı, suq saýsaǵymen stol shetin tyqyldatyp otyrdy da, kenet kútpegen jerden basyn kóterip aldy.

— Sizge kópten beri aıtsam ba dep júrgen sózim bar edi. Estýim boıynsha, qaraýyńyzdaǵy kisilerdiń taǵdyryna nemquraıdy qaraıtyn kórinesiz. Shtabyńyz jumys istemeıdi. Soǵysta erlik jasaǵan ofıserler men soldattardy ordenge usynǵan áli birde-bir qaǵaz kózime túsken joq.

— Ol jóninen kinálimiz.

— Bularyń jaramaıdy. Adam taǵdyry oıynshyq emes.

Osydan barǵan boıda...

İshke podpolkovnık Fedorov kirdi. Joǵarǵy Stavkanyń kezekshi generalynyń qyzmetin atqaryp júrgen ofıser.

— Podpolkovnık Borısov jóninde qandaı ámir berip edim? — dedi Kolchak oǵan.

Fedorov birden jaýap bere almaı, kúrmelip qaldy. Taıaý kúnderdiń birinde Kolchaktyń ámirimen Kargınskaıanyń qazirgi kúıeýi Borısovke polkovnık ataǵyn berý jóninde Joǵarǵy Stavkaǵa dokýment túsken-di. Fedorov: «Sulý kelinshektiń kúıeýi bolǵannan basqa orys áskerine sińirgen eńbegi joq», — dep Borısovtyń qaǵazyn kidirtip tastaǵan. Bul jaǵdaı Kolchaktyń qulaǵyna tıdi. Jáne elshilerge qonaqasy beretin kúni Kargınskaıanyń ózi aıtyp edi. Qonaqasyǵa shaqyrylǵan halyq tegis jınalyp bolǵan kezde Kolchak kelgen-di. Ózine qurmet kórsetip, qaq jarylyp turǵan jıynnyń arasymen júrip kele jatqan admıral bir kezde tór jaqta turǵan Kargınskaıany kórip, ádeıi burylyp baryp qolyna eńkeıip edi. Ánshi áıeldiń qolyna erninen buryn Kolchaktyń qolaǵashtaı murnynyń mup-muzdaı ushy tıip ketti de, Kargınskaıa qolyn tez tartyp aldy. Kolchaktyń kózi Kargınskaıadan keıinirek turǵan Borısovke túsip:

— Búgin men seni polkovnık dárejesimen quttyqtaımyn ǵoı dep kelsem... Aý, bul qalaı? — dep edi, Kargınskaıa mıyǵynan kúlip:

— Meniń kúıeýimnen kiná joq, kiná ózińizde. Bergen ýádeńizdi oryndaı almaı júrgen ózińiz, — dedi.

— Jo-joq, múmkin emes... — dedi Kolchak. — Men sol boıda ámir bergem.

— Endeshe, bul Ombyda Pravıteldi de tyńdamaıtyn kisi shyqqan boldy.

— Ol kim?

— Kolá, sol... Sol ózi kim edi?

Borısov áıeliniń qulaǵyna eńkeıip sybyr ete qoıdy. Kargınskaıa kúlip: — Iá, Nekıı Fedorov... Legok na pomıne. Mine, onyń ózi de keldi, — dep, esikten kirip kele jatqan Fedorovty ıegimen nusqaǵan-dy...

— Borısov jóninde men qandaı ámir berip edim? — dedi Kolchak.

Fedorov túk saspaǵan kúıi Kolchakqa týra qarap turyp, dárejesin joǵarylatqandaı Kargınskaıanyń kúıeýiniń Otan aldynda eshqandaı eńbek sińirmegenin aıtyp kele jatyr edi; onsyz da ózin ázer ustap turǵan admıral:

— Ah, ty shenok! — dedi túsi qatty buzylyp. Sosyn Fedorovtyń ıyǵyndaǵy pogondy julyp aldy da, qasynda turǵan qart general Roshalge:

— Myna kúshikti Tústik Armıaǵa jiber! Razjırel! Obnaglel! — dep ámir etti.

Qart generalǵa salsań da jalǵyz Fedorov emes, shtab mańynda júrgen jelókpelerdiń bárin alastap qýý kerek.

— Osy jaqta otyryp «Jeńis, jeńis!» dep shýyldatýshy edi. Al endi jeńistiń qandaı bolatynyn soǵystyń ishine barǵasyn kórersiń, — dedi qart general.

Qup-qý bolǵan Fedorov pogonsyz ıyǵy salbyrap, súlelenip basyp shyǵyp ketti...

Osy kúnniń erteńine general Chernov áskerine qaıtty. Ombydan poıyzben shyqqan-dy. Qaıtýdaǵy joldyń ekinshi kúnine qaraǵan eleń-alańda kólikterin qaldyryp ketken Qorǵan qalasyna jetti. Qasynda bir top kisi. İshinde rotmıstr Roshal.

Poıyzdan túsip, mashınaǵa aýysyp otyrǵasyn da júristeri ónbedi. Jol nashar. Jáne ilgeri júrgen saıyn qyzyldar qýyp kele jatqan Kolchak áskeriniń jaraly soldattary ushyrasa bastady. Bosqan halyq. Ebil-sebil ásker. Shubyrǵan jaıaý-jalpy kisilerdiń arasynda dońǵalaǵy syqyrlaǵan arbalar, ashanalar, júk tartqan obozdar aqyryn jyljyp ótip jatyr, ótip jatyr.

Bir kezde ofıserlerdiń semálary ushyrasa bastady. Kóbi jaıaý. Kóligi bary da kelisip turǵan joq. Sary ala balshyqqa baýyry bylǵanǵan arba ústinde júdeý áıelder shúıkedeı bop búrisip otyr. Jol boıy general Chernovtyń esinen keshegi odaqtas elderdiń elshileri bir sát shyqpaı qoıdy. Omby úkimeti qaıtse kóńilin tabam dep jalpyldasa da, olardyń nege ishteri jibimeı, ún-túnsiz ketken sebebin bul endi túsindi. Iá, olar Kolchaktan túńilip ketti. Apyraı, Kolchak bulardyń sońǵy úmiti edi-aý. Bunan da eshteńe shyqpady.

***

Aqtóbe qalasyn qorǵaǵan qyzyldar kútpegen jerden qatty qarsylasyp edi. Chernovtyń áskeri qalany qorshap alatyn bolǵasyn ǵana qyzyldar lajsyz keıin shegindi. Kún keshtete aqtar Aqtóbege kirdi. Jas maıor urys bop jatqan jerden quıyndatyp shaýyp kep, qara ter bolǵan attyń basyn general Chernovtyń dál qasyna kelgende bir-aq tartty.

— Qolbasy myrza...

General qamshy ustaǵan qolyn kóterdi:

— Adal qyzmetińe raqmet!

— Rad staratsá!

— Shyǵyn kóp pe?

— Ázir belgisiz. Anyq málimet joq...

— Qyzyldardan qolǵa túsken bar ma?

— Bilmedim, bar bolsa bar shyǵar...

— Rotmıstr Roshal qaıda?

— Qalaǵa birinshi bop kirgen ásker arasynda ketip bara jatqanyn kórgem.

— Aman ǵoı, áıteýir?

— Onshasyn bile almadym, qolbasy myrza.

— Taýyp al. Tiri bolsa, maǵan tez jetsin.

Maıor at basyn asyǵys buryp, kelgen izine qaıta saldy.

General Chernov sońynda ıirilip turǵan nókerine burylyp qaramastan astyndaǵy aqboz arǵymaqty tebinip qaldy. Aq arǵymaq á degende aıaǵyn kibirtiktep alsa da, biraq ile-shala tez tóselip, baýyryn kerip, kósile jónep ketti. Sońyndaǵy únsiz top attaryn amalsyz qamshylap, tekirektep jelip otyrdy. İshinde Elaman bar. Rza men Álı qasynan eki eli qalmaı, qatarlasyp úzeńgi qaǵysyp otyr. Elde qalǵan mal-jandy syltaýratyp, bul jerden bas amanda tezirek ketkisi kelse de, biraq general kidirtip júr. Ádepkide odaqtas elderdiń áskerı mamandary keledi dep irkip edi. Keıingi kúnderi olar kelmeıtin bopty degen sybys shyqty. Biraq onyń esesine, shtab tóńiregindegi ofıserler arasynda basqa bir áńgime aıtyla bastady. «Kolchak bularǵa qısapsyz kóp qarý-jaraq jiberipti. Sol kelgesin kúsheıemiz» degen sóz bundaǵy jurtqa jeleý bop barady. Elamannyń syrt túri salmaqty. Túk bilmegen kisishe qannen-qapersiz mańqıyp júrse de, úıde de, túzde de qulaǵyn túrik ustady. Jol júrgende general Chernovtyń qasyna jaqyn bolýǵa tyrysady. Taqa bolmaǵanda kóp dúrmektiń arasyna ilesip, atyn quıryqtastyryp otyrady.

Elaman kele jatqan qarý-jaraq jóninde áli anyqtap bile alǵan joq. Tezirek qaıtqysy kep asyǵyp ta júr. Bular keshikken saıyn Dákovtyń da záresi qalmaı júrgenin biledi. «Aqtóbeden keıin qalaıda ulyqsat alyp, qaıtýym kerek» dep túıdi.

İlgergi jaqtan shań kórindi. İle-shala tory sholaq atty jas ofıser aǵyzyp kep, generaldyń aq arǵymaǵyna tumsyq tireı toqtady. Oń qolyn moınyna asyp apty. Aq márli syrtynan qan bilinip tur.

— Komandashy myrza...

General Chernov jas ofıserge renishti júzin jartylaı buryp:

— Urysqa kirýińe qarsy ekenimdi bilesiń. Álde erligińdi kórsetkiń keldi me? — dedi aqyryn, biraq zildi únmen.

— Keshirim ótinem.

— Qolyńnyń jaraqaty... qalaı?

— Túk te emes. Súıegi aman.

— Bizden shyǵyn kóp pe?

— Itter qatty qarsylasty. Kisimizdi qyryp aldyq.

— Qolǵa túsken... tutqyn bar ma?

— Joq.

General Chernov atyn tebinip qaldy. Jas ofıser qolbasymen qatarlasyp kele jatyp, artyna álsin-áli jaltaqtap qaraı berdi.

— Mynaý... kim?

— Bizdiń odaqtasymyz.

— Hanba?

— A?

— Sizge qyrǵyz-qaısaqtyń hany keldi dep estip edim.

— Kishkene kóńil delbep qoıý úshin ony osylaı ataǵanymyz da durys bolar, — dedi Chernov ezý tartyp.

Jas ofıser qolbasynyń arǵy jaǵyndaǵy ashshy mysqyldy ańǵarǵan joq. Ol tek myna sary ala ıyq nókerdiń arasynda bundaǵy bir jannan qymsynbaı, ózin emin-erkin ustap kele jatqan ala kóz qazaqqa qaraǵan saıyn: «Han bolsa bolar» dep oılady. Ústindegi kıimderi de hanǵa laıyq. Eptep shalǵysyna aq túsken qoıý qara murty da ana qoqań murny men er tulǵaly iri bitimine úılesip tur. Ana qarashy, qasyndaǵy bir kisige den qoıyp qaramasa da, jol ústindegi bar qybyr-jybyrdy ala kózdiń qıyǵymen baqylap keledi. «Jurt aıtatyn shyǵys halqynyń zymıandyǵy» dep túıdi ishinen.

— Myrza! — dep general Chernov sońyndaǵy kóp nókerdiń arasynda kele jatqan Elamanǵa moınyn burdy. Elaman atyn tebinip qatarlasa berdi.

— Myrza, tanysyńyz, rotmıstr Roshal. Meniń qatty syılaıtyn dosymnyń balasy.

Elaman jas ofıserdiń bet óńine alǵash ret anyqtap qarady da, kózin tez taıdyryp áketti. Sonan soń qamshy ustaǵan qolyn keýdesine qoıyp, qundyz bórik kıgen tákappar basyn taǵzym etip sál ıdi.

— Mártebeli myrza, sizben tanysqanym úshin ózimdi baqytty sanaımyn.

— Men de.

— Dosymnyń dosy maǵan da dos.

Rotmıstr Roshal buǵan oraı qalaı jaýap berý kerek ekenin bilmedi. «Týh, saıtan alǵyr» dep ishteı yńǵaısyzdanyp, qysylyp qaldy da, qara murtty qazaqtan kózin qashyrta berdi.

Elaman bir kórgen kisisin umytpaıtyn. Myna jas ofıserdi kórgende onyń esine ana jylǵy túrik jeri tústi. Qaqaǵan qys. Qar basqan taýly-tasty dala. Súzek tıip qyrylǵan jumysshy batalóny. Ólgen-tirilgenine qaramaı túrik jerine ilgerilep suǵynyp kirip bara jatqan orys áskeriniń sońynan ilesip otyryp qarý-jaraq, azyq-túlikpen qolma-qol jabdyqtaý asa qıyndaǵan bir kezde keıingi jaqtan jumysshy batalóny keldi. Qazaq, ózbek, qyrǵyz jigitteri oq pen ottyń ishinde súrinip-jyǵylyp júrip, túrikter qıratyp ketken temir joldy qaıta salyp jatty. Álsiz kisilerdiń isi ónbegen soń orys áskeriniń joǵarǵy bastyqtary bularǵa bir eskadron áskerdi kómekke jiberdi. Raıjan súzekten turǵan, álsiz. Tarǵyl bet soldat... áı-shaı joq, ony qamshymen betine tartyp qaldy... Sondaǵy atty ásker eskadronyn bastap ákelgen ýyzdaı jas komandır osy! Osynyń dál ózi! Sondaǵysynan bet óńi ózgerip jarymaǵan. Dárejem de óspegen. Sol jolǵy Roshaldyń astyndaǵy qara qasqa atqa deıin esinde. Elaman biraq bul ofıserdiń ózin tanymasyn bildi. Esine salyp aıtyp berse de bilý-bilmeýi neǵaıbyl.

— Qolyńyzdyń qany tyıylatyn emes qoı, — dedi Elaman.

— Iod jaǵý kerek.

— Joq, kıiz kúıdirip basqan jaqsy.

— Ne?!

— Kıiz kúıdirip basý kerek. — Rotmıstr Roshal kúldi.

— Erkińiz bilsin, — dedi Elaman.

— Qazir dárigerge durystap tańǵyzyp alam.

— General sizdi jaqsy kóredi eken.

— Ákem ekeýi bala kezderinen dos.

— Ákeńiz qaıda?

— Ombyda. Osy sizdiń esimińiz?..

— Táńirbergen.

— Qalaı... Qalaı dedińiz?

— Táńir-ber-gen.

— Tanır... br-r-br-r... týh, saıtan alǵyr! — dedi Roshal kúlip.

— Oqasy joq.

Osydan keıin bul ekeýi taqym jazbaı qatar júrip otyrdy. General Chernov anda-sanda artyna burylyp, bul ekeýine kóz sap qoıady. Urysqa kirip shyqqan jas ofıserdiń jeligi áli basyla qoımaǵan. Ala kóz qazaq anda-sanda basyn bir ızep kúlip qoıǵany bolmasa, úndep jarymady. Jol boıy qatty kúlip, aýyz jappaı sóılep kele jatqan jalǵyz Roshal ǵana.

— Qazaq handarynda garem... Garem degenniń ne ekenin bilesiz be?

— Álbette. Bizde tek ony haramhana deıdi.

— Demek, sizderde de bolǵany ǵoı?

— E, haramhanasyz han bola ma?!

— Solaı ma?!

— Halyq han saılamas buryn, taqqa otyrǵyzardyń aldynda bolashaq hannyń áıelderi turatyn altyn saraı salynady.

— Qansha áıelge úılenýge haqy bar?

— Ony hannyń qalaýy biledi.

Rotmıstr Roshal ishek-silesi qatqansha kúldi. Onda da jaraqatty qoly aýyryp bara jatqasyn sól tyjyrynyp baryp toqtady. Elaman myna jas ofıserdiń elgezek bala minezin unatyp, salmaqty júzine sál-pál ǵana kúlki tepsinip, jymıyp qoıdy.

— Tan... Tanır... Tanırbr-r... — dep Roshal taǵy da óziniń oınaqy bala minezine basty, — keshirińiz, myrza, esimińiz qalaı edi?

Bul onyń besinshi, álde altynshy ret surap turǵany. Soǵan oraı Elaman da ázilge shaptyryp kúlip jaýap berdi:

— Baıaǵyda bizdi oqytqan molladan bir bala sabaq aldy. «Álip» degen arap árpi uzyn taıaqsha bolady. Osy áripti molla qaǵazǵa tiginen bir tartyp qalyp: «Aýmaǵan naǵyz taıaq» dep túsindirip edi. Jańaǵy bala «álipti» jyl boıy jattaı almaı qoıǵany bar emes pe?! Molla surasa áliptiń aty aýzyna túspeıdi de, taıaq dep jaýap beredi. Sonymen bir jyl ótti. Kelesi jyly balalar oqýǵa qaıta jınaldy. Óshigip alǵan molla álipti qaıta suraǵanda, álgi balanyń «taıaq» dep jaýap bermesi bar ma?! Sonda onan molla da túńilip: «Týh, pátshaǵar! Sirá, sen taıaqtan basqany uqpassyń», — dep, qamshymen basyna tartyp qap edi...

Roshal buǵan taǵy máz boldy, jaraly qolyn aýyrsynyp, saý qolymen shyntaǵynyń astynan kóterip alǵan. Sonan bir kezde ol kúlkisinen tyıylyp, bylq-sylq boıyn bılep aldy. Er ústinde durystalyp otyrdy. Elamanǵa buryldy. Birinshi ret osy qazir ǵana kórip turǵandaı, onyń basy-aıaǵyn túgel sholyp ótti.

— Jańaǵy keshe shákirtteı meniń de basymnan taıaq aıyrǵyń kelmeıdi ǵoı, shamasy. Sondyqtan sizdi han dep ataýǵa bola ma? Sizdiń ata-babalaryńyz, shynynda da, han bolǵan shyǵar?

— Iá, ákem de, ákemniń ákesi de han bolǵan. Meniń ózim de hanmyn.

— Mine, mynaý Aqtóbe! — dep, bulardyń keıingi jaǵynda kele jatqan bireý oqys aıqaılap jiberdi. Elaman jańa baıqady: qyrǵyn soǵystan keıin bosaǵan Aqtóbe qalasy sonaý etekte, shań men tútin astynda tunshyǵyp jatyr eken. Ár jerden órtengen úıler tútep janyp, qaraqoshqyl tútin burq-burq etedi.

***

Rotmıstr Roshal Ombydan kelgen bette qolbasyǵa adútant bop taǵaıyndalǵan-dy. Sonan beri ol at ústinde. Qolbasydan qolma-qol oryndaıtyn tyǵyz buıryqty ala sala quıyndatyp polkke shabady. Onan izinshe keri qaıtyp, ana jaqta alaqıǵash urys ishinde júrgenderdiń habaryn jetkizedi. Alǵashqyda osy tirligi ózine unaǵan-dy. Keıin onan da zeıini shyǵyp, urysqa jiberýin surap edi; qolbasy qulaq aspady. Bul jóninde tipti sóıleskisi kelmeıtin syńaı tanytqasyn bu da qasaryspady. Keıin bir sylasy bolar dep oılady da, óziniń ánebir Ombyda júrgendegi úırenshikti ádetine basyp báıgige tikken basty otqa da, sýǵa da saldy. Bul kúnderi ol tek jalǵyzdyqtan ǵana qoryqty. Ózimen-ózi sál ońasha qalsa qaıdaǵy-jaıdaǵy kóńilsiz oılar basyna kep, salǵan jerden anasy esine túsedi. Qazir qaıda ekenin de bilmeıdi. Óli-tirisi de belgisiz. Buryn qasynda kelini bolǵandy. Qazir jalǵyz. Qazir jurttyń bári jalǵyz. Ákesi de jalǵyz. Bunyń ózi de jalǵyz. General Chernov ta, Kolchak ta jalǵyz. Sony tek aqymaqtar ǵana bilmeıdi. Al aqyldylar bilse de, bile tursa da bilmegensıdi. Bir esepten so da durys. Ózińdi óziń aldarqat. Joqtan jubanysh izde. Senbesińe sen. Mańdaıyńa jazylǵan bir tutam tirlikte tynysh ómir súrgiń kelse de ózińdi-óziń aldarqat. Jubat. Ombydaǵy jalǵyz jubanyshy... Kún-kúnimen, tún-túnimen ishti. Qaısybir esinen tana ishkende bolmasa, bul qalǵan ýaqyttyń bárinde de úıge kep qonatyn. Sol kúni... Iá, sol kúni de tań aǵaryp atqanda joldastary úıge ákep esikten kirgizip jibergen edi. Sol kúni qaıda barǵanyn, kimmen bolǵanyn bilmese de, bir ǵajaby úıge kelgeni esinde. Sý ishkisi keldi. Biraq sýdy qaıdan izderin bilmeı shaıqalaqtap turǵanda kózi kıimsheń boıymen kresloda uıyqtap otyrǵan ákesine tústi. Appa basy, ıyǵy, qoly salbyrap, búkil bar denesi aýyr salmaqpen shógip ketipti. Bul tóbege urǵandaı tura qaldy. Ýdaı mastyǵyna qaramastan uıaldy ma, qaıtti, áldekimge sus jaıyp «tss-s», dep suq saýsaǵyn bezeı qoıdy. Etigin sheshti. Basqa kıimderin de bir-birlep sheship, kórpe astyna kirip jata qalǵysy kep edi; oǵan biraq óńirindegi túımege qolyn apara bergende saýsaǵy jýyspaı, túımeni tartqylap otyrdy da, sylq etip qulaı ketti. Sonan erteńine tús aýa oıandy. Ot jaqpaǵan úı yzǵyp tur eken. Ákesi jumysqa ketipti. Birge turǵany bolmasa, áke men bala birin-biri kórmegeli qashan?! «İshýdi qoıam. Vse. Vse» dedi. Telefon shyldyrady. Elshilerdiń qurmetine qonaqasy beredi eken. Soǵan buny da shaqyrdy. Bul bas suǵam da ketem dep edi; kóńili ketip júrgen aqsary kelinshekti kórdi de aınalyp qaldy. Jurt jınalyp, Ombynyń yǵaı men syǵaılary samaladaı jaryq zalda úıezdegen jylqydaı úıir-úıir bop turǵanda Kargınskaıa keldi. Qazirgi kúıeýi podpolkovnık Borısov. Kargınskaıa kire bergende kóz qıyǵy jas Roshaldy shaldy. İshtegilermen amandaspaı jatyp, birden Roshalǵa bardy. Basqalar sıaqty buǵan da basyn sál ıdi de, Roshal men kúıeýi ekeýiniń arasynda turǵan aqsary kelinshekke buryldy. Kelinshektiń ózinen góri onyń ústindegi etegi malynǵan móltteı qara barqyt kóılegine, sosyn moınyndaǵy alqasyna, altyn saqınasyna qarap, suqtanǵany ma, álde kekesin mysqyl ma:

— Búgin talaı jigittiń júregin dirildetersiń, — dedi de jónele berdi.

Ataqty aktrısa óz basy shúberekke onsha áýes emes-ti. Onyń oıynsha ajarsyz áıelder ǵana o jer-bu jerin shúberekpen qymtaǵyshtaıtyn. Ol, ásirese, osyndaı kisi-qara jınalǵanda Qudaı bergen sulý denesin jurt kózine jalańashtap tosýǵa qumar-tuǵyn. Sondyqtan da, ózge áıelderden góri, ádette onyń kóıleginiń jeńi sholań, ıyǵynyń oıyndysy tómen, omyraýy ashyq bolatyn. Jańa da esikten kire bergende samaladaı úıdiń kúlli bar jaryǵy onyń atlastaı appaq keýdesinde shaǵylysyp, jurt nazaryn tartyp alyp edi. Júrisi de syrbaz. Appaq jumyr bilek dál ana topshy tusynan maıysyp, salaly saýsaqtardy jurt kórsin degendeı jaıyp tastap, eki ıyqtyń basyn kezek yrǵap, jaıqańdap bara jatty. Osy túri quddy kózi túsken erkektiń kóńilin qytyqtap: «Meni kór. Meni kór de ózińniń áıelińe qara» dep, erli-zaıyptylardyń arasyna ot tastap bara jatqandaı.

Bul kezde úkimet basshylary, generaldar, elshiler uzyn stoldyń eki betin ala otyra bastaǵan-dy. Kargınskaıa qasyndaǵy bos orynǵa Roshaldy shaqyryp edi, bul qolyn keýdesine qoıyp, basyn ıdi de, aqsary kelinshektiń qasynda qala berdi. Aqsary kelinshek yrza bop, ishinen túlep otyr.

Yqylas, peıili túgeldeı janyndaǵy jas ofıserge aýǵan bıkesh kesh boıy onyń baýyryna tyǵyla tústi. Onan basqa bir jandy kórgen joq; onan basqa bir janmen tildesken joq; kerek dese úılengeli júrgen jigiti bir qyzaryp, bir bozaryp óz-ózinen búlinip, jaryla jazdap otyrǵanyn da baıqamady. Tipti, onyń álsin-áli qulaǵyna eńkeıip, sybyrlaǵan yzaly sózderin de uqpady.

— Saǵan ne boldy? Ýspokoısá, mılyı, — dep ony balasha aldarqatty da, myna jaǵynda otyrǵan buǵan bar denesimen tyǵyla tústi. Bárinen buryn kóbine-kóp onyń jigitinen ysylǵan Roshal tartynshaqtap otyrǵan-dy. Turyp ketýdiń de esebin tappady. Ári-beridesin ony jek kórip, boıyn tarta bastady. Ásirese, aqsary kelinshektiń naızadaı kirpik astynan janary jalt etip, kóziniń astynan súzile qaraǵanyn unatpady. Dál osyndaı tup-týra kisiniń sezimine shabatyn ázázil sıqyry bar ýytty bir kózdi bul biletin. Iá, biletin. O da munyń qytyǵyna tıip, bir kórgennen-aq baýrap alǵan edi. Iá, ıá, baýrap alǵan. Sol bir tátti uıqy qysqandaı jumyla túsip, janaryndaǵy shoq sónip bara jatady da, kenet bult astynan shyqqan kúndeı, júregińdi dir etkizip kúlimdeı qalatyn uıaly úlken kózdi jaqsy biletin. Bul sol uıaly úlken kezdiń ar jaǵyndaǵy kisini arbaıtyn sıqyrdyń syryn bilmedi.

Syrt keskini eptep syǵan qyzyna keletin qalyń qara shash, qara kóz, aryq qyzǵa bul bala jastan ǵashyq-ty. Tek súıetinin sezdire almady. Jas júrek alaburtyp úzdigip júrgende, bir kúni buǵan qyzdyń ózi hat ákeldi. Burynǵydaı emin-erkin kelmeı, sol joly áldenege jerge kire jazdap, ernin qyrqyp tistep alǵan-dy. Kózin temen salyp tymyraıyp keldi de, átir sepken hatty bunyń qolyna ustata saldy da, úrikken ladtaı ytqyp jóneldi. Hatqa «Seni súıem» dep, nebári jalǵyz aýyz sóz jazypty. Ol kezde aldy-artyn oılamaı, kúıip-pisip júretin kishkentaı qyzdyń ǵashyq bolǵany da qyzyqty. Sezimi de, kitaptan oqyǵan ba, álde estıar qyzdarǵa eliktegen be, kúlki shaqyryp, sóleket kórinetin. Súıetinin qalaı dáleldeýdiń esebin tappaı qınalǵanda shıedeı qyzyl ernin qyrqyp tisteleı beretin. Óz sezimine ózi órtenip, ot basyp júrgen aryq qaratory qyz Roshal túrik maıdanyna júrgeli jatqanda ózin-ózi óltirmek boldy. Onysynan biraq eshteńe shyǵara almaǵasyn yzalanyp jylap jiberip edi. Roshaldy shyǵaryp sap turyp: «Bylaı shyqqasyn oqy», — dep qolyna hat ustatty. Bul joly qyz ǵumyrlyq adal jar bolatynyna aıǵaq retinde qolyn qanatyp, «nekeli jaryń» dep, qanymen aq qaǵazǵa eki aýyz soz jazǵan eken.

Eki jyldaı maıdanda bop qaıtyp kelgende, ol baıaǵy tulymy jelkildegen ap-aryq qyzdy tanymaı qaldy. Bul qansha kúıip-jansa da, qyz oǵan burynǵydaı ólip-tirilgen joq. Qaıta, bul shaqta balǵyn tartqan boıyn jurt aldynda shalqalaı ustap, shaǵyn ǵana mýftadan jel tımegen aq súırik saýsaǵyn aqyryn shyǵaryp, jigitke sozdy.

Roshal qyz ústindegi kıimderden buryn-soń áıel balasynan kórmegen sán baıqady. Móltteı qara beren paltonyń jaǵasy men jeńiniń aýzyna asyl sýsar bastyrǵan. Sýsary asa jalpaq ta, asa jińishke de emes. Basynda da qara beren shlápa. Bir búıirin úlpildek úkimen oqalap tastaǵan shlápa astynan qalyń qara shash burqyrap buıralanyp tur. Qyz sánine kózi túskende bul óz boıynan qysylatyn. Ásirese, alǵash kezdeskende aýzyna sóz túspedi. Qyz da shyn sezimin syrtyna shyǵarmaı, ońashada kezdeskende kóziń tátti uıqy qysqandaı jumylyp kete beretin. Buǵan da birtúrli kirpik astynan alystap buldyrap qaraıtyn ádet shyǵaryp edi... Kerenskıı qulaǵasyn Petrogradtyń bir alaıaǵymen shet elge ketkenin bir-aq esitti. «Iá, qazir jurt bir-birinen qashyp jatyr» dep oılady Roshal. Erteden beri qasyndaǵylarmen isi bolmaı, jalǵyz ózi iship otyrǵan-dy. Kóp uzamaı qyzyp qaldy.

Bul kezde biraz tost kóterildi. Biraz araq-sharap ishildi. Ádette bir-jar rúmkadan keıin kóńildenip sala beretin stol basy bul joly aıaz qysqandaı, qurysy jýyq arada tarqamady. Roshal baıqap otyr. Kolchak ta sony sezgen bolý kerek, Amerıka elshisine burylyp, kóńildendirgisi keldi me, kúldirgi bir áńgime aıtyp edi, onan buryn óz sózine ózi kúldi de, al elshi miz baqpaı sazaryp otyra berdi. Stol basyndaǵy kisiler yńǵaısyzdanyp qaldy. Amerıka elshisine aǵylshyn elshisi renishpen qarady. Osy kesh, ásirese, Fransıa elshisi Kolchakqa erekshe yqylas bildirip, jalpyldap jatyr. Kolchak «úkimetine» ózgelerden góri osynyń jany ashyǵysh ekenin Roshal biletin. Onan basqalarynyń da jaıy buǵan qanyq; ana bir joly áskerı delegasıa quramyna ilesip Vladıvostokta bolǵany bar. Olar jóninde estýi de kóp. Máselen: ser Ellıot oryssha taza sóıleıdi. Onysyn orys halqyna ózgelerden góri óziniń bir taban jaqyndyǵyn tanytatyn týystyń belgisindeı kórip, árdaıym pash etip júredi. Sóz tórkininen búkil Shyǵysty, onyń ishinde, ásirese, Shyǵys Sibirdi jaqsy biletini ańǵarylady. Graf Masýdaıra bulardan bólekteý. Japon dıplomaty ekeni syrt túrinen de, sóılegen sózinen de, aıran shaıqaǵan mesteı byldyrlaǵan tilinen de kórinedi. Tildesip otyrǵan kisisine syryn aldyrmaı, ishiniń bir astaryn búgip qala beretin. Kózildirik kıgen qysyq kózin kisi júzine salmaı, sholaq erin astynan eki qasqa tisi yrsıyp shyǵyp, jyltyr júzi jymıyp qana turatyn. Bir kisiniń saýalyna týra jaýap bermeı, sóz arasyna sóz salyp, túlki quıryqtandyryp bultaryp kete beredi. Suraqqa jaýap bergennen góri basqa kisiden ózi suraǵandy táýir kóretin-di. Olar Kolchaktyń aldyna jıi baryp, jymıyp kúlgenmen, Amerıka elshisiniń álgi astamshyl iriliginen keıin Roshal bulardyń birde-birine senbedi. Reseı jerinde orystyń dám-tuzyn tatyp, odaqtas bolǵansyp júrgenmen, oılary buzyq; bul eldi óz elimen terezesi teń kórmeıdi. Qazirgi Reseıge dál bir qany sorǵalap jaralanyp jatqan iri ańnyń ústinen shyǵyp, árqaısysy ár múshesin bólisip alǵandaı, osylardyń qaı-qaısysy da qyzylǵa úımelegen jyrtqysh. Anyq jyrtqysh.

Rotmıstr Roshal sulý bıkeshtiń jıyn ishinde jalǵyzsyrap qalǵanyn baıqamady. Eki ıyǵynyń basy túsip, tunjyrap otyryp qalǵan-dy. Erteden beri Roshal men aqsary bıkeshti baǵyp otyrǵan Fedorov dál osy kezde túregeldi. Stol basynda otyrǵan jurttyń syrt jaǵyn aınalyp kep, aq sary bıkeshtiń qulaǵyna eńkeıip:

— Myna rotmıstrdi pogonnyń búldirip turǵanyn kórdiń be? Áıtpese, Ivanov marqumnyń «Saharadaǵy Hrıstosynan» nesi kem? — dep kúldi. Bu da osy bıkeshte kóńili bar jigit. Sondyqtan onyń aldynda Roshaldy árdaıym keketip, súıkenip júretin ádeti. Roshal túregeldi.

— Kúl!.. Kúl! — dedi Fedorovke.

— E, nesi bar? Janazada otyrǵanymyz joq qoı.

— Orys halqynyń janazasynda otyrsań da, seniń oıyńa kirip shyǵady deısiń be?

— Aqymaq! — dedi Fedorov.

— Kúl! Kúlip qal. Shet eldiń tabany astynda taptalyp jatqan halyq aryna da kúlersiń sen.

Fedorovtyń araqqa qyzyp alaýrap alǵan beti kenet qany qashyp qup-qý bop ketti. Biraq Roshal tilge kelmeı burylyp júre berdi. Fedorov shalǵaılasa erip syrtqa shyqty. Aqsary bıkesh te olardyń sońynan ile-shala júgirip, Roshal men Fedorovtyń arasynda tura qaldy:

— Myrzalar, bularyń uıat! Qudaı úshin ótinem, qoıyńyzdar. Syrt kisiniń kózine túsip, masqara bop qalarsyzdar.

— Keshirim ótinsin. Áıtpese, men bul balaǵa...

— Er kiside irilik bolý kerek. A vy plebeı, — dedi kelinshek.

— Ne dedińiz? — dedi Fedorov.

— Eshteńe emes. Júrińiz. Birdeńeni búldirip almaı turǵanyńyzda bastyǵyńnyń qolyna tapsyraıyn.

— Qaýpińiz myqty boldy ǵoı.

— Úndemeńiz.

— Joq, aldymen myna kúshik keshirim surasyn, — dedi Fedorov qasarysyp.

Roshal álgi bir aýyr oıdan óli de aryla qoımaǵan-dy. Jarylap shekken temekini laqtyryp jiberdi.

— Keshirim suratam dep áýre bolma. Sosyn, bul arada janjaldasýdyń qajeti bolmas. Erteń de kún bar. Erteń qalaǵan jerińde kezdeselik, — dep oǵan qolyn sozyp edi, Fedorov qolyn bermeı, biraq qyr kórsetip:

— Bolsyn!.. — dedi de, aqsary bıkeshpen qoshtasyp ketip qaldy.

Ońasha qalǵannan keıin sulý bıkesh Roshaldyń qolynan qysyp ustap aldy.

— Munyń arty nemen tynar eken? — dedi ol jas jigitke jabysyp turyp.

— Erteń kórermiz.

— Álgiden qorqam...

— Al men sulý kelinshekterdiń kúıeýinen ǵana qorqam, — dep ol kúldi de, bıkeshti qoltyǵynan alyp, bul kezde bı bastalǵan keń zalǵa bettedi.

***

Aqtar Aqtóbeni alǵan kúnniń erteńine Elaman erte turyp, general Chernovqa bardy. Ózine ıegimen nusqaǵan bos oryndyqqa otyrǵan soń: «Men elden shyqqaly da biraz bopty. Mal bar. Jan bar. Shóp shabatyn da mezgil boldy. Ulyqsat etseńiz, qaıtaıyn», — dep edi, general Chernov únsiz qostap bas ızedi. Kolchak úkimeti atynan Elamannyń keýdesine medal taqty. Osy qazaqtyń yqylasyn ózderine aýdarǵysy kelgen general yrza qyla túseıin degen nıetpen Roshalǵa biraz uzatyp sal dep keńes berdi.

Osy ofıserdi tutqyndap ala ketkisi kelgen Elaman jol boıy qatar kele jatyp oǵan birneshe ret kóz tastady. Roshal búgin bir túrli jabyrqaý. Jolǵa shyqqaly jumǵan aýzyn ashqan joq-ty. Kenet Roshal myrs etti. Kóldeneńnen kóz salǵan Elaman jas ofıserdiń bet óńinde turyp qalǵan ashshy mysqyldy baıqady.

— Fedorov degen bir dosym bar edi, — dedi Roshal kúlip.

— Onyń kim? — dedi Elaman, aıaq astynan kóńildenip. — Baıaǵyda «álipti» taıaq dep molladan taıaq jeıtin baladaı bireý emes pe ózi?

Roshal bul joly ázilge yńǵaı bermedi. Bet óńindegi álgi bir ashshy yza aqyryn-aqyryndap sónip, salqynqandy, sabyrly keskinge aýysty.

— Joq, ol ondaı keshshe emes. Siz ben bizge de uqsamaıdy. Ol ózi ásker úshin jaralǵan jigit.

— Ofıser boldy ǵoı?

— Iá, ofıser. Siz túsinesiz be, joq pa, bilmeımin, áskerı kisilerdiń tilinde «rýbaka» degen sóz bar.

— E, páli! Ondaı kisini qazaqtar «Shash al dese, bas alady» deıdi.

— Sizderde tipti dálirek aıtqan eken. Meniń dosym sonyń naǵyz ózi.

— Bala atategine tartady ǵoı. Ne qylsa da dosyńnyń ákesi de qylyshynan qan tamǵan áskerı kisi bolǵan shyǵar?

— Ol arasyn bilmedim. Meniń estýim, ákesi ásker qatarynda bolmaǵan — kýpes. Qazaq óltiripti dep esittim.

— Bir jazyǵy bolǵan da. Zábiri ótip ketti me, kim bilsin, áıtpese orys baıyna qazaq qol kótermeıdi ǵoı.

— Múmkin.

— Roshal myrza...

Cap jelip kele jatqan at basyn Roshal sál tejedi. Biraq júzin Elamanǵa birden bura qoımaı, búgin Aqtóbeden shyqqaly tor sholaq attyń aldynda taıaq tastamdaı jerde ushyp-qonyp, quıryǵy qylpyldap otyratyn da qoıatyn sary shymshyqty baǵyp qaldy.

— Ol dosyńyz qaıda? — dedi Elaman. — Osynda ma?

— Joq. Jolda kele jatyr.

— Jol-da?

— Iá, Ombydan shyqqan obozdy basqaryp keledi.

— Qansha maqtasań da ákesi sıaqty o da sharýashylyq jaǵynda júrgen bireý boldy ǵoı?

— Joq, ol naǵyz jaýynger komandır. Ombydan qarý-jaraq ákele jatyr.

— E-e!

— Myrza, biz aldaǵy ýaqytta taǵy da kezdesip qalýymyz múmkin.

— Qalaı?

— Biz Aralskide bolamyz.

— Qashan?

— Kóp uzamas.

— E, onda degendeı... bizdiń úıde qonaq bop dám tatarsyz.

— Tanır... — deı tústi de, Roshal kilt toqtady. Osy bir esimge ár kezdegideı tili kelmeı qysylyp, — myrza, osy bir kishkentaı qusqa qarańyzshy, — dep qamshy sabymen sary shymshyqty siltedi.

— E, bul bir jazyqsyz sorly. Kisige úıir. Ásirese, jolaýshylap jalǵyz kele jatqan kisige kádimgideı qara.

— Men de sony aıtaıyn dep edim. Keıbir úlken teńizderde kemeni qaıyrǵa soqqyzbaı, aldyna túsip bastap otyratyn losman degen balyq bolady. Myna shymshyq minezinen sony ańǵaram.

— Esitpegen elde kóp degen...

— Ne dediń?

— Jańaǵy balyqty aıtam, — dedi Elaman. Roshal jortyp ketti. Jalǵyzaıaq jolmen tyrnadaı tizilip kele jatqan kisilerdiń aldyna túsip alyp, osydan qashan ilgeri jaqtan kishkentaı qalanyń alasa úıleri jypyrlap qoıa bergenshe tartty da otyrdy. Japan túzde jetimsirep otyrǵan jupyny qalanyń shetki kóshesine kirdi. Kózine basyp kıgen fýrajkanyń kúnqaǵary astynan ońy men solyna birdeı nazar salyp, qaı úıge toqtasam dep keledi. Qyzyldardyń jýyq mańda joq ekenin biledi. Óz esebi boıynsha bul arada Alashordanyń otrády bolýǵa tıis. Roshal qalanyń ortalyǵyndaǵy eńseli bıik úıge at basyn tiredi. Ústi-basynyń shańyn qaqty. Beti-qolyn jýdy. Sonan soń qasyna eki jas ofıserdi ertip, kishkentaı qalanyń shet jaǵyndaǵy ózbek baıynyń ashanasyna bardy. Erterek bir kezde kireshilerge ilesip kele jatyp áldeqalaı adasyp qalǵan ózbek jigiti qazirgi kúnde qanasyna kep baıyp alǵan. Alasa úıdiń ishi kók ala tútin. Qatyǵy az bolǵan soń tuz ben buryshty basyp salǵan kók jasyq astyń ıisi úı ishiniń azǵantaı aýasyn tarylta túsipti. Tóp jaq stolda otyrǵan eki orys jigit qyzyp qapty. Ekeýi eki qyzdyń tósine basyn salyp, jyrtylyp-aıyrylǵan jarqynshaq daýyspen ózderiniń aýzyna osyndaıda túsetin «Ochı chernye» dep úıdi bastaryna kóterip jatty.

— Kóńilsiz emes sıaqty, — dedi jas ofıserler kúlip.

Rotmıstr Roshal úı ishine kóz tastap ótti de, jańaǵy jas jigitterdiń qasyndaǵy bos stolǵa kep otyra bergen-di. Stol ústinde qujynaǵan qara shybyndar dý ete qaldy. Masań jigitter bastaryn kóterdi. Erteden beri urynarǵa qara taba almaı ishi pysyp otyrǵandaı, birden bularǵa tıisti.

— A, ofıser myrzalar...

— Altyn ıyq tóreler...

— Qosh keldińder... senderdiń densaýlyqtaryń úshin, ha-ha!

Roshaldyń janyndaǵy bir jas ofıser qyp-qyzyl bop atyp túregelip edi, Roshal ony eteginen basyp toqtatyp qaldy:

— Otyr!

— Myna ıtterdiń...

— Qaıtesiń?!

— Joq-aý, qorlyǵy ótip barady.

— Kóne ber. Erteń munan da aýyr qorlyqty kóresiń, — dedi de, rotmıstr Roshal esikten eńkeıip kirip kele jatqan iri, qara bujyr kisige qarady. Jalǵyz Roshal emes, jurttyń bári aldaryndaǵy asyn qoıa sap, myna bir túr-túsi bólek kisiniń joıqyn zor bitimine qarady. Óziniń shashy ósip, bet-aýzyn saqal-murt basyp ketken. Ústindegi kıimderi de birtúrli. Qaı kıimi de ózine laıyqtap tikpeı, basqa bireýdiń ıyǵynan sypyryp alyp kıgendeı. Butyndaǵy shalbardyń sholtıǵan balaǵy sińirli jýan sıraǵynyń tusarlyǵyn jabýǵa jaramaı, býra san baltyrdyń bulshyq etteri júrgen ázirde bult-bult oınaıdy. «O, ǵajap! Mynaý naǵyz gladıator ǵoı» dep oılap, Roshal zor deneli kisiden kózin aıyrmaı otyr.

Ashana qojasy — domalanǵan semiz qara ózbektiń de esi shyǵyp ketipti. Beıne baqshasyna túıe túsken dıqanshydaı, qara bujyr kisige úreılene qarady. Al qara bujyrdyń olarmen, sirá, isi bolǵan joq; ofıserlerden aýlaqtaý jerge baryp otyrǵasyn ofısıantty shaqyrdy.

— Aqshań bar ma? — dedi ofısıant.

— Mine, aqsha! — dep bujyr qara shalbardyń qaltasyn syrtynan basyp-basyp qoıdy. «Mynaý orystyń kópesin óltirgennen saý ma?» dedi ashananyń qojasy ishinen. Sosyn ol ofısıantqa:

— Suraǵan tamaǵyn ber, — dedi. Sosyn aıaǵyn ushynan basyp kep, bujyr qaranyń qasyna toqtady.

— Sálemetsiz be?

— Sen kimsiń?

— Men... Men osy ashananyń qojasymyn.

— Sen de meniń aqshamdy teksere keldiń be?

— Joq, joq.

— E, onda qulaǵym sende. Aıta ber.

— Ózimizdiń musylmansyń ba?

— Iá, musylmanmyn.

— Qazaqsyń ba?

— Qazaqpyn.

— Esimiń kim?

— Onyń saǵan qajeti qansha? — dep anaý alara bir qaral edi, ashana qojasy:

— Aıtpaı-aq qoı... aıtpaı-aq qoı, — dep qolyn silkilep sheginip bara jatty.

Bujyr qara Kálen edi. Túrmeden qashyp shyqqaly bir jeti. Sonan beri kisi-qaranyń kózine túspeıin dep kil elsiz dalamen júrip, assyz-sýsyz áli quryp bara jatqasyn bunda amalsyz burylyp edi. Kóshe tolǵan ásker eken, endi myna ofıserlerdi kórip qoryqsa da, syrt óńin salmaqty ustady. «İshi-syrtymdy birdeı ǵyp toıyp alaıyn, sosynǵysyn kóre jatarmyn» dep oılady da, aldyna kelgen asty japyryp jep jatyr edi, Roshalderge tıisetin álgi masań eki jigit túregeldi. Qyzdaryn qoltyqtap ketip bara jatty da, kózi bujyr qaranyń aldynda bosap qalǵan ydystarǵa tústi de tura qaldy:

— Mássaǵan! Azyq-túlik nege quryp ketti desem... qalaǵa Gargantúalar kelgen eken ǵoı!

— Gargantúa, a-ha-ha!..

Kálen basyn kótermedi. Qyzdarǵa súıkimdi bir qylyǵyn kórsetkisi keldi me, qyljań jigitter Kálenge buryldy.

— Áı! Áı, tamyr, toqta!

Kálen nazar aýdarmady. Tabaq túbinde qalǵan qol basyndaı etti qarpyp asap edi, et sińir eken. Bul kezde biraz ál jıǵan Kálen endi ishken astyń aqysyn qalaı tóleýdiń esebin taba almaı, shıqyldaǵan kók jasyq sińirdi asyqpaı aqyryn shaınap otyra berip edi, álgi masaq jigit:

— Munyń aýzynda bir qoıdyń eti bar, — dep kúldi de, Kálendi qyl óńeshten qysa qoıdy. Kálen qol qatpady. Ánsheıin oınap turǵan shyǵar dep oılap edi; joq, alqymynan alǵan qol óńeshin býyndyra syǵyp bara jatty.

Kálen:

— Tamyr, qoı endi, — dedi. Qyljaqbas jigitter qarq-qarq kúldi. Kálen túregeldi.

Qara bujyr beti qatty buzylypty. Erteden beri kóziniń qıyǵyn aıyrmaı otyrǵan aq ofıserler esinen shyǵyp ketken edi; qyljaqbas jigitti keýdeden nuqyp ıterip qap edi, uzyn boıy sereıip qulap tústi. Jurt tyna qaldy. Jigittiń mastyǵy tarqap ketti. Bujyr qaraǵa bir óziniń áli jetpesin baıqaǵasyn Kálenge endi ekeýi eki jaqtan jabylyp, bir-eki qol siltedi. Onyń ar jaǵynda ne bop, ne qoıǵanyn jurt baıqamaı da qaldy. Kálen qarsylasýǵa shamasyn keltirmedi, ekeýin eki qolymen jaǵasynan ustady da, basyn basyna súzistirip, sart etkizip soqty da, ıterip tastady. Sosyn túk bolmaǵandaı ornyna baryp otyrdy da, tamaǵyn jeı bastady. Shal ofısıant sheginshektep, ofıserlerdiń stolyna qaraı yǵysa berdi. Kálen endi ózinen eshkim aqsha suraı qoımas dep oılap otyrǵanda ishke áskershe kıingen eki qazaq jigit kirdi. Qoldarynda myltyq. Kálen qolǵa túskenin bilse de qozǵalmady.

— Aıda, tur, — dedi olar.

— Qaıda aparasyńdar?

— Tekseremiz.

— Áı, shyraǵym, men bir uzaq joldan qajyp kele jatqan kisimin, qajaı berip qaıtesińder?

— Aqsaqal, sózdi qoı. Dokýmentiń bar ma ózińniń?

— Orystar bolmasa, qaı qazaq ózin qaǵazǵa túsirip pagornaılatyp jatady.

— Aqsaqal, qıqańdy qoı. Dokýmentiń bar ma? — dep shıkil sary jas jigit kijińdep qoımaǵan soń, Kálen ony ymdap qasyna shaqyryp aldy. Shıkil sary ózine ońashalap aıtatyn bir qupıasy bar eken dep oılap, «E, nemene?» dep jetip baryp edi, «saǵan keregi dákment pe, mine, meniń dákmentim» dep Kálen stol astyna taman kólegeılep otyrǵan qolynyń kir-kir barmaǵyn eki saýsaq arasynan kórsete qoıdy. Shıkil sary jigit qyzaryp ketti. Qolyndaǵy myltyqtyń naızasyn Kálenniń keýdesine tirep:

— Tur, alǵa tús! — dedi aqyryp.

— Áı, jarqynym, shelteńdeme. Meniń janymdy alatyn ázireıil sen bolsań da asymdy iship alǵansha tura tur.

— Atamyn. Tur!

Kálen úndemedi. Bularǵa Roshal keldi.

— Sender kimsińder? — dedi ol shıkil saryǵa.

— Osyndaǵy Alashorda otrádynanbyz.

— Men general Chernov armıasynyń ofıserimin. Myna kisige tımeńder.

Sharasy quryǵan jigitter ún-túnsiz shyǵyp ketti. Roshal ofısıant shaldy shaqyryp ap Kálen ishken astyń aqshasyn tóledi. Kálen myna orys ofıseriniń ar jaq oıyn ańǵara almasa da, abyrjyǵan joq. Jaıbaraqat otyryp asyn iship, jaılanyp aldy. Aýyldaǵy ádetpen duǵasyn oqyp, betin sıpady. Sonan soń ǵana túregeldi. Eki qolyn artyna salyp, qasynda únsiz turǵan aq ofıserdiń aldyna túsip:

— Men ázirmin. Álgi meni qamaıtyn abaqtylaryń qaıda? — dep syrtqa bettep júre berdi. Qolǵa túsken kisi sekildi emes. Myna túri beıne el qydyrǵan erke kisiniń qonǵan, tústengen úıin bılep-tóstep: «Káne, qaıda jatamyz? Bizge salǵan tósek qaıda?» — dep óktemsip turatyn bu da daǵdyly bir erkindigi sıaqty.

Rotmıstr Roshal:

— Qaıda ketem deseń de erik ózińde. Al saý bol! — dedi de, burylyp júre berdi. Kálen onyń sońynan tańdana qarap turdy da, basyn shaıqap: «Apyraı, mynaý bir ádil orys eken» dep oılady.

***

Elaman bet súıegine shaqyr etip qylysh tıgende kózi qaraýytyp ketti. Qolyndaǵy qylysh ýysynan sýsyp túsip bara jatqanyn sezbedi. Ózi de osydan artyq boıyn bıleı almaı, shapqan attyń shaýjaıynan sypyrylyp túsip bara jatty. Jerge denesinen buryn basymen soqty da, esinen tanyp, talyqsyp ketti. Esin jıǵasyn da birazǵa deıin kózin ashpady. Ózinen góri jańaǵy aq ofıserdiń aıla-tásili áldeqaıda artyq ekenin oılady. Qudaı saqtap qaıta qylysh qaǵys tıdi. Áıtpegende tiri qalýy ekitalaı edi; aq ofıser qaıta oralyp soǵady-aý dep oılasa da, biraq qansyraǵan deneni qozǵaýǵa dármen joq edi; álginde qulaǵanda taqymy astynan oınaqtap shaýyp ketken aqtaban at qaıtyp oralyp, qasynan ketpeı oqyranyp turyp aldy. Elaman aq ofıserdiń jýyq mańda joq ekenin bilgesin eptep júregi ornyna tústi. «Jigitter qaıda?» dep oılaǵansha bolmaı, bir top kisi dúsirletip shaýyp kelip, attan domalap túse sala Elamanǵa umtyldy.

— Tiri me?

— Basy aman ba eken?

— Qan kóp aǵypty.

— Kıiz kúıdirip basý kerek.

— Óı, kıiz... kıiz tabyńdar?

— Toqymnyń shetinen kesip alyńdar!

Bireý Elamannyń basyn súıedi. Bireý aýzyna sý tamyzdy. Tútegen kıizdiń ıisi shyqty. İle-shala qan toqtamaı, janyn shyǵara solqyldatyp áketip bara jatqan bet súıegine byjyldatyp kıiz kúıdirip basty.

Jigitter Elamandy kóterip arbaǵa saldy. Atqa bıshik úıirdi. Dońǵalaǵy maılanbaǵan eski arba ornynan syqyrlap aqyryn qozǵaldy. Elaman kózin asha tústi de, ashshy ter quıylyp bara jatqasyn jalma-jan juma qoıdy. Elaman kezergen ernin jalap sý ishkisi keldi. Tula boıynda qyzý bar. Ala-bóle eki betiniń ushy shydatpaı órtenip barady. Baıaǵy bir balyq aýlap júrgende bul dál bir osyndaı haldi basynan keshetin. Qylshyldaǵan qysta kúni boıy teńiz ústinde bolǵan kisilerdiń keshke qaraı sýyqqa shaldyqqan beti osy qazirgideı dýyldap kúıip bara jatady. Ondaıda úıge jetý qıyn. Qarsy jel keýdeden ıterip turyp alady. Úıge kirer-kirmeste syrt kıimin sypyryp tastap, kelinshegi mazdatyp jaǵyp qoıǵan otqa jaqyndaıdy. Iyǵynda ishik. Qarsy aldy mazdaǵan ot. Ári-beriden keıin úlken qazandyqtyń kómeıi qyzyl shoqqa tolyp ketedi. Sýyq alǵan boıyna sonda da jylý barmaıdy. Tek qos shekesi qyzyp, úsik shalǵan bettiń ushy tuz sepkendeı tyzyldap ashı bastaıdy. «Otqa sonsha túskeniń ne? Keıinirek otyrmaısyń ba?» — deıdi Aqbala. Elaman qaraqoshqyldanyp bartıyp isingen betin buryp, Aqbalaǵa kúle qarap: «Shynynda da, otqa shabynyp kettim bilem», — deıdi. Osy sóz Aqbalaǵa túrpideı tıetin. Keshke bir tósekte qatar jatqasyn da Aqbala buǵan til qatpaı, irgege qarap únsiz tomsaryp alatyn-dy.

Aq pen qyzyl arasynda bular keń jazyqta otyrǵan úlken aýyldyń irgesinen ótti. Áskerden júregi shaılyǵyp, zapy bop qalǵan halyq bulardyń qarasyn kórgennen úılerine tyǵylyp qalǵan bolý kerek, syrtta kisi-qara kórinbedi. Itter de úrgen joq. Álı jol boıy Elamannyń qatty qınalǵanyn baıqap kele jatqan-dy. Ol mana aýyldyń irgesindegi saı boıynan bir arqadaı jońyshqa shaýyp ákep, Elamannyń astyna tósep edi; sonan keıin onyń jany saıabyr taýyp, kózi ilinip ketti. Qas qaraıǵasyn bultsyz ashyq aspanda túngi juldyzdar samsap jypyrlap qoıa berdi. Shalǵaı bir shette tolyq qyp-qyzyl aıdyń tóbesi qyltıdy. Elaman nazaryn almaı qarap jatyr. Tirligin taýysyp, batyp bara ma? Álde jańa týǵan aı ma? Jaryq dúnıege jańa kelgen qyzylshańa sharanadaı, bu da osy myna tún jamylyp túnerip turǵan dúnıege júreksingendeı jatyrqaı qaraǵan aıdyń qyltıyp kele jatqan tóbesi me?

Elaman batys qaı jaq, shyǵys qaı jaq aıyra almady. Bir izben shubyrǵan, artynyp-tartynǵan aýyr obozdyń bas-aıaǵyna kóz jetpedi. Tek kóz baılaǵan qarańǵyda pysqyrǵan attar, syqyrlap aqyryn qozǵalǵan arbalardyń dońǵalaǵynyń birkelki úni qulaqqa keledi. Obozdyń ilgergi jaǵynda bara jatqan bireý yńyldap edi; Elaman qulaǵyn tige qalǵan, biraq o da uzaqqa barmady, yńyldap bastaǵan ánniń aıaǵy birte-birte álsirep baryp úzilip ketti de, túngi dala taǵy da jym-jyrt bola qaldy. Elaman tas tóbede túngi juldyzdar jypyrlaǵan tuńǵıyq qap-qara aspanǵa qybyrsyz qarap jatyp general Chernov pen rotmıstr Roshaldy esine aldy. «Qandaı tamasha adamdar» dep oılady. Kisi jaý dep oılaýǵa qımaıdy. Kolchak úkimeti atynan medal tapsyryp turyp, adal qyzmeti úshin shyn kóńilden alǵys aıtqanda, apyraı, bul sol arada qysylǵannan jerge kire jazdap, tezirek ketkisi kep, ápi-shápisi shyǵyp bolǵan-dy. Bulardy bir kúnshilik jerge shyǵaryp salǵan jas ofıser tipti qatty unady. Qas jaý bolsa da, jaqsy kisini jek kórip, jamandyq oılaýdyń qıyny-aı! Qoshtasar jerde Chernovtyń da, Roshaldyń da kózine týra qaraı almady. Atqa mine sala qamshy basty. Kúni boıy qasyndaǵy kisilerdiń oq boıy aldyna túsip alyp, atty aýyzdyqqa kerdi de otyrdy. Sol kúni jolshybaı bir qonyp, erteńine el orynǵa otyra Shalqarǵa jetti. Kele sala Petr Dákovty izdep taýyp aldy da, ońasha úıde ekeýden-ekeýi uzaq otyryp sóılesti. Sóziniń sońynda bul Dákovke Ombydan shyqqan obozdy aıtyp edi, Dákovtyń kózi jaınap ketti. Bir kún dem alǵasyn, bul qasyna júz qaraly jigit alyp, taǵy da jolǵa shyqty. Jym-jyrt dalany dúbirletip tartyp otyryp, kelesi kúni Yrǵyz ben Shalqardyń eki arasyndaǵy jurt «Qyzyl úı» dep atap ketken beketke jetti. Osy arada azyraq aıaldap, jergilikti halyqtan bul kúnderi eshqandaı obozdyń ótpegenin bildi. Álı bastaǵan tórt jigitti ilgeri ozdyryp jiberdi de, ózderi keshki salqyn túsisimen atqa otyrdy. Erteńine tús aýa bergende sholǵynshy jigitter oraldy. Ombydan shyqqan oboz jol boıy kezdesken birde-bir qalaǵa soqpaı, únemi syrt aınalyp, elsiz dala jolymen kele jatqanyn habarlady. Bular taǵy da atqa otyrdy. Qyrdaǵy bıik qara jaldyń tusynan ótetin kireshi jolǵa jetkesin Elaman jigitterdi ekige bóldi. Álı basqarǵan top oboz ótetin joldyń ókpe tusyndaǵy tereń saıǵa bekindi de, bul Elaman óz kisilerimen olardyń qarama-qarsy betindegi qońyr tóbeniń astynda attaryn tizginnen tuqyrtyp ustap ázir otyrǵan-dy. Kóp uzamaı kóz ushynan shań shyqty. Áne-mine degenshe aýyr júk tartqan túıeler mań-mań basyp, atty arbalar syqyrlap, úlken obozdyń aldy bular erteden beri boı tasalap otyrǵan urymtal jerge jaqyndap kele berdi. Azǵantaı kúzet múlde beıqam. Bir-ekeýi myltyǵyn arbaǵa ánshıin tastaı salyp, ózderi at aıdaýshynyń qasynda aıaǵy salaqtap otyr. Al ánebireý fýrajkamen betin kólegeılep, arba ústinde shalqasynan sulap jatyr. Birneshe soldat oboz kele jatqan joldyń jel jaǵyna shyǵyp, at tizginin bos tastap, qalǵyp-shulǵyp kele jatty.

Elaman jigitterine jyldam kóz tastady. Sol sol-aq eken, quddy seń qozǵalǵandaı Elamannyń aqbaqaı atymen quıryqtasyp turǵan qyryq-elý jigit bul jaqtan lap qoıdy. Dál osy sátte oboz jyljyp bara jatqan joldyń arǵy jaǵynan, saı boıynan Álıdiń jigitteri de qıqýlap shyǵa-shyǵa keldi. Aqtardyń kóbi qarýyna qol soza almaı qaldy. Qaısy bireýler qolyndaǵy myltyǵyn oqtaı almaı sasqalaqtap jatqanda, tutqıyldan tıgen jigitter jaıpap ótti. Tek qarsylasýdyń joly qalmaǵanyn baıqaǵan qara atty ofıser tura qashty. Elaman Tentek Shodyrdyń balasyn birden tanydy. Onyń Kolchaktyń qaharyna iligip, dárejesi tómendep kele jatqanynan habardar. Elamannyń esi-derti de jas Fedorovpen júzbe-júz kezdesý edi. Bunyń astyndaǵy osy jolǵy el aýzyna iligip júrgen bir óńirdiń aıaqty jylqysy bolatyn. Jaıshylyqta kóz tartpaıtyn qorash. Baýyry salbyraǵan bıe qaryn. Arqasy da úlken erden aýyspaıtyn turqy kishileý at-tuǵyn. Esesine, biraq, keýdesi keń. Arqasynan baýyry áldeqaıda jazyq. Jazataıym qıqý shyǵyp, taqym qyssa túri ózgerip sala beretin.

Elaman atyna sendi. Jáne uzaqqa jibermeı, ókpe tustan qosylyp edi. Fedorov qara atty qos ókpeden qansha tepkilese de, arasy alshaqtap uzaı almady. Onan saıyn atqa qamshy basyp, taqtaıdaı jazyq dalamen juldyzdaı aǵyp bara jatyp artyna jaltaqtap qarap qoıady. Elaman aq baqaıǵa qamshy salǵan joq. Mundaıda aıanbaı baryn sala silteıtinin bilgesin ánshıin tizginimen demep qoıady.

Aralary jaqyndaı tústi. Sirá, jaqyndaǵanda Fedorov bul kútpegen ádis jasap, atyn shuǵyl burdy da, ústine tónip qalǵan buǵan endi onyń ózi tap berdi. Elaman qapelimde qaıterin bilmeı, sasyp qaldy. Kerek dese durystap boıyn da jıa almaı, úreıli kóz Fedorovtyń aqsıǵan tisin, jalaqtaǵan qylyshyn kórdi. Bul yńǵaılanyp bir amal qylam degenshe bolmaı, ekeýi aıqasa ketti.

At ekpinimen aǵyzyp ótip bara jatyp asyǵys siltegen qylysh oǵan da, buǵan da tımedi. Ekeýi de alǵashqy aıqasta-aq bir jaǵyna shyqqysy kelgen-di. Attaryn shuǵyl buryp, qaıta aıqasqanda kók bolat Elamannyń kóziniń aldynan jarq etti. Qorqynysh qolyn kúrmedi me, bul, áıteýir, qulash jazyp qaırat qyla almady.

Eti qyzyp alǵan attar basyna ál bermeı, ekeýi eki jaqqa ala qashty. Jel joq. Aýa qapyryq. Bul kezde kún eńkeıip besindikke baryp qalǵan. Qubyla bette shoǵyrlanǵan qońyr bultqa qorǵalanǵan. Álem júzin jeńil kireýke basyp munartyp tur.

Elaman onan góri óziniń osaldaý soqqanyna yzalanyp, attyń basyn anadan góri burynyraq buryp edi. Fedorov ta taısalmady. Ekeýi de tap osy joly ajalǵa anyq bas tigip, bir-birine taısalmaı umtylyp edi... «Ittiń balasynyń qolynyń qattysyn-aı» dedi Elaman ishinen.

Oboz tań aldynda toqtady. Qaljyraǵan kisiler kóz ilindirip, myzǵyp alǵasyn kún qyzbaı qaıta júrip ketti. Elaman keshegiden góri búgin táýir. Keshegi aqsha bulttan aıyqqan aspan qazir túpsiz dúnıedeı qashyqtal ketken. Bul ádette erteńgilik teńizge shyqqanda tas tóbede dál osyndaı bıik aspan jarqyrap turatyn. Teńiz de kók. Aspan da kók. Týra qaratpaı kóz qaryp alady. Aý salǵan jerge qaıyqtyń tumsyǵyn týralap burǵasyn bul qos eskekti bir áýenmen aqyryn tartyp kele jatady. Teńiz ústi shyradaı tynyq. Tek sý malshyǵan qos eskek syqyrlaıdy. «Osy eskegi túskirdiń qulaǵyn maılap alatyn. Ózi de tozdy» dep oılap, bul sonaý kún jarqyraǵan kógildir aspanǵa, onan teńizge qaraıdy. Áldeqaıda shaǵalalar shańqyldap, qomaǵaı sorlylar qolǵa túsken oljasyn bólise almaı qıǵylyq uryp jatady...

Elaman kók aspan qaryp bara jatqan kózin kirpigimen kólegeılep juma tústi de, ile-shala qaıta ashty. Qazir de kóz aldynda kók aspan. Kógildir aýa. Shóbi qýraǵan sur dala da osy qazir reńi jumsaryp, kókshil tartyp jatyr. Aǵaryp tań atqaly jaǵy talǵansha shyr-shyrlaǵan sur torǵaı kún qyzar aldyndaǵy kók munar ishinde qanatynyń ushy dir-dir etedi. Kóz ushynda shyryldap turady da, keıde quddy qulap túskendeı quldyrap kep qol sozymdaı ǵana jerge ilinip turyp qalady. Elaman kishkentaı qozǵalsa, osy bir beıkúná sorlyny úrkitip alatyndaı qorqady da, qybyr etpeıdi. Dala ómiriniń baıaý tirligine boıy úırengen sur torǵaı arba ústinde júzi joǵary qarap jatqan kisiniń kóz aldynan ketpeı qoıady. Onyń kip-kishkentaı tumsyǵyn, bezektegen tilin, monshaqtaı qap-qara kózin kórip jatqan Elamannyń esine qaı-qaıdaǵy túsedi. Sonaý jastaı jetim qalǵan balalyq shaǵy esine túsedi. Onan baı aýyldyń qozy-laǵyn baqqan shaǵyn eske alady. Jalań aıaq. Kús-kús tabannyń jaryǵyna shóńge kirip, aıaǵyn ustap shońqaıyp otyra qalatyn. Shóńgeni alyp tastaǵasyn da aýyrǵan aıaǵyn basa almaı syltyp júrgeni. Ushyna tıgen aıaq kúp bop isip ketti. Aıaǵynyń solqyldap qatty aýyrǵany sonsha bir joly shyrt uıqyda jatyp «apa!» dep jylap oıanyp edi.

— Elaǵa, qalaısyz? — dep Álı atyn qatarlastyra berdi. Elaman jas jigitke sezdirmeı kózin súrtti.

— Sý joq pa? Tamaǵym keýip qaldy.

— Qazir, — dedi de, Álı atyn tebinip, obozdyń ilgeri jaǵyna qaraı shaba jóneldi.

Qas qaraıa bular Shalqar qalasynyń shetine ilikti. Elamandy dereý dárigerge apardy. Bet súıegi aman eken. Qylysh tıgen jerge dári jaǵyp tańyp tastady. Erteńine Elaman keshteý oıanyp edi. Kózin ashsa, kún kóterilip qapty. Tóseginiń bas jaǵynda eńgezerdeı bireý otyr eken. Bunyń oıanǵanyn baıqaǵan boıda anaý da buny bas salyp qushaqtaı aldy. Elaman ony osy arada ǵana tanydy.

— Kálen aǵaı-aı, tiri ekensiz ǵoı.

— Allaǵa shúkir.

— Sizben de kezdesetin kún bar eken ǵoı.

— Eı, shyraǵym-aı, adam shirkin ıt jandy emes pe... Dám-tuz taýsylmaǵan soń sibeýlep biz de jettik qoı. Al, bala, bunda kelgeli seniń biraz jaǵdaıyńa syrttan qanyp jatyrmyn. Qosylǵandaryń qutty bolsyn.

— Raqmet, Kálen aǵa.

— Sen qaı kezde-aq bizden góri orystarǵa bir taban jaqyn ediń. Jańylmapsyń. Orystyń jolyn ustapsyń, oń bolsyn.

— Zaman joly bolǵasyn...

— Jón, jón. Al, jaraqatyń qalaı?

— Qudaı ońdap, ofıserdiń qylyshy taıyp tıdi. Áıtpegende inińniń jaǵdaıy qıyn bolatyn edi.

— Qylysh tıse temir ózek kim bar deısiń?.. — dep Kálen de óz ishinen bir táýbege kelgendeı bop otyrdy da, kenet qorazdana kúlip: — Saıystaryńnyń aıaǵy ne boldy? Álde qylyshpen betińdi bir osqyzyp alǵasyn bas saýǵalap qasha berdiń be? — dedi.

— Baıaǵy Tentek Shodyrdyń balasy. Ittiń qoly qatty eken.

— E, solaı ma? Ákesiniń kegin qaıtarmasa da, qarmysyn qaıtarǵan eken, — dedi Kálen kúlip.

Elaman Kálenniń júdeý túrine jany ashyp qaıta-qaıta qaraı berdi. Baıaǵydaı tún qatyp joryq-jortýyl búginde bunyń boıyna laıyq emes. Kálen sıaqty qaıratty kisi taban tirep istep ketetin aýyl arasynyń azǵantaı kásibinde bereket qaldy deısiń be? Elaman sóz arasynda japsarlap onan endigi tirliktiń jónin surap edi, Kálen yńǵaı bermeı:

— Jumysty qaıtem, — dep qolyn silteı saldy. — Qartaıdyń qoı.

— Myna sózińdi jeńgemiz esitpesin.

Kálen tómen qarap tunjyraǵan kúıi basyn ızeı túsip:

— Aı, Elamanjan-aı, kisi kárilikti moıyndamaıyn dese de, elýden asqasyn baıaǵy bala kezde tiken kirgen, asyq tıgen, qyz shymshyǵan jerińniń bári syrqyrap aýyryp turatyn kórinedi ǵoı, — dedi kúrsinip.

***

Han-Daýrov qol astyndaǵy komandırlerdi jınap alyp, dıvızıanyń aldynda turǵan tyǵyl-taıaq mindetterdi jańa-jańa aıta bastaǵanda aqtar aıaq astynan shabýylǵa shyqty. Bul joly atty ásker men jaıaý ásker tize qosyp, birin-biri súıemeldeı otyra shabýylǵa shyqqan kúshi basym jaý salǵan jerden qorǵanys shebine suǵynyp kirip, apyryp-japyryp bara jatqan edi. Okopty tastaı qashqan Han-Daýrovtyń jaýyngerleri aldy-artyna qaramaı qasha bastaǵan habar jetken boıda, Han-Daýrov sózin dereý úzip:

— Áskerlerińe jetińder! Tez! Tez jetińder, — dedi asyqtyryp. Komandırler syrtqa umtyldy. Dákov atqa jetem degenshe birneshe snarád jaryldy. Dákov úzeńgige aıaǵyn salam degenshe basyn ala qashqan atqa áreń mindi. Kózi jasaýrap, ilgergi jaqtan eshteńe kóre almaı qoıdy. Sonan tek qara jaldyń basyna shaýyp shyqqanda ǵana ar jaǵyndaǵy jýsandy jazyq dalada qashyp kele jatqan óziniń jigitterin kórdi. Aǵyzyp kelgen boıda attan túse sala:

— Qaıt! Qa-aıt! — dep árkimge bir umtylyp edi; biraq mynalar órt ishinen shyqqandaı eken. Eshkimdi, eshteńeni kózge ilgen joq; kózge ilgender de qolyna qumandaı nagan ustaǵan myna bireýdiń árkimniń aıaǵyna oralyp, álek-shálek bop júrgenine túsinbedi. Sosyn «esi durys pa óziniń?» degendeı oǵan odyraıa qaraıdy da, ótip ketedi. Qumandaı nagan qolynan túse jazdap, anany bir, mynany bir toqtatpaq bop jynyna tıe bergesin qaısybireýler ony myqtap bir boqtaıdy da, tabany jarqyldap qashyp bara jatady.

Dákovtyń kókiregi syryldap, keýdesi qysyla bastady. Kózine quıylǵan josa-josa terdi súrtkeli qolyn kótere berip edi, ústine kelip qalǵan soldatty kórdi. Sol arada ol kózine quıylǵan terdi súrte aldy ma, joq pa, ony sońyra lazarette jatqanda qansha oılasa da esine túsire almady. Esine túsirgeni — eńgezerdeı soldatqa qarsy júgirdi. Bul «Toqta!» dese de, basqalar sıaqty mynanyń da toqtamasyn bildi. Sosyn onyń qolyndaǵy myltyqqa shap berip jarmasa ketti. Soldat sasyp qaldy. Jurt janyn saýǵalap qashyp jatqanda myna bir óz denesin ázer kóterip júrgen esalań nemeniń buny nege toqtatpaq bolǵanyna túsinbedi. Myltyqqa jarmasqanyna, tipti túsinbedi. Túgine túsinbese de qolyna jarmasyp, julqylap jatqasyn, qarsylaspaı bere saldy. Súıtti de, «endi qaıter eken?» degendeı oǵan qarap edi; áı, sirá, mynanyń esi durys bolmas. Myltyqty julyp alǵan boıda basynan asyra joǵary kóterip:

— Jol-das-tar-r... Baýyr-laarr... — deýin dedi. Biraq shyryldaǵan daýysyn ózge túgil, onyń ózi de esitken joq-ty. Osy kezde bulardyń sońynan oq jaýdyryp, qýyp kele jatqan jaý da kelip qalǵan edi. Dákov qıqyldap jóteldi.

Aıaq astynan bastalǵan shaıqastyń taǵdyry osy arada, tap osy qazir sheshiletinin bildi. Osy bir ıa ary, ıa beri bolatyn sheshýshi sátte aıaǵyn basa almaı, áli quryp bara jatqasyn ol qasynda qasharyn da, qashpasyn da bilmeı aqyryp turyp qalǵan álgi eńgezerdeı soldatqa qarap edi; o da buǵan qarady. Kózine kózi tústi. Jaýtańdaǵan janardan aıta almaı turǵan ar jaǵyndaǵy jalynyshty kórdi. Endi bolmasa ony qulap qalatyndaı qoryqty da, umtylyp baryp jas bala qurly kórmeı kóterip aldy.

Bulardyń janynan Elaman júgirip ótti. Jańa ǵana kóp dúrmekke ilesip qashqan bir top kisi anadaı jerge barǵasyn qaıyrylyp tura qalyp edi, áne, olar da Elamannyń sońynan aıǵaılap, jaýǵa qarsy júgirip barady. Sol sol-aq eken, jan-jaqtan «Alǵa! Alǵalaǵan» daýystar shyqty. «Aınalaıyndar-aı!» -dedi Dákov. Kózine ter quıyldy ma, álde kóńili bosady ma, dúnıe buldyrap ketti. Dákov eńgezerdeı soldattyń qolynan jerge qarǵyp tústi. Biraq esik pen tórdeı jerge bardy ma, joq pa, qasyna jarylǵan snarád úı aýmaǵyndaı jerdiń topyraǵyn burq etkizip aýdaryp tústi. Órtteı ystyq tolqyn soqqan Dákov jerden tabany úzilip, bir aýmaq qara topyraqpen birge anadaı jerge baryp túsken edi.

***

Urys tolastaǵan bir kezde Elaman lazaretke kep myltyǵyn bosaǵaǵa súıeı saldy da, jaralylardyń arasynan Dákovty izdep tapty. Dákov keýdesinde jany bar, biraq áli de bolsa esin jıa qoımapty. Talyqsyp jatyp ta oqtyn-oqtyn jótel býyp, ishegi úziletindeı qıqyldap qalady eken. Onyń kezergen ernine sý tamyzaıyn dep edi, biraq sý tappady. Beldigindegi qalaıy qutyda da sý joq eken. Dákovtyń mańdaıynda burshaqtaǵan terdi súrtip otyryp Elaman jaıshylyqta da óz denesin ózi ázer kóterip júretin osy bir syrqat jannyń álgi bir urys taǵdyry sheshiletin naq bir ekitalaı jankeshti kezdegi qylyǵy esine túskende tańdanyp qala beredi. Qan maıdandy keship júrgende qashqan áskerdi kórgeni osy edi; sóıtse qashqan ásker de quddy qasqyr tıgen maldaı eken ǵoı. Sol ózi... Toqta... Qudaımendeniń jylqysyn baǵyp júrgen kez edi-aý. Qańtardyń qaqaǵan sýyǵy edi; kún uzyn attan túspegen kisiler keshke qaraı qatty tońdy. Elaman qasyndaǵy jigitti as daıarlaýǵa qosqa jiberdi. Jylqylar shóbi shúıgin kól tabanda jaıylyp jatqan-dy. Qansha kúnnen beri qyrdan soǵyp turǵan yzǵyryq jel keshke salym shuǵyl qataıyp, sireý qardyń bet jaǵy tútigip boraı bastaǵan-dy. Elamannyń astyndaǵy — jaz boıy kisi taqymy tımeı, qur shyqqan kúıli atty. Qońy qalyń, sińirli, myqtylyǵyna qaramastan qyrdan soqqan qatty jelge shydamaı, quıryq-jaly sýyldap yqtap ketip turǵan.

Elaman kóltabannyń qara otyn qar astynan tuıaǵymen teýip, pyr-pyrlap jaıylyp jatqan jylqylarǵa súısine qarap kóz salyp turǵan. Shet jaqta shashyraǵan neken-saıaq attar bolmasa, az aıaqqa shoǵyrlanǵan, jylqy, qulyn, taılardy ortaǵa alyp, ázir yǵyn aldyra qoıatyn emes-ti. Tek sary tis saqa aıǵyrlar men kebeje qaryn mama bıeler kún raıy buzylǵanyn basqa jylqylardan buryn sezdi. Onda da kúresin qardyń tońyn tuıaǵymen buzyp, teýip-teýip arshyǵan jýsan men qyzyl ızen aq tútek burqasyn arasynda uıqy-tuıqy kórinbeı ketip, qıyrshyq qatty ushqyndar kózge, tanaýǵa tyqqylap, mazasy kete bastaǵan bir kezde basyn jerden kóterip, aýzyndaǵy úzip alǵan shópti shaınamaı, qulaǵyn tigip seltıip turyp-turyp qaldy. Kún batar aldynda jaıaý borasyn údep, jer-dúnıe qaraýytyp túnere bastady. Jylqylardy túnemelikke dalada qaldyrmaı, qos basyna aıdap aparǵysy kelgen Elaman óziniń ádettegi mashyǵymen ashshy daýsyn yshqynta aıǵaılap jiberdi. Jylqylar dir etti. Á degende qalaı qozǵalaryn bilmeı, qara otqa toıǵan búıirler qaǵysyp-soǵysyp opyr-topyr boldy. İle-shala qalyń qardy kútir-kútir buzǵan som tuıaqtar dúsirlep shaba jóneldi. Kún batyp, kóz baılanyp bara jatqan-dy. Kenet ilgeri jaqtan, qara túnek ishinen qos-qos qyzyl shoqtar andyzdap qoıa berdi. Alda kele jatqan shubar aıǵyr osqyryp, tórttaǵandap tura qalǵanda sońyndaǵy kúlli bar jylqy opyr-topyr toqtady. Alǵashqyda túgine túsinbese de, tek shubar aıǵyr jan daýsy shyǵa azynap jibergende, búkil jylqy bar úıirimen keıin qaraı jalt-jalt berip, josyltyp shaba jóneldi.

Elaman atqa qamshy basty. Ústi-ústine aıǵaılap, jylqylardy qaıyrmaq bop aldyn oraı shaýyp edi. Ásheıinde onyń «oý» degen bir úzik ashshy daýsynan dir-dir ete qalatyn jylqylardyń osy joly baqqany tastaı aısyz qarańǵyda birde oń, birde sol jaǵynan shyǵyp ottaı mazdaǵan qos-qos qyzyl shoq. Solar qaı jaqtan jylt etse de, bular da bútil úıirimen jalt berip josı jóneledi. Elaman birneshe ret myń san tuıaq qardy kútirletip dúbir salǵan jylqy seliniń astynda qala jazdady. Qarańǵyda jony tutasyp, dúsirlep shapqan kóp jylqy qaısybirde quddy sarqyrap aqqan tasqyn sýdaı josysa, endi birde mynaý dúrligip bara jatqan myń san tuıaq emes, qarǵa kómilgen qara jerdiń ózi qozǵalyp, dala dóńderi aldyna túsip domalap bara jatqandaı. Bunyń ózi de áldebir qudiret kúsh bas erkinen aıyryp, dala dóńderimen birge áldebir jaqqa domalatyp áketip: bara jatqandaı edi, Jylqylar teńizge jaqyndap qaldy. Bul jaqtyń jaǵasy teńizge minbelep tónip turǵan kók qatpar bıik quz-tuǵyn. Qaıyrý bermeı kele jatqan myna qalyń jylqy tap qazir túıdek-shoǵyrymen aǵyzyp baryp opyr-topyr qulaıtyndaı. Sonan záresi ushqan Elaman ústi-ústine aıqaılap, jylqylardyń aldyn oraı shaba berdi. Sol joly ol tiri qalam dep oılaǵan joq-ty. Keıin qansha oılasa da, kózge túrtse kórinbeıtin qarańǵyda qasqyr tıgen jylqylardy qalaı qaıyrǵanyn bilmeıdi. Qos aldyna aıdap ákeldi de, at ústinen es-tússiz qulap tústi. Serigi ishke áreń kirgizipti.. Sol sıaqty myna ilmıgen áljýaz kisiniń qashqan áskerdiń betin qaıyrǵanyna tańdanyp: «Apyr-aı, á?!» — dep, dal bop otyrǵan ústine dáriger kirdi.

— Sen kimsiń?

— Men be?

— Iá, sen.

— Men... myna komýnıser polkinenmin. Doktor... erni kezerip jatyr. Sý bolsa?..

— Sestra!.. — dedi dáriger. Syrttan júgirip kelgen aq halatty qyzǵa dáriger dúrse qoıa berdi. — Bógde kisini kirgizbe degenim qaıda?

Elaman bosaǵada súıeýli turǵan myltyǵyn alyp, ún-túnsiz shyǵyp ketti. Aq halatty kisiler áp-sátte Dákovtyń janyna jınalyp qaldy. Aýzyna sý tamyzdy.

Esik aldyna jaralylar tıegen arbalar kep toqtady. Yńyrsyǵan daýystar shyqty. Zembil kótergen kisiler kirip-shyǵa bastady. Aq halatty kisiler de ábigerge túsip quıqyljyp júr. Aqtar taǵy da shabýylǵa shyqqan edi.

***

Han-Daýrovtyń ámiri boıynsha qyzyl polkter kúshi basym jaýǵa bul joly da qarsylaspaı, okopty tastap shegine bastady. Bul kúnderi Dákov polkke qaıtyp oralǵan-dy. Temir jol boıymen shubyryp kele jatqan polktyń bas-aıaǵyna kóz tastaǵan saıyn áskeriniń qatary, ásirese, keıingi urystarda qatty seldirep qalǵanyn baıqady. Qarý ustaýǵa jaraıtyn kisilerdiń de birtalaıy jaralanyp, qolyn, basyn, aıaǵyn tańyp alǵan. Qaısybir óz aıaǵymen júre almaǵandar qasyndaǵy serigine súıenip barady.

Polkte úsh zeńbirek bar-dy. Onyń ekeýi Qandyaǵashta bolǵan qatty urysta qıraǵan. Jaz basynan beri bir kún bel sheship otyrmaǵan tolassyz urys-qaǵystan tıtyǵy quryǵan áskerler, ásirese, búgin órtteı ystyq kún astynda maı topyraq burqyldaǵan sýsyz shól dalada aıaǵyn ázer alyp keledi. Ústi-basy shań. Ustara júzi tımegen bet kún ótinde qap-qara bop tútigip ketken. Kún shyǵa qaınap qoıa beretin órtteı ystyq aptap osy dalanyń topyraǵy ekesh topyraǵyn da qyj-qyj qaınatyp jibergen-di. Tús aýa attar da, adamdar da qany keýip qatalap baratty. Erni kezergen. Kózi shúńireıgen. Kirpik, qasy shań-shań kisilerdiń beldigindegi bos flága bylǵań-bylǵań.

Shalqarǵa jetkenshe sý bolmasyn bilgesin Han-Daýrov ta, Dákov ta kisilerdi bir jerge aıaldatpaı, jol shańdaǵyn burqyldatyp ilgeri tartty da otyrdy. Sonysy aqyl boldy. Kún tóbeden aýa bergende Shalqardyń qarasy kórindi.

— Shalqar! Shalqar!

— Jettik-aý, áıteýir.

— Endi kólge shomylamyz.

— Oı, nesin aıtasyń, Shalqardyń sýy tamasha ǵoı. — Biraq bular qansha júrse de kórinip turǵan qala jýyq arada jetkizbedi. Tek sý tartatyn qyzyl vodokachka alystaǵy úmit sıaqtanyp, kóz ushynda buldyrap turyp aldy.

— Mynaý silemizdi qatyrdy ǵoı, — dedi qart soldat.

— Jetýin jetermiz-aý, biraq bunda qansha bolady ekenbiz? — dedi ekinshi bireý.

— Bir jeti bolarmyz, — dedi úshinshi bireý.

— Aqtar erkińe qaratsa jaqsy ǵoı, — dedi taǵy bireý. Iá, kúshi basym jaý yqtıar-erkine qaratpaı, qaladan qýyp shyǵary sózsiz edi. Shynynda da, Han-Daýrov qalany eki kúnnen artyq ustap tura almaımyz dep, aldyn ala eskertip qoıǵan-dy. Onan artyqqa shamasy jetpesin Dákov ta biledi. Bulardyń aqtarǵa bir toıtarys berse, beretin jeri — Aral. Sol arada bolatyn aldaǵy surapyl qyrǵyn shaıqasta bular da, analar da kúniburyn ázirlenip, eki jaǵy da aldyn ala qaýyrt qımyldap jatqan-dy.

Dákov anada gospıtálda jatqanda qatary tyń, qarý-jaraǵy saıly kóp áskerdi Aralǵa jóneltip jibergen eken. Onan keıin de jaz boıy bularmen birge únemi tize qosyp soǵysqan Qazaly, Josaly, Aqtóbe temirjolshylarynyń jasaǵyn da bir túnde umar-jumar Aralǵa jóneltip jibergen-di. Uzynqulaq habarǵa qaraǵanda Qostanaı men túrikpenniń atty ásker polkteri de qazir Aralǵa jetipti. Endi qazir general Chernovtyń jer qaıysqan áskeriniń aldyn bógep, qasha urys sap kele jatqan Han-Daýrov dıvızıasy edi.

Bir jaqsysy, qazaq dalasy keń. Bular qaptap kele jatqan qaraqurym jaýdyń jolyn bógep, sál-pál qarsylyq kórsete bastasa boldy, olar dereý qaraqurym áskerdi qaptatyp jiberedi. Endi sál kidirse kúshi basym jaý ne qorshap alady, ne janyshtap tapap ketetin qaýip tónedi de, bular jalma-jan artqa sheginedi. Osydan qashan Aralǵa jetkenshe, endigi qalǵan jerdiń bárinde de keń dalada qasha urys salyp jan saqtaıdy. Sol tásildi paıdasyna jaratqan Dákov osy joly da áskerin qalaǵa kirgizbeı, Shalqar kóliniń batys jaǵyna ornalastyrdy. Muǵaljar taýynda bolǵan keshegi urystan keıin qara úzip qalǵan aqtardyń bunda tap búgin jete qoıýy neǵaıbyl edi. Sóıtse de, osy arada olardy biraz bógemek bolǵan Dákov kisileriniń áli quryp turǵanyna qaramastan, túnniń bir ýaqytyna deıin okop qazdyrdy.

Erteńine azanda bularǵa Han-Daýrov keldi.

— Qalaısyńdar? Áskeriń tynyǵa aldy ma?

— Azdap...

— Jaýdyń qarasy kórinbeı me?

— Joq.

— Qamsyz bolma. Ataman Dýtovtyń atty áskeriniń aıaǵy uzyn. Áttegen-aı, tym qurysa eki, úsh júzdeı at bolsa... onda bizde de bir-jar eskadron bolar edi.

Dákov úndemedi. Han-Daýrov sharasynan shyǵa jazdap zyttıyp turatyn dóp-dóńgelek úki kózimen aınala tóńirekke alaq-julaq qarady. Aspan ashyq. Jańa shyqqan kún astynda aınadaı jaltyraǵan kóldiń araǵyraq basyndaǵy bir shoq qamys arasynan úırek qyrqyldady. Sosyn ol tún ishinde kól jaǵasynan qorys qyp qazyp tastaǵan okopqa nazaryn toqtatyp qarap turdy da, qolaǵashtaı murynnyń bir tanaýynan myrs etti:

— Nege kólge arqańdy tirep ornalastyń?

— Osy durys bolar dep oılap edim.

— Sońyra shegingende qaıtesiń? — Endi Dákov myrs etti:

— Qashýǵa kelgende osy jurt ıneniń jasýyndaı tesikten ótip ketetin edi ǵoı.

Han-Daýrov rahattanyp turyp shalqaqtap qarq-qarq kúle tústi de, kenet kilt tyıyla qaldy:

— Umytyp barady ekem. Seni Túrkistan maıdany shtabqa shaqyryp jatyr.

— Olarǵa ne qajetim boldy eken?

— Barǵasyn bilersiń. Al, káne jolǵa daıyndal.

— Polkti qaıtem?

— Bunda men bolam.

Dákov jolǵa shyǵar aldynda Elamandy izdep edi, ol túnde qazǵan okoptyń bir qaıyrylysynda myltyǵyn tazalap otyr eken.

— Aýylyńa barǵyń kelmeı me? — dedi Dákov.

— Kim jiberip jatyr?

— Jiberse barar ma ediń?

— Shyn aıtasyń ba?

— Han-Daýrovpen aqyldastyq.

— Elge barǵanda ne isteýim kerek?

— At jınap ákel.

— Qansha?

— Qolyńa túskenin ala ber. Tórt júz, bes júz bolsa, tipti, jaqsy.

— Jaraıdy, baraıyn.

— Onda kidirme. Qasyńa kisi qosyp berem.

— Ony qaıtem? Kisi bunda da kerek qoı.

— Ornyńa kimdi qaldyrasyń?

— Álı bar ǵoı.

— Al, jónel! Jolyń bolsyn. — Dál osy kezde okoptyń araǵyraq basynan áldebireýdiń:

«Shań! Shań shyqty», — degen daýsy azanǵy aýany jańǵyryqtyryp jiberdi. «Bular da jetken eken ǵoı» dedi Dákov ishinen. Kidirmeı soǵys bastalady. Jáne bul soǵystyń qyzyl qyrǵyn bolatynyn kókiregi sezip tur.

***

Han-Daýrov kún batar aldynda kól jaǵasyna bekingen komýnıser polkin taǵy bir aralap shyqty. Qasynda osy polktiń rota, batalón komandırleri. Ol bul araǵa aqtardyń tıtyǵy quryp jetkeninen habardar edi. Shólden qany keýip bara jatqan ań áskerler kóz aldynda jarqyraǵan kóldi kórgende tań atqansha shydamaı, birden shabýylǵa shyǵar dep oılap edi; biraq general Chernov yssylaı urynam dep áskerin qyryp alatyn bolǵasyn shabýyldan bas tartty da, tún tynysh ótti. Sonan tek el jatar aldynda ǵana atys boldy. Eki jaq ta qarańǵyda túk kermese de, qur dúrmekpen betaldy boratyp oq atty-atty da toqtady.

Qulaǵyn syrtqa tigip sergek jatqan qala halqy jańaǵy atysta oıanyp ketken-di. Osy kúnderi qalaǵa kelip jatqan Táńirbergen de jastyqtan basyn kóterip aldy. Tósekten moınyn sozyp, tusyndaǵy terezeden syrtqa kóz salyp edi, tastaı qarańǵyda kózine túk kórinbedi. «Kidire turý kerek pe edi?.. Beker keldim be?» dep oılady Táńirbergen. Shalqarǵa aq ásker jaqyndap qaldy, endi kóp uzamaı qalany basyp alady degen habar buny úıde tynysh jatqyzbady. Sebeppen Jasaǵan bergenmen de kezdesip, qysqa kúnde qyryq qubylyp turǵan myna dúnıeniń bet ańǵaryn baıqap qaıtqysy kep, aıaq astynan atqa qonyp edi. Ózine qarasty aýyldy uly joldan jyraqtaý jatqan Qarala-Kópke qondyrǵasyn, bul joly qasyna qosshy-qolań ertpeı, sybaı-saltań kep, qalanyń shet jaǵynda turatyn kedeıleý qazaqtyń úıine túsken-di.

Keıingi kezde bul qalada dúken ustap otyrǵan burynǵy baı dostary — Temirke men Ebeısinnen boıyn aýlaq salyp júrgen. Al mynaý Táńirbergenge kópten tanys, sálemi durys, kezdesken jerde jalpyldap, asty-ústine túsip qalatyn elgezek jigit-ti. Onyń osy joly da ólip-tirilip, tym jalpyldap bara jatqany myrzaǵa unamady. Jáne jýyq arada tynyshtala qoıatyn túri joǵyn baıqady da, murtyna mysqyl shaptyryp: «Meıli, jetken jerine toqtar» dep turǵanda kózi kenet kúıeýiniń tasasynan syǵalap turǵan ýyzdaı jas kelinshekke tústi.

Úıge kirip, tórge shyǵyp otyrǵasyn da myrza álgi kelinshekten kózin almady. Qonaq qamymen úı ishinde qymsyna qozǵalyp júrgen kelinshektiń ár qımylyn baǵyp, kózben de, kóńilmen de iship-jep barady. Suǵanaq kózden qysylǵan jas kelinshektiń bıdaı óńdi beti alaýlap, órtene jazdap, basyn baýyryna tyǵyp aldy. «Osyndaı kisiler áıelden salymdy bolady» dep oılady myrza. «Shaı-sýlanyp alǵasyn, myna jalpyldaq nemeni esebin taýyp bir sharýamen alysyraq jerge jumsap alarmyn» dep oılap, qoltyǵyndaǵy jastyqty nyǵarlap basyp, murtynan kúlip jatyr.

Jasaǵanbergenmen qarańǵy túskesin kezdesetin bop, kúndiz astyrtyn kelisip alǵan-dy. Táńirbergen syrtqa shyqty. Iyǵyna jamylǵan boz shekpenniń jeńin qarańǵy kóshemen kele jatyp kıdi. Bul kelgende inisi bir stol, tórt-bes oryndyqtan basqa kózge túser eshteńe joq ońasha vagonda ersili-qarsyly kezip júr eken. Aǵasyn kórgende kilt toqtady. Táńirbergen inisin baýyryna qysyp, únsiz qushaqtady. Qyraǵy kóz jańa kirip kele jatqanda baıqaǵan-dy. Áskerı kıim inisine qatty úılesedi eken. Aıaǵynda qonyshy syptaı jyltyr qara etik. Sary ala qylysh. Sirisinde syńǵyrlaǵan kúmis shporǵa deıin taldyrmash boıly aqquba jigitke erekshe ajar berip, úılese qapty.

— Aýyl-el aman ba? — dedi Jasaǵanbergen.

— Shúkir.

— Jaı júrsiń be?

— Saǵan jolyqqaly keldim.

— Urysýdan bastaıdy ekensiń ǵoı?

— Nege olaı dediń?

— Bilemiz ǵoı. Qazaq baıy úshin qoınyndaǵy qatyny men esiktegi malaıdan keıin urysýǵa yńǵaıly adam — ini.

Táńirbergen myrs etip kúlip jiberdi. Aǵaly-iniliniń kúni osy: kórmese — saǵynady, kezdesse — uıalas ıtteı birin-biri osylaı betten alyp yryldasa ketedi.

— Senderdi bilem, — dedi Jasaǵanbergen sóılegen saıyn shıryǵyp. — Meni shirigen jumyrtqa kóresińder. Iá, solaı... Shirigen jumyrtqamyn.

— Shyraǵym, saǵan ne boldy? Senimen kinálasqaly kelgem joq. Ashýyńdy bas, kelshi, qasyma otyrshy. Adamǵa uqsap sóıleselikshi.

— Jasyń úlken. Aǵasyń. Qyzyl jon ǵyp sabasań da erkiń. Yń etpeımin. Tek... Tek áýeli meni túsinip al!

— Nege eı deısiń? Seni túsinbegende kimdi túsinem?

— Jo-q, túsinbeısiń. Ar jaǵymda ıt ólip jatyr meniń. Iá, ıt ólip jatyr. Nhe-e... hhee..

— Aýyryp júrsiń be?

— K chertý... K chertý, densaýlyq ta, on saýlyq ta, aq jaýlyq ta. Aýyz ashsa, aıtatyndaryń osy ǵoı.

— İnim aınalaıyn, bosqa, bekerden-beker dyzalaqtaısyń. Qashannan beri kórisin turǵanymyz osy. Kezdespeı jatyn betten alatyndaı, meniń ne jazyǵym bar?

— Aǵa-eke, oıbaı, sende jazyq joq. Jazyq mende. Iá, shirigen jumyrtqa da, shider úzgen tentek... dıýana da men.

— Jasanjan...

— Meni túsinbeısiń. Túsingen emessiń...

— Sóz eken. Bile bilseń, men sendeı inim bolǵanyna Qudaıǵa myń da bir shúkir aıtam. Jas bolǵanmen, bizdeı emes, kóziń ashyq. Keleshek senderdiki.

— Keshir...

— Osy betiń durys. Osydan aıyrylma.

— Sharshadym. Syrtym bútin, ishim tútin. Sharshadym.

Shynym sol.

— Bizdi oılap qaıtesiń?! Onan da ózińniń keleshegińdi oıla! Jasaǵanbergen qarqyldap kúldi de, stolǵa basyn salyp, jylaǵany, álde jótelgeni belgisiz, ıyǵynyń basy selkildep biraz jatty. Sonan bir kezde basyn kótergende kirpigi ylǵaldanyp, kóziniń aldynda sirkedeı ter shúpirlep tur eken. Jasaǵanbergen qaltasynan betoramal alyp, áýeli kózin, sosyn aýzy-basyn súrtti.

— Keleshek? Shýtısh, brat. Mende qandaı keleshek bar? Al sende keleshek bar ma?

— Ras, bizden baq taıdy. Keleshek qazir analarda. Sen solardyń súıgen qulysyń.

— Keket. Kekete tús.

— Joq, shyn aıtyp turmyn. Osy betiń durys. Endigi jerge osylardyń qosyn jekseń, qor bolmaısyń, inim.

— Men dinim úshin júrgem joq, kúnim úshin júrmin.

— Qalqam-aý, dindi qaıtesiń, qazir qara bastyń qamyn oılaıtyn zaman týdy. Onyń aıyby joq. Quranda da sondaı pátýa bar. «Kúshtige qyzmet qyp, qosyn jek» dep Alla taǵalanyń ózi aıtqan.

Jasaǵanbergen yzalana kúldi. Álgi ashý jas jigittiń ileli júdeý júzine qaıta teýip, dý etip qyzara tústi de, lezde bozardy.

— Ózin aqtarda bulardyń Qudaıy men Qurany ázir turady. Ný ı narod!

Jasaǵanbergen jolynda turǵan oryndyqtardy teýip-teýip jiberdi. Kúmis shpory shyldyrap, qatty júrip ketti.

— Bizdiń túbimizge jetken senderdiń osy toǵysharlyqtaryń. Bas qosyp birigetin kezde árkim óziniń amandyǵyn oılap, buta túbine buǵyp qalady. Qorany malǵa toltyrsa, qos-qostan qatyn alsa bolǵany. Basqa dúnıe órtenip jatsa da báribir. Ný ı narod!

Táńirbergen kóńilsiz tartyp, kirbıip otyr. Áńgimege de yqylas qalmady. İnisiniń arǵy jaǵyndaǵy oıyn jańa uqqan sıaqty.

— Solaıde?..

— Iá, solaı. Qalaı oılasań, solaı oıla.

— Oı, sorly bala-aı! Kimniń nesi keter deısiń?.. Túbi seniń ózińe...

— K chertý! Maǵan báribir.

— Buryn sen bundaı emes ediń.

— Qandaı edim?

— Jo-q, buryn basqasha sóıleıtinsiń. Esińde me, baıaǵy bizdiń túý degende túkirigimiz jerge túspeı turǵanda, sen keleshek kedeılerdiki deýshi ediń. Jaqsy kezimde jamanshylyq shaqyrǵandaı kórinetinsiń. Jasy úlkendigimdi arqalanyp saǵan aqyryp tastasam da, arǵy jaǵymda dármensizdik bar edi.

— Iá, senderdi qurtqan sol dármensizdik.

— Shynymdy aıtaıyn, sol kezde sen aldyn boljaıtyn aq etek ıshan sıaqty ediń. Al qazir órtke qarsy júgirgen esalań bala sekildisiń.

— Ne deseń o de! Tek meniń aıtarym: osy kúni áýlıe kóbeıip ketti. Áýlıe bolý árkimniń qolynan keledi. Qazir bizge soldat kerek. Seniń myń áýlıeńnen bir soldat artyq. Sol-dat!..

— Sonda... birdeńeden áli de dámeleriń bar ma?

— Dáme... dáme... Bular dámesi bolmasa, aıaq baspaıdy.

— E, óziń qaıter ediń?

— Eginine shegirtke túsken dıqanshy qaıtýshi edi?

— Al, dıqan qaıtedi? — dedi Táńirbergen inisiniń arǵy jaǵyndaǵy oıyn ańǵara almaı, tosylyp qap.

— Dıqanshy erteńgi kúni astyq alam ba, joq pa dep oılamaıdy. Ol eginge túsken shegirtkeni qyra beredi, qyra beredi, qyra... Hhee-e...

Jótel býǵan jigit taǵy da qyp-qyzyl bop qıqyldady da qaldy. Táńirbergen inisin qatty aıap: «Sorly bala» dedi ishinen. Qarakóleńke beıýaq keshte qart ájelerdiń meıirban jumsaq daýsyna sap, myna sorly balany ertek aıtyp uıyqtatyp tastar ma edi dep oılady.

Jasaǵanbergen jótelin shaqqa basty. Silesi qatyp qaljyraǵany sonshalyq, janynan aq jibek oramaldy ázer-ázer alyp, terin súrtti. Aǵasyna eki ret kóz qıyǵyn tastady. Álgideı emes, júdeý jigittiń bet óńinen ashý qaıtyp, jýasyp qalǵan.

— Keshir! — dedi ol aqyryn. Aǵasyna kináli keskinde kózin qorǵalaqtap tastap: — Ras, hal qıyndap ketti. Qara tobyr kúsh alyp barady. Bular ana jyly bolys aǵany óltirdi. Qazir qarsylasqannyń bárin qyryp jatyr. Erteń kezek seni men maǵan keledi. Qoradaǵy malyńdy alady. Ústińdegi úıińdi jyǵady. Qalǵan tirliktiń ne qajeti bar? Onan da qolda kúsh turǵanda qasyq qanym qalǵansha qarsylasyp ólgenim artyq emes pe? — dedi.

Táńirbergen lám-mım demesten, turdy da júre berdi. Jasaǵanbergen tańdanyp qaldy. Táńirbergenniń qaıyrylmasyn bilip, sońynan erip júre tústi de, toqtady. Áldene degisi kelgendeı aýzy ántek ashylyp, yrjıyp sóleket kúlimsirep tur.

Táńirbergen qatty júrip ketti. Shamyn sóndirip, esik-terezesin tas qyp bekitip alǵan alasa úıler qarańǵy kósheniń eki betinde múlgip, únsiz qaraýytady. Kóshede tiri jan joq. «Sorly bala» dedi Táńirbergen ishinen. Kóńili qatty tolqyp ketkeni sonsha, myrza ózi toqtaǵan úıge qalaı jetkenin de baıqamady. Úıge taqaı bergende kóldiń arǵy betinde bekinip jatqan ásker shebiniń uzyna boıynda uıqy-tuıqy atys bop ketti. Shabalańdap ıtter úrdi. Qoranyń túp jaǵynda tań asyryp qańtaryp qoıǵan at oqyrandy. Myrza atysqa qulaǵyn sap úı aldynda irkilip tur. Oıly kózin kókke tigip qalǵan-dy. Kenet qaratúnek aspannyń alys bir túkpirinen juldyz aqty. Sońynan ot cay lap aǵyp bardy da, sóngen shyraqtaı qap-qarańǵy tuńǵıyqqa jymjylas batyp ketti. «Kim de bolsa bir jannyń demi úzildi. Bir shyraq sóndi» dep túıgen Táńirbergen taǵy bir janashyrymen qoshtasqandaı júregi syzdap tur.

***

Kelesi kúni aqtar qalaǵa kirdi. Onda da túske tarta atys údep, eki jaq oqty qardaı boratyp jatqan bir kezde ataman Dýtovtyń atty áskeri qalany qyr jaqtan aınalyp ótti. Endi kidirse, qorshaýda qalatyn qaýip tóngesin qyzyldar qalany tastap, tez-tez shegine bastap edi. Qala halqy esik-terezelerin tars jaýyp, úılerine tyǵylyp alǵan. Tóqáńirbergen de bul aradan tezirek ketkisi kep, at-kóligin ázirlep qoıǵan-dy. Ol tek júrer aldynda inisimen taǵy da bir tildeskisi kep, jipsiz baılanyp otyrǵanda ataman Dýtovtyń atty áskeri qalaǵa kirdi. İle-shala ústi-basy shań-shań jaıaý áskerler topyrlap kire bastady. Uzyn moıyn zeńbirekter men oq-dári tıegen at arbalarda esep joq.

Táńirbergen ásker aıaǵy basylǵasyn bolmasa dál qazirgideı qala ishi sapyrylysyp jatqanda jolǵa shyǵý qaýipti ekenin bildi. Birer kún aqysyn ańdamaq bop otyrǵanda general Chernov aıaq jeter jerdiń bárinen baılar men bı-bolystardy jınap jatyr degen habar tıdi. Osy qalanyń qaltaly kópesteri de general toqtaǵan úıdiń keń qorasyna jınalyp jatty. Táńirbergen ádepkide barǵysy kelse de, keıin ol oıdan tez aınyǵan-dy. Chernov qant salǵan shaıdy kúmis qasyqpen bylǵap otyryp, únsiz jıynǵa kóz saldy. Qara kıimdi qala azamattary sur shapan, sur shekpen kıgen qazaq baılarynan irgesin aýlaq sap, óz aldaryna oqshaýlanyp otyrypty. Generaldyń kózi qara maqpal taqıa kıgen tatar baıyna tústi. Orys generalynyń osy joly anaý-mynaý emes, bir aýyr salmaq salǵaly otyrǵanyn baıqaǵan Temirke salǵan jerden terisi tarylyp, búrisip-tyrysyp alǵan-dy. Ózinen generaldyń kózin aıyrmaı qoıǵany da unamady. «I-ı, Alla, meni buǵan aıtyp qoıǵan ındi». Qolbasy qysqa sóıledi: «Jergilikti halyq áskerdi azyq-túlikpen jabdyqtaý kerek. Kıim kerek. At kerek». Aqsha kerek dep edi, endi tatar baıy burynǵydan beter toby kishireıip, bir ýys bop búrise tústi. «I-ı, aıttym, vıt. Aıttym. Aıttym». Qasyndaǵy kisilerge kúńkildep:

— Esittiń be? Osy kúni kisi qarny toıyp as ishpeı júrgende, sonsha áskerge... ıoq, ıoq, ondaı baılyq mındá ıoq, áli, — dep azar da bezer bop qolyn silkiledi.

Jınalǵan kisiler qıpalaqtap, bir-birine qınalǵan qabaq astynan kóz tastady. Bir pátýaǵa kele almaı, kóp jıyn ári tolqyp, beri tolqyp otyrdy da, aqyr aıaǵynda qoldan kelgen kómekti aıamaspyz dedi. General Chernov myna jurttyń yqylassyz túrin baıqasa da, biraq áli de bolsa aqysyn ańdap kórgisi keldi. Erteden beri qolbasynyń tý syrtynda qybyr etpeı turǵan shtab ofıseri bir attap ilgeri basty. Chernovtyń qulaǵyna eńkeıip sybyrlap edi, Chernov quptap basyn ızedi de, jıynǵa qaıta kóz tastady. - Aralǵa deıingi jer bizge qıyn soqqaly tur. Aldymyzda Ýlý-kým, Kıshı-kým jatyr. Onyń arǵy jaǵy elsiz-sýsyz shól dala. Bizge jol kórsetetin senimdi kisi kerek.

Temirke basyn kóterip aldy:

— Ondaı kisi bar!

— Ol kim? — Temirke qasynda otyrǵan Ebeısindi taqymynan túrtti:

— Menen góri ony sen jaqsy bilesiń, áli.

— Joq, bilmeımin.

— Bilesiń. Bilesiń, vıt. Ekeýiń bir aýyldansyń, áli.

— Joq, bilmeımin.

Temirke myna jigittiń bókken balshyqtaı biteýlenip ala qoıǵan betin kórgende jaǵasyn ustaǵandaı shoshyp ketti.

— I-ı, Alla... Allaqaıym, meniń aýzym jeńil, jeńil ındi. Áıtpese, Táńirbergen myrzany osynda otyrǵan kisilerdiń bári, bári biledi, vıt.

— Kak... Kak vy skazalı? Tan... Tanır?..

— Taqsyr, Táńirbergen.

General Chernov áldenege túsi buzylyp, taqıaly tatarǵa senimsizdene qarady:

— Ol kim ózi?

— Taqsyr, ol bık jaqsy, matýr jigit. Baı. Myrza.

— Aral óńirinen be? — dedi general.

— Iá, ıá. Siz de biletin boldyńyz ǵoı?

— Bilem. Jaqsy bilem. Ol qaıda?

— Qalada.

— Bunda nege kelmedi?

— Taqsyr, oǵan habar tımegen. Habar tıse ol bunda bárimizden buryn keler edi. Ia, ol sondaı tamasha, matýr jigit.

General Chernov qasynda turǵan ofıserge buryldy.

— Esińde me, ol anada qyzyldardyń bizge jibergen jansyzy.

— Iá, bilem.

— Ustańdar! Tez. Aıyrylyp qalmańdar!

***

Elaman Kenjekeıge úılengesin bularǵa ile-shala Súıeý qart kelgen-di. Qoly ashyq qart jalǵyz naryn jetelep ákep, jelige baılap jatyp: «Úıiń tolǵan shıetteı jas bala» dedi. «Jaz aıynda ańsyz otyra almaıdy» dedi. «Nar býaz. Aldaǵy jyldyń basynda botalaıdy. Balalaryńa aǵarǵan bolady» dep edi.

Sol nar bıyl botalap, balalardyń aýzy aqqa tıip qaryq boldy. Tek bularǵa jalǵyz túıeni jaǵada ustaý qıynǵa soqty. Óziniń burynǵy oty-sýy mol daǵdyly órisin ańsap, uzap kete berdi. Taqa tynyshy ketkesin Kenjekeı keıingi kezde aıaǵyn tusap jiberetin boldy. Sonyń ózinde qarǵyp jaıylǵan qardy ol búgin Bel-Arannyń syrtyndaǵy qara buırattan alyp qaıtty.

Tez oralam ǵoı dep balalardy kórshilerge de tapsyrmaı ketip edi; estıar balasy Ótesh. Oǵan senim shamaly. Kún sanap osy baladan kóńili qalyp júr. Ákesi túzde júrgende jalǵyzilikti anasyna qolǵabys berýdiń ornyna, osy shirik nemeniń ósken saıyn pıǵyly buzylyp barady. Kenjekeıdiń kózi taısabolǵany qasyndaǵy kishkentaı inilerin jylatady. Ala-bóle kúndes qatynynan qalǵan kishkentaı Ábildi kóbirek zábirleıtin. Sotqar bala osy joly da Ábildi jylatyp qoıǵan eken. Kenjekeı baýyryna basyp aınalyp-tolǵanyp kórip edi, bala jubanbady.

— Aı, Óteshjan-aı, saǵan ne boldy? Kishkentaı balaǵa nege tıdiń?

— Men tıgen joqpyn, ózi jylaýyq.

— Sen... sen tıdiń, asy-ǵym...

Ótesh óreshege arqasyn berip miz baqpaı bezerip alǵan. İnisinen tartyp alǵan asyqty ońaılyqpen beretin túri joq. Záti jýas Kenjekeı, sirá da, bala urmaıtyn. Onyń ústine Óteshtiń joly bólek. Ájesi sút kenjem dep, jórgeginen baýyryna basqan bala bolǵan soń osy kúnge deıin buǵan erekshe bir yqylaspen, qaınysyndaı qasterlep qaraıtyn-dy. Osy joly sirkesi sý kótermeı sharshap kelgesin be, áıteýir túıilgen qabaq astynan tap bir Tóleýshe jaýlyq nıetin jasyrmaı tunjyrap qaraǵan balany jaǵynan tartyp jiberdi:

— Ber!.. Ber, balanyń asyǵyn.

Ótesh jylamady. Qany qashyp qup-qý bop ketken betiniń shapalaq tıgen jeri ǵana dý etti. Jáne osy tuqymnyń erkekterinde bolatyn kókbet ójettikpen anasyna kirpik qaqpaı týra qarap turdy da, qynaǵa boıaǵan qyzyl qońyr saqany yshqyrynan aldy.

— Sen... sen óz balańnan góri ógeı balany jaqsy kóresiń.

— Óshir únińdi. Ol seniń iniń... birge týǵan baýyryń...

— Tapqan ekensiń. Sen umytqanmen, meniń esimde... Onyń sheshesi ózińdi úı aınaldyra súıret...

Kenjekeı ne bolǵanyn bilmeı qalshyldap ketti.

— Shyq! Shyq úıden! — dep aıqaılap, tapjylmaı turǵan balaǵa dál bir tútip jeıtindeı jetip baryp jerdi teýip-teýip qap: — Joǵal, haıýan! — dedi. Balasyn úıden qýyp shyqqasyn da doly jas kózine quıylyp, dir-dir etip tur... «Dońyz! Dońyz...» dedi ishinen. Osy balasy qurǵyrdyń bar minezi Tóleýge uqsaǵan. Ósken saıyn sol tuqymnyń ishi tar qyzǵanshaqtyǵy men qyńyr kejdigi jeńip barady. Álden túri mynaý. Bylaıyraq barǵasyn bular da Qalaý men Tóleýshilep bir ottyń basyna syıyspaı, qysqa kúıde qyryq tóbelesip júrmese qaıtsin?.. Sońyra er jetkesin osy minezin Elamanǵa da istep, tátti tirliktiń shyrqyn buzyp júrmese jarar edi-aý. «Qudaı-aý, endi qaıttim? Qandaı amal bar bul shirkinge?» dep oılap, ońasha úıde jany kúızelip otyrǵan.

Kishkentaı qyz qyńqyldap kep etegine oraldy. Balalarynyń eń kishisi osy. Bul kúnde bu da tórtte. Qudaı qarasqanda osy qyzy aýrý-syrqaýsyz, qol-aıaǵy balǵadaı bop ósip keledi. Tek Áshimjan júdeý. Qolǵa alǵannan beri, áıteýir, ilesinen aıyqty. Sońǵy kezde tili durystalyp, aıaǵyna basyp ketse de, sorly bala etke shyqpaı-aq qoıdy. Ózi aýmaǵan ákesi bolatyn. Úlken ala kózi, qońqań murny, kez ıegi quıyp qoıǵandaı. Aıaǵy alysqa túsip ketken kúıeýin saǵynǵanda Kenjekeı árqashan istep jatqan sharýasyn qoıa sap, osy balanyń ákesine qatty uqsaıtyn bet álpetine telmirip qarap qalady. Keıde ol óz betinshe oınap júrgen Áshimdi júgirip baryp, qushyrlanyp baýyryna qysqysy kep ketse de, qalǵan balalardan bata almaıdy.

Elamannan kópten habar joq. Shalqarǵa baryp qaıtqan kisiler kóre almadyq dep, bunyń qosúreı kóńilin qorqynysh bılep júrgen-di. Osydan bir aı buryn aýrý ákesine Aqbala kelipti dep estidi. Osy habar qulaǵyna tıgen boıda Qaraqatyn istep jatqan sharýasyn tastaı sap, alaý-dalaý bop júgirip keldi.

— Oıbaı-aý, ne esitkeniń bar?

Kenjekeıdiń dybysy shyqpaı qaldy. Qaraqatyn onyń qýaryp ketken óńine qarady da, qasyna tize búkti.

— Estip pe ediń?

Kenjekeı áli quryp, býyn-býyny dirildep qoıa bergen boıyn qasyndaǵy qazandyqqa súıedi. «Kópten beri habar bolmaı ketip edi. Sorlap qalǵan shyǵarmyz» degen sýyq oı júregin muzdatyp barady.

— Saq bol, ana saıqal tórkinine kepti ǵoı, — dedi Qaraqatyn.

— Kim?

— Aqbalany aıtam. Al, kóre qal, bunysy tegin emes.

— Ákesi syrqat degen.

— Soǵan senesiń be? Sol qyzylkózge qaǵyndy keletin be edi? Jurtqa zárin jaıyp, jylandaı ysqyrady da otyrady. Qyzy da jórgeginen ushynǵan. Osydan kórersiń de bilersiń, meni áýlıe dersiń. Ol júziqaranyń Elamannan dámesi bar.

— Qudaı-aı, qoıshy.

— Sen ańqaýsyń.

— Joqty soqpa.

— Sen ashyq aýyzsyń. Jurttyń bárin ózińdeı kóresiń.

— Alla razy bolsyn... qoıyńyzshy.

— Áı, mynanyń esi durys pa? Qoıy ne, a?

— Birdi birge shatpasań tynysh júre almaısyń ba?

— Oıbaı-aı, endi ne deıin? Myna shirik meni masqara qyldy-aý! Men sorly omyraýymdy ashyp ańqyldap kelsem... Kúni keshe Tóleý shashyńnan súırep...

— Shyq! Joǵal! Oı, jeksuryn!

— Óziń jeksuryn. Jer basqan jannyń azy men tozysyń. Erteń qoınyńdaǵy baıyńdy tartyp alady. Sonda kórermin seniń áýseleńdi...

Qaraqatyn aýyldy basyna kóterip bat-buttap sóılep barady. Kenjekeı aýyl-úıden qysyldy. Úı ishinde úrpıisip qalǵan balalardyń bary-joǵyn da sezbeı, shyntaǵymen oshaqqa súıenip otyryp qaldy. Osy bir qańqý sóz qulaǵyn sarsyltqaly qashan. Balalary jatqan tósektiń shet jaǵyna qısaıǵan Kenjekeı qarańǵy úıde kóz ilmeı jatyr edi; kóńilin kúdikke bergisi kelmese de, álgi qara páleniń lańy qaıta-qaıta esine túse berdi.

Tóleý jer-sýyn tastap, jaǵaǵa kóship keletin jyly Aqbalany kórgeni bar. Qudyq basynda kezdesken-di. Aqbalanyń ajary synyq eken. Ózderi sıaqty sholaq dúnıeniń zaryn tartyp, jiligi shaǵylyp júrmese de, appaq sulý júzinen ishinen azyp, júdep júrgen kóńilin sezip edi-aý. Jańaǵy qara pále myń jerdeı kirlemek bolsa da, Qudaı biledi, ardan attap júrmegen shyǵar. Iá, ol baıǵusta ne syn bar?.. Etiniń qyzýy, betiniń qyzyly tarqamaı jatyp eki úıdiń bosaǵasyn kórdi. Beti ashyldy. Bazary qaıtty. Baı men baladan birdeı aıyryldy. Iá, ol beıbaqqa da ońaı bop júr deısiń be?

Qaraqatyn qansha aıdap salsa da, bunyń óziniń arǵy jaǵynda Aqbalaǵa quıttaı da qyzǵanysh joq. Qaıta ony esine alǵan saıyn baǵy ashylmaǵan baıǵustyń basyndaǵy múshkil haldi osy tún ol sonshalyq bar jan-tánimen sergek sezdi. Qasynda uıqyly kózimen keýdesin sıpalap jatqan kishkentaı Áshimge de burynǵydan góri basqa kóńilmen qarady.

Kenjekeı kúndegiden erte turdy. Balalaryn kórshisine tapsyrdy da, aldyna Áshimdi alyp, erteńgi salqynmen júrip ketti. Botasy aýylda qalǵan túıe ilgeri júrgen saıyn qaıta-qaıta artyna jaltaqtap, ańyrap bozdap keledi. Ystyq tez tústi. Tas tóbege kelgen kún shaqyraıyp tesip barady. Túıe ústinde ıtińdep zyqysy ketken bala ári-beridesin qyńqyldap jylaı bastady. Tús aýa bergende bular jazyq dalada bir ózi jalǵyz shoshaıyp turǵan Jetimqaraǵa jetti. Osy shoqynyń eteginde qońyr úzikti kedeı aýyl otyr eken. Syrtta tiri jan kórinbedi. Kúndizgi ystyq aptaptan aýyl adamynyń bári ishke tyǵylǵan sıaqty.

Kenjekeı túıe basyn shetki úıge tiredi. Qozylar kógendeýli jatqan jeli basyna túıeni shegere bergende ishten bir áıel shyqty. Kenjekeı ony birden tanydy.

— Aqbala! — dep daýystap, túıeden qolyna ustaı túsken kenep dorbadaǵy qaqpysh balyqty satyrlatyp súrine-qabyna júgirdi.

Aqbala ózi tanymasa da, biraq buny ol tanyp, atyn atap jatqasyn irkilip tosyp tur.

— Aqbala apań ǵoı. Bar. Bara ǵoı, aınalaıyn. — Aqbala dir ete qaldy. Beıtanys kelinshektiń janynda tompańdap kele jatqan qońqań muryn qara balaǵa qarady.

— Amansyń ba, qurbym?

Aqbala qasynda yrjıyp turǵan aqjarqyn kelinshekti kórdi. Onyń ne degenin esitpese de, til qatatyn oraı ózinen ekenin bilip, bolar-bolmas birdeńe dedi.

— Tanyp turǵan shyǵarsyń?.. — dedi Kenjekeı óziniń shalǵaıynan tas qyp ustap alǵan balany ıegimen nusqap.

Aqbala basyn ızedi. Birtúrli sóleket kúlki bet ajaryn buzyp, biline túsedi de sóne qalady. Kenjekeı «apańa bar» dep qaıta-qaıta ıtermelese de, aıaǵyn baspaı qoıǵan uıalshaq qara baladan kózin aıyrǵan joq. Áshim onan saıyn qysylyp, Kenjekeıge tyǵyla tústi. Buryn-sońdy birde-bir áıeldiń ózine dál myna kelinshekshe meıirimdi, muńdy kózben munshalyq jany úzile qaraǵanyn kórgen emes-ti. Áshimge tilin alǵyza almaǵan soń endi Kenjekeı de saǵy synyp: «Aı, shyraǵym-aı, shyqqan jatyryńdy jatyrqap, balalyǵyń ustap tur ǵoı, ne qylsa da» dedi ishinen.

***

Bul kúni Súıeý qarttyń úıi keshki asty qyzyl ińirde ishken edi. Kólik soǵyp sharshaǵan bala dastarhan basynda úlkendermen birge as iship otyryp uıyqtap ketti. Aqbala qonaq kelinshek pen balaǵa tósekti birge salyp edi. Kenjekeı jatar kezde uıyqtap jatqan balany kóterip apardy da, Aqbalanyń tósegine saldy. Aqbala ony kórse de, kórmegen syqaı tanytyp, kúıbeńdep, úı sharýasyn isteı berdi. Kúndegi ádet boıynsha keshki astan keıin aýrý ákeniń jaıyn istep, nasybaı tolǵan múıiz shaqshany jastyǵynyń janyna qoıdy. Onan tań atqansha áldeneshe oıanatyn ákesine shóldegen-shóldegende meıir qandyryp ishetin sýsyn ázirledi. Sonan soń jalpyldaq shamdy esik jaqtaǵy tóńkergen shelektiń túbine qoıyp jatyp, qonaq kelinshekke kóz qıyǵyn tastap edi, ol álginde irgege betin berip jatqan kúıinen qozǵalmapty. Aqbala sham jaryǵyn basyp qoıdy. Bultıǵan betin alaqanyna sap, tanaýy pysyldap typ-tynysh uıyqtap jatqan balanyń janyndaǵy bos orynǵa qısaıdy. Óshim oıanbady. Kenjekeıge isteıtin kúndegi ádeti me, uıqyly kózimen Aqbalanyń omyraýyn sıpalap, keýdesine tumsyǵyn basty da tynyshtaldy. «Qulynym. Sorly jetimegim». Aǵyl-tegil jylaǵan áıel baýyryndaǵy balanyń kúnsigen aıdaryn ıiskep, qushaǵyna tas qyp qysty da, tań atqansha kóz ilmeı qybyrsyz jatty. Buryn ol qatty uıyqtap jatyp ta syrqat ákeniń sól qozǵalǵanyn sezetin. Búgin baýyryndaǵy balasynan basqa tiri bir jandy oılamady. Kúndegi ádetpen sýsyn ishkisi kep oıanǵan áke de, ózinen qol sozym jerde jatqan qonaq kelinshek te esinen tars shyǵyp ketip edi. Jazǵy tań aýyl syrtyndaǵy qońyr shoǵynyń ushar basyna shapań shashyp, túndigi túsirýli abajadaı úı ishi bozamyq tarta bastaǵanda Kenjekeı qozǵaldy. Balyqshylar aýlynyń erte turatyn jaıy Aqbalaǵa belgili. Qonaq kelinshektiń kúndegi daǵdyly ýaqytta oıanatynyn bilgen Aqbala uıyqtap jatqan balanyń qasynan aqyryn turyp ketti. Syrtqa shyǵyp shaı qoıaıyn dep jatyr edi, Kenjekeı janyna kep qolynan isin aldy.

— Qatyp qalpyn. Áshimjannyń oıanatyn túri joq. Maǵan ber, otty men tutata qoıaıyn.

Aqbala: «Qaıtesiń, ózim de úlgirem ǵoı» dese de, Kenjekeı eki eli qasynan qalmaı, ishke kirse kirip, shyqsa birge shyǵyp júr. Jáne ol kórgen-bilgenin aıtyp, saldyrlap sóılep jatqanda bul óziniń jumǵan aýzyn ashpaǵanyna qysylady. Onyń yqylas-peıiline oraı bunyń, tym qurysa, osy tusta júregin jaıyp tastaıtyn reti edi. «Ne qylsa da kisiniń ózine de kúshi jetpeıtin bir kezi bolatyny ǵoı» dep oılady Aqbala.

Kóńilderi jarasa qoımaǵanyn baıqady ma, Kenjekeı úıde qalǵan balalaryn syltaýratyp, aldyn keshtete aýlyna qaıtty. Aqbala uzatyp saldy. Botasyna qaıtqan túıe qamshy salǵyzbaı jele jóneldi. Aqbala túıe ústinde selkildep bara jatqan kelinshekti kózden tasa bolǵansha uzatyp saldy. Artyp ketken ajar-kórki bolmasa da, qaratory, eki beti bultıǵan dóp-dóńgelek zereń júzdi. Dánge toıǵan buldyryq tárizdi tula boıy da tyǵynshyqtaı eken.

Aqbala myrs etti. «Qudaı biledi, kúıeýjandy bolar» dep oılady. Iá, túri aıtyp tur. Kúıeýiniń kóleńkesi sıaqtanyp, otyrsa da, tursa da asty-ústine túsin óbektep bitetin shyǵar.

Aqbala taǵy da myrs etti. Syrtta samaýyrǵa sý quıyp, ot tutatyp, ishke kirgende álgi ashshy mysqyl ádemi betinen jýyq arada aıyqpaı, ajaryn muzdatyp turyp aldy. Keshke baýyryndaǵy balasyn qushaqtap jatyp ta ol túnniń bir ýaqytyna deıin óziniń ıt-yrjyńmen ótken ómirin oılady. Onan Elaman ekeýiniń arasyn oılaýy muń eken, búgin taǵy da kózinen uıqy qashyp, maı shamnyń álsiz jaryǵy syǵyraıǵan úıdiń oń jaqtaǵy jamaý túsken úzikke qadalyp aldy.

Oı, dúnıe-aı, o da bir dáýren eken-aý! Aqbalaǵa úılenerdiń aldynda bir jyl boıy jylqyshy jigit kelýin jıiletpedi me? Ásirese, el qoraǵa kirgesin aı saıyn, apta saıyn at sabyltyp kelip turatyndy shyǵardy. Qaqaǵan qańtar aıynda baı aýyldyń jylqysyn ury-qarydan kúzetken jigit kúndiz-túni attan túspeıdi. Sýyq qapqan boıy syqyrlap, kirip kele jatqan jylqyshy jigitti kórgen saıyn bul jıyryla qalatyn. Áli esinde: áke-sheshesi aýyz ashýǵa otyrǵan kezde Aqbala úı syrtyndaǵy aq shoqalaqtyń tasasynda tosyp turǵan Táńirbergenge kezdesti. Osy kúnniń erteńine de sol qýanysh qyz júreginde shoqtaı mazdap turǵanda jylqyshy jigit keldi. Táńirbergen mańaıynan júre almaıtyn úıge bul eshkimnen ımenbesten emin-erkin kep, atyn qamys qoranyń yǵyna baılap jatty. Qalyń kıim kıgen boıy qorbańdap, at shylbyryn beldeýge baılady. Betindegi boz qyraýdy alaqanymen bir sıpap tastap, sarytaban qardy syqyr-syqyr basyp kele jatqanyn kórdi de, bul shapanyn jamylyp, kórshi úıge ketip qaldy. Biraq qatal áke dereý shaqyryp aldy. Aqbala dastarhan basyna amalsyz keldi. Bir qyryn otyryp shaı quıdy.

Elaman uıalshaq. Qashan kete-ketkenshe qyz jaqqa qaraýǵa júzi shydamaı, kózin qashyrta beredi. Ústine Aqbala kirse boldy, eki beti dýyldap qoıa beretin. Kóńili júırik qart qyzyna atyp jibererdeı shanshyla qaraıdy. Basqa kezde qoryqsa da, bul dál osy tusta qaharly áke ashýynan qoryqpaıtyn. Qaıta osyndaıda qyzdyń boıynda da áldebir eges oty órshelenip ketetin. Shirkin, jastyq ne istetpedi!

Qansha kelip júrgende oǵan bir ret te raı bermepti. Sonysy jónsizdik pe, tákapparlyq pa? Qaıtken kúnde de shamadan tys shekten asyp ketse, sirá, tegi tákapparlyq ta qataldyqpen para-par ma, qalaı?

Aqbala kóz qıyǵyn qushaǵyndaǵy balasyna tastady. Aqbalaǵa birden baýyr basyp ketti. Sorly bala shyqqan jerin sezetin shyǵar-aý.

Alǵashqy kúni osy balanyń kimge uqsaǵanyn oılaǵan joq-ty. Oǵan murshasy da bolmaǵan. Beıtanys áıeldiń janynda tompańdap kele jatqan qara balaǵa kózi túsýi-aq muń eken, óziniń ana jatyryn jaryp shyqqan tula boıy tuńǵyshy, tiri jetimegi, bir japyraq baýyr eti osy bala ekenin bir degennen bar janymen seze qoıyp edi. Keıin maýqyn basqan soń, ońasha úıde oınap otyrǵan Áshimge anyqtap qarady. Qaıtalap qaraǵan saıyn osy balasynyń tula boıyndaǵy bar bitimi men bet álpetinen Elamannan aýmaıtyn uqsastyq tabatyn. Ásirese, Áshimjannyń úlken ala kózi men kez ıegi, qońqań murny... quıyp qoıǵan ákesi. Minezi de buıyǵy, tuıyq. Týǵanda da osy bala úsh aıǵa deıin birtúrli boldy, emizetin mezgilinen asyp ketse de, bala bop mazasyzdanyp jylaǵan emes. Qashan qol-aıaǵyn sheship, qundaǵynan bosatyp alǵansha oıanbaıtyn. Jaryǵymnyń sol minezi eskesin de ózgermepti. Qazir naǵyz qolda turmaı zyrlap júretin kezi ǵoı. Ózimen birge oınaıtyn bala da izdemeıdi. İshi pysyp jalǵyzsyraıtyn emes. Úsh mezgil as berseń bolǵany. Úı ishindegi kisilerge ala kóziniń astynan bir qarap qoıady da, erteden qara keshke deıin ózimen-ózi oınap otyra beredi. «Qudaı biledi, jasynda ákesi de dál osyndaı bolǵan shyǵar-aý» dep oılap, Aqbala aqyryn kúldi.

***

Kenjekeı úıine el orynǵa otyra jetti. Ne kóringenin qaıdam, jol boıy qashan jar basyndaǵy aýylǵa jetkenshe basyna qaı-qaıdaǵy oılar kelip, álek-shálegi shyqqany. Áýeli Aqbalany esine aldy. Sosyn bir kún, bir tún birge bolǵanda eki áıel Elamandy aýzyna almaǵandary da esine tústi. Árıne, Aqbalanyń nege úndemegeni belgili. Onyń ornynda bolsa bu da súıter edi. Bul tek Aqbalanyń áke-sheshesine túsinbedi. Ol sorlynyń bul dúnıede bary-joǵyn da bilgisi kelmegen beıtarap kóńilderin baıqady. Sonda onyń jazyǵy ne?

Qaraqatyn Kenjekeı kelgenshe shydamaı, jolyna qarap otyr eken. «Osy jurt Aqbala men Elamandy qaıta tabysypty dep júr ǵoı? Sol ne sóz, onan ne bilgeniń bar?» dep Qaraqatyn buǵan dúrse qoıa berdi. Kenjekeı buǵan basynda kóńil bólse de, keıinirek kereń bolǵan kisideı qulaq aspaı qoıǵan-dy. Sonyń arqasynda bolar, aqyry aýyl arasyndaǵy súıretpe byqsyq sóz de sóndi. Súıtip júrgende bir kúni Elamannan habar keldi. Qalaǵa barǵan bireýden amandyǵyn aıtyp, azyn-aýlaq shaı, sheker berip jiberipti. Baram degen sóz aýzynan shyqpasa da, osy kúnnen bastap «kelip qalar» degen úmit Kenjekeıdiń keýdesinde shoqtaı mazdady da turdy. Úı syrtynan dybys shyqsa da elden buryn bul eleń etip, tap bir jigitin kútken qalyńdyqtaı júregi lúpildep qatty-qatty soǵyp ketedi.

Kúndiz jumysta. Keshke úıge kele sala balalarǵa tamaǵyn berip, qyzyl ińirden jatqyzyp tastaıdy da, kúıeýge shyqqannan bergi daǵdy boıynsha kebeje túbinde jatqan sút taılaqtyń júnin bir etek qyp aldyna salyp alady da, túnniń bir ýaqytyna deıin tútedi. Qoly qalt etse, sońyra Elamanǵa shekpen toqyp bermek.

Kúıeýge shyqqaly qatty ózgerdi. Ony ózi de sezedi. Tóleýden keıin bul erkek ataýlydan júregi qatty shaılyqqany sonsha, ómiri kúıeýge shyqpaspyn dep oılap edi-aý! Qoıny qur emes, balalary bar, endigi qalǵan ómirdi sol qaraqtarymnyń kóleńkesinde ótkizermin dep oılap edi, Qudaıdyń jazǵany solaı boldy ma, álde osy jigit degende Aıǵanshanyń yqylasy basqa bolǵany áser etti me, ursa-soqsa da tómen etekti áıeldiń erkeksiz kúni joq ekenin moıyndady. Ógeı áke bolsa da úsh sábıdiń tirlikte arqa súıeıtin bir qamqorshysy bolǵanyn durys kórip edi.

Bir joly qaraptan-qarap otyryp kóńilin kúdik jaılap, «Qate istedim be? Sorly basyma tary da pále tilep aldym ba?» dep oılady. Osynyń aldynda ǵana birneshe kúnnen beri kókireginde gúldep kele jatqan qýanysh kenet taǵy da qara sýyq urǵandaı japyraǵy solyp, ózi de balyq soıyp jatqan qatyndardyń arasynda qolynan pyshaǵy túsip, muńaıyp otyryp qaldy. Sony basqadan buryn mosqal áıel baıqady:

— Kenjekeı, saǵan ne boldy? Bir jeriń aýyryp...

— Joq, joq... eshteńe emes.

— Sharshaǵan shyǵarsyń?

— Áı, qurysynshy... Quryp qalsynshy, osy ıt ómir, — dedi de, Kenjekeı turyp ketti. Ań-tań bop aqyryp qalǵan qatyndarǵa nazar salmastan, sol kúni úıge erte qaıtyp edi. Bylaı shyqqasyn jylap, kózin bir syǵyp aldy. «Ózimniń burynǵy kúnimdi kórip júre bergenim durys edi» dep oılap, qol-aıaǵyn áreń alyp kele jatqanda, kenet sonadaıdan kózi Elamandy shaldy. Syrtta jeroshaqqa ot jaǵypty. Qazan beti býlanady. Qara shaınekti de qaınatyp, ózi úı aldyn sypyryp kúıbeńdep júr eken. Kenjekeı: «Masqara-aı, syrtta júrgen kisiler kermese ne qylsyn?» dep qysyldy. Bultıǵan qaratory beti nurlanyp kúlip jiberdi. Sosyn jylap, syrt aınala bere jaýlyǵynyń shetimen jasyn súrtti. Kúni boıy ózin qajytqan kúdiktiń qaıda ketkenin bilmedi: «E, Qudaı, uzaǵynan bere gór».

Beregirek kelgesin jaqsylyqqa bunyń da boıy úırendi. Tipti, ózgelerden ózin kemmin degen oıdan qaldy. Báz bireýden kem bolsa da, al qaısy bireýden qaıta óziniń artyq ekenin sezdi. Baıaǵy qorlyq kúnderin umytty. Ol tek oqta-tekte jylaýmen etken jastyq shaǵyn eske alatyn. Enesi ólgennen keıin kúndesinen kórmegen qorlyǵy qalmady. Teńdiksiz jas kelinshek te kútimsiz jas terekteı jer baýyrynan nár ala almaı turǵanda kókten nóser tókken qandaı! Beý, nesin aıtasyń, o da ánebir japyraq sarǵaıyp túse bastaǵanda Qudirettiń kúshimen qaıta gúl ashyp, qulpyryp kete barady eken ǵoı! Qudaıdan ba, álde adamnan ba, áıteýir jastyq shaǵyn zaıa jiberip alatyn áıelder bolady. Keıin otyz ben qyryqtyń aralyǵyna iligip, erkek yqylasyna yntyzar bolǵan sarytory shaǵynda Táńiriden ondaı áıelderdiń júregine shoq túspegeı dep tile. Ondaı áıelder quddy ashtyq ótip, júregi úzilip bara jatqanda aýzyna as tıgen kisideı toıymsyz, qomaǵaı. Kesh oıanǵan mahabbat keıin kisi ólgende de qara jerdiń astyna ózińmen birge túspeıdi deısiń be?! Al bundaı áıelder sońyra qartaıǵan shaǵynda da óziniń eń bir otty kezdegi ajaryn bermeı, baıaǵy bir balǵyn qalpymen qarap turatyn shyǵar-aý!

Kenjekeı ıegin tizesine súıep, qybyr etpeı otyr. Álginde sonsha yqylas qoıyp tútken jún qolynan túsip ketken. Kúlimsiregen kóz úı ishindegi bir nárseni dendep kórip otyrǵan joq. Osy uıań kúlki keıin uıyqtaǵasyn da kelinshek óńinen aıyqpaı, dóńgelek zereń júzin nurlandyryp, jumsartty da turdy.

Erteńine ol kúndegi daǵdyly ýaqytynan keshirek oıandy. Jumysqa keter aldynda balalaryna as daıarlap, asyǵyp-úsigip jatqan ústine Elaman kirip keldi. Kenjekeı istep jatqan sharýasyn tastaı sap, balalarynan burynyraq júgirip barsa da, Elamannyń bútil bir jaq betinde yrsıǵan at tuıaǵyndaı tyrtyqqa kózi tústi de turyp qaldy.

Elaman balalaryn betinen súıdi de, kishkentaı qyz balany qolyna kóterip aldy:

— Óziń ósip qapsyń ǵoı. Al, jaǵdaılaryń qalaı? Áli de bolsa esin jıa almaǵan Kenjekeı Elamannyń betinde áli de jazyla qoımaǵan tyrtyqqa qarap qatyp qapty.

— Áshimjan qaıda? — dedi Elaman.

— Atasynda...

— Qalaı, qaryndaryń ashyp qalǵan joq pa?

— Áshimjannyń ákesi-aý... — dedi Kenjekeı. Elaman áıeliniń óńindegi úreıdi endi baıqady.

— Já, qaıtesiń. Bul eshteńe emes, — dep jýyp-shaımaq boldy. «Iá, ıá, bul eshteńe emes, janyńnyń aman qalǵanyn aıt» dep Kenjekeı qostaǵysy keldi. Biraq aýzyn ashsa ókirip jylap jiberetinin sezgen soń, úndeı almaı, ishteı qaltyrap dir-dir etip tur.

— Shaıyń ázir me? Ákel, shaı isheıik, — dedi Elaman.

— Qazir... qazir...

— Kenjesh... osy Ahań sorly shynymen-aq habar-osharsyz ketti me?

— Iá, ol baıǵus... súıtti ǵoı.

— Alda paqyr-aı!

Osy eki arada kórshiler jınalyp qaldy. Teńizden kesh qaıtqan balyqshylar da birinen keıin biri úzik-sozyq kelip jatyr. Jurttyń sońyn ala Dos keldi. Elaman oǵan árkezdegideı iltıpat bildirip, ornynan turyp amandasty da, óziniń joǵarǵy jaǵyna otyrǵyzdy. Kórshi kelinshekter qolǵabys bergen Kenjekeı lezde shaı-sý ázirlep, dastarhan jaıdy.

— Elaman shyraǵym, bizdeı emes, kóziń ashyq. Esitken-bilgenińdi aıta otyr. Myna soǵys qashan bitetin? — dedi úlkender.

— Jýyq arada bir jaǵyna shyqsa kerek.

— Apyraı, á, mynaý bir jaqsylyq eken.

— Shalqardy jaý aldy dep jatyr ǵoı, sol ras pa?

— Ras, aqtar qazir Aralǵa qaraı bettep keledi.

— Kóp pe?

— Jeterlik.

Shaı iship bolǵan jurt kóterilip syrtqa shyqty. Kesh boıy jumǵan aýzyn ashpaǵan Dos Elamanǵa qatarlasyp, til qatatyn yńǵaı bildirip edi, biraq Elaman:

— Móńkeniń basyna baralyq, — dedi.

Dos úndemedi. Elaman qart balyqshyǵa Qurandy ózi oqıtyn. Oǵan baǵyshtaǵan duǵaǵa bar yqylasyn sap, jan-tánimen berilip ketkende, egilip jylap otyrǵanyn sezbeı qalatyn-dy. Osy joly da duǵa sońynda betin sıpaǵanda saýsaǵynyń ushy jylyp aqqan jasqa tıdi de, kóziniń tusyna kele bergen qoly kilt irkilip, alaqanymen betin basyp otyryp qaldy. Taqymdasyp qatar otyrǵan Dos oǵan kóldeneńnen kóz qıyǵyn tastady. Jubatqysy kep edi, biraq osyndaıda sózge shorqaq jigit jumǵan aýzyn ashpady. Sonan tek úıge qaıtyp kele jatqanda, Dos:

— Káne, jónińdi uqtyrshy. Qandaı sharýamen júrsiń? — dep edi. Elaman kóp ishinde sheshilmese de, jeke qalǵasyn Dostan jasyrmady: ózderine qaraǵanda aqtardyń kúshi basym ekenin aıtty. Biraq olar toıtarys alatyn jer taıaý dedi. Qazir qyzyldar da, aqtar da Aral túbinde bolatyn aldaǵy qyrǵyn shaıqasqa qatty ázirlenip jatqanyn aıtty. Aqtar Táńirbergen sekildi shonjar baılarǵa arqa súıeıdi. Al qyzyldar jaǵy jer-jerge kisilerin jiberip, el ishinen at jınap, azyq-túlik aldyryp jatqanyn aıta kep, aqyr sońynda:

— Kóz tigip kelgenim Táńirbergenniń jylqylary edi, biraq jamandyqty jer túbinen oılaıtyn sum emes pe, jylqylaryn jasyryp tastapty, — dedi.

— Qap, ne qylasyń? Qolǵa tússe, onyki aqsúıek adal mal bolar edi ǵoı.

— Táńirbergenniń jylqylary túlki bop ketpese, Kálen tabar dep senem.

— Kál-en?..

— Aıtpaqshy, Dos aǵa, shúıinshi. Kálen Sibirden qashyp keldi ǵoı.

— Alda baıǵus-aı!.. Eńiregen er-aı!

— Apyraı de! Janymyzdyń sirideı berigin qaıtersiń?! Tepkilese de ólmeıtin temir ózek ekenbiz ǵoı, — dedi Elaman kúlip.

Dinshil Dos onyń sózin asylyq kórip, ishinen unatpaı qaldy.

***

Elaman qolyndaǵy noqtany úı irgesinde jatqan er-toqymnyń ústine tastaı saldy da, esik aldynda oınap júrgen kishkentaı qyzyn kóterip ishke kirdi. Bul kezde kisi-qaralar ketip, úı ishi ońasharyp qalǵan-dy. Kenjekeı úı ishiniń az ǵana dúnıesin qaǵyp-silkip, tap-tuınaqtaı ǵyp jıyp qoıypty. Balalardyń ústinde de jańa kóılek. Kenjekeıdiń ózi de qaı zamannan beri sandyq túbinde jatqan aq shyt kóılek pen túgi qyrqylǵan maqpal kamzolyn kıinip sándene qapty. Aılyǵynyń esebine jazǵyzyp alǵan jas balyqty bylqytyp asyp, qazan mańynda júgirip júr eken.

Elaman:

— Qolǵabys bereıin, — dep qasyna baryp edi. Kenjekeı:

— Joq, joq, saǵan túk istetpeımin. Búgin balalaryńnyń qasynda bol, demal, — dep, Elamandy qoıarda-qoımaı zorlap aparyp balalardyń qasyna otyrǵyzdy.

Elaman áıeliniń yrqyna kóngensip, kúlip otyra berdi de, ańdaýsyzda ony baýyryna tartyp qushaqtap edi, Kenjekeıdiń búırekteı beti dý etti. Basynan sypyrylyp túsip bara jatqan jaýlyqty tez jóndep, Elamannyń qushaǵynan sytylyp shyǵa berdi.

— Saǵan ne boldy? Balalardan uıalmaısyń ba? — Elaman asqa deıin balalardy oınatty. Kishkentaı eki balany arqasyna mingizip, tósek jaıǵan tór aldynda tizesimen jorǵalap júredi de, ara-arasynda túıe bop baqyryp jatyp alady. Balalardy oınatýdan góri osy balalardyń syltaýymen ózi oınap qalǵysy kelgen sıaqty. Kenjekeı asty túsirgesin de kúıeýi men balalarynyń oıynyn buzǵysy kelmeı, qazan janynda kúlimsirep otyr. Osy bir ımany betine shyǵyp turǵan iri deneli jigitke jar bop qosylǵanyna shúkirshilik qyp: «E, Qudaı, osy qyzyǵyńnan aıyra kórme» dep tiledi.

— Áı, osy úıdiń úlken balasy... astaryń daıyn boldy ǵoı, — dedi Kenjekeı kúlip.

As-sý ishkesin Elaman syrtqa shyǵyp ketti de, Kenjekeı balalaryn búgin kúndegiden erterek jatqyzyp, uıyqtatyp tastady. Ózderiniń tósegin de qyzyl ińirden saldy. Biraq kúndegi daǵdysyna baǵyp, kórpeniń astyna kirip jata qalǵan joq. Osy kesh ol quddy jigitin kútken jas qyzdarsha aq nekeli tósektiń ystyq bir sátin asyǵa kútip, tula boıy da birtúrli tońazyǵandaı, toqtata almaǵan tátti diril bar.

Elaman bir kisimen úı syrtynda uzaq sóılesti, olardyń sózin esitpese de, qulaqqa kúńgir-kúńgir daýystary keledi. Kúıeýin kúte-kúte qaljyraǵan Kenjekeı taǵaty taýsylǵan bir kezde Elamannyń eski kóılegin jamap-jasqaǵaly qolyn sozyp umtyla bergende kózi qymtaýsyz qalǵan baltyryna túsip edi. Kún tımegen táni atlastaı appaq eken. Kenjekeı syqylyqtap kúldi de, aıaq jaǵyndaǵy kórpe astyna kirip jata qaldy. Osy kezde Elaman da úıge qaraı bettep kele jatyr edi, Kenjekeı tósekten atyp turdy. Nege búıtkenin ózi de bilgen joq-ty. Tek kútpegen jerden Qaraqatynnyń ósegi esine túsip, túsi demde buzylyp ketti. Elaman ishke kirgende bul kúıeýinen betin qashyrtyp, syrt aınalyp tur edi.

— Kenjesh, — dedi Elaman, — jaı ma? Bireý birdeńe dedi me?

— Nege ekenin bilmeımin, osy baqytymdy ózime-ózim kóp kórem. Aıyrylyp qalatyndaı qorqam.

— Sol ma? Kel, qasyma otyrshy. Ar jaǵyńda birdeńe bar ǵoı?

Kenjekeı syrtyn berip qyryndaı tústi.

— Keıbireýler aıtady...

— Iá, Kenjesh...

— Jurt seni... Aqbalaǵa telıdi. Men oǵan senbeımin. Eger, tipti, shyn bolǵan kúnde de, baǵy janbaǵany bolmasa, ózimiz kórip júrgen qaı qatynnan kem?! Qaıteıin... Kóp bolsa, eki qatynnyń biri bolam da. Myna qaraqtarymnyń qoly aýzyna jetip ketkenshe jetimdik kórmeı, seniń panańda ósse deımin. Óz basym qarańdy alystan kórip júrgenge de yrzamyn.

Á degende Elamannyń aýzyna sóz túspedi. Ásirese, Aqbalanyń aty atalyp, áńgime beti anyqtala bastaǵanda kún qaqan qarasur beti dýyldap ketti.

— Kenjesh... Aınalaıyn, Qudaı kýá...

— Qarǵanbashy. Saǵan senem ǵoı.

— Jurt ne demeıdi?! Jurttyń aýzyna qaqpaq bola almaısyń.

Kenjekeıdiń kózinde jas. Onysy ózine de ersi kórindi me, áıteýir, kúıeýiniń aldynda qyzaraqtap qysyla kúlip:

— Maǵan ne bop otyr osy? — dedi.

Elaman osy kelinshektiń bıazy jumsaq minezi men eljiregen janyn jaqsy biletin. Tek onyń tap bunshalyq aqyldy, ustamdy ekenin bile qoımaǵan-dy. Elaman Kenjekeıdiń kún sanap tolyǵyp kele jatqan tyǵynshyqtaı denesin qushaqtap, baýyryna qysqysy kep ketse de, ózin tejep qaldy.

— Kenjesh... Erteń Súıekeńe baryp kóńilin surap qaıtsaq qaıtedi?

— Baraıyq.

— Balalardy qaıtemiz?

— Oǵan qysylma. Kórshiler qaraı turady ǵoı.

— Onda jataıyq.

Erteńine bular eleń-alańda oıanyp, tez-tez jınalyp júrip ketti. Yssyǵa qalmaı erteńgi salqynmen edáýir júrip, jol óndirip tastady. Elaman Kenjekeı mingen jazyly túıeniń basyn jetelep, bulań quıryqpen otyrǵan-dy. Sonyń ózinde bir jyljyp ketken tuıaq jol qoımady. Tús aýa bular jýyq arada ǵana jurt jańartyp qonǵan Súıeý qarttyń aýylyna jetti. Aqbala ákesiniń beti bermen qaraǵan soń bir-eki kún týrasynda qaıtyp ketken eken. Kenjekeı ishte kisi-qara otyrǵan soń ádep saqtap, syrtta qatyndardyń arasynda qaldy. Elaman atyn beldeýge baılady da, úıge bettedi. Súıeý qart táýir bolǵaly qasynan kisi-qara arylmaıtyn. Búgin de dúnıe-jıhazy az úlken úıdiń ishi qaýqyldaǵan kóp kisige tolyp otyr eken.

— Assalaýmaleıkým!

— Álıksálem, bu qaı bala?

— Aý, mynaý ózimizdiń Elaman ǵoı. Al, joǵary shyq!

— Al, shyraǵym, deni-qarnyń saý ma? Aman-esen júrsiń be?

— Shúkir.

— Al sapar oń bolsyn.

— Áýmın. Súıekeńniń kóńilin suraǵaly...

— E-e, degendeı, betiń durys. Úlkenderdi umytpaǵanyń jón.

— Súıekeń táýir. Qudaı qýat berip, shúkir, beti bermen qarady. Al, óz jónińdi aıtshy. Jaǵadaǵy aýyldan shyqtyń ba?

— Iá.

— Jalǵyzsyń ba?

— Joq, joldasym bar, — dedi Elaman.

Súıeý qart erteden beri bulardyń áńgimesine aralaspaı, úlken úıdiń oń jaǵyna salǵan tósekte aq kóılek, aq dambalmen tip-tik bop qazyqtaı shanshylyp otyrǵan-dy. Ol osy tusta júzin Elamanǵa shuǵyl burdy.

— Joldasym?.. — dep onyń jańaǵy jaýabyn julyp alǵandaı ǵyp qaıtaryp surady. Aq kirpik astynan shanshylǵan kóz de óńmeninen ótip barady. Elaman ańdaýsyzda búldirip alǵanyn bilse de, biraq syr bermeı, syrtyn meılinshe salmaqty ustap:

— Iá, joldasymmen keldim, — dedi.

— E-e. Ol sonda qaı joldasyń? Kim degen joldasyń?

— Kelinshegim ǵoı.

Súıeý qart kózin taıdyryp eketti. Ol jaqqa endi qaıtyp nazar salmady. Kóılek jaǵasynan qylqıǵan moınyn qyjyrta buryp, ashyq esikten syrtqa qarap otyrdy da, kenet myrs etti. Sosyn qasynda otyrǵan qarıaǵa burylyp:

— Joldasym deı me, eı? — dep myrs-myrs kúldi.—Áı, pushyq kempirińdi sen de joldas deýshi me eń? Endigi jerde bárimiz de kempirimizdi joldas deımiz be? A-a?

Úı ishi jym-jyrt. Jurttyń bári japyrlap qalǵan. Aqshunaq shal ǵana anda-sanda myrs-myrs etip qoıady.

İshke Áshim kirdi. Únsiz kisilerge jaltaqtap, úrkekteı qarady da, tup-týra tórde otyrǵan ákesine bardy. Tylsymdaı tynyp qalǵan yńǵaısyzdyqty qalaı serpilterin bilmeı shydamy quryp otyrǵan Elaman balany tilge tıek qyp:

— Balam-aý, boıyń ósip qalypty ǵoı. Oqýǵa baratyn ýaqytyń da jaqyn. Bir-eki jylda oqısyń, — dep edi.

Súıeý qart bas barmaqqa toltyra salǵan nasybaıdy qyrǵyshtaı murynǵa kezek aparyp, kúsildetip ishine tartyp-tartyp qaldy:

— Al! Al, oqýǵa berdiń! Al, balań orys boldy. Al, shashyn bir qarys qyp qoıdy. Tar shalbar kıdi. Túregelip sıdi. Sonda ol saǵan ıman ápere me? O nesi... O nesi, áı?

Qysylǵan kisiler bir-birine kóziniń astymen qarap, bir-birlep kete bastady. Únsiz úıde uzaq otyra almaǵan Elaman da álgilerdiń sońyn ala tysqa shyqty. Tek qazyqtaı shanshylyp alǵan qyrsyq shal qybyr etken joq-ty. Sonan bir kezde taǵy da ózinen-ózi osqyrynyp:

— Áı, joldasym, — dedi kempirine, — ish dáret alatyn sý ákel.

— Aı, sorly-aı! — dedi erteden beri ún-túnsiz urshyq sozyp. otyrǵan kempir. — Paıǵambar jasynan jasyń assa da osy bir ıt minezge áliń kelmeı-aq qartaıdyń-aý sen de.

Súıeý kempir sózin qulaǵyna ilmedi.

— Elamanǵa sonsha nege qadaldyń? Ne jazyǵy bar edi onyń? Uıat istediń ǵoı.

— Joq-aý, oqýǵa berem deıdi. Al, ber!

— Ie, oqysa qaıtedi? Zamany solaı.

— Áı, qaqbas, otyr! Otyr jónińe! Kórdiń be, tili sala qulash.

— Seniń de arǵy jaǵyń belgili.

— E, meniń arǵy jaǵymnan ne kórdiń?

— Bizde de kóz bar. Seniń shymbaıyńa batyp otyrǵan oqý emes, basqa.

— Ne deıdi? Ne dep otyr mynaý?

— Tuz-dámi jaraspaǵan soń kisiden kóretin ne bar?..

— Ottapsyń! Ottapsyń! Aqylgóıin... Ondaı aqylyńdy basyńa shaınap jaq. Shyq! Shyq úıden!

— Já, qoıdym. Jeńildim. Sen sorly qaı qısyǵyńdy moıyndap ediń, — dedi de, kempir túregeldi.

Súıeý barmaǵyndaǵy nasybaıdy esikten shyǵyp bara jatqan kempirdiń sońynan shashyp jiberdi. Bet terisi jybyrlap, irgege qarap jatyp qaldy. Sonan keshke óristen mal kelgende oıandy. Ashýly júzdiń zári synypty. Elamannyń qarsy bolǵanyna qaramaı, qolyndaǵy azyn-aýlaq qoıdan alǵan bıylǵy teldiń sońǵy qozysyn soıǵyzdy da tastady. Qazan kóterildi. Sol kúnniń erteńine Elaman jolǵa jınaldy.

— Al, ata, men júrem. Kóriskenshe kún jaqsy.

— Júrem de?

— Iá, ata.

— Ym... Kóriskenshe deısiń, á?.. Sendermen kórisetin atańda qansha kúsh qaldy deısiń? Endi kórisemiz be, joq pa?! Beri... beri kelshi, balam!

Qasyna kep tize búkken Elamannyń qolyn ýysyna qysyp otyrdy da, kóńili bosap bara jatqasyn boıyn bılep ala qoıdy.

Kezergen ernin Elamannyń mańdaıyna tıer-tımeste tartyp aldy. Súıeý qarttyń ishki tynysynan aqyrǵan kók nasybaıdyń ashshy ıisi burq etti.

Elaman: «Alla qýat berse aıaǵyńyzǵa minip ketersiz» degisi kep edi, oǵan biraq myna aq kirpik, qyzylkóz qıańqy shaldyń minezi belgili: ótirik pen kólgirlikti jek kóredi. Ol tegi Elamandy da sondaıy joqtyǵy úshin jaqsy kórgen shyǵar-aý!

ÚSHİNSHİ BÓLİM

General Chernovtyń armıasy Shalqardan keıin ile-shala Sekseýil stansasyn aldy. Onyń ar jaǵynda Aral qol sozym jer edi. Birer kúnde Chernov pen Dýtovtyń jer qaıysqan áskeri Aralǵada jetti. Olarmen shalǵaılasyp oq-dári tıegen túıeler, arbalar, obozdar, jaralylar, aýrý-syrqaý áskerler úzik-sozyq kele bastady.

Osy bir qarbalasta Araldyń irgesine bekingen qyzyldarǵa Tashkentten kóp ásker keldi. Alǵashqy kúni Kolýzaev bastaǵan bes júzdeı madár otrády kelip edi. İle-shala myńnan astam túrikpen tústi. Bóriniń basynda bir-bir qoıdyń terisinen istegen seńseń bórik. Sýyrma qylysh sandaryna soǵady. Ysqaıaq qara jigitter vagonnan úrkektep túsken qazmoıyn arǵymaqtarǵa yrǵyp-yrǵyp minip aldy.

Osynyń aldynda Aralǵa Túrkistan maıdany erekshe mandatpen tótenshe komısar ǵyp taǵaıyndap jibergen Petr Dákov kelgen-di. Qasynda Kronshtadtan kómekke jibergen on toǵyz morák bar-dy. Olar kele sala Aral teńiziniń bas-aıaǵynan irili-usaq kemelerdiń bárin jınap, eki asyǵys, bir qarbalasta flotılıa jasaqtapty. Aral kópesteri — Markov, Mokeev, Elıseevterdiń qaı zamannan beri teńizdiń arǵy betine qatynap, saýda-sattyq jasap júrgen iri-iri kemeleri — «Hıva hany» men «Túrkistan» teplohodyna eki-ekiden zeńbirek ornatyp, pýlemetter quryp tastaǵan edi.

Osy kúnderdiń birinde Aralǵa Kálen keldi. Qasynda óńsheń qarý asynǵan jigit. Attary qara ter. Táńirbergenniń shyń arasynda syrt kózden jasyryp júrgen bes júzdeı jylqysyn qýyp ákelgen eken.

— Áı, álgi kóksaýlaryń qaıda? — dedi ol kelgen boıda.

— Ony bul aradan tappaısyń. Ol qazir qalanyń shetinde okop qazyp jatqandardyń arasynda júr.

Kálen oǵan ózi barmaı, qasyndaǵy bir jigitti jiberip edi, ol Dákovke jetem degenshe myna jaqtan oǵan eki attyly quıyndatyp shaýyp keldi.

— Komısar... jaý...

— Alys pa?

— Joq... Aldy 68-razezge kele bastady. Jer qaıysady.

Dákov jaý betti sholǵyndap qaıtqan eki jigitti shtabqa jóneltti de, ózi áldebireýge aıqaılap, okop boıymen ilgeri júgirip ketti. Bir qaltarysty aınala bergende keýdesi qysylyp, tura qaldy. Bundaıda ol ádette kisi-qaranyń kózine túskisi kelmeýshi edi, dál qasynan áldebireýdiń «Qamsar» degen daýsyn esitti. Mynaý kim de bolsa, Elamannyń jigitteriniń biri ekenin bilip, jalt qarasa, shynynda da qasynda qylysh asynǵan qıaqtaı qara murtty jigit tur eken.

— Á, Álı... hhe-e... Kel! Kel!

— Kamsar, nemene... Syrqattanyp...

— Jáı ǵana... Elaman oralmady ma?

— Joq.

— Habar barma?

— Joq.

— Jigitter qalaı? Ázirsińder me? — Álı túsinbedi.

— Jaý jaqyn. Jigitteriń ázir bolsyn, — dedi de, ol komýnıser polkiniń oń jaǵynda shep ustap jatqan madárlar otrádyna barǵan-dy. Dál osy kezde keıingi jaqtan bireý: «Áne, shań shyqty dep aıǵaılap jiberdi.

Dákov dúrbini kózine aparyp edi, qoly qaltyrady ma, qalaı syǵalasa da kózi qarsy bettegi sary tóbeniń baýraıyna tirelip, adyraspan ba, ıtsıgek pe, qaıda bir sondaı qaýqıǵan qadaý-qadaý butalarǵa túse berdi. Sonan bul keýdesin kóterip, qos shyntaǵyn okoptyń erneýine tiredi de, ilgeri jaqqa qaıta qarap edi, bul joly razez basyndaǵy jalǵyz aq úıdi kerdi. Úı mańynda qybyrlaǵan tiri jan joq. Al onyń arǵy jaǵynan, túý-túý qashyqtan túıdek-túıdek shań shyqty.

***

— Mine, mynaý Aral! Aral teńizi.

— Ǵa-jap!

— Bul dúnıe júzindegi móldir, taza teńizdiń biri kórinedi ǵoı.

— Bolsa bolar, óziniń kókpeńbegin-aı!

— Podpolkovnık myrza, sizdiń ákeńiz osy teńizdiń jaǵasynan promysel ashqan kórinedi ǵoı.

Fedorov jińishke ernin jymqyryp, tistenip ala qoıdy. At ústinde turyp dúrbiden qarap edi. Sonaý kez ushynda jatqan kók teńiz at tumsyǵynyń aldyna kep tirelip tura qaldy. Onan sál beregirekte teńizdiń dál jaǵasyna qam kesekten salǵan kishkentaı qalanyń qujynaǵan úıleri men portta turǵan kemelerdiń syryqtaı machtalary andyzdap qoıa berdi. «Bulardyń bekinisi qaıda?» dedi Fedorov ishinen. Osy kezde at tizginin sozyp ilgeri júrip ketti de, álgi kórip turǵandarynyń bárin bireý dúrbi áıneginen sypyryp tastaǵandaı boldy.

Fedorov tilmashqa buryldy:

— Mynadan surashy, bul aranyń halqy sýdy qaıdan alady eken?

Táńirbergen ózine tilmashsyz tikeleı til qatpaǵanyna qıtyǵyp qaldy. Onyń ústine keshegi kúni Temirkege kóńili qalǵany sonsha, osy tatar jigiti jynyna tıip, qıtyǵyp kele jatqan-dy. Tatar tilmash Fedorovtyń saýalyn qazaqshalap:

— Podpolkovnık myrza shýshy jırdá qudyq bar ma dep surap tur, — dep edi.

— Ony jergilikti halyqtan suraý kerek. Men qaıdan bileıin?.. — dedi Táńirbergen.

— Sen provodnıksiń, vıt.

— Bilmeımin.

— Myrza, bunyń jaramı. Durys sóıle.

— Durys sózim osy. Bul ara meniń buryn-sońdy bolmaǵan jerim.

Tatar tilmash bunyń sózin dereý Fedorovqa jetkizip edi. «Jez qońyraýdaı shúldirlegen sorly» dedi Táńirbergen.

Fedorovtyń polki Aral túbindegi 68-razezge birinshi bop jetip edi; óńsheń erni kezergen, kózi shúńireıgen ústi-basy shań-shań soldattar japyrlap attan túsip jatyr. Aıaǵy jetkender burynyraq júgirip baryp, kishkentaı aq úıdiń irgesindegi alqandaı kóleńkege talasyp, birin-biri ıyqtap ysyra bastady. Endigi qalǵandary tereze aldyndaǵy jalǵyz túp terektiń saıasyna tyǵylyp, ózderinen keıin kelgenderdi arasyna kirgizbeı múıizdep jatyr.

Podpolkovnık Fedorov attan túspeı, keıinde kele jatqan áskerlerdiń jolyn tosyp tur. Qasynda bir top ofıser. Bular keıinnen aǵylyp kelip jatqan áskerlerdi general Chernovtyń buıryǵyna sáıkes ózderine kórsetken jerge ret-retimen ornalastyrýǵa tıis edi. Kóp uzamaı keıingi jaqtan ataman Dýtovtyń atty áskeri kórindi. Aldyńǵy lekte -Troıski polki. Onan keıin Sol-Eleski atty kazaktary. Olarǵa shalǵaılasyp Oraldyń atty kazaktary jetti. Olardan keıingiler de uzyn naızany yzǵarmen bezep quıyndatyp kep, kishkentaı razezdiń bet aldyndaǵy jalpaq boz dalanyń júzin shańdatty da jiberdi.

— Mynalar óńmeńdep qaıda barady, áı? Oryndary bul ara emes edi ǵoı, — dedi Fedorov.

— Olar kórsetken oryndy qaıtsin?.. — dedi Roshal.

— Keıin qaıtarý kerek.

— Áýre bolmańyz, olar Dýtovtan basqa eshkimdi de tyńdamaıdy.

Fedorov úndemedi. Orynbor atamanyna ózi túgil general Chernovtyń da ómiri birde júrse, birde júrmeı, uzyn arqan, keń tusaýmen qur-qurlap otyratyny esine tústi.

Bulardan keıin de shań astynan lek-lek bop aǵylyp kelip jatqan áskerde qısap joq. Jaıaý áskerler aıaqsı bergende, shań astynan bronevıkter men zeńbirekterdiń qarasy kórindi. Aýyr qoldyń aqyr sońy osymen bitken bolar degende kóz ushynan taǵy da shań shyqty. Bular azyq-túlik artqan túıeler men oq-dári tıegen atty arbalar edi.

Bul kúnderi Fedorov attan túspedi. Qasyndaǵy ofıserlerge de maza bermeı, keıingi jaqtan óli de quıylyp kelip jatqan áskerlerdiń aldynan shaptyryp, kúniburyn belgilep qoıǵan jerge ornalastyryp jatyr.

— Kappel korpýsy keldi. Qaıda ornalastyramyz?

— Polkovnık Mogılevtiń jazalaýshy polki keldi.

— Birinshi Túrkistan polki keldi.

Yǵy-jyǵy ásker razezd basyna syımaǵasyn keıin kelgen endigi polk, endigi dıvızıa, korpýstardy izinshe keri qaıtaryp, art jaqtaǵy sary adyrǵa jóneltip jatty. Shabýyl bastalǵanǵa deıin jaý kózinen jasyra turý úshin aýyr zeńbirekter men bronevıkter otrádyn da ázirshe bir qyrdyń astynda ustady.

Fedorov qyzyldardyń ásker kúshinen beıhabar. Árıne, olar da qarap jatqan joq, bas-aıaǵyn jıyp ázirlenip jatyr. Biraq qalaı ázirlense de osy joly bulardyń qol kúshine qarsy turyp, qaırat kórsete almasyna kúmándanbady. Bulardy ázirge qınap turǵan sý. 68-razezde jalǵyz qudyq bar eken. Fedorov qudyqqa qulyp sap, kúzet qoıyp jatqanda, ony qolbasy shaqyrdy.

Dál sol kezde taǵy da bir ofıser shaýyp kep: «Saper polki keldi», — dep habarlady.

— Roshal, olardy óziń ornalastyr, — dedi de, Fedorov jónele berdi. Bul kelgende qolbasynyń shatyryna qurama komandırleri jınalyp qalǵan eken. Fedorov ilgeri ozbaı, esik jaqtaǵy bos oryndyqtyń birine otyra ketti. Keńes bastalar aldynda qolbasynyń adútanty komandırlerdiń aldyna bir-bir stakan sý qoıdy. Fedorov sýǵa qol sozbady. Shyt-shyt bop jarylǵan ernin jalap, túkirigin tamsanyp jutty da:

— General myrza, — dedi aqyryn, biraq osyńda otyrǵan jurt tegis esitetin salmaqty únmen: — Attar da, adamdar da shólden qyrylǵaly tur. Ne isteımiz? Buǵan qandaı amal bar?

— Myrzalar, — dedi qolbasy: — Erteńgi shaıqasta taǵdyrymyz sheshiledi. Bul, bálkim, bizdiń aqyrǵy, eń sońǵy shaıqasymyz bolýy da múmkin.

— Ony bilemiz ǵoı, qolbasy myrza.

— Túk te bilmeısińder. Bunda kelgeli búgin úshinshi kún, Jaý jóninde áli túk maǵlumat joq.

Komandırler kózin kótermeı, tómen qarap tuqyraıyp otyr.

— Aldaryńda osal jaý jatqan joq. Shabýylǵa shyqqansha jaý kúshin anyqtap bilip alýymyz kerek. Solaı ǵoı, Aleksandr Ilıch? — dep Chernov pátýa tilegendeı ataman Dýtovqa qarady. Jańa basqalardyń bárinen ozyp baryp, qolbasynyń dál janyna otyryp alǵan atamannyń kespeltek som denesi sonan qaıtyp qozǵalmaǵan-dy. General til qatqanda da ol óziniń quıǵan tastaı nyǵyz qalpyn buzbaı, tek basyn ızep qostaǵandaı ǵana ıshara bildirdi.

— Jaý shebine kisi jiberińder. Fedorov, sen de jiber! — dedi general Chernov.

— Qup, qolbasy myrza.

— Jaý shebin kózderińnen eki eli tasa qylmańdar. Ásirese, olardyń aldyńǵy shepke kep qosylyp jatqan ásker kúshin qadaǵalap bilip otyryńdar.

Komandırler ketýge yńǵaılanyp qozǵala bergende, Chernov olardy sál bógedi:

— Sý bolady. Erteń tústen qalmaı on bes sısterna sý keledi. Attarǵa da, adamdarǵa da jetedi, — dedi de, kóp ishinen Fedorovqa jekelep qarap: — Tek til bolsyn qalaıda, — dedi.

Fedorov polkke kelgen boıda rotmıstr Roshaldy shaqyryp aldy. Ámir kútip turǵan Roshalǵa otyr degen joq.

— Kisilerińdi daıarla. Keshke el jata barlaýǵa barasyń. Til kerek.

Roshal lám-mım demesten burylyp shyǵyp ketti.

***

Aqtar 68-razezge toqtaǵaly Aral mańy qatty ábigerde. Ásirese, kishkentaı qalanyń ırek-ırek tar kósheleri topyrlaǵan halyq. Bári de - bes qarýy boıynda. Pýlemet ornatqan tachankalar. Oq-dári tıegen at-arbalar. Zeńbirekter, Bári de lek-lek bop qalanyń kúnbatys jaǵyna qaraı aǵylyp ketip jatyr.

Teńizge bir búıirin berip turǵan eki qabat kók úı mańynda kisi-qara ásirese kóp. Bári de qarý-jaraq asynǵan, Eki qabat kók úıge biri kirip, biri shyǵyp, sapyrylysyp jatqan-dy. Aq pen qyzyl arasynda osy úıdiń aldyna ózge jurttan túsi bólek bir kisi kep attan tústi. Osy yssyda basynda teri tymaq. Ústinde shıdem kúpi. Bu da attan túse sala sapyrylysqan kisilermen birge shtabqa umtylyp edi, biraq esik aldynda turǵan soldat jibermeı, jolyn bógedi.

— Toqta!

Jolaýshy jónin aıta qoımaı, omyraýǵa salyp bara jatyr edi, soldat:

— Áı... Áı, tamyr, — dep naızaly myltyǵyn keselep tura qaldy.

— Jiber. Bastyqtaryńda sharýam bar.

— Dokýmentiń bar ma, óziń kimsiń?

Mynanyń jibere qoımaıtyn syńaıyn baıqaǵan jolaýshy endi sapyrylysqan kisilerdiń arasynan tanys kezdese me dep tur edi, ishten bir top kisi dabyrlap sóılesip kele jatty. Úki kóz, iri deneli komandırden basqasyn tanymady. Shamasy, Aralǵa keıingi kúnderi kelgen áskerlerdiń komandıri sıaqty. İshinde aq seńseń bórki qońyraıǵan qapsaǵaı qara bar. Kúpili qazaq jańa osynda kele jatyp qala ishinde júrgen túrikpen jigitterin kórgen-di.

— Joldas komandır...

Úki kóz komandır kúpili qazaqtyń betine tańdana qarady da, tilge kelmeı ótip ketti. Kúpili qazaq endi ne isterin bilmeı turǵanda ishten asyǵys shyǵyp kele jatqan Petr Dákovty kórdi. Kúpili qazaqty anaý da alystan tanyp: «Elaman!» dep daýystady da, bıik basqyshtan júgirip tústi.

— Al beri... beri júr, — dep ol Elamandy ońashalap shetke alyp shyqty. — Al qalaı, ne boldy?

— Birneshe ret toqtatty.

— Al? Sosyn?..

— Kimsiń dedi.

— Sen ne dediń?

— Ne deıin, aýylym Kishiqum boıyn jaılaýshy edi dedim. Sekseýil jaqta turatyn naǵashymnan alǵan túıem úırenshikti órisin izdep ketip qala beredi. Sony izdep kelem dedim.

— Jaraısyń. Al... Analar she? Aıtqanyńa sendi me?

— Onshasyn bilmedim. Qoıny-qonyshymdy tintti de, sezikti eshteńe tappaǵasyn qoıa berdi.

Tótenshe komısar máz bop kúlip jatyr.

— Qorqyp edim. Aman-saý oralǵanyń jaqsy boldy. Al, káne... ne bitirip qaıttyń?

— Túri jaman, ǵalamat. Áskerdiń kóptiginen jer qaıysady.

— Apyraı, á? Solaı ma?

— Aıtary joq. Sumdyq, ǵalamat...

Petr Dákov buny kóz qıyǵymen baǵyp, kúlimsirep tur edi, Elaman onyń syǵyraıǵan kóziniń shalǵaıyndaǵy qýańy kúlkini jańa baıqady.

— Senderde bir maqal bar eken, — dedi Dákov kúlip.

— Qandaı? — dedi Elaman qyzaraqtap.

— Ondaı maqal orysta da bar. Bizde de «Qoryqqanǵa qos kórinedi» deıdi. Já, basqa aıtaryń joq pa?

— Bronevıkteri, aıyrplandary bar...

— Jaraıdy, sharshaǵan shyǵarsyń, úıińe bar, demal. Elaman ústindegi kúpiniń salmaǵyn endi ǵana sezgendeı, qozǵalýǵa qulqy bolmaı tur edi. Jetegindegi at sýlyǵy shyldyrap, sý alyp bara jatqan áıeldiń shelegine umtyldy.

— Atyńdy sýaryp al, — dedi Dákov.

— Sý jaǵy qalaı, tapshy ma? — dedi Elaman.

— Bizde tapshy. Al, analar qalaı eken?

— Sý emge joq. Kólikteri de, adamdary da qatalap ólgeli tur.

— Tak-tak...

— Biraq olar erteń sýǵa qaryq bolǵaly tur.

— Qalaı?

— Keıingi jaqtan sesternmen sý ákelgeli jatyr.

— Ony qaıdan bildiń?

— Ótken túni Shoqysý stansasynda turatyn bir tanys qazaqtyń úıine qonyp em. Óz kózimmen kórdim.

— Apyraı, á?! Sesterni kóp pe?

— Onnan asady.

— Dál sanyn bilesiń be?

— Dál me?

— Iá, del sany?

— Dál... dál sany... dál sanyn kim bilsin? Biraq, áıteýir onnan asady.

Jańa ǵana jaıbaraqat turǵan komısar kenet asyǵyp ketti. Júrse de, tursa da salbyrap sanyna soǵatyn zildeı kabýrdy bir qolymen qysyp júgire jóneldi de, kilt toqtady. «Sen qaıtesiń, qalasyń ba?» degen keskinde Elamanǵa qarap tur.

— Yrǵyzdan alashordanyń shonjarlary shyǵyp, úsh júzdeı áskermen osylaı qaraı kele jatqan kórinedi. General Chernovtyń áskerine qosylmaqshy. Esebin tapsa sońyra shyǵystaǵy musylman eliniń birine — ne Aýǵan, ne Iran ótip ketpekshi, — dedi Elaman.

Dákov jóndep tyńdaǵan joq. Bar qulqy basqaǵa aýyp, asyǵyp tur. Shtabqa taqap kele bergende, kózine túsken bir jaýyngerdi shaqyryp aldy.

— Portqa júgir! «Túrkistan» kemesiniń komandırin taýyp al. Dereý maǵan jetsin, — dep soldatty júgirtip jiberdi de, qasynda túkke túsinbeı, ań-tań bop turǵan Elamandy qoltyǵynan aldy.

— 68-razezdiń ókpe tusyna keme jaqyndap bara ala ma?

— Barady. Saryshyǵanaq buǵazy jaý áskeriniń ókpe tusyna tirelip tur.

— Saryshyǵanaq taıyz ba?

— Taıyzy taıyz, biraq «Túrkistan» sıaqty kishigirim kemege eshteńe etpeıdi.

Osy kezde eńgezerdeı bireý atyn aqyryn bastyryp, bularǵa qatarlasa berdi.

— Kálen aǵa!

Kálen attan tústi de, Elamandy qushaqtaı aldy.

— Men kettim, — dedi Dákov.

Analar buǵan kóńil bólgen joq. Attaryn jetelep, anadaı jerde irgesin qum basqan úıge bardy da, tereze aldyndaǵy jalǵyz terektiń túbine qatar otyrdy.

— Aǵań úıde qarap jata almady, — dedi Kálen. — Seniń jańaǵy kóksaý tamyryńa bes júz at aıdap ákeldim. Táıiri, Táńirbergenniń maly moınyma qaryz bolady deıin be?!

— Jaqsy istegensiń. Ol sum osynda.

— Qalada ma?

— Joq, ana jaqta. Aqtarmen birge.

— Ony esitkem. Enesin uraıyn, ol túlki bolsa, osy kúni ózim tazymyn. Al, bala, kelin qaıda?

— Osynda.

— Qalada ma?

— Iá,

— E, onda bul otyrysymyzǵa jol bolsyn. Kelinniń qolynan shaı ishpeımiz be?

Ekeýi etegin qaǵyp túregeldi. Elaman kishkentaı qalanyń qushana jaq shetinde, portta isteıtin jumysshy orystyń bir bólmesinde turady eken. Bular attaryn baılap, beti-qolyn jýyp, tór aldyna jaıǵan tósekke otyrǵanda myna jaqtan Kenjekeı de qara sháınegin qaınatyp ákeldi. Jańa ishke kirgende Kálen tór jaqta súıeýli turǵan kishkentaı qara dombyrany kórgen-di. Jıdeden shapqan dombyrany qoly biletin bireý babyna keltirip kúılep qoıǵan eken. Kálen baýyryna jabysa qalǵan dombyranyń qos ishegin qushyrlanyp qaǵyp-qaǵyp jiberdi. Kóńildi kezde qolqalap suratqyzbaıtyn Kálen aıqaılap shyrqaı jóneletindeı, seldir saqal, seldir murty tikireıe-tikireıe qalǵan qarasur júzin áýeletip joǵary kótere bergen-di. Kenet úı qabyrǵasynda ilýli turǵan aq qalpaqqa kózi túsip, kilt toqtady. Dombyrany aldyna kóldeneń tastaı saldy da, kózine ottaı basylǵan aq kıiz qalpaqqa kóńildene qarap:

— Kelin, — dep, shaı quıyp jatqan Kenjekeıge buryldy. — Mynaý... Sýdyr Ahmettiń qalpaǵy emes pe?

— Sol baıǵustiki. Áıeli biz osylaı kósherde senderdi jaqsy kóretin, kózindeı kórińder dep berip edi.

— Ony tiri dep júr ǵoı.

— Erikken jurt ne demeıdi.

— Jo-joq, kelin, tirisi tiri kórinedi. Sony bireý maǵan óz kózimmen kórdim dedi. Arqa jaqtaǵy qalalardyń birinde turady deıdi. Botaly túıesi bar bir saqaý kempirge úılenipti. Kempiri qala halqynyń qoı-eshkisin baǵady, al ózi jalǵyz túıeniń sútin satatyn kórinedi. Qulaǵy tosań esitetin bopty. Bir kúni kórshi úıdiń balasy sút surap barǵan eken, buryn súttiń jartylyǵyn eki teńgeden satsa kerek. Qolyna jarty lıtrlik shyny ustaǵan bala esikten kire bere úı ishinde kúıbeńdep júrgen Sýdyr Ahmetke «assalaımálıkem, ata» dep sálem bergen eken. Ahmet álgi balaǵa ıt kórgen tekedeı edireıip: «Súttiń jartylyǵy úsh teńge. Alsań sol, almasań aıda, qaıqaı» depti.

— Qoıshy, qaınaǵa-aı, — dedi Kenjekeı kúlip.

— Joq, ras kórinedi.

— Qudaı sheber-aı, tirisinde tálkek qylǵan halyq so beısharanyń ólimin de on saqqa júgirtetin boldy-aý.

Kálen rahattanyp kúlip, janynda jatqan jastyqty ózine tartyp, taqymynyń astyna basyp aldy. Elaman aldyna qoıǵan shaıǵa qol sozbaı, kózin tómen salyp otyryp qalǵan-dy. Úndemese de, qazirgi túri áıeliniń sózin ishteı quptaǵandaı. Ol sorlyny kózi tiride de osy jurt sútke tıgen kúshikteı, tálkek qyp bolyp edi. Aqtaı jyn, alaquıyn sorly otbasyna ósken oshaǵandaı óle-ólgenshe óz úıiniń de zyqyn alyp bitip edi. Biraq qalaı dese de, ol barǵan jer quddy túlkiniń kúshigin ustaı alǵandaı qyzyqqa batyp qalýshy edi-aý! Sonan ba, osy jurt kúder úzip umytar kezde de izdeýin qoımaıdy. Osy bir aqtaı jyn, ala quıyn sorly taıaý kúnderdiń birinde bunyń óziniń de túsine kirdi. Jaý ishinde joǵalǵan túıesin izdegen bop bir aýylǵa tústenip, bir aýylǵa qonyp júrip, bir joly keshqurym Shoqysý stansasyna kele qaldy. Bunda toqtamaı ilgeri ótip ketkisi kep turǵanda, kenet stansa aldynda turǵan sesterinderge sý quıyp jatqan áskerdi kórdi. İlgeri ótip ketpeı, sol kúni bul stansada turatyn bir tanysynyń úıine qonyp qalyp edi. Túnde tús kóripti. Súıeý qart bergen túıe qaıymaı qysyr qalǵan eken. Kenjekeımen aqyldasyp, kórshi aýyldyń bir kisisine qoldaǵy qysyr ingenniń ústine bir qashar, bir qoı ústeý berip, aldyna botalaıtyn býaz túıe alǵan eken. Saýda bitip, eki jaǵy da yrzalyqpen qol qysysyp otyrǵan ústine Sýdyr Ahmet dýshar kele qapty. Astynda nar qara. Basynda osy úıdiń tórinde ilýli turǵan ana kıiz qalpaq. Ony qońyraıtyp kıip alǵan. Nar qarany beldeýge baılaǵasyn býaz ingenniń aq úrpilenip qalǵan jelinin ustapty da: «Bir úıdiń aǵarǵanyn aıyrǵaly tur eken. Apyraı, myna jamannyń yrysyn qaraı ǵoı. Kelesi jyly balalary aǵarǵandy keship júrip ishedi-aý» depti ishinen. Sony oılaǵanda óziniń ana jaqta aýzy keýip otyrǵan balalary esine túsipti. Aldynan úrip shyqqan ıtti qamshymen tartyp jiberip, kózine túskenniń bárin tútip jeıtindeı, zárin júzine jıyp alǵan. Elamannyń da usynǵan qolyn almaı, qaǵyp tastapty.

— Sen asyrasa da adam bolmaısyń. Oıbaı-aý, bul qara nar qara shańyraqtyń yrysy edi ǵoı. Sen yrysyńdy teptiń ǵoı. Oıbaı, oıbaı, — dep óz basyn ózi tópeleı jónelipti. -Qara nar erteń óle qalsa, basyn ózim mújımin dep júrgen osy aýyldaǵy eseptegi mal emes pe edi? Óz aramyzdan alatyn kisi tappaǵandaı, shetke asyryp, qaıdaǵy bir qıakeldige satyp... Áı, áı, bul seniń bizge istegen qaı qastyǵyń, a? A? — dep, as túsirer aldynda ýyzdaı uıyp otyrǵan úı ishin áńki-táńki qypty.

Bir jandy betine qaratpapty. Syrttan kelgen kisilerdiń sózin tyńdamapty. Olar da óz malyn maqtap, jelini aq úrpilenip, botalaıyn dep tur deýi muń eken, Sýdyr Ahmet tipti qutyryp:

— Býaz deı me, áı? Pishtý, býazdy tapqan ekensiń. Jelinindegi aq úrpi degeniń, aınalaıyn, shaby terlegen aq sortań. Iá, ıá, aq sortań, aq sortań, — dep, bir janǵa jeńistik bermeı bastyrmalatyp jiberipti. Úı toly kisi úndeı almapty.

— Tirnektep jıǵan maldy bul neme ýystap, sheńgel-sheńgelimen shashty-aý, — dep zarlapty. Elaman unjyrǵasy túsip ketken oty-sýy bólek kisilerge:

— Aqyldaspaı, ez bıligimmen istep edim. Aıypqa buıyrmańyzdar, — den qınalǵan raı bildirgen eken. Qonaqtar ózara keńesip, ústemege alǵan bir qoıdy qaıtaryp berinti. Elaman paıdasyna qalǵan qoıdy tabanda soıǵyzyp, bar etin qazanǵa bir-aq saldyrypty.

Sýdyr Ahmet orasan kóńildi. Suńqyldap sóılep otyr. Ara-arasynda shaqyldap kúlip qoıady. Jańa ǵana bet tyrnap shıedeı bolǵan oty-sýy basqa eldiń kisileriniń ol endi asty-ústine túse bastapty. Qyzdy-qyzdymen otyryp,: Qudaı qalasa, sońyra qyz alyp, qyz berisemiz dep bósipti. Sosyn eki aýyldyń arasyna dorba da, jorǵa da qatynaıdy depti. Sol sózine basqadan buryn taǵy da Sýdyr Ahmettiń ózi senip, býy burqyraǵan et aldaryna kele bergende qasynda otyrǵan qonaqtyń birine «quda» deı salypty. Erteden beri kúlkige býlyǵyp otyrǵan Elaman qonaqtar ketken boıda qarq-qarq kúlip, ter aldyna shalqalap qulaı ketipti. Sonan ishek-silesi qatyp, kózinen jas aqqansha kúlip jatyn oıanyp ketken eken...

Sol boıda túnde tusap jibergen atyna minip, júrip ketken-di.

— Sózimiz aýyr bolmasyn, bıshara qyzyq jan edi, — dep, Elaman iz-túzsiz joǵalyp ketken jerlesin aıap otyrǵanyn baıqady.

— Ol da adam ǵoı. Ólse ólgen bolar. Biraq onyń sýdyraqtyǵy ólýdi biledi deısiń be? — dedi Kálen qurysyp qalǵan tizesin jazyp túregep jatyp.

Bular syrtqa shyqqanda kún batypty. Kóshede kisi aıaǵy basylǵan. Bir-birine bata almaı, aıbat shegip toqtaǵan aq pen qyzyl búginde bir oq atpaı, qarańǵy túnniń kúdigi men qorqynyshyn ulǵaıtyp tur eken. Elaman qala syrtyndaǵy qorǵanys shebine tartty. Qansha kúnnen beri bel sheshpeı, okopta tań atyryp, kún batyryp júrgen jigitter jańa-jańa qalǵyp bara jatqanda, kenet tars-tars myltyq atyldy. Ásirese, qorǵanys shebiniń oń jaq qanaty ý-shý bop, qatty ábigerge tústi.

— Ne boldy?

— Jaı ma?

— Bilmeımin.

— Komandır qaıda?

Shoshyp oıanǵan jaýyngerler apyl-ǵupyl qarýǵa jarmasty. Myltyqtar satyr-sutyr oqtaldy. Jaqyn tustan pýlemet taqyldaı tústi de, kilt toqtady. Okop boıy qaıtadan jym-jyrt bop tyna qaldy.

Aldaǵy aıqastyń birinshi qurbany jaý qolynda tutqynda ketip bara jatqanynan bular áli beıhabar edi. Biraq erteńgi qyrǵyn urys aldyndaǵy osynaý kózge túrtse kórinbeıtin tastaı qarańǵy túnde ózderiniń tirligiń janap ótken bir jamanshylyqty báriniń júregi sezip edi.

***

Eki qolyn artyna qaıyryp baılaǵan áldebireýdi jelkege túıgilep, súırelep ákelgen rotmıstr Roshaldy soldattar qapelimde qaýmalap ortaǵa alyp jatyr.

— Til ákelgen be, áı?

— Ný, molodes!

— Da, geroı!

Roshal tus-tustan dabyrlap sóılep jatqan kisilerdiń arasynda áli de entigin basa almaı tur. Qaltalaryn qarap eshteńe taba almady. Sosyn; «Kimde temeki bar?» dep surap edi, sol arada turǵandardyń bireýinen temekiniń qıqymy tabyldy, bireýden ottyq tabyldy, Roshal qaltyraǵan qolymen temekini tutatyp jatyp, qasynda turǵan tutqynǵa kóz tastap edi. Solbyraıǵan bireý eken, Qarańǵyda jelp etip sónip qalǵan ottyqtyń sáýlesinen onyń kózáınegi jylt etti. Jáne osy bir qas qaǵymda shalǵysy salbyraǵan murt pen dál sondaı up-uzyn murnyn ańǵaryp qaldy. Kim de bolsa, qaperine eshteńe kirip-shyǵyp jatqan joq sıaqty. Ol tek tań aldyndaǵy uıqysynyń shyrqyn buzyp, áldenege abyr-dabyr bop jatqan myna bireýlerge renjip turǵandaı.

Roshal tutqyndy Fedorovqa jóneltip jibergesin stansa basyndaǵy yǵy-jyǵy áskerdiń arasynan óziniń jigitterin izdep shapty. Iesin tanyǵan at «men mundamyn» degendeı, oqyranyp qoıa berdi. Sol mańnan ol ózine oryn izdep tapty da, astyna shınelin jaıyp jata ketti. Sol boıda kózi jumylyp uıyqtap bara jatty da, áldenege jańa, tap jańa ǵana basynan keshken oqıǵa esine túsip kózin ashyp aldy. Qalaı dese de, óziniń oq qaǵary bar. Osy joly da bunan burynyraq ilgeri ketken soldatqa oq tıip tabanda til tartpaı ketti de, bul aman qaldy. Tutqynnan til tartyp, eshteńe suraǵan joq. Tek tula boıyn tintip qarap, birneshe dokýment tapty. 1857 jyly týypty. Komýnıs. Komýnıser polkinde bólimshe komandıri. Oǵan deıin Shalqar deposynda jumysshy bop istegen. Famılıasy... Iá, famılıasy qalaı edi? Skvoznák... jo-q, Znovıt... Álde Oznob... Oznobın. Iá, ıá, Oznobın. Ozno-bın. Roshal tutqynnyń atyn ishinen qaıtalap jatyp uıyqtap ketti. Erteńine oıana salysymen taǵy da túnde bolǵan jaǵdaıdy oılap, túp-túgel esine túsirip shyqty. Óziniń aman qalǵanyna taǵy da ishteı tań qalyp, basyn shaıqady.

Torsholaq at oqyrandy. «Janýar shóldep tur-aý. Sýaryp alar ma edi» dep oılady da, kerilip-sozylyp ornynan turdy. Beti-qolyn jýǵysy ken, qudyq mańynda úıme-júıme bop jatqan kisilerge baryp edi. Kúzetshi soldat qudyqqa jan adamdy jýytpaı, bezektep tur eken. Roshaldyń esine taǵy da tutqyn túsip, shtabqa baryp edi; bir jaq irgesin túrip tastaǵan brezent palatkaǵa taqap kele bergende ishten jylandaı ysqyrǵan áldebir dybys shyqty. İshke kirer-kirmesin bilmeı, esik aldynda irkilip turyp, álgi dybysqa qulaǵyn salyp edi, aýada ysqyrǵan dybys ile-shala áldebir bylqyldaq nársege tıdi de, shypyldap ala jóneldi.

— Ný, gad... Aıtasyń ba, joq pa? Mynaý Fedorov qoı.

— Ný, ga-d...

Roshal ishke kirdi. Úı ortasyna etpetinen jyǵyp salǵan tutqyn tyrdaı jalańash. Shynysy synǵan kózildirik anadaı jerge ushyp túsipti. Qol-aıaǵyn kerip tastaǵan tutqynnyń eki jaǵynda eńgezerdeı eki soldat. Fedorov aıaǵyndaǵy shporly etikpen tutqyndy tabanyna basyp, qalsh-qalsh etip tur eken. Roshal Kirip kelgende, ol qysylyp qaldy. Syrt aınala bere terin súrtti.

— İske sát! — dedi Roshal.

Eki jendet qulashtap kóterip alǵan qolyndaǵy bolat súmbini silter-siltemesin bilmeı, aýada ustap turyp qalǵan-dy. Olar «ne isteıik?» degen keskinde Fedorovqa qarap edi. Fedorov ózderi bilip isteıtin nársege buny aralastyryp turǵanyna yza bop:

— Soǵyńdar! — dedi aqyryp.

Bolat súmbiler ysqyra jóneldi. Qart jumysshynyń onsyz da túz sepkendeı ýdaı ashyp dýyldatyp áketip bara jatqan qan-qan arqasynda temir súmbiler taǵy da shypyldap ala jóneldi. Tutqyn sonda da dybysyn shyǵarmaı tistenip alǵan. Burshaqtaǵan ter betin jýyp, keýdesi kórikteı kúrsildep, yrs-yrs dem alady. Roshal kóziniń qıyǵyn Fedorovqa tastap edi, ol shimirigetin emes. Jińishke ernin jymqyryp apty. «Ur! Soq!» — dep qalsh-qalsh etedi. Tórt qazyqqa qol-aıaǵyn kerip tastaǵan qan-qan dene temir súmbi tilgilegen saıyn qara jerge kire jazdap, uzyn, aryq dene bir sozylyp, bir jıyrylyp yrsyldap jatyp, qoly jetken jerdiń topyraǵyn tyrnaǵymen osqylap, aıyryp-aıyryp tastapty. Ásirese, aıaǵynyń astyn qara tuqaıymen qazyp tastaǵan eken.

— Toq-tat! — dedi Roshal.

Eki jendet toqtaýyn toqtasa da, keıin sheginip ketken joq. Qoldaryndaǵy temir súmbini kóterip turyp: «Ne isteıik?» degendeı Fedorovqa burylyp edi.

— Soq! Soǵyńdar! — dedi ol.

Eki jendet súmbini qaıta sermedi. Temir súmbiler tıgen jerin tilgilep, terisin jalbyratyp sydyryp túsip jatyr. Qart jumysshy shyńǵyryp jiberdi. Qara ter kózine quıylyp, ózi de qalsh-qalsh etip yrsyldap jatyp, topyraqty aýzyn toltyra asady da, dir-dir etip qatty da qaldy.

Rotmıstr Roshal kabýrǵa qoly qalaı barǵanyn baıqamady. Qol-aıaǵyn kerip tastaǵan qan-qan denege jetip bardy da, alty oqty aqyryna deıin atty-atty da, nagandy laqtyryp tastady.

— Mynany qamańdar, — dedi Fedorov álgi eki jendetke Roshaldy ıegimen nusqap.

***

Roshal ózin aıdap ákele jatqan eki soldatqa nazaryn kóterip qaraǵan joq; olardan «qaıda apara jatyrsyńdar?» dep suramady da. Úıtkeni, qaıda aparyp qamasa da osy qazir oǵan báribir edi; tek, baratyn jerge tezirek jetip, tósek bolsa tósekke, bolmasa, meıli, qara jerge de jata ketýge peıil bop, ózin aıdaǵan soldattardyń aldyna tústi de, olar ıegin kótergen jaqty betke ustap jónele berdi.

Esil-derti uıqy. Tek uıqy. Basynda odan basqa oı da, ýaıym da joq. Kerek dese, ómir dep atalatyn osynaý dúnıede, osy myna tań atyryp, kún batyryp, ómir men ólimdi jan bitken jahannamnyń esine salyp, qarańǵy men jaryqty kezek almastyryp turǵan myna aspan astynda ózi, sirá, bar ma, joq pa, bar bolsa neni tyndyrdy, neni búldirdi? Álde qarańǵyda ushqan kóbelekteı, áıteýir qurdan-qur qańǵalaqtap kún ótkizip júrgen bu da kóptiń biri me? Bu da esine kirip-shyqqan joq.

— Beri júr.

— Joq, bunda... bylaı júr!

Bul uıqydan oıanǵandaı. Basyn kóterip alady. Soldattarǵa qarap, olar ıegimen jol nusqaǵansha aqyryp turyp qalady.

— Mine, mynda kir!

Roshal áldebir úıge kelgenin endi ǵana ańǵardy. Aldynan ashqan esikke kirý kerek pe, joq pa, soldat ıegin kóterip yńǵaı bildirgenshe taǵy da ańyryp turyp qaldy. Kirer jerde aıaǵy tabaldyryq pa, álde basqa ma, súrinip qulaı jazdap, ázer-ázer boıyn bıledi de, taqtaı edenge tabany jabysqandaı qalshıyp tura qaldy. Tórt qabyrǵa arasynda qaqyraǵan kip-kishkentaı bólmede kip-kishkentaı syǵyraıǵan soqyr terezeden basqa kóz súriner eshteńe joq eken. Taban astynda kishkene salmaq tússe de syqyrlap qoıa beretin qıýy qashqan taqtaı eden. Beti bir eli shań. Bunyń aldynda ǵana ishke kirip-shyqqan áldebireýdiń arbańdaǵan izi jatyr. Bunyń bári alysta, umytylyp bara jatqan áldebir elesteı, janaryna birde ilikse de, birde ilikpeı buldyrap ketip tur edi, jalǵyz topsaǵa iligip turǵan alqam-salqam esiktiń tot basqan temirleri syqyr etkende, Roshal artyna burylyp edi, soldattar shyǵyp ketken eken. Roshal turǵan jerine sylq etip otyra ketti. Qarańǵy tún endi bunyń janaryna ornap, uıqy qysqan kózi jumylyp bara jatty. Sonan arǵy jaǵyn bilmedi. Tek erteńine ǵana tús aýa kózin ashty. Uıqysy qanbapty. Álde de bolsa uıyqtaǵysy kep kózin qaıta juma bergen-di, áldebir jaqtan kelgen poıyz razezge jete bergende júrisin jaılap, Roshal jatqan úıge búıirin berdi de, ysyldap-pysyldap toqtap edi. Razez basy áp-sátte abyr-sabyr, ý-shý, azan-qazan boldy da ketti. İle-shala sý saryldap, shelekter dańǵyrap, attar shurqyrap kisinep, sapyrylysqan jurt dalany basyna kóterip bara jatty. Qý taqtaıda túnep shyqqan Roshal súıek-súıegi synyp, denesin qozǵaı almaı jatqan-dy. Jurtty dúrliktirgen myna abyr-dabyrǵa qulaǵyn tigip biraz jatty da, kenet syrtta saryldaǵan sýdyń dybysyn esitkende ornynan atyp turdy. Kezergen ernin jalap, tilin qýyrǵan ashshy kermekti jutynyp qaldy. Torsholaq esine tústi. «Sýarsa bolar edi-aý» dep oılady. Qulaǵy shyńyldap ketti me, qaıtti... Tóbe quıqasyn shymyrlata ysqyrǵan alapat dybys aýany tilip kelip qaldy. Úıdiń tóbesin aýdaryp túsetindeı, sorǵalap aǵyp ótti de, razezd basyndaǵy yǵy-jyǵy jıynnyń shet jaǵyna tústi. Úı dirildep, tereze áınekteri shaldyr etti. Tóbeden topyraq saý-saý quıyldy. Sol sol eken, snarádtar gúrs-gúrs jaryla bastady. Esi shyqqan jurt endi jan-jaqqa tym-tyraqaı qashyp; túıeler baqyryp, attar dalany dúsirletin bezip barady. Bir snarád tup-týra parovozǵa tústi. Sısternder qırap, sý saryldap aǵyp, stansa basy áp-sátte telegeı-teńiz bop ketti.

Roshal qos qolymen qulaǵyn basty da, turǵan jerine sylq etip otyra ketti.

***

General Chernov áskerin, at-kóligin sýǵa qandyrǵasyn erteń joq, búrsigúni shabýylǵa shyqpaq bop kúshin jıyp otyr edi, myna jaǵdaı onyń bar oıyn buzdy. Endi ne isterin bilmeı, tomaǵa-tuıyqqa tirelip otyrǵanda Kaspıı jaǵasynan general Noks ushyp keldi. Bul aǵylshyn úkimetiniń Orta Azıadaǵy tótenshe tapsyrmasymen júrgen asa bedeldi adam-dy.

Taryǵyp turǵanda kelgesin be, buǵan Chernov qatty qýandy. Aǵylshyn generaly aıyrplannan túskesin ózin kútip turǵandardyń ishinen jalǵyz Chernovpen qol alysyp amandasty da, qalǵandarǵa basyn ǵana ızedi. Sosyn Chernovty ońashalap shetke alyp shyqty da, bunda kelgen sharýasyn aıtty: Tústik Armıanyń taǵdyry Aral túbinde sheshiledi dedi. Erteńgi shabýylda qyzyldardyń qorǵanys shebin talqandap buzyp ótkesin de, sonan qashan Tashkenge jetkenshe bir jaqqa moıyn burmaı, temir jol boıymen jyljyp otyrasyńdar dedi. Onyń ar jaǵynda qashan Kaspııge shyqqansha joldarynda jatqan bes qala — Qońyrat, Shymbaı, Úrgenish, Hıýa, Hojaeli, Buhara arqyly Krasnovodskige jetseńder, sol arada aǵylshynnyń ekspedısıalyq korpýsy tur dedi. Árıne, bizge jetkenshe biraz qıyndyq kóresińder dedi. Biraq álgi qalalardyń bárinde de qol ushyn beretin tilektes dostar bolady dedi de, óziniń aıtqandary qanshalyq áser etkenin bilgisi keldi me, Chernovqa qarap edi, jaqsylyq pen jamandyqty qatar oılap turǵan orys generaly túsin bermedi. Bu da aǵylshyn generalynyń kózine týra qarap turyp: «Eger erteń qyzyldardyń shebin buzyp óte almaǵan kúnde qaıtemiz?» — dep edi, aǵylshyn generaly áýeli janynan sıgar aldy. Sosyn ony sheksem be, joq pa dep eki oıly bop turdy da, degenmen shekti. Sosyn jýan sıgardy túbinen syǵymdap ustap turyp:

— Ondaı jaǵdaıda Aral teńiziniń batys jaǵalaýymen Qaraqalpaqqa tartasyńdar. Bul jaq elsiz. Sýsyz. Sahara. Biraq sender bizdiń nazarymyzda bolasyńdar. Qazaq pen qaraqalpaq jeriniń shekarasynda teńizge suǵynyp kirip turǵan tumsyq bar, onda tushshy sý bar. Sol araǵa arǵy jaqtan azyq-túlikterin alyp aq ataman Felıshev pen aq ofıser Safarov, Serov, Elıseevterdiń otrádtary kep, senderdi kútip turady. Al Araldyń burynǵy kókjal kópesteri — Markov, Mokeev, Kısınder qarjy jaǵynan kómektesedi. Ana jaqta Hıýa hany men Buhar ámiri de qol ushyn berýge ázir otyr, — dedi de, salmaqty sózin sońynda aıtty:

— Kolchak bizdiń senimimizdi aqtamady. Sondyqtan odaqtas elder Kolchakty jabdyqtaýdy doǵardy. Eýropanyń qazir kóz tigip otyrǵan kisisi — baron Vrangel. Sosyn, sizsiz, ser general. Siz áskerińizben Vrangelge qosylasyz, — dedi. Tym qurysa, ádep saqtap aqyldasqan syńaı tanytpaı, orys jerine ózderimen birge ala kelgen ozbyrlyǵyn jasyrmady.

General Chernov buǵan kelispeı, qarsy birdeńe aıtqysy kelse de, biraq sózi mynaǵan qanshalyq áser eterin bilmegesin úndemedi.

— Krasnovodskiden kemege tıelesińder. Kaspıı teńiziniń arǵy betine ótkesin Qyrymǵa jetý senderge onsha qıynǵa túspeıdi. Sovet ókimetine narazylyq bildirip jatqan jerlerdiń ústimen ótesizder.

— Ondaı jer bar ma ózi?

— Bar, general.

— Áı, qaıdam?..

— Ondaı jerler bar. Máselen, Teristik Kavkaz ben Kýban, Don jerlerinde halyq áli qarýyn tastaǵan joq.

Chernov úndemedi.

— Sizdiń áskerińiz sany jaǵynan Vrangeldiń áskerinen kem emes. Vrangelde qarý-jaraq pen azyq-túlik jetkilikti. Tanki de, samolet te bar. Erteńgi kúni sizdiń armıańyz Vrangelge qosylsa, Moskvaǵa shabýyldaıtyn kúsh eki ese kúsheıedi. Sondyqtan da Vrangelge tezirek jetýińiz kerek. Osyny esińizde saqtańyz. Al, saý bolyńyz. Shabýyl sátti bolsyn.

Chernov balyq kóz aǵylshynnyń bunda aınalmaı, tez ketkenine qýandy. Aǵylshyn generaly attanǵan boıda bul bir top kisimen aldyńǵy shepke bardy. Bul joly qasyna alǵandary — qurama komandırleri. İshinde Táńirbergen de bar. Táńirbergen ózi óz bolǵaly bunshama kóp áskerdi kórgen emes-ti. Ol bilerde jer qaıysqan qol tek halyq aýzyndaǵy ańyz-hıkaıalarda ǵana bolatyn. Qala berdi kári jyraýlar aıtatyn álgi bir ishekteı sozylǵan qıssalarda el shetine jaý kelgende, kóbine-kóp «áteńe nálet ıt qalmaqtar» nemese ısi musylman paıǵambardyń jasyl týy astyna jınalǵanda qaraqurym qol bastatan qas batyrlar sherý tartyp attanatyn... Ádette, zarjaq jyraýlardy jaratpaıtyn myrza solardyń birde-birine sengen emes-ti. Tún-túnimen qaqsaǵan kóri jyraý tań aldynda tamaǵy qarlyǵatyn. Sonan bir kezde úni shyqpaı bara jatqanda qushaǵyndaǵy qý shanaqty sabalap, baqyra bastar edi de, bul ar jaǵyn tyńdamaı turyp keter edi.

Myrza kóńilsiz. Aralǵa kelgesin bosanarmyn degen dámesinen eshteńe shyqpady. Kesheli-búgin generalǵa qulaqqaǵys qyp qyńqyldap kórip edi; Chernov: «Shydaı turyńyz, erteńgi urystyń yńǵaıyn baıqaıyq» dep júre jaýap berdi. Shalqardan beri qaraǵan jerde bul taıtalasqan talaı urysty kórdi: qansha kisi qyryldy. Qansha qan tógildi. Sonyń bári at ústiniń aýdaryspaǵyndaı alym-berim birdeńe sıaqty edi. Al, myna shaıqasqa Chernov kúni-buryn qatty daıarlanyp, eń tańdaýly polkterin osyǵan deıingi urystarǵa salmaı, Aral túbindegi shaıqasqa saqtapty. Oq-dári men qarý-jaraqty da keıinge saqtaǵan. Eń arysy osyǵan deıin syǵymdap ustaǵan azyq-túlikti de Aralǵa kelgennen beri aǵyl-tegil bere bastady. «Osy joly jeńer» dep oılady Táńirbergen.

Kúnge kúıgen kisiler qap-qara. Shóldegen attardyń da súdini shashyp ketken. Osy araǵa oq-dári artyp kelgen túıeler ǵana shóldese de syr bermeı, sary shańdaqtarda shógip jatyr.

Bulardyń aldy-artynan snarádtar jaryla bastady. Attar úrkip, taqym astynda turmaı dir-dir etedi. Táńirbergen óziniń atyn tyrp etkizbeı, qos tizgindi qarystyryp ustap aldy. Jurt jaltaqtap Chernovqa qarady. Qandaı jaǵdaıda da ózin ustaı biletin general janyndaǵylarǵa syr bermeı, aq arǵymaqtyń basyn bultartpaı, týra jaý shebine tartyp keledi. Áskerdiń; sýsyz qalǵany janyna qatty batty. Biraq buny da syrtyna shyǵarmaı, ishinen tynyp, tas túıin bop alǵan. Kún-tún oılap, aldyn ala kesip-piship qoıǵan jospardyń kúli kókke ushqasyn bul endi shabýyldy keıinge qaldyrmaı, kúni erteń bastaýǵa májbúr boldy da, sheshýshi shaıqas aldynda erteńgi qan maıdan bolatyn jerdi taǵy da bir ret óz kózimen kórip qaıtqysy kep atqa otyrǵan edi. Es bilgennen bergi bar-bar sanaly ómiri sart-surt joryq, jortýylda ótken qart general erteńgi qyzyl qyrǵyn bunyń, bálkim, eń aqyrǵy, eń sońǵy maıdany bolatynyn oılady. Osy kúnderi qamaýda jatqan Roshal da bir sát oıynan shyqpady. Jas kezinen biletin qanjyǵalas kári dosynyń jalǵyz balasy edi. Beıshara balany aıaıdy. Birden bosatyp jibermegenine ókinedi. Kidirgen saıyn sorly balanyń jaǵdaıyn qıyndatyp, taǵdyryn qoldan shyǵaryp alǵanyna jany qınalyp, endi qaıterin bilmeı, basy qatyp júr.

***

Bul kezde Roshal shańy eki eli edende shalasynan sulq túsip jatyr edi; eshteńege zaýqy joq; basyna eshteńe kirip-shyqqan joq; osy dúnıede ózi bar ma, joq pa, o da qaperine kirip-shyqpaı, enjar, súlesoq kúıde janary sónip ketken kózin kún shyqsa qaınap ketetin kip-kishkentaı qapyryq bólmeniń órmekshi aý qurǵan sonaý ys-ys qara kúıe buryshynan almaı jatqaly qashan. İshte, tysta, sirá, dybys bar ma, joq pa, o da qaperine kirip jatqan joq sıaqty edi, kenet bir tanys dybys qulaǵyna jetti de, tyq-tyq etip shekesin tesip turyp aldy. Ornynan qozǵalmaı jatyp jan-jaǵyna kóz tastap edi, kózine eshteńe ilikpedi, tek shańnan júzi kórinbeıtin edende kúnine kotelokpen eki ret as ákeletin soldattyń izi jatty. Soldat buryn ishke kiretin de, kotelokti jerge qoıa sala, kidirmeı shyǵyp ketetin-di. Onyń myna bir izi ilgeri ozǵan eken, Roshaldyń esine tústi: keshe soldat: «Ýaqytty bilip jat», — dep, qaı zamannan beri toqtap turǵan, eski saǵattyń tilin qozǵap, júrgizip ketken edi. Osyndaı bir saǵat Ombyda ákesi ekeýi turǵan úıde de bolatyn. O da qabyrǵada ilýli turatyn. Keıde toqtap qalǵanda ne bul, ne ákesi tilin qozǵap júrgizip jiberetin. Tústik Armıaǵa júrerden bir kún buryn bul ákesimen sóılesken-di. Onsyz da sózderi jaraspaı, áke men bala qatty shıryqqan bir tusta qabyrǵada turǵan saǵat tyqyldap jynyna ,tıip bolǵan-dy. Bul erteń general Chernovtyń Armıasyna júretinin aıtqanda jumysqa barǵaly jatqan ákesi bunyń sózine onsha mán bermeı, júre sóılesip: «Ia, taǵy ne aıtasyń?» dedi.

— Shyn aıtam, papa. Chernovpen kelisip te qoıdym, — dedi bul.

— Men de shyn aıtyp turmyn. Qazir oıynnyń zamany emes, otyrshy óziń.

— Al, otyrdym. Biraq, papa... Bul úzildi-kesildi sheshilgen másele.

— E, onda maǵan aıtýdyń keregi qansha? Qaıtpek kerek, onda degeniń bilsin, balam.

Qabyrǵadaǵy saǵattyń shekeńdi tesip tyq-tyq etkeni az bolǵandaı, endi qońyraýlatyp zyń-zyń etkeni. Roshal saǵatty toqtatty da, qaıtyp kep ornyna otyrdy.

— Chernov jaqsy adam, — dedi ákesi. — Onyń óz basy jaqsy bolsa da, áskeriniń jaǵdaıy qıyn. Asa qıyn.

— Endeshe, oǵan dál osyndaı qıyn kezde...

— Sózimdi bólme. Basqany qoıǵanda olarǵa biz qazir oq-dári jetkizip bere almaı otyrmyz. Erteń bul kúnge de zar bolamyz. Árkim óz basyn saýǵalap ketetin kún týady. Chernov bar áskerimen shól dalada qalýy múmkin. Sen ony bilesiń be?

— Bilem...

— Túk te bilmeısiń. Bilseń búıdemes ediń ǵoı. — Qansha sarqylyp aıtsa da sóz qonbaı qoıǵan balasyna qatty renjigen qart general qolyn silkip, ornynan turyp ketti. Sosyn ashýmen biraz yqtyryp alǵysy kep:

— Sen osy ne oılaısyń? Qaıda júresiń, kimmen júresiń? — dedi.

— Ózim de bilmeımin.

— A? Ne?

— Nansańyz, osy kúngi tirligim ózimdi de toıdyrdy.

— Áne, aıtpadym ba, senderdiń urpaqtaryń shetinen osyndaı, — Janbaı jatyp sónedi, týmaı jatyp qartaıady. Ný ı narod!

Jas Roshal ishin aldyrmaı únsiz tomsaryp otyr. Qart áke oǵan bir-eki ret kóz qıyǵyn tastady. Qansha uryssa da onyń salǵylaspaı, tómen qarap sazaryp alǵan túrinen shoshydy. Balasyna aıtqanyn tyńdata almaı, amaly quryǵany sonshalyq, qart general endi qaıterin bilmeı úı ortasynda aqyryp biraz turdy da:

— Aı, balam-aı, — dep kenet kúrt qaljyrap, janyndaǵy bir oryndyqqa otyra ketti. — Dúnıede sen bilmeıtin nárseler kóp. Máselen, osy kúni biz qıt etse atý jazasyna buıyramyz. Sebebi ne, sony bilesiń be?

Jas Roshal úndemedi.

— Atýǵa kesilgen kisilerge eki dúnıe bir qadam, — dedi qart general. — Ólim jazasyna kesilgender soǵysqa jiberýin surap, Kolchakqa ótinish jazady. Biz qazir halyqty osyndaı sharasyz halge májbúr etip otyrmyz.

— Mynaý sumdyq qoı...

— Toqtaı tur. Soraqysyn keıin kóresiń.

— Ne dep otyrsyz, papa?

— Iá, ıá, biz qazir osyndaı ajalǵa basyn baılaǵan kisilerdiń bárin jıyp, general Chernovtyń armıasyna jóneltip jatyrmyz.

Jas Roshal áke júzine tańyrqaı qarady. Ne qylsa da, únemi uıqysy shala bolǵan adamdaı qabaǵy salbyrap júretin osynaý bir olpy-solpy áke boıynda ózi bile bermeıtin talaı nárse jatqandaı boldy. Qart general sózge túsinbeıtin qıańqy balany betinen qaıtardym dep oılap, kóńili jaılana bastaǵan-dy. Jas Roshal:

— Erteń júrem, — dep ornynan túregele berip edi, ákesi ony shalǵaıynan tartyp qasyna otyrǵyzdy. Sosyn aıtqan tildi almaıtyn qıqar balasyn ıeginen ustap, betin ózine qaraı burdy:

— Sen osy ne dep tursyń?

— Renjime, papa...

— Renjime... renjime... Sen álde shesheń ekeýmizdiń ózińnen basqa balamyz joq ekenin umyttyń ba? Nege kúlesiń? Nege jetisip kúlesiń, a?

— Papa, ıegimdi qoıa berińizshi.

— Tfý! Jaraıdy, bar. Bara ǵoı! Qaıda barsań onda bar. Sen Roshaldardyń tuqymyna urpaq bop ta jarymassyń.

— Romanovtardyń aıaǵy aspannan kep jatqanda Roshaldar kimge tulǵa bolady deısiń?!

Osydan keıin áke de, bala da úndemedi. Saǵat toqtap ta qalǵan. Úı jym-jyrt. Qart general janynan temeki aldy, biraq shekken joq, qolyna ustap biraz otyrdy da, qaıtadan qaltasyna saldy. Ornynan turdy. Buǵan nazaryn salmastan, aqyryn basyp shyǵyp ketti. Bul sol kúnniń erteńine Tústik armıaǵa júrip ketken-di. Sonan beri habarsyz.

Roshal tóńireginen túk kórgisi kelmegendeı alaqanymen betin basyp biraz otyrdy da, shań-shań edenge jantaıyp jata ketti. Ol endi jardaǵy saǵattyń tyqylyn da esitpeı, kereń kisishe tóńireginen túk sezbeı, bar men joqtyń arasynda sulq jatqan ústine general Chernov keldi. Qasynda podpolkovnık Fedorov. Roshal ornynan qulyqsyz aqyryn turdy. Saqal-murt ósken. Beti, ásirese, kóziniń aldy kúltildep isip ketken. Kózin jerden kótermedi. General da oǵan nazaryn tiktep qaraı almady. Til qatpaı únsiz turdy da, «lám» demesten burylyp júre berdi. Kelgenine ókindi. Atyna mine sala qamshy basty. Fedorov qalmaı, úzeńgi qaǵysyp kele jatyp:

— General myrza, — dep til qatyp edi, Chernov úndemedi. Tek razezden uzap shyqqasyn ǵana at basyn tartty.

— General myrza, qandaı ámir etesiz? — dedi Fedorov.

— Óz oıyń?..

— Roshaldyń qylmysy aýyr. Jaý áskeri jóninde eshqandaı málimet ala almaı otyrǵanda...

— Qaıtesiń, oıyńdy aıt!

— Meniń oıym... maǵan salsańyz, basqalarǵa úlgi bolý úshin buny qatty jazalaǵan jón.

— Já, onyń bári belgili...

— Meniń oıym, onyń ofıserlik shenin sypyryp alyp, erteńgi shabýylda aldyńǵy lekpen jiberý kerek. Kúnásin qanmen jýsyn.

General Chernov oǵan at ústinen burylyp, adyraıa bir qarady. Fedorovtyń qatal ekenin biletin. Onyń raqymsyz qataldyǵyna tańdanǵan da joq; tek óziniń aýzy barmaı turǵan úkimdi myna qanypezerdiń júzi shimirikpeı, qaıta birtúrli rahat, lázzat alǵandaı jaıbaraqat aıtqanyna shoshyp, ishi muzdap ketti.

***

— El-aǵa...

— El-aǵa, qaıdasyz?

Elaman erteńgi asyn aldyna jańa ala bergen-di. Mynalardyń áshıinde bunyń aldynda saqtaıtyn sypaıylyqty tastap, aıaq astynan abyrjyp sasqalaqtaǵan túrinen ózderi sát saıyn kútip otyrǵan syn saǵattyń soqqanyn bile qoıdy. Aýzyna alǵan asty qaqala-shashala jutyp, atyp túregeldi. Jurttyń bári antalap qarap qalǵan jaqqa bu da asyǵys kóz tastap edi, 68-razezdiń bet aldyndaǵy jalpaq sary belge qalyń qol qaptap shyǵa-shyǵa kelgen eken. Olar osy arada attarynyń basyn tejep, shoǵyrlanyp irkile tústi. Keıingi jaqtan lek-lek bop kelip jatqan qalyń nópirdiń álde de bolsa bas-aıaǵy jınalyp bolǵanyn kútti de, bir orynda turmaı tyńyrshyp turǵan attyń basyn qoıa berdi.

Elaman ońy men solyna jyldam kóz tastady. Bunyń ámir-buıryǵynsyz da myltyqtar satyr-sutyr oqtalyp jatyr eken. Súıtkenshe ilgergi jaqtaǵy sary belden etekke qaraı salǵan qalyń qoldyń arasynan on shaqty atty sýyrylyp ozyp shyǵyp-ty. Ásirese, torsholaq attynyń túri buzyq. Jalań bas. Saqal-murt ósken bette tister aqsıady. Belinde belbeý, ıyǵynda pogon joq. Kúnge kúıgen sur kóılektiń omyraýy ashylyp ketken.

Elaman bir qaraǵannan-aq mynanyń talaı aıqasty bastan keshken jyryndy jaý ekenin bile qoıdy. Ózgelerge uqsap kóp dúrmekke ilesip betaldy urynbaı, qolyndaǵy qylyshty da qamshydaı sermep kele jatqan joq-ty.

Snarádtar jaryla bastady. Qaısybireýler aǵyzyp kele jatqan at ústinen ushyp túsip, jer qushyp jatyr. Osy kezde Elamannyń oń jaǵyndaǵy pýlemet taqyldap ala jóneldi. Okopty quzyna boıynan tútinin tútinine, daýsyn daýsyna qosyp, qardaı boratyp oq jaýdyrǵan myltyqtar barǵan saıyn údep barady.

Elaman mynalardy tym jaqyn jiberip alǵanyn bildi. Tek qaraýylynda ustap turǵan torsholaq attyny kózdep atar jerde taǵy da qoly qaltyrap, oǵy tımeı qapy ketti. Ol endi myltyqty oqtaýǵa da, atýǵa da úlgermedi. Súıtkenshe, torsholaq atty eminip kelip qalǵan edi; at qulaǵyn jymyp alǵan. Ezýin aıyrǵan temir aýyzdyqtan aýyzy ashylyp, tister aqsıyp, okoptan yrǵyp atylǵaly aldyńǵy aıaǵyn baýyryna jıyp ala qoıǵan eken. Sonyń ar jaǵy Elamannyń esinde shala-pula qapty. Basyn qorǵap, jan-dármen buǵa qalǵanyn biledi. Ústinen yrǵyǵan attyń shala terlegen baýyry men aýany esip lyp-lyp etken tórt tuıaǵyn kórdi me, joq pa, esine túsire almady. Tek yrǵı bergen attyń ústinen áldene aýdarylyp tústi. Zip-zildeı jansyz birdeńe bunyń janyna bylq etip tústi. Elaman esin jıyp ala qoıdy. Álgi pogonsyz soldat qylysh ustaǵan qolyn astyna alyp okopta búktetilip jatyr eken. Elaman ony tanymady. Ony kim atyp qulatqanyn da bilgen joq. Áldekimniń: «Grana-ta-a!» degen daýysy shyqty. Elaman granataǵa jarmasty. At basyn týralap kelip qalǵan tórt-bes attynyń álde de jaqyndaı túskenin kútip ázir tur. Súıtkenshe olar da qary jetetin shamaǵa kelip qalǵan edi; bul okoptyń kenerine qarǵyp shyqqanyn ózi de bilmeı qaldy. Aýzyna túsken áldebir yzaly sózdi aıqaılap, qolyndaǵy eki granatty qulashyn kerip birinen keıin birin laqtyrdy. Ol biraq osynaý dúnıe astan-kesteńi shyǵyp jatqan tarsyl-gúrsil arasynan óziniń de, granattyń da jarylǵan daýsyn esitken joq edi, tek kóz aldynda birinen keıin biri aýdarylyn túsken úıdeı qara topyraqty kórdi. Sosyn aspanǵa shapshyǵan attardy, er ústinen ushyp qulap túsip jatqan soldattardy kórdi.

— Jaraısyń, — dedi Dákov. Elaman sıaqty, biraq bu da óz daýsyn ózi esitken joq-ty. Elamannan jıyrma qadamdaı jerde úni óship qalǵan pýlemetke júgirdi. Jap-jas bala jigittiń qylysh shapqan qan-qan denesin ıyǵymen ysyryp, ar jaǵyna aýnata saldy da, pýlemetke jabysty.

— Kelińder. Qane, jaqyndańdar... ıttiń asyraǵan tólderi, — dedi Dákov. Únsiz pýlemetke til bitip, taqyldaı jóneldi.

Shybyn janyn shúberekke túıip alǵan aqtar tósek bop qyrylǵanyna qaramaı, attaryn borbaılap, qylyshyn ońdy-soldy sermep, qaıta-qaıta shúıligip keledi. Sonyń bárinde de qyzyldardyń bekinisin buza almaı, jarǵa soqqan tolqyndaı keıin lyqsyp, attaryn borbaılap qashyp bara jatty. Okop boıynan yńyrsyǵan daýystar shyqty. Nosılka kótergen bireýler júgirip ótti. Urys dalasynyń ústin basqan júlge-júlge tútinniń etegi ydyrap, oıpańǵa qaraı oıysyp barady eken.

Dákov kóıleginiń túımesin aǵytty. Qyjyldap kúıip bara jatqan keýdesin alaqanymen ysqylap, aýyr dem alyp turǵan ústine Elaman keldi.

— Qarsy shabýylǵa shyǵamyz. Han-Daýrovtyń buıryǵy, ázirlenińder, — dedi Dákov.

Elaman keıingi jaqta, saı boıyna ıirip qoıǵan attarǵa basqalardan góri burynyraq jetti. Mes qaryn qaraǵa yrǵyp mindi. Kúreń qasqa attan qol úzgennen beri osy mes qaraǵa úırene almaı júrgen-di. Osy joly da attyń aıaq alysyna yzasy kep, qamshymen tartyp-tartyp jiberdi. Mes qaryn qara yńyranyp bir-eki tezek tastady. Elaman saı boıynyń qarsy qabaǵyna kóterilip bara jatyp, artyna burylyp qarap edi, jigitter japyrlap atqa minip jatyr eken. Keıingi jaqtan Qostanaı polki kórindi. Elaman ózderiniń osy shabýylda Qostanaı polkimen tize qosyp, qoıan-qoltyq qımyldaıtynyn biletin-di. Toq at denesin aýyrlap, yrsyldaı bastaǵanyna qaramaı jarqabaqqa bul basqalardan burynyraq sydyryp shyǵa bergende bir soldat keıingi jaqtan quıǵytyp shaýyp keldi de, ázir irkile tursyn degen Han-Daýrovtyń ámirin jetkizdi. Qostanaı polki de toqtady. Elamannyń jigitteri attan tústi. Sonan tek tús aýa atqa qondy.

Bul kezde aqtar bas-aıaǵyn jınap shabýylǵa qaıta shyqqan edi. Aqtarǵa qarsy Qostanaı polki umtyldy. Olardyń aldyna Elamannyń jigitteri túsip ketti. Álı bastaǵan aty ushqyr jigitter salǵan jerden sýyrylyp shyǵyp, Elamandy shań astynda tastady. Qansha minse de toǵy basylmaı, qaryny shermıip júretin qara at á degende, sirá da, artta qalatyn. Qara attyń syryna qanyq Elaman buryn shań astynan tezirek shyǵýǵa tyrysyp, ylǵı da bir qaptaldy ala shabatyn-dy. Búgin kóńiline qobaljý endi me, óziniń qatty tutynatyn daǵdysy esinen shyǵyp, «shúý» degende, qalyń dúrmektiń arasyna túsip ketti. Attar baýyryn jazyp, kósilip shapqansha túıdek-shoǵyrlary jazylmaı, bir-birimen búıirleri soǵysyp qap, úzeńgiler shyldyrap keledi. Salǵan jerden aldyna túsken tobylǵy torynyń artqy qos tuıaǵy beıne buǵan qos ýystap topyraq shashqandaı. Jaz boıy jańbyr tambaǵan kebir dalanyń qumyn, kesegin bunyń beti men qara attyń ilgeri sozǵan basyna jentek-jentektep laqtyra bastady. «Shirkin-aı, kúreń qasqa bolǵanda ǵoı» dep oılady Elaman. Aldyńǵy attyń tuıaǵynan ushqan topyraq kózine túse berdi. Elaman tizgin ustaǵan qolyn ilgeri sozyp, qaıta-qaıta attyń kózin súrtip keledi. Tobylǵy torynyń shańynan shyqqysy kelgen Elaman shaýyp kele jatyp óz atynyń basyn ońǵa da, solǵa da buryp edi, biraq sonyń bárinde de ana at ta qasaqana bunyń burylǵan jaǵyna jalt berip, quryq boıy alda, tóńkergen qazandaı saýyry bultyldady da otyrdy. Bir tutamdaı sholaq quıryǵyn sholtań etkizip sermep tastap, qara attaı emes, ol tórt aıaǵy denesin aýyrlamaı pyr-pyrlap keledi.

Qara at taǵy da tezek tastady. Elaman jaý shamasyn baıqaǵysy kep qaıta-qaıta ilgeri qarady. Sońǵy qaraǵanda jaý boz tóbeniń baýraıyna qulaǵan eken. Túıdek-shoǵyrymen kep umar-jumar aıqasa ketetindeı edi; kenet kútpegen jerden attarynyń sirisin japyra jalt-jalt berip, bularǵa syrtyn tosyp zytyp berdi. Qashqan áskerdiń keıingi jaǵynda qalǵandar jaltaqtap artyna qarap-qarap qoıady.

Elaman qara attyń qalaı kóterilgenin baıqamady. Sur tóbege jurttyń bárinen buryn shaýyp shyqty da, qashqan jaýdyń sońyna túsip, yldıǵa qaraı quldılatyp aǵyza jóneldi. Sóıtkenshe qarajal sary atty bireýge shaýjaılasyp qalǵan eken. Óziniń beıqamdyǵyna yza bolǵan Elaman qara attyń tizginin qatty julqyp, shabýǵa yńǵaıly jaǵyna qaraı shapshań buryp aldy. Kezine quıylǵan terdi qylysh ustaǵan qolynyń syrtymen súrtip, eminip ilgeri umtyldy. Sony sezgendeı anaý da buǵan jalt qarap edi, jas soldat eken. Aǵy aınalyp ketken kózden janushyrǵan úreı kórdi. Elaman osy qazir onyń boıynda qarsylasatyn qaýqar qalmaǵanyn baıqady. Onan ólik ıisin sezgendeı, betin qashyrtyp buraberdi. Shynynda da, onyń qylysh astynda bir ýys bop qalǵan denesi qula atqa óńgergen ólik tárizdendi de, qylyshty qynaýsyz siltedi. Bul qylysh silter-siltemesten-aqanaý attyń arǵy jaǵyna aýdarylyp tústi. Topyraq burq etti. Úrikken at qos aıaǵyn artyna qaraı siltep-siltep qaldy da, jónine tartyp baratty.

Elaman erden aýdarylyp bara jatqan denesin tez bılep, túzelip otyrdy. Jas soldatqa burylyp ta qaramady.

***

Bular aqtardyń taǵy bir shabýylynyń betin qaıtaryp edi. Dákov temeki shekkisi kep aqsary aýyp turǵanyn baıqady. Quty túbinde qalǵan sýmen aýzyn shaıdy. Bir-eki ret jutyp edi, kún kózinde qyzǵan jylymshy sý júregin aınytty. Sosyn jótel býyp, ishegi úzilerdeı qıqyldady. Tize búgip demalǵysy kelse de, bir otyrsa qaıtadan tura almaıtyndaı qoryqty. Qaljyraǵan denesin okop kenerine súıedi. Kún eńkeıip qapty. Kúndizgi qapyryq ystyqtyń aptaby áli qaıtpaǵan. Oqta-tekte órtteı jalyn soǵady. Okoptyń kenerinde jatqan úıindi topyraq sýsyldap, bet jaǵy borap ketip tur. Aspanda jóńkip kóship jatqan aýdan-aýdan ala shabyr bult. Urys dalasynyń ústin basqan tútinniń etegi ydyrap, attar men adamdardyń ólikteri qaraıyp jatqan oıpańǵa qaraı yǵyp bara jatty.

Dákovtyń urys kezinde tas bop bitip qalǵan qulaǵy eptep ashylyp, okop boıynan yńyrsyǵan daýystardy estı bastady. Bireýler júgirip ótti. Jaralylardy tıegen arbalar syqyrlap keıingi jaqqa ketip jatyr. Okop mańynda seltıgen qadaý-qadaý jýsandardyń túbinen shegirtke shyryldady. Bir torǵaı okop ústinen ushyp ótti de, ilgeri baryp qondy. Súr kesekteı kip-kishkentaı qus sur jerge baýyryn basyp jata qaldy. Bul sorlylar da jańaǵy alapat urystan aman qalǵanyna máz bop, osy myna maýjyraǵan aıdaı álemge ózderiniń kishkentaı qýanyshyn pash etip bildirip jatyr-aý, shamasy.

Dákov kúlimsiredi. Ózin qorshaǵan jaryq dúnıeni jańa kórgendeı, jan-jaǵyna birtúrli tańyrqaǵan keskinde zeıin qoıyp qarady. Já, bálkim, erteńgi soǵys jer betindegi eń sońǵy, eń aqyrǵy zor maıdan bolar. Búgin aqtar shabýylǵa shyqpas. Erteń taǵy da toıtarys bere alsaq jarar edi. Toıtarys berermiz. «Idýt gady!» Petr Dákov alǵashqyda qate estidim be dep qalǵan-dy. Jalma-jan dúrbige jarmasyp edi. Sary belden taǵy da shań shyqty. Bul joly jaıaý áskerler aldyna bronevıkterin salyp, týlary jelbirep, lek-lek bop kele jatty.

— Daıyndalyńdar!

***

Erteńine tań qarańǵysynan oıanǵan Dákov zildeı basyn zorǵa kóterdi. Sol boıda solqyldap ala jónelgen qos shekesin alaqanymen qysyp otyrdy da, ornynan áreń-áreń túregeldi. Keshegi qyrǵyn urystan qaljyraǵan kisiler áli de esin jıa almaı, myltyǵyn baýyryna qysyp, qalǵyp-shulǵyp otyr eken.

Dákov bir jerden Elamandy kórdi. Bu da pýlemetke basyn súıep, tań aldyndaǵy tátti uıqyǵa talyqsyp ketipti. Keshe qatty toıtarys alǵan jaý únsiz. Kim biledi, keshegi kúni qoldarynan kelmegen qaıratty búgin kórseter. Bulardan áli de kúshi basym. Qarý-jaraqtary da saıly. Búgingi qyrǵynnyń túri basqa bolary anyq.

Jazǵy tań baıaý atyp keledi. Jel joq. Ań ıektenip kele jatqan beıqam dúnıe eshteńeden qapersiz. Jaýyngerler bir-birlep oıana bastady. Keıingi jaqtan oq tasyǵan kisiler eńbektep kep syrǵanap okopqa túsip jatyr. Kún áli shyǵa qoıǵan joq edi; okoptyń áregirek tusynan áldebireý: «Bastaldy» dep aıǵaılap jiberdi. Dákov jalma-jan dúrbige jarmasty. Shynynda da, kesheden beri jaý áskeri turǵan ilgergi jaqtaǵy sary belden shań kórindi. Dákov ońy men solyna jyldam kóz tastap edi, jaýyngerler myltyǵyn satyr-sutyr oqtap, granatalaryn ázirlen jatyr eken. Bir uzyn qazaq selebe pyshaqty shar qaıraqqa janyp-janyp ap, qynyna qaıta saldy. Dákov oq atpańdar dedi. Art jaqta turǵan batareıalarǵa da sondaı ámir berildi. Aqtar qanatyn jaıyp, lek-lek bop keledi. Aldyńǵy lekte kele jatqan bir eńgezerdeı iri soldattyń qolyndaǵy tý jelsiz tymyq aýada jelbiremeı, saǵasyna jıyrylyp qapty. Uzyn murtynyń shalǵysy salbyraǵan ofıserdi Dákov anyq kórdi. Qolynda qylysh. «Qalyp qoıǵan joq pa?» degendeı ózinen keıin kele jatqan soldattarǵa jaltaqtap qarap, jýsandy sur dalada jıi súrinip keledi. Qalyń qol sary beldiń etegine qulady. Osy arada jıren murt komandır taǵy da artyndaǵylarǵa burylyp, birdeńe dep aıqaılady da júgire jóneldi.

— Bunan artyq jaqyn jiberýge bolmaıdy, — dedi bireý. Dákov ony esitti me, joq pa, belgisiz. Eki kózi alda.

Myna kele jatqan Plasýn polki. Túnde bularǵa ótken soldattyń aıtýyna qaraǵanda, osy polkte narazylyq kúshti. Bular, ásirese, ataman Dýtovtyń atty kazaktarymen qyrǵı qabaq eken. Qazaq jerine kirgennen beri bular orys jerinen qara úzin alystap bara jatqandaryna narazy kórinedi.

— Komısar, budan artyq...

Dákov únsiz. Jaýdyń jaqyndap qalǵanyn bu da kórip tur. Aıaǵyn syltyp basqan álgi murtty ofıserdiń kúnge kúıgen betinde monshaqtap sorǵalaǵan terdi de kórdi. Qaıta osyndaı qysyltaıańda tap bolatyn demikpesi ustap, alqyna bastady. Eki-úsh umtylyp, okoptan tyrmysyp ázer shyqty.

— Baýyrlar, toq-tań-dar!

Shamasy osyǵan ǵana jetti. Kókiregi qysylyp, áli quryp barady. Kózine quıylǵan terden túk kórmedi. Osydan keıin ne bop, ne qoıǵanyn bilgen joq. Polk komandırimen shalǵaılasyp qatar kele jatqan áldebir ofıser buny atpaq bolǵanda, biraq ony ózderiniń ishinen bireýdiń atyp tastaǵanyn da kórmedi.

***

Bul kúni general Chernov shabýyldy erteńgi salqynmen bastap edi: ózi de shabýylǵa shyǵatyn áskermen birge atqa qonyp, qyzyl qyrǵyn urystyń irgesine jaqyndap bardy. Qasynda bir qora kisi. İshinde Táńirbergen.

Bıik qara jalǵa kóterilgesin general at basyn irkip, ilgergi jaqqa dúrbiden kóz salyp edi. Búgingi shabýyldy birinshi bop bastaǵan polk qyzyldardyń qorǵanys shebine jaqyndap qalǵan eken. Endi sál kidirse analardyń okobyna basa-kóktep kirip, jaǵalasyp aıqasa ketetin sıaqtanyp edi. Biraq qyzyldar únsiz. Olardyń zeńbirekteri de oń atpaı tym-tyrys jatyp alǵanyna túsinbeı, aqyly dal bop turǵan-dy. Kenet dúrbisi býlanyp bara jatty. Sosyn áınekti asyǵys súrtip, jurt kóz tikken jaqqa qaıta qarap edi; Plasýn polkiniń soldattary analardyń okobyna basa-kóktep kirýin kiripti, biraq shartta-shurt jaǵalasa ketýdiń ornyna, qarýyn laqtyryp, bir-birimen qushaqtasyp, apaq-shapaq boldy da ketti. «Atańa náletter-aı!» dedi general. Qońyr tóbe basy quddy kisi óligine jınalǵandaı. Tili baılanǵan kisiler bir-birinen kózin alyp qashyp, basy baýyryna túsip ketipti.

General Chernov ta qasyndaǵylarǵa kóz salǵan joq. Shtab nachalnıgin qasyna shaqyryp aldy da, «shabýyldy qaıta bastańdar» dep ámir etti. «Ózimnen boldy» dedi general. Jaıaý áskerlerdiń arasynda narazylyq baryn bildi. Olarǵa senýge bolmaıtynyn da bildi. Shabýylǵa shyǵardan bir kún buryn Plasýn polkinde bolǵany bar. Ústi-basy alqam-salqam soldattardyń jaz boıy ustara júzi tımegen saqal-murty qaýlap ósip ketipti. Qolbasy kete-ketkenshe nazaryn jerden kótermeı, tunjyrap turyp alǵan-dy. «Ózimnen boldy» dedi general.

Plasýn polkinen keıin Chernov urysqa Kappel korpýsynyń tyń polkterin salyp edi; sonyń ózinde qyzyldar taban serippeı turyp aldy. Aqtar kishkene kúsh ala bastaǵandaı bolǵan bir kezde olar da dereý qam jasap, keıingi jaqta turǵan Qazaly, Josaly, Aqmeshit otrádyn kóterip urysqa salyp edi; ústinen qara maı kıimin tastamaǵan temirjolshylar topyrlap kep, aqtardyń ataqty ofıser polkimen shartpa-shurt aıqasa ketti. Okop ishi burqyldaǵan shań. Qashyrlaǵan temir. Yrsyldaǵan alys-julys. Osy joly qalaıda bir jaǵy jeńip, bir jaǵy jeńiletin eń bir sheshýshi sát edi; ony qyzyldar da, aqtar da bildi.

General Chernov ózimen úzeńgiles qatar turǵan ataman Dýtovqa buryldy:

— Aleksandr Ilıch, qazir urysqa sizdiń jigitterińdi salsa qaıter edi?

Aǵylshyn generaly kelip ketkeli ataman Dýtov kóńilsiz júrgen-di. Erteńgi kúni Aral túbindegi qyzyldar bekinisin buzyp ótse de, ótpese de, ol ózine qarasty áskermen Jetisýǵa ótip, sáti tússe, ar jaǵynda Úrimshige bir-aq aspaqshy bop óz ishinen qatty bir baılamǵa kep qoıǵan-dy.

Dýtov qasynda turǵan adútantqa: «Bastańdar!» dedi. Adútant quıyndatyp ala jóneldi. İle-shala bular turǵan qara jaldyń kúnshyǵys jaǵynan Kazachıı polk shyqty. Bularda zeńbirek te joq. Shubatylǵan oboz da joq; olardy aıaqqa oralǵy kóredi. Bular jaýǵa árqashan urymtal jerden tutqıyl tıetin-di. Osy joly da jabyndydan shyǵa sala lap qoıdy. Jazyq dalada jaıylyp shappaı, judyryqtaı túıilip alǵan-dy. Qyzyldar jaqtan olarǵa qarsy myń qaraly atty ásker shyqty.

— Bular kim? — dedi Chernov.

— Bilsem ne deısiń? Kakoı-to dıkıı polk.

— Mońǵoldar emes pe?

Dýtov basyn shaıqady. Bárinen buryn mynalardyń basyndaǵy daǵaradaı seńseń bórikterine qaıran qap tur. Astaryndaǵy attar da birtúrli. Salǵan jerden kósile jónelmeı, ázir syp-sıdam uzyn sıraqtary ereń-sereńdep qasqyr shoqaqpen keledi. Táńirbergen bulardyń kim ekenin birden bildi. Ana jyly Jóneýit han qazaq aýlyn shapqanda kórgeni bar. Bular sonda da á degende ebedeısiz kóringen. Ońǵa bir, solǵa bir oıqastaǵan attardyń basymen alysyp, ózderimen-ózderi álek bolǵan-dy. Qazir de attaryn qur beker uryndyrmady. Sonan tek aralary jaqyndaǵanda ǵana tizginin tejep kelgen attardyń basyn qoıa berdi.

Buryn-soń dál mundaı áskerdi kórmegen general Chernov jaltaqtap Dýtovqa qaraıdy. Dýtovta ún joq; eki kózi jigitterinde. Jaýdan bulardyń da júzi yǵysatyn emes. Uzyn naızalaryn at qulaǵynan ozdyryp, umsynyp apty. Alǵashqyda bar oqıǵa dál bunyń ózi oılaǵanyndaı boldy: uzyn naızalar qylysh silteıtin jerge jetkizbeı, at ústinen aýdaryp tastap jatty. Buryn bundaıda jaý júregi tez shaılyǵyp, shabýylǵa — jasqanshaq, qorǵanýǵa — shorqaq bolatyn. Sonyń ar jaǵynda qarsylasýǵa jaramaı, at basyn asyǵys buryp, jalt berip qasha jóneletin. Ataman Dýtov mynalar da sóıtedi eken dep dámelengen-di. Joq, mynalardyń qatary ydyramady. Qaıta, at ústinen ushyp túskenderdiń ornyna ekeýi, keıde úsheýi umtylyp, kóre kózge kúsh alyp barady. Sýmańdap júrgen uzyn-uzyn súńgilerdiń arasynda erjúrek túrikpender jantalasyp, uzaq salǵylasty. Jaý naızasyn denesine darytpaı, jarqyldaǵan qylyshty ońdy-soldy siltep júrdi de, aqyry, áıteýir qol jetpeı júrgen jaýmen qushaqtasyp aıqasty da ketti. Sonan arǵy jaǵyn general Chernov ta, ataman Dýtov ta kóre almady. At tuıaǵynan ushqan shaq arasynda eki jaǵy da ólgen-tirilgenine qaramaı, birin-biri ún-túnsiz keskilep jatty.

General Chernov osynyń aldynda ǵana ózderiniń jeńetinine quıttaı da kúmándanǵan joq-ty. Áskeriniń aldy qyzyldardyń okobyna basa kóktep kirgesin-aq, ol osyǵan deıin ózderin mańyna jýytpaı qoıǵan jaý shebiniń kóbesi sógilin ketkendeı kórip edi, osyndaı jaǵdaıda buryndary kúshke kúsh qosyp, sál-pál demep jiberse, qandaı tabany myqty jaý da qara daýyl buzǵan muzdaı byt-shyty shyǵatyn. Osy joly... Joq, mynalarǵa birdeńe kórindi.

— Endi ne isteımiz? — dedi shtab nachalnıgi.

Chernov sup-sur. Qasynda únsiz ıirilip turǵan ózge ofıserler sıaqty, osy qazir onyń ózi de endi ne isteý kerek ekenin bilgen joq-ty.

***

Osy joly qalaıda, qaıtken kúnde de Aral qalasyna basa-kóktep kirgisi kelgen Chernov qolda bar áskerdiń basy-kózine qaramaı urysqa aıdap sala bergen-di. Bul buryn bulaı emes edi. Buryn dál osy búgingideı nebir qyzyl qyrǵyn shaıqastarda bul qaıta jelókpe jastar men qyzýqandy komandırlerdi yrqyna jibermeı, ne istese de aldy-artyn oılap isteıtin. Búginniń artynda erteń baryn oılaıtyn. Osy joly ol quddy qoly shyqpaǵan yzaly oıynshydaı. Ne de bolsa tezirek bir jaǵyna shyqqysy keldi. Úsh kúnge sozylǵan soǵystyń búgingi, sońǵy kúni de jaýlar taban tiregen jerinen tapjylmaı turyp aldy. Bu da qolda qalǵan áskerdi topyrlatyp urysqa sala berdi.

Biraq qyzyldar bul kúni de miz baqpady. Sharasy quryǵan general áshıindegi salqynqandylyǵynan aıyrylyp, shıyrshyq atyp tur. Ol: «Endi ne isteý kerek? Endi qandaı amal bar?» — dep oılap turǵan joq; úıtkeni, bar amalyn taýysqan edi jáne endi ne istese de em qonbasyna kózi jetti. «Dúnıege ne boldy? Bizge ne boldy?» dep oılady. Osynsha uzaq jasaǵan ómiriniń aqyrǵy shaǵynda bul, sirá, óziniń sońǵy, eń sońǵy shaıqasta tas-talqany shyǵa jeńilem dep oılap pa edi?

General Chernov tizginin sozyp ilgeri júrip ketken attyń basyn tartty. Jegi qurttaı janyn jep bara jatqan jańaǵy saýalǵa qaıta oralyp, «el azdy ma, álde er azdy ma?» dep oılady. Osy Reseı kúni keshe aıbary alysqa taraǵan arýaqty el edi ǵoı? Uly eldiń uıtqysy qalaı shaıqaldy? Apyraı... Apyraı, bul dúnıege, dúnıesi qurǵyrǵa ne boldy? Ǵumyr boıy temir buǵaýmen tyrp etkizbeı ustap kelgen qara tobyrdy qalaı ýystan shyǵaryp aldy? Mine, endi sol qara tobyr bulardyń túbine jetedi. El bıligin osylar qolǵa alady. Sonda ózderi ustap tura almaǵan dúnıege myna jalańaıaqtar tulǵa bola ma? Sorly... Sorly Reseı. Sory arylmaǵan el. Apyraı, keleshek qaıter eken? On jyl, jıyrma, otyz, elý jyldan keıin ne bolar eken? Tentek balanyń qolyna túsken qýyrshaqtaı el tizgini qolyna tıgen bir sotqar basyn jaryp, kózin shyǵaryp, butyn but, qolyn qol qylmaı tynbas-aý! Qalaı da keleshek tuıyqqa tireldi. Osylaı bola berse, kim biledi, dúnıe qarap bolmaı qaıter deısiń. Sonda álgi bir topan sý astynda qalyp qarap bop bara jatqanda Nuh paıǵambardyń kemesindeı taǵy bir talshyqqa májbúr bop júremiz be? Súıtpeı qaıter deısiń?

— Qolbasy myrza... — General Chernov dir ete qaldy. — .. .Eki bronevık qırady.

«Iá, bári qırady. Qırap jatyr», — dedi general.

— Qolbasy myrza... qolbasy myrza, bizdiń áskerler shegine bastady, — dedi urys ishinen shyqqan bir jas ofıser shaýyp kelip.

General Chernov selt etpedi. Osynyń aldynda ǵana aǵylshyndar. bergen úsh aeroplandy da qyzyldardyń aldyńǵy shebin bombylap júrgende atyp túsirgen-di.

Úsh kúnge sozylǵan qyrǵyn urystyń aqyrǵy kúni aıaqtalyp qaldy. Shilde aıynyń aspan aınalyp jerge túskendeı órtteı ystyqtyń beti qaıtyp, keshki kún besindikke taqaǵanda qart general da óz ómirindegi eń sońǵy shaıqastyń jeńilispen aıaqtalǵanyna kózi ábden jetken-di. Qasynda turǵan únsiz topqa tis jaryp til qatpastan, at basyn keıin burdy.

***

— Jaý qashty!

— Jaý qashty!

Okop ústi ý-shý. Qýanyshty kisiler qyrǵyn urystan qaljyrap shyqqanyna qaramastan, birin-biri qushaqtap apań-shapań. Áldeqaıdan Dákov júgirip keldi. Myna habarǵa sener-senbesin; bilmeı, apań-shapań bop jatqan jigitterdiń árqaısysyna bir qarady. Erkin keshteý esitti. Biraq der kezde esitkende de kashtan jaýdy qýatyn kúsh bularda da joq edi. Ózi de aıaǵyna ázer tur. Mezgil-mezgil kókiregi qysylyp, tynysy tarylyp qala beredi. Soǵan qaramastan atqa otyra sala Túrkistan armıasy ornalasqan eki qabat kók úıge shapty. Bunda qurama komandırleri jınalyp jatyr eken. Qashqan jaýdy betaldy jónine jibere beremiz be, álde izine ásker salyp túre qýamyz ba, qaıtemiz dep ári-beri qaýqyldasty da, aqyrynda bári biraýyzdan pátýaǵa kelip, Elamandy bala-shaǵasymen kemege otyrǵyzyp, tún ishinde apyl-ǵupyl jóneltip jiberdi... Tún jamylǵan keme tań aldynda Úshshoqynyń shyǵys jaǵyndaǵy úlken qoltyqqa kirdi. Únsiz qımyldaǵan kisiler Elaman men Kenjekeıdi jáne ózderimen birge kemege tıep ákelgen úsh qanat kıiz úı men bir túıe, bir atty jaǵaǵa shyǵaryp, kún shyqpaı, kelgen jaǵyna jónelip te ketti.

***

Bul óńirge aqtar áli kele qoımapty. Tipti, aqtar keler-aý degen oı eshkimniń basyna kirip-shyqpaı, jurt óziniń burynǵy bezbaıaǵy jaıbaraqat qalpy. Malyn jasyryp, dúnıe-múlkin tyǵyp, qyz-kelinshekke esikte júrgen malaı qatyndardyń eski-qusqysyn kıgizip, ápi-shápisi shyǵyp jatqan bir jan joq. Bul óńirdegi aýyldar - baıyń bol, jarlyń bol -mal baqqan sharýanyń ejelgi beıjaı enjarlyǵyna baǵyp, qannen-qapersiz ashylyp-shashylyp jatyr eken.

Elaman da olardyń úreıin alǵysy kelmedi. Jón suraǵan kisige jaǵdaıyn aıtyp, Syr boıynyń Jańaıym rýynanmyn dedi. Aǵaıyn-týmanyń ultany teńizdiń arǵy betinde, sonaý adaı, tabynmen irgeles otyrǵan balyqshy el edi dedi. Beti qatty myna zamanda aýys-kúıis bólip bereri bolmasa da, záýde bir bas aýyryp, baltyr syzdaǵanda, tym qurysa, kóńilińdi surap, aýzyńa qara sý tamyzatyn aǵaıyn-týmanyń arasynda otyraıyn dep, bir túıe, bir attyń áýenimen kóship kele jatyr edim dedi. Myna ystyqta jas balalarmen kóshem dep qıyndyq kórip kelem. Kólik jaǵy tapshy. Jalǵyz túıege ári júk artyp, ári bala-shaǵany mingizgen soń keshki salqynda da qatty júre almaısyń. Jáne janýar býaz, aldyna qaraı botalaıtyn bolǵasyn sonyń babyna qarap, júrisim ónbeı qoıdy dedi. Osy arada da úsh-tórt kún erýleı turatyn oıym bar dep, basyna túsken qıyndyqty basyp aıtty.

Elaman kóship kelgen kúnniń erteńine uly teńiz jaqtan barja súıretken keme keldi. Syrtta shaı qaınatyp júrgen Kenjekeı ózderine qaraı salyp uryp kele jatqan kemeni kórip, ishtegi kúıeýine asyǵys daýystap: «Áshimjannyń ákesi, syrtqa shyqshy, tez, tez!» dep edi, Elaman qozǵala qoımady. Túrýli esikten kóz salyp, bórin kórip-bilip otyrǵan-dy.

Úı aldyna kep toqtaǵan kemeden Dákov tústi. Qasynda qarý asynǵan bir top kisi. Jaǵaǵa shyǵa sala jan-jaǵyna sergek qarap sholyp ótti. Jýyq mańda kóńilge kúdik týǵyzǵandaı eshteńe baıqalmaǵan soń Petr Dákov qasyndaǵy kisilerdi ertip, Elamannyń jappasyna júrdi.

— Al, qalaısyń? — dedi ol syrtqa shyǵyp, ózderin kútip alǵan Elamanǵa.

— Oı, tamyr, suramańyz. Yssyda kóshem dep, qıyndyq kórip kelem.

— Saıtan alǵyr, ne dep tursyń óziń?

— Syr boıynyń Jańaıymy edim. Kókaral jaqtaǵy aǵaıyn-týmalaryma kóship baram.

— Ótirik aıtyp turǵan joqsyń ba?

— Taqsyr, o ne degeniń. Mine — ımanym, mine — janym.

— Ný ı ný! Qyzyldardy kórdiń.be?

— Qy-zyl?

— Nemene, sen qyzyldardy bilmeýshi me ediń?

— Oı, olar dinsiz kápir ǵoı. Táńirim ol kápirlerdiń júzin ar-man qylsyn.

— Olar saǵan ne istedi?

— Janyma teńgergen jalǵyz atym bar edi. Astymnan aýdaryp ap, ornyna myna mes qaryn qarany berdi.

— Buny bermegende ne ister ediń?

— Iá, buǵan da shúkir. Biraq, áı neǵylasyń, óz atym jaqsy edi.

Dákov ishek-silesi qatqansha kúldi. Momaqan, túri-túsi sharýadan aýmaıdy. Basynda kıiz qalpaq. Úı janyndaǵy kók quraqtan basyn almaı byrt-byrt jaıylyp júrgen mes qaryn qara attyń tusaýymen belin tastaı ǵyp býyp alypty. Úpirli-shúpirli balalary da túsi basqa kisilerge úrpıise qarap, kishkentaı jappanyń esiginen syǵalap jyltyń-jyltyń etedi. Dákov osy joly onyń balalaryn ala ketpek bop kelgen-di. Bir esepten, bunyń dál osy bir ashylyp-shashylyp jatqan beıkúná túri durys sıaqty.

— Aqtardan habar bar ma?

— Olar áli kelgen joq.

— Onda degendeı. Bylaıyraq baryp sholǵyndap qaıtaıyq. Sen bizben birge júr.

Barjaǵa tıep ákelgen attardy jalma-jan tezdetip jaǵaǵa túsirdi de, bas-aıaǵy on-on bes kisi júrip ketti. Qyr jaqtaǵy ań úzikti baı aýylǵa mańdaı túzep, sydyra shoqytyp kele jatqan-dy. Kún ótken be, teńiz jaǵasynan uzap shyǵa bergende Elamannyń murny qanady. Elaman qan saýlap qoıa bergen murnyn qolymen basyp, at basyn tejedi. Qalǵandary da ıirilip toqtaı qaldy. Petr Dákov atyn Elamannyń atymen qatarlastyryp toqtady da, murnynan aqqan qandy alaqanyna toltyryp alyp, bet-aýzyna úıkep jaǵyp-jaǵyp jiberdi. Aq kóılektiń omyraýyna da qan shashyrap, myna túri buny mynalar sileıtip soqqyǵa jyǵyp salǵandaı boldy da shyqty.

— E, bálem, sazaıyńdy tarttyń ba?

— Ózińe de sol kerek.

— Al, qyzyldardy jamandaısyń ba endigári? — dep jigitter kúlip jatyr.

Bular qyr jaqta otyrǵan qoıly aýylǵa keldi. Petr Dákov qasyndaǵy kisi-qaralarmen aýyl shetindegi qońyr úzikti úıge tústi de, Elaman attardyń janynda turyp qaldy. Kesheden beri bunymen júz tanys bop qalǵan myna aýyldyń kisi-qaralary Elamandy músirkep, aıap: «Qarsylaspa, atyp tastar», — dep aqyl aıtyp jatyr. Bir jigit júgirip baryp, qumanmen sý ákeldi. Bireýler aǵarǵan ákeldi.

— Qyzyldar kisige tımeıdi degeni qaıda?

— Qurysyn, aq bol, qyzyl bol, záti basqa bolǵasyn sený qıyn ǵoı.

— Iá, saq bolý kerek. Áne, analar beri kele jatyr. Al, shyraǵym, qarsylaspa. Aǵa-eke, kóke-eke dep aldyna túsip júgire ber.

Elaman olarǵa alǵys aıtty da, analarǵa erip júrip ketti. Aýyldan uzap, bir qyrdyń astyna túskesin bári jınalyp, ony ortaǵa alyp ishek-silesi qatyp kúlip jatyr.

— Álgilerge bizdi kelistirip jamandadyń-aý deımin. Kenet kóz ushynan shań shyqty. Dákov attyń basyn tartyp toqtaı qaldy da, shań kóringen jaqqa dúrbimen qarap edi, burqyldaǵan túıdek-túıdek shań arasynan attylar qylań berdi.

— Elaman, sen jańaǵy aýylǵa mynalardan buryn jet.

— Maqul.

— Abaıla, saq bol. Bizdi sylqıtyp jamandaı ber.

— Tájirıbem bar ǵoı.

— Biz túngi birde seniń úıińniń tusyna kep toqtarmyz. Sol kezge úlgir. Umytpa, túngi bir. Al, jónel!

Elaman qara attyń basyn keıin burdy. Aqtardan buryn jeterin bilgesin asyqpaı, sydyra shoqytyp keledi. Jańa ǵana jaıbaraqat otyrǵan aýyl ústi ý-shý. Ústerine kelip qalǵan áskerdi kórip, esi shyǵyp ketken jurt abyr-sabyr. Balasyn izdegen qatyn. Qyz-kelinshekti qaıda boı tasalata turaryn bilmeı, etegine súrinip, úı men úı arasynda jantalasyp júgirgen ata-ana. Bas saýǵalaǵan áldebireý beldeýde turǵan atqa mine sala qyr asyp, shaýyp barady. Bular es jıam degenshe aýyl ústine ásker qulady. El shetine kirer-kirmeste olar ekige bólinip, qońyr tóbeniń baýraıynda otyrǵan aýyldy ortaǵa ala qorshaı shapty. Elaman toqtaǵan úıdiń janynan atty áskerler dúsirletip shaýyp ótti. Jolynda turǵan úılerge besten, onnan bólinip tústi de, óristen qaıtqan qoılardyń aldynan júgirip shyqty. Qolǵa ilikken qoılardy typyrlatyp soıyp, kóterip aparyp qazanǵa salyp jatyr.

Bir kózi ejireıgen jıren sary ofıser myna jaqta qatyndarǵa qoı saýǵyzyp, ózi bir shette qamshy ustaǵan qolymen búıirin taıanyp tur edi. Túbinde bir kádeme jarap qalar dep oılaǵan Elaman, qalaıda osynyń kózine túskisi kep, qoı saýyp jatqan qatyndarǵa jetip baryp:

— Jeńeshe, qozy salaıyn ba? — dep edi.

— Qaıtesiń, qaınym, — dedi áıel yńǵaı bermeı.

— Osynsha qoıdy saýý ońaı ma, kómekteseıin.

— Adyra qalsyn. Jan qınaltyp jatqam joq, saldattarǵa sút saýyp bergenshe qozylardyń emgeni artyq. Myna sary saıtanǵa kóz ǵyp, ásheıin saýsaǵymnyń ushymen úrpisin tartyp jatyrmyn.

— Degenmen kómek bereıin.

— Óziń bil. Qozyny aǵyta ǵoı. Elaman qaı qozyny aǵytaryn bilmeı sasyp qalsa da, biraq keıin bunyń da tásilin alyp, kóp qozynyń ishinen qoldy-aıaqqa turmaı, kógendi úze jazdap urynyp turǵanyn bosatatyn boldy. Qaıtsem shegir kóz ofıserdiń kóńilinen shyǵam dep, ár qozyǵa bir júgirip júrgende qasynan ótip bara jatqan myrzany kesh baıqady da, qoı saýyp jatqan qatynnyń tasasyna buǵyp otyra qaldy.

Táńirbergen eki jaǵynda eki ofıser. Túıe jún boz shekpendi qara zegiren beshpettiń syrtynan jelbegeı kıe salǵan. «Baıqady ma, joq pa?» dedi Elaman.

Qarańǵy túskesin Táńirbergen túsken úıge jaqyndady. İshke kirýge bata almaı, syrtta, esik aldynda turǵan aýyl adamdarynyń arasyna kirdi de, aldynda turǵan bireýdiń ıyǵynyń ústinen sozylyp, ishke kóz tastap edi. Úlken úıdiń qaq tórinde Táńirbergenmen taqymdasyp qatar otyrǵan ofıserdi birden tanydy. Bas qondyrysy men bet álpeti aýmaǵan baıaǵy Tentek Shodyr. «Ittiń sidiginiń asylyn qarashy» dedi Elaman. Ákesi sıaqty bu da murtyn qyrsa da, biraq esesine sary qıra saqalyn ósirip jiberipti. Podpolkovnık Fedorov ózinen tómenirek otyrǵan tilmashqa burylyp:

— Mynadan surashy, — dedi esik jaqta qymyz sapyryp otyrǵan úı ıesin ıegimen nusqap, — qyzyldardyń kemesi bul jaqqa kele me eken?

Tilmash Fedorovty tyńdap aldy da, dereý úı ıesine buryldy. Elaman onyń sózin esitpedi. Úı ıesiniń oǵan ne degenin de esitken joq. Ol tek úı ıesiniń taqıaly basyn tez ızep, áldeneni yqylastana quptaǵanyn kórdi.

Tatar tilmash endi Fedorovqa buryldy:

— Qyzyldardyń kemesi jıi keletin kórinedi.

— Zeńbiregi bar ma eken?

— Bar... Bar kórinedi.

— Jaǵaǵa jaqyndaı ma?

— Ofıser myrza jaǵaǵa jaqyndaı ma dep suraıdy.

— Jaqyndaıdy... Jaqyndaıdy, taqsyr.

— Qaı jerge keledi?

— Úshshoqy. Sosyn... osy mańǵa da keledi. Jaǵada otyrǵan jalǵyz jappanyń tusyna toqtaıdy.

— Ja-p... Qalaı... qalaı dediń?

— Taqsyr, jappa. Baǵana kele jatqanda baıqaǵan shyǵarsyz... Teńiz jaǵasynda jalǵyz jappa tur edi ǵoı.

— Ol kim ózi, kúl shyqqan adamdaı jalǵyz úı otyrǵan? — dedi Táńirbergen.

Elamannyń júregi muzdaı boldy.

— Qyzyldardyń kemesin atqylaýǵa qaı jer yńǵaıly? — dedi tilmash.

— Biz mal baqqan kisimiz. Bizden mal jaıylymyn, jerdiń oty-sýyn suramasań...

— I, Alla... Bul qahar soqqyr qazaqlar yqylassyz bolsa, aýzynda turǵan sózdi aıtpı.

— Bularǵa endi qaıt deısiń, — dedi Táńirbergen. — Jaý kemesi jaqyn keletin jerdi aıtty. Senderge naǵyz qolaıly jer — Úshshoqy.

— Úshshoqy bul aradan qansha jer?

— Tórt-bes shaqyrymdaı. Solaı ma, jigitter? — dedi Táńirbergen ishke kirýge bata almaı syrtta esik aldynda turyp qalǵan osy aýyldyń er-azamattaryna qarap. Olar onsha elpildemeı, jaı ǵana qoshtady.

— Úshshoqyǵa alty dúımdi tórt zeńbirek qoıý kerek, — dedi Fedorov.

İshke ofıser kirdi. Ol Táńirbergenge qolbasshynyń shaqyryp jatqanyn habarlap edi. Ózin ustaı biletin qý neme mynalardyń aldynda onsha elpildemeıdi eken. Aspaı-saspaı ornynan turdy. Kerege basynda ilýli turǵan qalpaǵyn aldy. Sosyn boz shekpendi ıyǵyna jelbegeı saldy da, úı ishindegi bir janǵa kóz salmaı syrtqa bettedi. Oǵan ilese Fedorov ta túregeldi. «Chernov osynda boldy ǵoı. Endeshe onyń shtabynda buny bóri biledi». Kózge túspeı turǵanda bul aradan tezirek taıyp turǵysy keldi. Áne, úrker kóterilip qapty. Keme keletin ýádeli ýaqyt ta taıaý.

Baǵana jıren sary ofıserdiń aýyl shetine kúzet qoıyp jatqanyn kórgen-di. Sonan beri onyń ulyqsatynsyz syrtqa bir adam aıaq basqan joq. Táńirbergen shyqqan boıda Elaman ishke kirdi. Jıren sary ofıserdiń aldynda qolyn keýdesine qoıyp turyp, úıine jiberýin surady.

— Úıiń qaıda?

— Osy aradan qashyq emes. Áıelim syrqat edi. Baǵana qoı saýǵyzam dep aınalyp qaldym.

— Nege jalǵyz úı otyrsyń?

— Syr boıynan kóship kele jatyr edim...

Jıren sary bunyń sózine onsha tebirene qoımady. Onyń sezikti kóńilin qaıtsem jibitem dep oılaǵan Elaman álgi sózin taǵy da qaıtalap, balalarynyń jas, áıeliniń syrqat ekenin aıta bastaǵanda, myna jaqtan úı ıesi qostap:

— Taqsyr, aıtqanynyń bári ras, — dep edi, esik aldynda turǵan osy aýyldyń er-azamattary da sózge aralasyp:

— Bul beısharany baǵana qyzyldar da sabap, óltire jazdady.

— Murnyn daladaı qan qyldy.

— Úıine jiberińiz, taqsyr, — dep tilek bildirdi.

Jıren sary ofıser Elamannan áli de kózin aıyrmaı, tesile qarap otyrdy da, onan endi álgide úı ıesinen bilgen málimetterdi qaıtalap suraı bastady. Shúbá týǵyzǵysy kelmegen Elaman onyń bar suraǵyna dálme-dál jaýap berdi: qyzyldardyń kemesi Úshshoqyǵa jaqyndap keledi dedi. Ózderinde málim joq, keıde kúndiz, keıde keshkisin, keıde tipti túnde keletinin aıtty. Jıren sary ofıser syrttan bir soldatty shaqyryp aldy da, «mynany ótkizip jiber» dep ámir etti.

Elaman qolyn taǵy da keýdesine qoıyp, basyn ıip alǵys aıtty da, endi ketpek bop buryla bergen-di. Jıren sary taǵy da toqtatyp:

— Betińdegi... ana tyrtyq ne? — dedi.

Elaman denesindegi dirildi basqysy kep alaqanymen áýeli betindegi tyrtyqty sıpady:

— Mynaý ma? Asaý taıdy bas bildirmek bolǵanda teýip... Jurt bunyń betindegi tyrtyqty jańa kórgendeı, jaǵalaryn ustady.

— Apyraı, at tuıaǵy álemet-aý!

— Qaıta Qudaı saqtaǵan...

— Iá, jas mal boldy ǵoı. Áıtpegende, kim biledi... — Jıren sary bajbyq kózin Elamannan aıyrmady.

Elaman myna sary saıtan buny endi podpolkovnık Fedorovqa aparatyn shyǵar dep turǵan-dy.

— Bar! — dedi jıren sary qolyn siltep.

Elaman aısyz qarańǵyda adasyp úıin shaqqa tapty. Kenjekeı uıyqtap jatqan balalardyń aıaq jaǵynda tizesin baýyryna qysyp otyr eken. Elamandy kórgende atyp turdy.

— Keteıikshi osy aradan. Keteıikshi...

— Kenjesh... shydamdy ediń ǵoı.

— Endi shydaıtyn jaıym qalmady.

— Ne-ge?

— Qorqam. Keteıikshi.

— Sóz bolǵanyńa...

— Qorqam... qorqam...

— Balalar oıanyp keter, aqyryn. Kel, otyrshy, sóıleseıik.

Elaman áldenege qaraptan-qarap dir-dir etip, bar denesimen jabysyp alǵan áıelin qushaqtap:

— Túý, saǵan ne boldy? Qorqatyn ne bar? Esińde me, baıaǵyda kári ájeler otqa salsa janbaıtyn, sýǵa salsa batpaıtyn temir ózek batyr týraly aıtatyn edi ǵoı? — dep edi.

— Áne, sen taǵy da ázilge aınaldyryp bara jatyrsyń. Únemi súıtesiń... Keteıikshi, — dedi Kenjekeı.

İshke zor tulǵaly bireý kirip kele jatty. Elaman dereý qushaǵyn jazyp aldy. Syǵyraıǵan maı sham jaryǵynan mynanyń kim ekenin aıyra almady. Tek onyń repetinen úreılenip atyp turdy. Ony sonda ǵana tanyp, qýanyp ketti.

— Kálen aǵa!

Kálen Elamannyń tasasynda turǵan Kenjekeıge amandasty da, sosyn buǵan:

— Beri shyǵyp ket! — dedi.

Syrtta bir top atty tur eken. Qarý-jaraq asynǵan óńsheń túsi sýyq kisiler. Elaman Kálenniń qaı isine de tańdanbaıtyn. Onyń nebir kózge túrtse kórinbeıtin tastaı qarańǵyda da bir kórgen jerdi jaza baspastan dál tabatyn kóripkel qasıetin biletin. Qaratazǵa qosshylyq qylǵan ánebir zamanda bul baýkespe ury atanbady ma?! Sonda bul aýyl arasynyń jelisine tımeı, tek erlik synalatyn qaterli, qıyn jolǵa jalǵyz bel býyp, túý-túý túrikpen asyp, qaraqalpaq asyp, ylǵı da bir eldiń mańdaıyna bitken ne sáıgúlik saqlaqty, ne tekti degdar arýanany jetegine alyp qaıtyp júrgende de, buryn-sońdy kórmegen jerden jol tabatyn qasıeti el ishine ańyz bop ketken-di. Solaı bolǵanda da dál mynadaı kózge túrtse kórinbeıtin qarańǵyda japan túzde jalǵyz úı otyrǵan jappany qalaı tapqanyna qaıran. Jáne onyń osynsha atty kisimen dybys shyǵarmaı kelgeni buny tipti dal qyldy. Kálen atqa minip aldy.

— Al, sapar oń bolsyn! — dedi Elaman.

— Áýmın, aıtqanyń kelsin.

— Jaı júrsiz be?

— Oı, shyraǵym-aı, — dep Kálen taqymy astynda tyqyrshyp turǵan attyń saýyryna qaraı shalqalap, ádettegideı rahattanyp qarq-qarq kúldi de: — Jaman aǵańnyń jaı júrgen kezi bolǵan ba? Basyna búlik tilep ap júredi ǵoı. Aǵań qazir de bir qaýyrt jumyspen keledi, — dedi.

— Sonda ol ne búlik?

— Seniń dosyń bar emes pe?

— Dos?

— Iá, álgi kóksaý kámisar...

— Petr Dákov pe?

— Iá, sol. Keshe sol dosyń meni shadyryp aldy. «Áı, tamyr, — dedi, — jigitterińdi al da aqtardyń aldyna tús», — dedi. «Jaraıdy, túseıin», — dedim. Ázir jaýabyma yrza boldy ǵoı deımin, arqama qaǵyp-qaǵyp qoıdy. «Aq áskerdiń jolynda otyrǵan qazaq aýyldaryna aldyn ala habar ber. Jol-jónekeı kezdesken qudyqtardyń bárin kómińder», — dedi. «Bul ámiriń be?» — dep edim, eneńdi s... aqyldy ıt eken: «Joq, ótinishim», — dedi. «E, onda ótinishińdi oryndaıyn», — dedim.

Elaman kúldi.

— Nege kúlesiń? — dedi Kálen. — Seniń dosyń maǵan: «Osyny isteseń, jasaqty jaýǵa jalǵyz shapqan has batyrdyń naǵyz ózi bolasyń» dedi. «E, jaraıdy, bolsam bolaıyn» dedim. Al, qalaı, osynym durys pa?

— Ábden durys.

— Oı, eneńdi s... — dep Kálen óziniń ár kezdegideı ashyq ketetin erkindigine basyp jiberdi. — Osy halyq seni qyzyldarǵa ımanyn satqan dep, tegi beker aıtyp júrgen joq. Sen qaıbir meniń qamymdy oılap jatyrmyn deısiń. Qyzyldardyń múddesi ǵoı oılap jatqanyń. Al, saý bol!

— Joldaryń bolsyn!

Kálen atqa qamshy basty. Shaba jónelmek bolǵanda, Elaman ony sól bógep, úı syrtyna uzatyp saldy. Taralǵydan qos qoldap ustap qatarlasyp kele jatyp ol Kálenge aq áskerdiń aldy búgin bul araǵa qulaǵanyn aıtty. Aqtardyń arasynan Táńirbergendi kórgenin aıtqanda, Kálen at basyn oqys tartyp, toqtaı qaldy.

— Ol neǵyp júr?

— Aqtardy shólge uryndyrmaı, el bar, sý bar jerlermen bastap apara jatqan kórinedi.

— Á, solaı de?..

— Solaı.

— Eneńdi s... Endeshe, bálem, tura tur! — dedi de, Kálen shekpenniń shalǵaıyn taqymyna basyp aldy. Qolyndaǵy ózegine qorǵasyn quıǵan doıyr qamshyny nyǵarlap qysyp: «Bul daladan senderge bir tamshy sý tatyrsam Kálen atym quryr-aý, meniń», — dedi. Taqym astynda tyqyrshyp turǵan atty tebinip, shaba jóneldi. Tuıaǵyn kıizben orap alǵan attar quddy qum keship bara jatqandaı, dybys shyǵarmaı qarańǵy túnge sińip ketti.

Áne, bular da birdeılik úshin tún qatyp barady. Bunyń ózi de anada birdeılik bolmaǵasyn orys baıyn óltirip edi ǵoı. Keshegi jyly aq patshaǵa jigit bermeımiz dep qazaq dalasy ereýildegende ashynǵan jandardyń aýzyndaǵy sóz — «birdeılik» bolmap pa edi? Birdeılik!.. Bulardan burynǵy ata-babalar da birdeılik jolynda basyn báıgege tikpedi me? Elamannyń jetinshi atasy Toıǵoja batyr — qyzyl qyrǵyn soǵysta «jaý marqaıyp ketedi» dep, sadaq oǵy tıgen aıaǵyn qanjyǵaǵa qaıyryp baı lap tastap, soǵysa bergen-di. Keıin ushyna tıip, elýge qaraǵanda bı aǵasy Qydyrbaı synyqshyny alǵyzyp, tizeden tómengi jaǵyn keskizip tastatqan edi. Sonan ol el arasyna «Aqsaq bóri» atanyp edi. Toıǵoja batyr ne úshin soǵysty? Bar ómiri joryq pen jortýylda ótken jetinshi atasynyń júregin tebirentken sondaǵy arman ne? Alańǵasar batyr álsizge ólim-jettik istep, kóringenge qoqańdaı berdi me? Onan basqa atalary Toıǵojadaı batyr bolmasa da, olardyń da ómiri el arasynyń barymta-qarymtasymen ótipti. Olardan keıin at jalyn tartyp mingen jastar da ómirden óz betinshe jol izdemeı, tórde otyrǵan úlkenniń aýzyna telmirip kún keshti. Bátir-aý, sonda ata jolyn tárk etpegennen ne utty? Ne muratyna jetti? Al, biz she? Bizdiń neni utyp, neden utylǵanymyzdy kim bilsin.

Elaman seldir suıyq qamys arasymen jan-jaǵyna sergek qarap keledi. Álginde Kenjekeıdiń úreıin alǵan qorqynyshtan bunyń da júregi shaılyǵady. Qudaı ońdaǵanda, áıteýir, Táńirbergenniń kózine túspegeni jaqsy boldy. Jıren sary ofıser... Qaıdam, sol pále seziktenip júrmese...

Elaman qarańǵyǵa kózin tigip alǵan. Teńiz kórinbese de, biraq ilgergi jaqtan jaǵaǵa shylp-shylp urǵan bala tolqyndy qulaǵy shalyp keledi. Soǵan qaraǵanda, teńiz jaqyn. Elaman aıaǵyn jyldamdap jedeldete basty.

«Dákov ta keshikpes, kelip qalar» dep oılady. Ara-tura qyr jaqtaǵy aýylǵa qulaǵyn túredi. Álgi bir alajabyr ábiger aıaqsyǵan sıaqty. Baı aýyldyń qotanyn kúzetip, tún-túnimen úrip shyǵatyn mań tóbetterde de ún joq-ty. Kenet, mas soldattar qosylyp aıtqan kóp daýys alystan talyp estildi. Bul Elamanǵa tanys. Ádette, qaısybir qyrqysqan qatty urystan keıin qarańǵy túskesin atys toqtap, tiri qalǵandardyń ishinen áldebireý dál osylaı yńyrsyp on salatyn. Sondaı án keıde jaý shebinen shyǵatyn. Qulaqqa talyp jetken ánniń bir sózin esitpese de, zarly saz júrekke shaýyp, saı-súıegińdi syrqyratyp qoıa beretin. Án bitkende árkimder-aqkúrsiner edi. Qalta túbin qaǵyp temeki orar edi. Ústi-ústine qunyǵyp tartqan ashshy mahorkaǵa qaqalyp-shashalyp qalar edi. Sonda árkimder-aq óz muńy, óziniń basyndaǵy qasiret-qaıǵyǵa júregi ýlanyp, sulyq otyryp qalar edi-aý. Nege ekenin qaıdam, basqa kezde birin qaldyrmaı, qyryp tastaǵysy kep, kózine qan tolyp júrse de, qyzyl qyrǵyn urystan keıingi osy bir saıabyr tolasta jaý okobyndaǵylardyń da sherli zaryn túsinetindeı edi.

Ýádelesken ýaqytta keme keldi. Elaman olarǵa jaý áskeriniń qaramyn, qarý-jaraǵy jóninde ózi bilgen maǵlumattardy berdi de, aqtardyń Úshshoqyǵa zeńbirek ornatyp jatqanyn da eskertti.

Keme ketkesin Elaman úıine kep balalar jatqan tósektiń shet jaǵyna qısaıdy. Sharshaǵany sonshalyq, basy jastyqqa tıer-tımeste kózi ilinip barady eken. Úı janynda jatqan túıe pysqyryp oıanyp ketti. Jastyqtan julyp alǵan basy qatty aýyryp ketti de, qos shekesin qysyp otyryp qaldy. Birazdasyn tósekke qaıta qısaıdy. Kózin qalaı jumsa da, qashan jazǵy tań sarǵaıyp atqansha uıyqtaı almady. Nege ekenin qaıdam, bıyl osyndaı kirpik ilmeı shyǵatyn túnder kóbeıip barady. Álde osynyń bári jasqa baılanysty ma? Judyryqtaı basty taýǵa da, tasqa da soǵyp júrip, aqyry, mine, qyryqqa qalaı kelip qalǵanyn baıqamaı qaldy. Qyryqtyń arǵy jaǵynda kárilik te qashyq emes. Nege kónbegen bas, oǵan da moıynusynasyń.

Úı jym-jyrt. Tar tósekte tyǵynshyqtaı tolyq denesimen bunyń bir jaq búıirin qyj-qyj qaınatyp jatqan Kenjekeıdiń aqyryn alǵan tynysy estiledi. Adam jas sanap júıkesin qurtady, áıtpese, «Kóńil qartaımaıdy» degen ras. Ózine salsa, bul áli de baıaǵy Aqbalaǵa úılener aldyndaǵydaı jap-jas qalpymen qarap turǵandaı. Tek buny júıkelep, dińkesin qurtatyn — es bilip, etek japqaly taqym jazbaı birge jasaǵan keshegi sol Móńke, Esbol, Raı, Itjemes, Qultýma dúnıe salyp, qatary seldirep qaldy. Sýdyr Ahmet sorly da kóz jumdy. Bulardan basqa da qanshama qımas jandar ketti. Tirlikte bul solardyń birimen dos bolsa, birimen júz jyrtysypty. Nege súıtti? Dúnıe tarlyq etti me? Ne jetpedi? Álde, kóńil túbinen qos ýys oryn jetpedi me? Endi, mine sol ıtshilep ótkizgen azǵantaı ómirde ashshy-tushshyny birge tatyp, birge jasaǵan keshegi jandardyń qazir kóbi joq. Qatal taǵdyr áýeli tóńiregińdi taqyrlady. Sosyn ózińe aýyz salady.

Elaman kún jep kıizi kónergen eski túndiktiń shurq-shurq tesikterinen sonaý shalǵaı alysta jypyrlaǵan juldyzdarǵa qarap jatyr. Uıqy shaıdaı ashylyp ketken. Keshegi qatar júrgen jaısań jandardy oılasań-aq kókiregi qurǵyr qusalanyp, qaı-qaıdaǵy eske túsedi. Sondaıda óz úıińde, qatyn-balalaryńnyń qasynda jatyp ta jalan túzde qalǵandaı, jalǵyzsyrap bolasyń. Basqa basqa bolsyn, ómiri muqaýdy bilmeıtin Kálenniń ózi de anabir joly ne dep edi, ol sonda? «Aı, shyraǵym-aı, — degen eken-aý, — kisi kárilikti qansha moıyndamaıyn dese de, elýge kelgesin baıaǵy bala kezde tiken kirgen, asyq tıgen, qyz shymshyǵan jerińniń bári syrqyrap aýyryp turady eken ǵoı». Jaqsy aıtty! Árkimniń de kóńilinde júrgen kókeıtesti sóz ǵoı bul.

Keń tósekte aıqysh-uıqysh jatqan tórt balanyń biri uıqysyrady ma, jyrqyldap kúle tústi de, kilt tyıyldy. Uıqysy sergek Kenjekeı oıanyp kete me dep qoryqqan Elaman áldenege mazasyzdanǵan balany arqasyna qaǵyp uıyqtatyp tastady. Úsh qatynnan týǵan úsh balanyń basyn biriktirip, bir ottyń basynda ustaý buǵan da ońaı bop júrgen joq. Paqyr, qaıtsin, osylardy alalamaı, bárine analyq meıir taýyp, uıadaǵy balapandaı tapshy dúnıeni qyldaı bólip berip otyr. Myna shirkinder, sońyraǵy kúni óz qoly óziniń aýzyna ózi jetkesin bunyń sol jaqsylyǵyn bilse jarar edi-aý!

Elaman áıeliniń arǵy jaǵynda jatqan balalarǵa kóz qıyǵyn tastady. Bular qandaı bolar eken dep oılady. Bizge uqsar ma eken? Ne bilip aıtatynyn qaıdam, Dákov ol kezde jer basqan jannyń bári birdeı bolady deıdi.

Jaraıdy, osy jurttyń isher asy, kıer kıimi, sóıler sózi birdeı-aq bolsyn. Biraq Qudaı o basta bárin birdeı ǵyp jaratpasa qaıtedi? Adam balasynyń kókireginde alalyq bolmaı turǵan ba? Basqany qoıǵanda, bir ottyń basynda bir qazannan as iship, birge jatyp, birge turyp júrgen, baýyrlas kisilerdiń arasynda da birdeılik degen pále bola qoımaýshy edi ǵoı. Olardyń arasynda da biriniń sózi ústem, biriniń ózi ústem. Biri erteden qara keshke qoqyn kún tesip qoı sońynda júrse, endi biri alshaıyp at ústinen túspeıtin.

Joq, joq, túsinbeımin. Túsinbeımin. Já, Qudaı qalasa, jaýdy jeńip, degenimizge jetermiz. Ómir ózgerer. Qaraborbaı kedeıler teńdik alsyn. Birdeılik ornasyn. Biraq, bátir-aý, osy halyqtyń isher asy, kıer kıimi birdeı bolǵanmen, qulqy birdeı bola ma? Sol múmkin be? Jylqyshy bop júrgende talaı asaýdy bas bildirgeni bar. Temirdeı taqymǵa túskende nebir zańǵar asaýlar da jiptikteı bop júre beretini qaıda? Ári-beridesin ústindegi kisiniń qulqyn kósh jerden tanyp, tizgindi demegen jaǵyńa elpildep otyrmaýshy ma edi? Adam boıyndaǵy asaýlyqty da, sońyra bir tentek taqymǵa salyp bas bildirse, birdeılikten ne qalady? A? Joq, túsinbeımin. Aqylym jetpeıdi. Adamdardyń qulqyn birdeı qylmaıynsha, kórersiń de, bilersiń, sońyra myna balalardyń zamanynda da bireý artyq, bireý kem orynda júrmeı qaıter deısiń.

Elaman jastyqtan basyn kóterip aldy. Lúpildep qatty soǵyp ketken júrek dúrsilin úı irgesine kelip qalǵan at tuıaǵynyń dúsiri esittirmeı jiberdi.

— Aq-tar ma? — dedi Kenjekeı uıqysynan shoshyp oıanyp.

— Ne bolsa soǵan úreılene bermeshi...

— Aqtar ma?

— Sen jata ber. Men tysqa shyǵyp...

— Joq, joq, jibermeımin.

Elaman moınynan tas qyp qysyp alǵan áıeldiń qushaǵynan qalaı bosaǵanyn bilmedi. Tań aǵaryp atypty. Túndigi túsirýli úıdiń ishi bozaryp qalǵan eken. Tasyrlatyp shapqan bireýler jolyndaǵy jaman úıdi tapap ótetindeı, attaryn kımeletip kep esik aldyna toqtady.

— Áı, shoqynshyq, shyq úıden!

Elaman túrýli esikten taqym astynda tyqyrshyǵan attardyń aıaǵyn kórdi. Iinine kıimin jamylýǵa da úlgirmeı, syrtqa atyp shyǵa bergende kóz qıyǵy tútini býdaqtap kelip qalǵan kemeni shalyp qaldy. Táńirbergen janynda turǵan Fedorovqa burylyp, basyn ızedi. Bunysy «dál ózi» degen ısharasy edi; tatar tilmash qylyshyn sýyryp ap:

— Áı, shoqynshyq, — dep aqyryp atyn omyraýlata berip edi, biraq ol qylyshyn siltegenshe bul atyp jiberdi. Tilmashtyń qolynan qylysh túsip ketti. Elaman sonan arǵynyń birin bilip, birin bilgen joq. Úıden shyrqyrap júgirip shyqqan Kenjekeıdi ıterip jiberdi. İshten ý-shý bolǵan balalardyń daýsy shyqty.

Elaman elikteı qup-qý. Bul es jıam degenshe Fedorov ta atyn kımeletip, ústine tónip qalǵan edi, bul jalt berip ytqyp tústi. Qylysh jaı oǵyndaı jarq etti. Táńirbergen astyndaǵy attyń basyna áli kelmeı, alystap bara jatyp artyna burylyp edi; Elamannyń aǵy aınalyp ketken úreıli kózin kórdi. Qapy ketkenine kúıinip, qaıta umtylǵan Fedorovtyń aqsıǵan tisin, jarqyldaǵan jalańash qylyshty kórdi. Fedorov osqyryp úrikken atty saýyryna qylyshtyń qyrymen tartyp-tartyp jiberdi de, myltyǵyn kezegen Elamanǵa taǵy da taban jerden tap berdi. Myltyq tars etti. Jalańash qylysh jarq etti. Myna qylysh bunyń ózine siltengendeı, tula boıy túrshigip ketti. Kózin qalaı jumyp qalǵanyn da baıqamady. Úreıli kózin qaıta ashqanda, Tentek Shodyrdyń balasy basy qatty atty toqtata almaı, syrttan ketip bara jatty. Al Elamannyń qan-qan denesi jańa ǵana at tuıaǵy shańdatqan jerde jatyr eken. Shashy qobyraǵan alaý-dalaý áıel ókirip kep Elamannyń ústine qulaı ketti. Uzap ketken Fedorov qaıta oralmaq bolǵanda jaǵaǵa kep qalǵan kemeni kórdi. Súıtkenshe zeńbirek kúrkiredi. Birinen keıin biri jarylǵan snarádtar Fedorovtyń jolyn keselep, astyndaǵy úrkek at dalaǵa qaraı ala qashty.

***

Aqtar Araldan shegingeli Táńirbergen tóten bir halde. Buǵan ne kóringenin qaıdam, osy kúni oıyna alǵan iske basqadan buryn bunyń ózi senbeı, tartynyp qala beredi.

Sondaıda: «Osy menmin be?» dep kóńiline kúdik qashyp, óziniń osy kúngi haline tosyrqaı qaraıdy. Óıtkeni, óziniń buryn qandaı bolǵanyn biletin. Qansha baı, baqty, bazarly bolsa da, buryn da oıyna alǵan isi op-ońaı oryndalyp jatpaıtyn. Buryn da el ishiniń aıtys-tartystarynda jaǵada júretin qoldar jazylmaı, nebir tar ótkelde taıtalaspen kún ótkizip edi; sonyń bárinde de jas myrza qaharyn tikken dushpanyna qarsy ister áreketin jer túbinen oılap, tor-tuzaǵyn kúniburyn quryp tastaıtyn. Sosyn keleshekte qaıtken kúnde de bunyń dál óziniń oılaǵany bolatynyna kámil senip, mıyǵyna mysqyl jıatyn da, miz baqpaı bezerip alatyn edi. Sonan bolar-aý, kóldeneń bógde kisiler túgil, tipti tirlikte taqym jazbaı júrgen qanjyǵalas dostar men tóńiregindegi qosshy-qolańdardyń ózi de jas myrzanyń arǵy jaq oıynyń anyq-qanyǵyn boljap bilgen emes-ti.

Iá, qalaıda buǵan birdeńe kórindi. Aıryqsha Araldan beri qaraǵan jolda bir isi ońǵarylmady. Buǵan salsa, óz basy burynǵysynan quıttaı da ózgergen joq. Aqyly ornynda. Aıla-amaly baıaǵysha. Ne istese de, ózine tán mashyqty saqtyqpen aqysyn ańdap istep júr. Sonan kele, buǵan ne kórindi? Baıaǵyda kishkene keýdege sap, kúshtep jiberse boldy, sonyń ar jaǵynda qısyq is te túzelip, sáti túsip ońǵarylyp júre beretin edi-aý. Buǵan endi ne boldy? Birdeńe kórindi ǵoı? O, Jasaǵan, bir páleden soń bir pálege urynyp jatqany qalaı? Basyndaǵy qazirgi hal buǵan laıyq pa? Tas-talqany shyǵyp jeńilgen áskerge jol kórsetip, jón siltep, etegi dalaqtap shaýyp júrý tuzy jeńil bireýlerdiń úlesi emes pe?

Ras, zaman ózgerdi. Amal ózgerdi. Adamdar da ózgerip jatyr. Tek ózgermegen bul bolǵany ma? Sondyqtan da buryn buǵan jol kórsetip, qosshylyq qylatyn keshegi elpildekterge, shamasy, sirá, endigi jerde elpildep-jelpildep qyzmet qylatyn kezek buǵan kelgeni me?

Alǵashqyda qorlyq haline kónbeı, qansha týlasa da, amal qansha, bu da kóndi. Kóngendi aıtasyń, basyna túsken paqyrlyq halge moıynusynyp, general Chernovty aıtpaǵanda, apyraı, tipti, atańa nálet, Tentek Shodyrdyń balasy men jez murt ofıserdiń aldynda elpildep júrgen joq pa?

Táńirbergen qatty edi. Bolys aǵasy ólgende de kózine jas almap edi. Kenet, kókiregin óksik qysyp, kirpigi sýlanyp bara jatqasyn kózin jalma-jan qamshy ustaǵan qolynyń syrtymen ýqalap-ýqalap jiberdi. Kók at ta bunyń yzasyna tıip boldy. Óziniń shaıqalaqtap otyratyn jol jorǵasynan jańylyp, qaıta-qaıta súrine berdi.

Jastaıynan shaharly jerdiń orys-tatar baılaryna aralasqan jas myrza osy dalanyń butqa tolyp júretin baılarynyń tirligine yzalanatyn. Sonan ba, óz basy ata-baba saltyn, dástúrin tárk etpese de, álgi bir berekesiz, bókse basar boıkúıezdikten boıyn aýlaq salǵysy kep edi. Osy joly da basqa túsken taýqymettiń bárine moıyn usynyp, otbasynda jalpıyp jata bermeı, beti qatty zamannyń tamyryn basyp qaıtqaly ádeıi Shalqarǵa baryp edi. Kórmeısiń be, qalanyń alaıaq qýlary ustap berdi. Bar pále basqa emes, Temir keden boldy. Anyq, anyq sonan. Buryn kórgen jerde qolyn qos qolymen ustaı alyp, asty-ústine túsip, mal-janyn, aýyl-aımaǵyn surap ólip-tirilip jatatyn neme, sol kúni bul general Chernovtan kóńili pás bop júdep shyqqanda buǵan kóshede kezdeskende bunyń júzine týra qaraı almaı, kózin alyp qashyp, ózi de kúıgen terideı qurysa qalyp edi-aý? O, sumyraı! Basyna is túsken kisige raı bermeıtin ádeti. Bul birdeńe deıin dese de aýzyndaǵy sózin aıtqyzbaı: «I, ı, Alla» dep ishine tiken qadalǵandaı tyjyrynyp qala bermedi me?

Áýelde bulardy Altyqudyqqa deıin bastap aparsam, ar jaǵynda keregim de bolmas dep oılady. Qyzmetim jaqsa tez bosanarmyn degen oımen jan-tánin salyp qyzmet istemedi me?! Jer qaıysqan áskerdi jol boıy shólge uryndyrmady. Qarnyn ashyrmady. Oty-sýy mol Ulyqum men Kishiqum boıynda ıin tiresip, syńsyp otyrǵan maldy-jandy aýyldardyń ústimen alyp júrdi. Bul óńirdiń betke ustaǵan ıgi jaqsylaryn Qarashoqatqa jınaǵan úlken jıynda tiliniń ebin, betiniń ajaryn salyp, bulardyń minerligi men soıystyǵyna qoıdy da, sıyrdy da, jylqyny da úıir-úıirmen aıdap ákelip jatpady ma, bularǵa istegen kól-kósir jaqsylyǵy ana jaqta qyzyldardyń qulaǵyna jetse, myna jaqta general Chernov pen ataman Dýtov buǵan yrza bop jýyq arada aıyrylatyn túri joq. Bunan ózgeler qatal zamannyń qaharyna ilikpeýge tyrysyp, tasa-tasaǵa tyǵylyp jatsa, o, párýardigar, bul, bul baıǵus qaıda bir basynan baǵy taıǵandardyń qosyn jegip, qosshylyq etip kózge túsip jatqanyn da sezbepti. Bul ne? Óletin balanyń álgi bir kórge qashatyny ma? Aqyldy, aılaly bolǵanda, qýlyq-sumdyqty kózi tirilerdiń bárinen asyrmaq bop júrgende tapqan aqylyń osy ma? Qandy kóılek jaýyńa ózińniń qolyńmen ata almaǵan oqty orystyń qolymen atqanda ne taptyń? Kek qaıtty ma? Kóńil kónshidi me? Bile-bilseń, sońyra aq-qarany ashqanda, túptiń túbinde utylatyn ol emes, óziń ekenin oıladyń ba?

Kórip júrmiz ǵoı, ısi qazaqqa orys qandaı zorlyq istese de, oǵan záredeı de pále jýymaıdy. Al, qazaqqa qazaq kegin jibermesi anyq. Já, ne qylsa da, ıtiń qyrynan júgirgesin istegen isińniń beti ońǵarylmaıtyny ǵoı, shamasy.

— Ný, gad! Qudyq qaıda?

Táńirbergen qolynan túsip ketken tizginin tez jıyp aldy. Ala jónelgen attyń basyn tejep, artyna qaıyryldy. Úzeńgi qaǵysyp, qatarlasyp qalǵan jıren sary ofıserdiń tuzdaı kók kózine bu da taısalmaı týra qarady da, lám-mım demesten tebinip qaldy. Iesiniń shıryqqan janyn sezgendeı iri kók at pysqyryp, aıaǵyn jeńil tastap jelip ketti.

İshi ý jalaǵandaı órtenip jatsa da, syrty salmaqty. Jańaǵy janjaldan keıin ol kúmispen sholýlaǵan kók bas erde qybyr etpeı, qazyqtaı shanshylyp otyr. Kóp kisi bop júrgende aldyna qara salmaı elpildep, baýyryn kerip aıańdap otyratyn iri kók attyń tas tóbesinde shanshylǵan qulaǵynan kózin aıyrmaı qadalyp apty. Jańaǵydan keıin artyna burylyp qaramasa da, álgi ofıserdiń ózine tý syrtynan qadalǵan kók kózi tesip barady. Araldan beri qaraı shyqqaly osy jıren sary ofıser men Tentek Shodyrdyń balasynyń buǵan qany qatyp aldy. Qalǵandarynda da aıaıtyn nıet joq. Tek general Chernovtyń ták-tágimen jan saqtap keledi. Jáne bul bolmasa ózdiginen jol taba almaıtyn bolǵasyn amalsyz.

Bastapqy kezde bulardan qaıbartyp edi, qazir óziniń de kókiregi qaraıyp, qanyn torsyqqa quıyp alǵasyn ba, bul endi jańaǵy jıren sarydan da, Tentek Shodyrdyń balasynan da júzi yǵyspady. Osy qazir basyndaǵy baq pen óristegi úıir-úıir maldan, qoınyndaǵy jardan, órtteı ystyq kúni janyn qoıarǵa jer tapqyzbaı kúıdirip bara jatqan ústindegi myna aspan, myna jaryq dúnıeden kóńili qalyp, sýynyp alǵan. Basyndaǵy bir japyraq tirlikten de túńilip, talań deýge ázir. Qaljyraǵan jany tek tynyshtyq qalaıdy. Bir jutym sý tileıdi. Shegendi qudyqtan qaýǵamen tartyp alǵan muzdaı sýǵa qaıta-qaıta aqsary aýyp, ernin jalap, aýzyn qýyrǵan ashshy silekeıdi tamsanyp qoıady.

Osy kúnderi sharýa jaıy múlde jadynan shyǵyp ketti. Kerek dese Shalqarǵa bara jatyp, jolshybaı Qarala-Kópke qondyryp ketken aýylyn da oılaǵan joq. Sofy aǵasyna: «Menen habar bolǵansha Qarala-Kópten qozǵalmańdar» dep ketken-di. Sonan beri bir aıdyń júzi asty. Maldy-jandy aýyl bir orynda uzaq otyryp qaldy-aý dep qynjylady. Mal tuıaǵy tıgesin jerde túk qala ma? Úı mańy sary jurt bop, shańdaǵy shyǵyp ketken bolar. Jáne bıylǵy jer syńaıy jaman. Jyldaǵy shabyndyq jerlerde tiske iliner qyltanaq joq. Bıyl qalaıda aldaǵy qystyń mal baqqan sharýaǵa aýyr syn bolaryn sezse de, kóńil súlesoq enjar bolǵasyn ba, áıteýir erteńgi tirlik qamy oıyna kirip-shyqpady.

Nege ekenin qaıdam, adamdardan da góri jol boıy osynaý órtteı ystyqta aıaǵyn ázer alyp, qybyr-qybyr kele jatqan aryq attardy kóbirek aıady. Sosyn Chernovty aıady. Qansha kúnnen beri taqym jazbaı, birge keledi. Shalqardan shyqqaly jol boıy kóz jazbaı baıqap keledi. Az sózdi. Ustamdy. Adamgershiligi qandaı?! Tek, átteń, basynan baq taıǵanda kezdesti. Arqa tirer úkimet qulady. Áskeriniń sıqy mynaý. Aral túbindegi shaıqasta tas-talqany shyqty. Mynalarǵa senýge bola ma? Senim?.. Táńirbergen myrs etti. Qasyndaǵylardan qysylyp, atyn tebinip generaldy qýyp jetti. Bir jańalyq aıta ma dep oılaǵan general burylyp edi; Táńirbergen onan kózin alyp qashty. Aty da kibirtiktep, generaldyń aq arǵymaǵynan keıindep qala berdi. El kezdesetin dámeli jerdiń bárinen ótti. Óziniń topshylaýy boıynsha eli bar, sýy bar jer búgin bularǵa jýyq arada kezdespeıdi. Al, erteńge deıin myna attardyń shydaýy neǵaıbyl. Tula boıy terge malshynyp, omyraýy, qoltyǵy, shaby aq sabyndanyp myqshıyp ketipti. At reńi men adam janaryna qarasa kóńili buzylatyn bolǵasyn Táńirbergen kóbine kózin týra aldyna qadap aldy.

Elsiz dala jym-jyrt. Qabaǵy qatyńqy kisiler únsiz. Tek shólge shaldyqqan attar ólsin-óli tanaýyna shań tolyp pysqyra beredi. Álsiz atqa indegish te úıir. Keıde túbin jel qazyp, qarakeńirdektenip qalǵan tomar jýsannyń túbiri tuıaǵyn qaǵady. Keıde kórtyshqannyń ıleýine aıaǵyn tyǵyp, ombylap qalady. Ondaıda aıaǵyn innen sýyra almaı, tize búgip qalǵanda, qamsyz otyrǵan kisi taqymyn qysýǵa úlgermeı, erden ushyp kete jazdap, attyń shoqtyǵynan ustaı alady.

Jas myrza at ústindegi júriske berik edi, osy búgin bu da taqymy bosap, qaıta-qaıta qalǵyp kete berdi. Jany kúızelgen bir tusta: «It ómirde men qımaıtyny ne qaldy?» dedi ishinen. Báse, bul qımaıtyn ne qaldy? Ústindegi aspan ba? Myna kún, myna jer me? Álde, ury tonaǵan úıdeı ózegi talǵan kisige beretin bir jutym sýy joq shól dala ma? Opasyz dúnıe! Apyraý, kóńil toryqqanda dúnıesi qurǵyrdyń tula boıynan tyrnaq iliner túk tabylmaıtynyn qaıtersiń?! Qyzyǵy taýsylǵanda, bul beıbaq ta kóńiliń qalǵan qoınyńdaǵy qatynyńdaı qadiri qalmaıdy eken.

Jas myrza qaljyrady. Osy qazir oǵan aq ta, qyzyl da, dos ta, qas ta — báribir. Dál qazir Elamanǵa da kókireginde kek qalmapty. Osy dúnıede onyń bary-joǵy, óli-tirisi báribir. «Iá, maǵan báribir» dedi Táńirbergen. Keshe teńiz jaǵasynda jalǵyz úı jappaǵa Tentek Shodyrdyń balasyn ertip aparǵanda da, Qudaı kýá, bul qan tilep barǵan joq-ty. Kún sanap arýaǵy asyp bara jatqan osy bir toqmoıyn, dókir jigittiń qylysh astynda kirerge tesik tappaı, áke-kókelep jalynǵanyn kórgisi kep edi; biraq bul kútkeni de bolmady. Qyńyr neme qylysh astynda da qaısarlyqqa basyp, qolynan qarý túskenshe qarsylasty. Jalaqtaǵan qylyshtan qorǵanyp, qolymen basyn kólegeılep shegine berdi. Oń ıyǵynyń basyn janap tıgen qylysh qolyn túbinen shaýyp túsken sıaqtanyp edi. Sonan soń... Báse, sonan soń ne bop edi?

Bir áýennen tanbaı elpildep kele jatqan iri kók at kenet áldeneden úrikkendeı osqyryp, sheginshekteı bergesin myrza umtylyp ilgeri jaqqa kóz salsa, anadaı jerde jalǵyz túp qyzyl túzgen túbinde jýyrda ǵana qasqyr jep ketken iri qaranyń súıegi arsa-arsasy shyǵyp aǵaryp jatyr eken. «Osy aralarda el bolýy múmkin» dep oılady. Sosyn er ústinen sozylyp, aınala tóńirekke kóz tastady.

***

«Iapyrmaý, bul qalaı? Osy aralarda buryn el otyratyn edi ǵoı?» dedi Táńirbergen. Araldan shyqqaly kókjıekke qaraı-qaraı kózi taldy. Basy aınaldy. «Kún ótti-aý, shamasy». Qansha kúnnen beri jer qaıysqan aýyr qoldyń aldynda at ústinde qaqqan qazyqtaı bop kele jatqan jigittiń sulý boıy osy arada sál bosańsyp, qos shekesi solqyldatyp áketip bara jatqasyn, basyn qysyp ustaı alyp edi, bileýdeı kók tamyrlar alaqany astynda búlk-búlk soǵyp qoıa berdi. Qulap qalam ba dep qoryqqan Táńirbergen taqymyn dereý qysyp ala qoıdy.

Jol jorǵasy bar at áli tyń, qamshy salǵyzbaı, aıaǵyn qydyńdap shıraq alyp keledi. Mı qaınatqandaı tas tóbede shaqyraıyp turyp alǵan Aral óńiriniń órtteı ystyq kúni bolmasa, at ústiniń júrisine bul ádette boldyra qoımaýshy edi. Táńirbergen basyn kóterdi. Eńsesin tiktep, erge de óziniń qashanǵy mashyǵymen shalqalap nyǵyzyraq otyryp aldy da, taǵy da aınala tóńirekke kóz tastady. Shóbi kúıgen sur tóbeler sur tolqyndaı dóńbek-dóńbek bop kóz asyp ketip jatyr. Qaı jaǵyna qarasa da keneýsiz keń dúnıe. Apyraı, shegi-sheti bar ma myna zańǵardyń? Bolsa, qaıda? Qashanǵydan buryn bunyń sarylatyn da jatatyn myna túri kisi janyn jalyqtyryp barady. Dúnıe dúnıe bop jaralǵaly osy bir quba jon, qý mekende, Qudaı biledi, tiri jan turmaǵan bolar? Ózinde at-ataý da bolmas? Bálkim, Áziret Áliniń úrim-butaǵy túp-túgel shahıt bop qyrylyp ketetin, sol... sol álgi Kerbala shóli osy emes pe? O da osyndaı elsiz, sýsyz sarylǵan shól dala deýshi edi ǵoı? Kerbala... Qalaı edi? Jatqa biletin edi?.. «Eı, jaranlar, tyńlaǵyn ýalaıatyn, Kerbalanyń sóıleıin hıkaıatyn...» Sosyn... Báse, sonan ary qalaı edi? Ýalaıatyn... Ýalaıatyn... Kisiniń jady da tozatyn bolǵany ǵoı. Sorly Husaıyn... Iá, sorly. Sory shash etekten. Myna general da Husaıyn sekildi talany tastaı baqytsyz jan.

Ana qarash, ý jutsa da — ishinde. İshin ıt kemirip jatsa da, syrtyn bermeı sazaryp alady. Basqa kisiler at soqqan denesine ıe bola almaı, kún uzyn er ústinde qozǵalaqtap, eki jambasyna kezek qısańdap kele jatqanda, apyraı, bul zańǵar, kúni boıy qybyr etpeıdi-aý! Araldan shyqqaly onan kózin aıyrǵan joq-ty. Qashan qarasa da, qansha qarasa da jol boıy, birde bolmasa da, birde beli bosańsyǵanyn kórmedi. Qashan qarasa da kún jep tastaǵan kóne kóılektiń ter qatqan aq sortań jaýyrynyn jurtqa tosyp, yrǵaıdaı moıny qylqıyp sońynda shubyrǵan áskerdiń aldynda ketip bara jatady. Táńirbergen qartań generalǵa kóbine syrt jaǵynan kóz salyp keledi. Generaldyń kún astynda shaǵylysqan appaq samaı shashy men qylqıǵan moınyna, kir-kir jaǵasynan jarylqap kóringen kók jelkesindegi barmaq basyndaı shuqyrshaqqa kóz aıyrmaı uzaq-uzaq qarap otyrady da, kún astynda qajyǵandiki me, kenet qaradan-qarap kóńili bosap, Husaıynnyń áskeri qyrylǵan sol álgi arab dalasy dál myna Aral jerindeı bolar-aý dep oılaıdy. Onda da, Qudaı biledi, dál osyndaı qaınaǵan ystyq. Onda da osyndaı shetsiz-sheksiz sur dala. Sur topyraq. Syńar tamshy tatyrmaıtyn meńireý shól. Mekkeden qalyń qolmen attanǵan Husaıyn Sham shaharymen eki aradaǵy uzaq joldy aılap júrgende sýsyz shóldiń bederi ózgermeı, bezerip alǵan bolar-aý. Kúnde-kúnde túske qaraı arab aspanynyń órtteı ystyq kúni jer-dúnıeniń apshysyn qýyryp kúıdire bastamady deısiń be?! Ańyzaq aptaptan aýzy-basyn oramalmen tumshalap baılap alǵan kisilerdiń tań atqaly qanyn keptirip, ásirese, shań jutqan attar ústi-ústine pysqyryp, yrsyldap aıaǵyn teńselip basqan shyǵar-aý. Appaq aq sor. Myń san tuıaq astynda burqyldaǵan shól dalada kóz toqtatar qyltanaq joq. Sonan taqym astynda teńselip kele jatqan attar túske tarta tipti dińkelep, tóbege urǵandaı toqtap qap jatpady deısiń be?! Sonda únemi oq boıy alda otyratyn Husaıyn da dál myna qart generaldaı artyna burylyp qaramaı, shólge shydamaı qyryla bastaǵan qalyń qoldyń endigi qalǵandaryn qaıtsem de bir qaraǵa jetkizem dep ilgeri tarta bergen shyǵar? Iá, súıtti. Naǵashy atasy Muhammed paıǵambar bolǵanda, óz ákesi Áziret Álideı dúldúl minip top jarǵan degdar bolsa, olardan shyqqan bala kúnderi jal qaısar bolmaǵanda she?!

Myna general da shólden qyrylýǵa qaraǵan áskerin dál sol Husaıyndaı bet alǵan baǵyttan mańdaı aýdarmaı, ilgeri tartyp keledi. Sorlynyń qajyr-qaıraty qanshaǵa jetedi? Apyraı, kesse qan tambaıtyn Kerbala shóli... Sol emes pe mynaý? Osy kúdik basynan ketpedi. Myna dalanyń ańyzaq aptaby, bulyńdaǵan saǵymy, bári-bári buryn-soń bul kórmegen, bilmegen, jóni basqa bir beımaǵlum jat dúnıe... Mynaý sol jat dúnıeniń saǵymy, ańyzaq aptaby ǵoı. Endeshe, janyńdy qoıarǵa jer taptyrmaı, kúıdirip-jandyryp bara jatqan myna kún de sol Husaıyn sorlynyń túbine jetken arab aspanynyń kúni bolar.

Táńirbergen beli bosańsyp bara jatqasyn erge tiktelip otyra berip edi, shaqyraıǵan kún betin sharpyp aldy da, bul lajsyz yqtap ketti. Kúni boıy kóz aldynda qyltyldap turyp alǵan attyń qos qulaǵy kenet áldenege alystap, bir bulyńǵyr kireýke tumanǵa sińip qarasy úzilip bara jatty. Iá, buǵan kún ótti. Endeshe, generalǵa da kún ótti. Kerbala shólinde Husaıynǵa da kún ótken bolar.

Táńirbergen kúni boıy ózin baýrap áketip bara jatqan osy bir ýdaı ashshy oıdan qutyla almady. Qutylǵysy kelip kóńilin basqa jaqqa aýdaryp kerip edi, biraq sáptiregen sana shatasyp, jańaǵy oı qaıtalap soǵa berdi. Keleside ol qıanaty men qataldyǵyna kóz jetpeıtin baıaǵy baǵzy zamannyń qurbany bolǵan Husaıyn, Qudaı biledi, orys generalyna kámil uqsaǵan bolar dep oılady. Talany men taǵdyry ǵana uqsas emes, orys generalyna onyń túri, túsi, isi, minezi, bári-bári uqsaǵan bolar. Qyrýar ásker kóz aldynda qyrylyp jatqanda ózi de ólýge qarap, qanazasy keýip bara jatqan Husaıyn quddy myna orys generalyndaı jalaq erni kezerip, qyldyryqtaı moıny kóılek jaǵasynan qylqıyp, kók jelkedegi barmaq basyndaı shuqyrshyǵyna deıin qasyndaǵy kisilerdiń kóńilin bosatyp, kózinen jas shyǵarmady deısiń be?! Asyly, quı kápir, quı musylman bol, taǵdyry bir kisilerdiń basyna túsken qıyndyq ta uqsas bolar-aý!

Táńirbergen taǵy da uzaq sonar oıǵa salynyp bara jatqanyn baıqady da, kóńilin bólgisi kep tóńiregine kóz tastap edi. Oı, zańǵar-aı, sol qulazyǵan dala. Kóz jeter jerde kóz súriner ne buta, ne basqa birdeńe bolsaıshy. Ań da, qus ta joq. Sary aýrýdaı sarylǵan súreńsiz dala tirlikten nyshan baıqatpaı, janyn jep, júregin syzdatyp bara jatqasyn burylyp artyna qarap edi. Aýyr qoldyń negizgi salmaǵy keıinde qalǵan eken. Tandyry kepken taz taqyr dalany tynymsyz túıgilep kele jatqan myń san tuıaqtyń dúsiri estiledi. Bularmen quıryqtasyp kele jatqan soldattardyń repeti qandaı jaman: jún basqan bet tútigip ketken. Tek túıilgen qabaq astynda jyltyraǵan eki túıir janarda adamnyń záre-qutyn ushyrǵandaı yzaly raqymsyzdyq bar. Iinine ázer ilingen alqam-salqam, kir-kir kóılek kúnge kúıip ketken. Boıyndaǵy qarý-jaraqty erdiń qasyna ile salǵan. Joryq kezdegideı sap túzep, ondyq, júzdikke yńǵaılaspaı, betimen ketken baqtashysyz maldaı shashyrap, aıaqtaryn ilbip basyp keledi. Táńirbergenniń esine taǵy da Kerbala shóli, Kerbala shólinde qyrylǵan Husaıyn áskeri tústi.

Bular Aralǵa deıin de tap bulaı emes-ti. Aralǵa deıin aýyr urystan aq ıyq bolsa da, bular tutymy qatty generaldyń tezi men tártibin saqtap edi. Ras, Aral túbindegi urysta tas-talqany shyǵyp jeńildi. Tiri qalǵandardyń da jaralylary kóp. Qarý ustaýǵa qaýqary barlar da burynǵydaı emes, dúnıeden ábden toryqqan qyjyrsyz. Soǵan qaramastan general Chernov qolda bar áskerdi áli de bolsa ýysynan shyǵarmaı, aq patshanyń aq týy astyna jınaǵysy kep edi. Biraq Úshshoqydan beri shyǵa bere at ta, adam da boldyrdy. Úsh kúnnen beri bir el kezdespedi. Kúshi úzdikken attar qarǵa adym jerge jaramaı, tanaýynan qan ketip turyp qap jatyr.

Yzaly soldattar qazir eshkimnen de aıylyn jıyp júrgen joq. Keshe sondaı bireý óziniń komandırine myltyq ala umtylǵanda jıren sary ofıser ony toqtatyp: «Aqymaq, atatyn kisiń, áne, anaý!» dep Táńirbergenge aıdap saldy. Myrza jan-jaǵyna sergek kóz tastap, nazaryna ilingen nárseni jadyna túıip keledi. Aq borpyldaq topyraq at tuıaǵy tıip ketse de burq etip, appaq shań kóteriledi. Kózge iliner qyltanaq kúıip ketken. Eń arysy qyrdyń qarakeńirdek jýsanynda da syǵyp alar sól qalmaǵan. Kúni boıy kóz ushynda saǵym buldyrap turyp alady. Shól qınaǵan kisilerge bul keıde naq bir shalqyǵan sý sıaqtanyp, soǵan kádimgideı aqsary aýyp, aýalanyp, kózi qaraıǵan qaısybireýler astyndaǵy atty qamshylap tepkileı bastaıdy.

Táńirbergen myna sorlylardyń basyna túsken taýqymettiń bárine basqadan buryn bunyń ózi kinálideı sezinedi. Tentek Shodyrdyń balasy Araldan shyǵarda teńiz jaǵalap júreıik dep ózeýregende bul qarsy bolǵan-dy. Jazda masa-sonadan qashqan jurt jappaı qyrǵa kóship, teńiz jaǵasynda balyqshylar men sińiri shyqqan kedeıler ǵana qalatyn-dy. Bárinen buryn sýy kúrpigen tushshy qudyqtar da qyrda ekenin aıtqan soń, general Chernov buny quptap, qyr jolymen ketken-di. Endi kórmeısiń be... Qaraqurym ásker, mine, úsh kún, úsh tún, osy óńirdiń halqy alty aı jazda ıin tiresip otyratyn han jaılaýdy keship keledi. Biraq, ne paıda, qas qylǵandaı, bularǵa áli bir aýyl kezdespedi. Osynsha qyrýar qoldyń keshe Aral túbinde tas-talqany shyqqany az bolǵandaı, endi mine, shólge uryndy, úsh kún, úsh tún assyz, sýsyz ózegi talyp, tıtyǵy quryǵan sorlylar áli sińir sozyp keledi. Keshegi qıyndyqtan búgingi qıyndyq asyp túsip, qara kún basyna túskende, sonyń yzasy men kegin kimnen alaryn bilmeı, bári de shıryǵyp alǵan.

Táńirbergen «adasqan shyǵarmyz» dedi. Oıy osyǵan aýa berdi. At jalyn tartyp mingeli bul óńirden dál bundaı elsiz-sýsyz dalany kórgen joq-ty. Záýde bir joldan jańylyp adasqanda bul ádette at ústinen eńkeıip topyraqqa, shópke qaraıtyn. Taqa bolmasa, bir ýys topyraqty sheńgelin toltyra kósip alar edi de, reńine qarar edi. Shóbin alaqanyna úgip ári-beri ıiskelep, áıteýir birdeńeni topshylar edi. Endi, mine... túgine túsinse ne deısiń?.. Ózi de osy kele jatqanda óń men tústeı bir halde. Kesse qan tambaıtyn adyra qalǵyr myna dala tek bulardyń zyǵyryn qaınatyp, jigerin qum qylýmen keledi. Qaısybirde kóktemeı jatyp, qyltıyp kóringen qyltanaǵy kúıip ketetin bul dala baıaǵy ata-baba zamanynda da kúni boıy ań qýyp qan sorpasy shyqqan aranshynyń jalǵyz atyna da sý bermeı bezerip jatatyn zańǵar edi ǵoı. Sol dalanyń ejelgi bir qataldyǵy men qaıyrymsyzdyǵyna endi Táńirim bulardy tap qylǵanyn qaıtersiń?!

Táńirbergen túkke túsinbedi. Aqyly dal. At ústinde demeseń, ál-dármeni quryp, qolynan tizgini túsip ketken. Dúnıede aqylǵa syımaıtyn nárse kóbeıip barady. Jer táńirisi kóretin keshegi aq patsha anaý, aıaǵy aspannan keldi. O, sumdyq, qul-qutanmen jaǵalasta bir julqyǵanǵa jaramady! Sondaı-aq, bular syıynǵan jer táńirisi qur áshıin saǵym kótergen butadaı qaýqıǵan birdeńe me edi? Álde... olar arqa tiregen bizder álsiz boldyq pa? Aıtsa da, osy eldi ýysynda ustaǵan anaý Júzbaı, Myńbaı, Itbaı! Alǵyr degen Ramberdi. Keshegi jyldary teńiz jaǵasynan promsol ashqan qarashekpenniń baılary — Tentek Shodyr, Aqsaq Jaǵor, Kýrnos Ivan, Temirke. Endi oılap qarasa, solardyń qaı-qaısysy da óziniń qý qulqyny men qara basynan basqa ne oılady? Onan artyqqa óresi jetti me? Bolǵan ústine bola tússem dep qunyǵyp, kózderi úńireńdedi de júrdi. Já, olar olar bolsyn, al sen... Báse, osy sen óziń ne bitirdiń? Neni uqsatyp, ne tyndyrdyń? Bolys aǵań barda da, joqta da basqaǵa buıyrmaǵannyń bárine sen ıe, sen qoja boldyń. Júırik at mindiń. Jurttan asyp kıim kıdiń. Kúzde ań qýyp, aıaq jeter jerde ajarly arýdy sen qushtyń. Beri kelip, bılik qolyńa tıgende de sen, sirá, keser keldeń bolmasa, myna adyra qalǵyr dúnıeniń búgini men bolashaǵyna basyńdy aýyrtyp kórdiń be? Sonan ne uttyń? Ne muratqa jettiń? Kimdi qorǵady? Kimdi jarylqady? Qatygez dúnıe bolsa, onyń sıqy mynaý. Keshe aq patshany aıaǵyn aspannan keltirip, búgin Kolchakty talqandaǵan qara tobyrǵa qarsy turyp, qaırat kórseter kúsh qaldy ma?! Qaraborbaı kedeılerdi keleshekte qansha qaryq qylaryn kim bilsin, al, biraq bılik qolyna tıse, kóre qal, bular eshkimdi de aıamaıdy.

Táńirbergen kúrsindi. Dúnıe kezek. Endigi kezek bulardiki. Keshe bular taırańdaǵan keń dúnıe, endi mine, kórer kózge tarylyp, bas-aıaǵy bir ýys bop, eki aıaǵyn bir etikke tyǵyp tastady. Aqtardyń sońǵy úmiti Aral edi. Aral túbindegi shaıqasta qyzyldardy talqandap shebin buzyp ótkende, kim biledi, bularǵa biraz bel kóterme bolar ma edi. General Chernov ta osy úmitti ózine talshyq qyp edi-aý. Asyly, burynǵy ata-babalar da birdeńe bilgen. Iá, «At shappaıdy, baq shabady». Áıtpese, qyzyldarǵa qaraǵanda bulardyń áskeri áldeqaıda kóp, qarý-jaraǵy anaǵurlym basym boldy. Chernov keshegi dúnıejúzilik soǵysta talaı shaıqasty basynan ótkizgen tájirıbeli general. Ras bolsa, kezinde aq patshaǵa jaqyn bopty. Sonan kele Aral túbindegi shaıqasta bulardyń taǵy da tas-talqany shyqty. Qansha adam qyryldy. Qanshama qarý-jaraqtan aıyryldy. Endigi qalǵandardyń sıqy mynaý. Kóz shúńireıgen. Erin kezergen. Astyndaǵy attar aıaǵyn áreń alady. Omyraýy, qoltyǵy, ásirese, terlik asty saýlaǵan ter attardyń baýyrynan tamshylap keledi. Osy qazir bunyń astyndaǵy at pen general Chernovtyń aq arǵymaǵy, Fedorovtyń tarlanynan basqa attardyń bári quddy qulyn tastaǵan bıedeı, eki búıiri suǵylyp, ishine kirip ketken.

Táńirbergen mynalardy kórgisi kelmeı, kózin basqa jaqqa buryp áketti. Er oıǵan qońyn qaı jambasyna buraryn bilmeı, ári-beri qozǵalaqtady da, kózin kók attyń qamys qulaǵyna qadady. Osy joly ózine birdeńe kórindi: jol ústiniń qamynan kóńili bosasa, onsyz da qajyǵan janyn qajaı túskisi kelgendeı basyna qaıdaǵy-jaıdaǵy bir oılar keledi. Kórmeısiń be, esine taǵy da Elaman túsip, ózin biraz mazalaǵan baǵanaǵy oıyn úzilgen jerinen jalǵaı tústi de, kenet tyıyla qaldy. Ar jaǵynda bir túısik tikendeı qadalyp: «Men... Men osy... neden qýystanam? Nege qýystanam?» dedi. Báse, bul dúnıede basqa tirlik quryp qalǵandaı, basyn shyrmaǵan bar oı aınalyp úıirilip sony taba beretini qalaı? Álde óziniń aıybyn sezip, aqtalǵysy kele me? «Jo-joq! — dedi Táńirbergen basyn shaıqap. — Qudaıǵa bolmasa, adamǵa kináli bolǵan jerim joq. Shekten shyqqan jerim joq. Tek erýlige — qarýly, sen qylǵanǵa men qyldym. Báse, báse, senen artyq men ne qyppyn? Kúnderdiń kúninde qazaqtan da qara qyldy qaq jaratyn ádil qazy bireý shyǵyp, aq-qarany ashar zaman bolsa, kim kináli, kimniń kinásiz bolǵanyna keıingi urpaqtyń kózi jeter. Isi qazaqqa qyldaı jazyǵymyz joq. Jazyqsyz edik. Qaı kezde de adamdy adamǵa aıdap salǵan biz emes, zaman edi ǵoı. Oý, zamanym qasqyr bolsa men qalaı kógendeýli qozy bolam?» Táńirbergen: «Qozy bolmaımyn! Qozy bolmaımyn!» dep, myna meńireý dalany basyna kótere aıǵaı salǵysy kep ketti. Qansha ustamdy bolsa da, kúıik kótergende kúnge kúıgen betine ystyq qan shaýyp, qos shekedegi kók tamyrlar jarylyp keterdeı bileýlenip búlk-búlk soqty.

Táńirbergen sharshady. Qaljyraǵan boıynda burynǵy ustamdylyqtyń izi de qalmaǵan. Ar jaǵynda ishine syımaı ıektep turǵan ashýdy ázer tejedi. Myna aıaǵyn ázer alǵan aryq attar, tiri arýaqtaı soldattar sıaqty bunyń da qany keýip, qatalap shóldegeli áldeqashan. Tamsansa, tisiniń arasynda turyp qalǵan topyraq qyshyrlaıdy. Qup-qurǵaq tamaǵy jutyndyrmaı, aýzy qýyrylyp, tuzdy sortań tutqyrlanyp, óńeshinen ary júrmeı qaıta-qaıta tyjyryna berdi. İshte býlyqqan álgi yza, álgi kúıik syrtqa shyqpaı, osy joly taǵy da tunshyǵyp qalǵasyn ba, oǵan birtúrli enjarlyq paıda boldy. Endi etinen et kesip alyp jatsa da, sulyq kóńil selt etpeı súlesoq: «Kisi ólgende osylaı bola ma eken?» dep oılap, óziniń tap qazirgi hali shynynda da óli men tiri arasynda áldeqalaı ilinip turǵandaı. Adam ómiriniń aqyry dál osylaı ókinishpen aıaqtalady-aý, shamasy. Iá, qaı aqyn edi? Kim de bolsa, ánebir zaman túzý kezde qý dombyrasyn qushaqtap, bunyń aýlynan shyqpaıtyn tilemsek jyraýdyń biri adam ómirin kókparǵa teńegen edi-aý. El aqtaǵan eminsek kisilerdi búl ózi jaratpaýshy edi; sonan ba, álginiń aýzynan shyqqan sózdi pátýasyz kórgen edi de, arǵy túbin oılamaı, ústirt qabyldap, murtynan ǵana kúlip qoıǵan-dy. Ádette, «dúnıe kezek» dep, únemi kiside esesi kete-kete jany kúıip, zyǵyry qaınap júretin yzalylar ǵana kezegin kútip alaqanyna túkirip júretin.

Iá, osyǵan deıin bunyń upaıy túgel edi. Sondyqtan da bul ózin keleshekte ánebir etke toıǵan esersoqtardyń kergisine túsetin kókpardyń laǵy bolam dep áste oılaǵan joq edi. Adam ómiriniń qalaıda kókparǵa uqsaıtyn bir jeri bolsa, bul ózin kúshtiniń qolynda ketetin kókpardyń laǵy emes, aty myqty, qoly qarýly, taqymy temirdeı kókparshynyń naǵyz ózimin dep oılaıtyn. Endi qarasa, álgi bir jaman shaldar aıta beretin dúnıe shynynda da kezek eken. Jaryq dúnıege kelgen kisi — quı han bol, quı qoja bol, basynan baq taıǵan kúni bilegi myqty bireýdiń taqymynda kókpardyń laǵyndaı kete barady eken. Keshegi bolys aǵasy súıtti. Onyń arǵy jaǵynda aýzymen qus tistegen kimder ótpedi?! Sonan kele keleshekte óziniń de ómirdi dál solardaı aıaqtaryn nege oılamady? Nege bilmedi? Joq, bildi. Tek jurt aldynda bilmegensip, bóri aıbatyn betine jıyp, jelke júnin kúdireıtip júrdi. Sen jeti qat jer astyndaǵy bolmasa, jer ústindegi sumdyqtyń bárin bilgende, tek jazmyshtaǵy zaýaldy kúnińniń osynshalyq taqaý qalǵanyn sezbepsiń. «Iá, sezbedim» dedi ol ishinen.

— Ný, ga-d, qudyq qaıda?

Táńirbergen burylyp qaramasa da, mynaý taǵy da baǵanaǵy jıren sary ekenin bildi. Onan basqalary da jol boıy bunyń keıde oń, keıde sol jaǵynan úzeńgi qaǵysyp, qatarlasa bere til qatady:

— Qudyq qaıda?

— Aýyl qashan kezdesedi?

— Endi qansha jer qaldy?

— Áı, bul bizge shynyn aıtady deısiń be?.. Kóre qal, bizdi elsiz dalaǵa aparyp, assyz-sýsyz qyrǵaly júr.

— Generalǵa aıtý kerek. Bularǵa senýge bolmaıdy.

— Ný, ga-d... qudyq qaıda? Kórdiń be, úndemeıdi, shaýyp tastar ma edi ózin.

Táńirbergenniń óńi qup-qý; er ústinde qybyr etpeı, áli de kózin kók attyń qulaǵyna qadap alǵan qalpy. Mynalardyń beıpil aýzynan shyqqan boqtyq-balaǵatty óziniń ejelgi bir tóre súıek tákapparlyǵyna baǵyp, qulaǵyna ilmeýge tyrysyp baqty. Biraq shydamnyń da shegi bar. Tózimi qanshaǵa jeterin kim bilsin?.. Bárinen buryn soldattardyń ákireńdegen zábiri janyna batyp barady. Kisiniń qadirin bilmeıtin ıtterge sózin shyǵyn ǵyp aqtalǵysy kelmedi. Já, qajeti qansha?! Qazir ómirden beti qaıtyp, talaby teris ketken shaǵy ǵoı. Áıtpese, bul aranyń eli-jeri, sýy bunyń jadynda jazylǵan hattaı saırap turmaýshy ma edi?! Jyl saıyn bir sharýasy shyǵyp, Altyqudyq pen Shalqarǵa áldeneshe baratyn. Bul aralar bunyń qysta da, jazda da talaı-talaı júrgen jeri. Qysta kilem jaıǵan kók syrly jeńil shanaǵa qasqyr ishik kıgen boıymen jaıǵasyp otyryp alar edi. Sonan qashan jol ústinde qonatyn, ıa tústenetin aýylǵa kep, aldynan ıtter úrip shyqqansha selt etpeıtin. Eti qyzyp alǵan kúıli attyń som tuıaǵy sary taban qardy kútirletip saldyrtyp kelip, bunyń ózi bile bermese de, biraq buny jaqsy biletin áldebireýdiń úıiniń aldyna kilt toqtap, kóshir jigit habarlas qylar edi. Keshki asyn qyzyl ińirden iship jatyp qalǵan úıdiń shamy jylt etip, ile-shala ishten qaqpa shekpenniń jeńin súrine-qabyna asyǵys kıgen bireý syrtqa júgirip shyǵar edi. Shabalańdap úrgen ıtterdi shalǵaıymen jasqar edi de, shanaǵa kep: «Myrza, qosh keldińiz. Qonaq bolyńyz. Túsińiz», — dep qol qýsyryp, izet bildirgenshe, oı, darıǵa-aı, bul qozǵala qoımaýshy edi ǵoı.

Al, jaz aılarynda qalaǵa jıi baratyn. Áldebir sharýa shyǵyp, aıaq astynan asyǵys ketip bara jatady. Biraq sonda da, dúnıe órtenip bara jatsa da kúndiz jolǵa shyqpaıdy. Árqashan aldyn keshtete atqa minedi. Túngi salqynmen jol óndirip alǵysy kelgende, qasyndaǵy qosshylaryna senbeı, jol bıligin óziniń qolyna alatyn. Bir jerge toqtamaıtyn. Qasyna ergen qosshylardyń oq boıy aldyna túsip alatyn da, jazbastan sydyryp otyratyn. Sonan at mańdaıy aýmastan baǵana aýyldan shyǵarda kóńiline túıip alǵan jerge týra aparatyn. Salt attyǵa Altyqudyq pen Aqbaýyrdyń arasy bes kúnshilik jol. Táńirbergen osy eki aranyń qaı jerinde qudyq bar, oty bitik ólke bar, qaı aýyl qaı qudyqta, qaı saıda otyrady, rýy kim, aty shyqqan azamaty kim, aqsaqal-qarasaqaldaryn bas-basyna biletin-di.

Ne qylsa da, osy joly buǵan birdeńe kórindi. Sońynda shubyryp kele jatqan qara nópir qolǵa Araldan shyqqaly áli bir tamshy sý taýyp bere almaı, uıattan beti kúıip keledi. Bunan kiná joq. Qazir de nebir sýly, shegendi qudyqtardyń tas tóbesinen túsirip keledi. Biraq, ne paıda, belgisiz bireý bunyń aldyn orap, jolyndaǵy qudyqtardyń shegenin tarqatyp kómip ketedi. Buryn jaz boıy ıin tiresip otyratyn baı aýyldar bular kelerdiń aldynda apyl-ǵupyl úıin jyǵyp, asyǵys kóship ketedi. Keı jurtta qazan asqan oshaqta yssy qolamta jatady.

Bul tegin emes. Ne qylsa da, bir zymıan, ákki jaý Araldan shyqqaly bulardyń basqan izinen kóz jazbaı ańdyp keledi. Biraq ol kim? Ne qylǵan jaý? Táńirbergenniń aqyly dal. Aıtqanynyń biri oryndalmaǵan soń, mynalardyń buǵan senbeýi de yqtımal. Tirileı tútip jegeli kele jatqan yzaly kisilerdiń ishinde ázir arqa súıegeni — general Chernov edi; qazir o da buǵan onsha emes.

Astyndaǵy aq arǵymaqty bunyń kók atymen qatar bastyryp kele jatyp, oqta-tekte kóz tastap qoıady:

— Myrza, qudyq alys pa?

Táńirbergen qońyna er batqan attaı qıpalaqtap qalady.

***

— Óı, anany kórdiń be?

— Qaısy?

— Áne, tas tóbeńde qalyqtap júr...

— E, buny men baǵana kórgem.

— Osy pále buryn joq edi ǵoı?

— Iá, joq edi. Biz qumǵa kirgesin zoryqqan attardyń aldy qulaı bastaǵaly bular da kórine bastady. Áýeli bireý edi, qazir ekeý... Áne taǵy bireýi kórindi.

— Tura tur, bular áli kóbeıedi.

— Ózi búrkit emes sıaqty.

— Joq, búrkit qasıetti qus qoı.

— Al, bular she?..

— A hren ıh znaet. Osylardy ishim almaıdy.

— Ózderiniń jerge qonatyn kezi bola ma?

— E, sen nemene... osylaı kókte qalyqtaı beredi deısiń be?

— Áı, qyrshymańdar! Onan da bir jutym sýdy aıt! Simirgende shekeńnen shyqqandaı muzdaı bolsa ózi.

— Men ómiri muzdaı sý iship kórgem joq. Áke-sheshem tamaǵyń aýyrady dep, muzdaı sý ishkizbeıtin.

— Soǵan kóndiń be?

— Amalyń qaısy.

— Oı, aqymaq;!

— Árıne, aqymaqshylyq. Soǵan qazir ózim de ókinem.

— Aqymaqtyń aqyly tústen keıin enedi...

— Qansha oılasam da muzdaı sýdyń demi qandaı bolatynyn bilmeımin.

— Endeshe, dámin bilmeı-aq ólesiń.

— Al, sen... Sen she? Muzdaı sýdyń dámi qandaı bolatynyn bilesiń be?

— Áı, mynalar osylaı ushady da júre me?

— Úndeme... qonatyn kezi alda.

— Alda?..

— Iá, ólikke qonady.

— Endeshe, kóp uzamaı joly bolady eken ǵoı.

— Jeter!

— Qorqasyń ba?

— Sen qoryqpaısyń ba?

— Joq, ólimnen qoryqpaımyn. Tek sońyra myna jeksuryndardyń denemdi shoqıtynyn oılasam janym túrshigip ketedi.

— O, Jasaǵan!.. Myna azapty kórgenshe keshe Aral túbinde oqqa ushqannyń ózi jaqsy edi.

— Áne!.. Ánebireý sorǵalady.

Soldattar bóri birden aspanǵa qarady. Táńirbergen de ilbip basqan at tizginin qoıa berip, kóz qıyǵyn kókke tastap edi. Birneshe quzǵyn tas tóbede qalqyp júr eken. Bular basyn kótergende álgilerdiń bireýi bólinip shyǵa berdi. Qyraǵy kóz áldeneni qıadan shaldy ma, qos qanatyn qapelimde jıyp aldy da, tómen qaraı aǵa jóneldi. Sonaý shalǵaıdan sorǵalaǵan qus tómendegen saıyn bar bitimi irilenip, baýyryna qysqan aıaǵyn kerdi. Soıaýdaı tyrnaǵyn kórdi. Sýyldaǵan dybys estilgendeı boldy. Kóz almaı qarap qalǵan kisilerdiń ústinen aǵyp ótip, shań astynda shubyryp kele jatqan áskerdiń keıingi jaǵyna kóz asyp qarasy úzilip ketti. «Adam ba, at pa, taǵy bireý qulady-aý» dep oılady Táńirbergen.

Qalaı dese de teńiz óńiriniń birde kebirtek, birde borpyldaq qumaıty júriske jeńil edi. Kún tóbeden aýa bular qaýqıǵan-qaýqıǵan sary shaǵyrdan basqa shóbi joq shaǵyl qumǵa kılikti. Onsyz da kúshi úzdigip kele jatqan kisiler jal-jal sýsyldaq qumdy kórgende esi shyqty. Attar sýsyldaq qumǵa aıaǵy shashasyna deıin kirip, yńyranyp turyp qala berdi. Táńirbergenniń de aty bir turyp, bir júrip, júıkesin qurtyp kele jatqan-dy. Kenet kók jelkeden jıren sarynyń quddy bireý alqymynan alyp býyndyryp jatqandaı qyryldaǵan daýsyn estidi.

— Kórersiń de bilersiń, mynaý qyzyldardyń kisisi.

— Joq, bul baı. Malynda esep joq deıdi.

— Bolsa bolar. Biraq báribir bularǵa senýge bolmaıdy.

— Iá, bular bizdi jek kóredi.

— Osyny general qaıdan tapqan? Kári qyrt, Fedorovtyń aıtqanyn tyńdamaı, osynyń tilin alyp...

— Iá, bári sodan.

Yzaly daýystar údeı tústi. Jıren sary ofıserdiń qasyna onyń dál ózindeı eki kózi shúńireıgen, erni kezergen, bet-aýzy jún-jún bireýler atyn tebinip, jan-jaqtan jınalyp jatyr. Táńirbergen Chernovqa qarap edi. Buryn mańaıy kisi-qaraǵa tolyp júretin qolbasynyń qasynda qazir adam qalyp jarymapty. Táńirbergen ózi sıaqty onyń da qazir dármensiz, jalǵyz ekenine kózi jetti.

Jıren sary generaldan da aıylyn jıǵan joq. Tóńiregine toptalǵan kóp sotqardyń arasynda qyryldaq daýsyn ádeıi kóterip, «kári saıqal bizdi qyratyn boldy» dep kúsh kórsetetindeı syńaı tanytty. Táńirbergenniń júregi shaılyǵaıyn dedi. «Mynaý qaı jer? Mundaı qumdy buryn-sońdy kórmep edim ǵoı...» dep oılap, bet jaǵy boraı bastaǵan taýdaı-taýdaı nar shoqalaqtar men sýsyldaǵan shaǵyl qumǵa shoshyna qarady. Tús aýsa da aptal ańyzaqtyń beti qaıtqan joq. Qumǵa kirerde jel kóterildi. At tuıaǵynan ushqan topyraq shańdatyp boraı bastady.

Táńirbergen aýzyn jibek oramalmen baılap aldy. Soǵan qaramastan qarsy aldynan soqqan aptap ańyzaq órtteı sharpyp, kúıdirip barady.

Qumǵa kirgeli attar tanaý qaǵyp turyp qap jatyr. Bir ýyzdaı jas soldat bunyń kóz aldynda jyndandy. Osyǵan deıin ol ilbip basqan at ústinde ıyǵy salbyrap sulq kele jatqan. Tóńireginen túk sezbeı, janary sónip ketken kózdi aldyna qadap telmirip alǵan-dy. Taqymy astynda teńselip basqan at bıik shoqalaqtan tómen qaraı túsip kele jatyp, áldenege súrinip ketti. Álsiz at aıaǵyn jıa almaı qos tizesimen qumǵa kirip, omaqasyp qalǵanda qamsyz otyrǵan soldat at moınynan asyp tústi de, domalap-domalap ketti. At súringen jerde tapjylmaı turyp qaldy. Soldat eki umtylyp, úshinshide ústi-basynan sýsyldaq topyraq saýyldap atyp turdy. Álginde at ústinde súlderin shaqqa kóterip otyrǵan sıaqty edi; aıaǵyna mingende ózin kúsh kóterdi me: «Sý! Sý! Áne, sý!» dep, betaldy laǵyp, janushyryp júgire jóneldi.

Táńirbergen ilgeri júrip ketti. Qumǵa maltyǵyp, aıaǵyn ázer alyp kele jatqan kóptiń arasynan jıren sary kórinbedi. Basqadan buryn osy soıqannyń kózine túskisi kelmegen myrza aty lajǵa jarap turǵanda qara úzdirip ketken generaldy qýyp jetkisi kep edi; oǵan biraq ishi-baýyry qatqan attyń arqasyna er turmaı, loqyldap ilgeri-keıin kete berdi. Ala-bóle yldıǵa qaraı etpettep júrgende shoqtyqtan asyp, er-merimen ushyp kete jazdady da, lajsyz toqtap attan tústi. Arqasy bosaǵan at er-turmanyn syldyratyp dúr-dúr silkindi. Terge malshynǵan dene dir-dir etip, solyǵyn basa almaı tur. Táńirbergenniń ózi de shóldep, qany keýip barady. Tili tas qaıraqtaı. Túkirigi keýip ketken qup-qurǵaq aýzynda urtyn qýyrǵan ashshy kermek bar. Ol ómiri istemegen ádetin istep, kók attyń baýyryndaǵy qos ýys kóleńkege aqsary aýyp turǵanyn baıqady.

Kók atty qaıta erttedi. Aıyl tartpany qatty tartty ma, onsyz da aıaǵyna ázer turǵan at yńyranyn, álsiz býyndary dir-dir etti. Táńirbergen at shoqtyǵyna jarmasyp, úzeńgige aıaǵyn endi sala bergen edi, kóz qıyǵy keıingi jaqtan empeleńdep kelip qalǵan bireýdi baıqady. Bul burylam degenshe anaý da astynda ań qýǵan ıtteı yrsyldaǵan attyń ter monshaqtaǵan tumsyǵyn bunyń kók atynyń quıryǵyna taqaı bere toqtady.

— Tús!

Táńirbergen sary saıtandy daýsynan tanydy. Úzeńgige salǵan aıaǵyn ala qoımaı, art jaqtan shyqqan qyryldaq únge aqyryn buryldy:

— Iá, ofıser myrza?..

— Tús attan.

— Nege?

— Ah, ty ýrod!

Keıingi jaqtan taǵy da bir top soldat attaryn tebinip kelip qaldy. Jıren sary júgirip kep buny qulaq shekeden qoıyp jiberdi. Táńirbergenniń basy aınalyp ketti. Abyroı bolǵanda tizgin ustaǵan qoly at jalynan aıyrylǵan joq-ty. Jıren sary shoıyndaı judyryqpen buny taǵy da dál jańaǵy urǵan jerine qoıyp-qoıyp jiberdi. Táńirbergen at jalynan ustap turǵan ýysy jazylyp, sereıip qulap tústi. Sonan esin jısa, áldeneden úrikkendeı odyraıyp turǵan kók attyń dál tamaǵy astynda jatyr eken. Kókiregi qysylǵandaı bolyp edi.

Sóıtse, jıren sary keýdesine qonjıyp otyryp alypty. Qalǵan soldattar attarynan túsip, buny qaýmalap ústine tónip tur eken. Táńirbergen kúnge kúıgen jún-jún betti kórgisi kelmeı, júzin taıdyryp áketti. Jan alatyn ázireıildeı antalap turǵan kisilerdiń arasynan alaqandaı aspanǵa qarap edi; álginde ǵana nilmen shaıǵandaı dalıǵan sheksiz aspan, endi ultaraqtaı búrisip qapty. Jáne ózi kúnge kúıgen kóılekteı boıaýy ońyp, bóz óńdenip bozarady. Táńirbergen eshkimdi, eshteńeni kórgisi kelmedi de kózin tas qyp jumyp aldy. Kókiregi álgiden de góri qatty qysylyp, qol-aıaǵynan ál ketip barady. Mynalarǵa til qataıyn dep edi, oǵan biraq dybysy shyqpady. Bárinen buryn alqymyn syǵyp, býyndyryp jatqan tershigen alaqanynan jırenip barady.

Mynalardan tiri qutyla almasyn bildi. Súlderi quryǵan denede shyr-shyr etken tynys ázir keýdede ǵana qaldy. Ony da myna jıren sarynyń temirdeı saýsaqtary syǵyp, jan alqymǵa taıap ákeldi. Kózi qaraýytyp ketti me, álde kózin jumǵan ózi me, ol arasyn bilmedi. Sonan bir kezde esin jıyp edi; áli de sol baıaǵydaı antalap turǵan álgilerdiń ıyqtarynyń arasynan kip-kip aspannyń qıyǵyn kórdi. Bar bolǵany jas bala alaqanyndaı. Jáne betin jas jýǵan qatynnyń júzindeı saýys-saýys. O, Jasaǵan! Ómir boıy qyrqysýmen kúni ótken qasıetsiz pendeniń sońyra ana dúnıege ózimen birge ala ketetin sybaǵa-úlesiniń bolyp bolǵany osy ma? Osy ǵana ma? Táńirbergen buny ishinen oılady ma, álde syrtyna shyǵaryp aıtty ma, ony bilgen joq. Jas tolǵan kózdiń janary aqyryn-aqyryn sónip barady. Temirdeı saýsaqtar sheńgelin jazbady. Ózegin órtegen ashshy óksik ári de, beri de ótpeı, tamaǵynda tas túıin bop turyp aldy. «O, opasyz sum jalǵan! Opasyz! Opasyz!» Tas sheńgel alqymyn syǵa berdi. Ezýinen aq kóbik aqty. Qyryldady. Aqtyń dem úzilýge qarap edi. Sol kezde áldebir dybys estile tústi de, jel úrlegen shyraqtaı sónip baratty.

Qansha ýaqyt ótkeni belgisiz, bir kezde esin jıdy. Janaryna jan enipti. Kirpik arasynan sáýle syǵyraıdy. Bireýler qarańdady. Bul biraq birde-biriniń júzin kórmedi. Qulaq tosań. Qol-aıaqqa da ál-qýat oralmaǵan. Áıteýir keýdesin ezgen salmaq sezilmedi. Alqymy da jıren sarynyń sheńgelinen bosapty. Ana; dúnıeniń dál ózinen oralǵandaı. Kózin jumyp biraz jatty. Baǵanaǵy emis-emis dybysty esine aldy. Báse, sol ne? Kim boldy eken?

Bireýler kúbirledi. İle-shala eki kisi eki jaǵynan súıemelden turǵyzdy. Táńirbergen kózin ashqan joq, biraq mynalardyń ózin tap bir uzaq jatqan álsiz syrqattaı abaılap aqyryn kótergen túrine qarap, jıren sarynyń bul mańaıda joq ekeniń bildi.

— Atyna mingizińder, — dedi bireý.

— General myrza, ol áli...

— Dáneńe qylmaıdy. Ekeýiń eki jaǵynan súıemeldep otyryńdar.

***

General Chernov myrzanyń janyna eki kisi qaldyrdy da, ózi qasyndaǵy az ǵana tobymen ilgeri júrip ketti. Qasyndaǵy — Kappel korpýsynyń keshegi Aral túbindegi qyrǵynnan aman qalǵan az ǵana kisi-qara. Qarý-jaraqtary saıly. Jáne jetekke alǵan attyń ústinde múıettep artqan pýlemet bar.

Táńirbergen álgindeı emes, azyraq ál jıdy. Mynalardy áli de bolsa tústep tanı qoıǵan joq. Áldebir aq kúshik aıaǵynan ala ketetindeı qaıta-qaıta tap beredi. Bul: «Mynaý qaıtedi, áı?!» — dep aıaǵyn tartyp aldy. Sonan janaryna jan oralǵan bir kezde kózin tiktep qarap edi, sóıtse aq kúshik degeni jel astynda elbek qaǵyp turǵan aq seleý eken. Myrza ezý tartty. Qamshysyna taıanyp túregeldi. Kók atqa qasyndaǵy kisilerdiń súıemeldeýimen minse de, biraq taqymy erge tıgen boıda qol-aıaǵyna kádimgideı qýat oraldy. Táńirbergen kók atty qum ishinde qybyr-qybyr qozǵalǵan kisilerdiń izine saldy. Jol boıy zoryǵyp ólgen attar kezdese bastady. Bir jerde qarý, bir jerde etik, kóılek jatty. Tóbeden aýǵan kún bulardyń qarsy aldynan shaqyraıyp turyp aldy. Táńirbergen basyn olaı, bylaı alyp qashty da, aqyry bolmaǵasyn basyn kóterip aldy. Er ústinde shalqalap otyryp, kún jarqyraǵan kók aspanǵa kózi túsken boıda janary arbaldy da qaldy. «Bátir-aý!» — dedi ol quddy qadyr tańyn kórgen dindar adamdaı: «O, párýardiger!» — dedi.

«Jaratýshy Jalǵyz Ie!» — dedi. Apyr-aý, bul osyǵan deıin ne kórgen? Álde?.. Álde kózin baılap alyp júrgen be? Myna aspanǵa qarashy. Ózi kók nilmen shaıǵandaı ma, qalaı?! Iá... Iá, nilmen shaıǵandaı ǵoı. Bular ǵoı qansha kúnnen beri jón tappaı adasyp keledi. Adam qany men kóz jasyna kerelep alǵan myna qatygez dúnıeden qaıyr joq. Sony bilgesin bular da birjolata túńilip edi. Sóıtse, bátir-aý, opasyz jalǵannan tek biz emes, myna aspan... bul jaryqtyń ta boıyn alyp qashqan ba, qalaı? Ana qarashy, zaharǵa tartyp shalqaıyp jatyp alǵan. Ózi netken sheksiz?! Jer basqan jumyr basty pendeniń aqyly jete bermeıtin sheksiz! Biraq... Biraq sheksizde de túptiń túbinde baryp-baryp bir kezde bitetin, taýsylatyn shegi bolmaýshy ma edi? Neniń de shegi bolatyn edi ǵoı? Já, já, jaraıdy. Bu da, Alla taǵala bolmasa, adam balasynyń aqyly jetpeıtin jumbaq bolsyn. Al, myna jer?.. Myna dala she? Bul nege sheksiz? Ári-beridesin, bul ózi... Álgi Áziret Áliniń úrim-butaǵy qyrylatyn Kerbala shólindeı, myna Aral da lasy, Aral aspanynda, sirá, biter shek bar ma? Aıtsa da, osy dala qaıdan bastaldy? Qaıda baryp bitedi? Óziniń biter shegi bar ma? Álde... Álde myna sorlylar áli de apta, aı júrse de bul zańǵar bir jutym sý tatyrmaı, sazaryp jatady da qoıa ma? Toq-ta... Sonda Aral dalasy ǵana sheksiz emes, árilese aı men kún astyndaǵy aıdaı álem sheksiz emes, adamzat tirlik keshken osy myna opasyz dúnıede ıtteı kúshiktep, ósip-ónip jatatyn kúlli zulymdyq, jaýyzdyń ataýlyda da shek joq pa? Tiride adam tartar azap pen adam sheger qaıǵy-qasirette de shek joq pa? Qatygez taǵdyr jaryq dúnıege kelgen árbir sorlynyń basynan toqpaǵyn aıyrmaı, óle-ólgenshe tómpeshteı bere me? O, Jasaǵan Jappar Ie, óziń jaratqan pendeńe Sen nege sonsha qatal boldyń? Álde bizge istegen qataldyq arqyly eshteńeniń parqyn bilmeıtin qasıetsiz pendelerine kók táńirisi Qudaıdyń qahary men qudiretin bildirip, táýbege keltirip qoıý úshin ádeıi istegen bu da Seniń Qudaılyǵyń ba? Sony tek jerdegi eki aıaqty jumyr bastylar bilmeı me? Al, Qudaıdyń qudiretine shek keltirgen kúpirlik emes pe? Báse! Báse! Aqyly darıa ǵulama bolsa da, adam zerdesi jetetin óre ólsheýli edi ǵoı. Onan arǵy dúnıe jumbaq. Qudiret isi. Tóbeńdegi kók zeńgir aspan da Qudaıdyń qudireti. Zahardan beri osynaý ıtteı balalap, ósip-ónip jatqan álgi zulymdyq, jaýyzdyń, zorlyq pen qıanat... Sonyń bárin kóre-bile tura... Apyraı... Apyraı, sen... sen nege Qudiret syryna kóz jiberip oılamadyń?..

Táńirbergen myrs etti. Yzaly mysqyl betinen aıyqpaı turyp qaldy. Úzeńgige aıaǵyn tirep, kók qasqa erge shalqaıyp otyrdy da, oq boıy alda ketip bara jatqan general Chernovqa nazar aýdardy. Tula boıy terge malshynsa da, aq arǵymaq, ana qarashy, sýsyldaǵan qumǵa shashasy kirip ketkenine qaramaı, aıaǵyn áli de shıraqalyp, taǵy bir shókken nardaı shoqalaqqa syr bermeı sypsyńdap shyqty. «Apyraı, qandaı asyl mal» dedi myrza. Bergi jaǵynan boldyrǵansyp, bar kúshin boıynda saqtap otyratyn janaıar jabydaı emes, tegi, degdary basqa ǵoı. Bul janýarlar qansha shapsa da syr bermeı, shelekteı tanaý jel tartyp pyryldap, aǵyp kele jatyp, murttaı ushyp túskende ǵana sońǵy demi men jany birge shyǵatynyn aıt! Táńirbergen dir etti. Qudaı zaýalyńdy bersin! Zaý-al!.. Sol ózi kim edi?

General Chernov nar shoqalaqtan qylt etip ary asyp tústi. Oǵan ere almaı, keıinde qalǵan kisiler shoqalaqtyń bergi baýraıynda tyrmysyp, ilgeri basqan aıaǵy keıin ketip jatty. Al, aty boldyrǵan adútant, etekte turyp qapty. Sosyn ol basqa-kózge sabalap, qos búıirin qansha tepkilese de, silesi quryǵan at shashasynan qumǵa kirgen aıaǵyn sýyra almaı, tilersegi dirildep, qalsh-qalsh etti. Qudaı zaýalyńdy bersin!

Táńirbergen qulaǵyn basa jazdady. Anadaı jerde zyǵyry qaınaǵan adútant atymen álek. Táńirbergen kórip keledi: at ústi-ústine tepkilep jatqan temirdeı taqym astynda dir-dir etip, myqshıyp turdy da, gúrs etip qulap tústi.

Táńirbergen qalpaǵyn kózine basyp kıdi de, tusynan tezirek ótip bara jatqan-dy. Tas tóbeden túsken áldebir iri qustyń qalbańdaǵan kóleńkesin kózi shalyp, tiksinip qaldy. Aıaǵyn baspaı kele jatqan at ta eleń etti. Táńirbergen baýyryna túsken basyn kótermese de, álgiden keıin birde alystap, birde jaqyndap, jer baýyrlap josyp júrgen kóleńkeni kezi shala berdi. Sosyn oıyn bólgisi keldi de, nazaryn kók saýyr erdiń kúmispen shylaýlaǵan qasyna aýdaryp: «Osyny kimge istetip edim?» dedi ishinen. Ol biraq erdi istegen sheberdi esine túsirip úlgirmedi. Keıingi jaqtan myltyq gúrs etti. «Jańaǵy adútant emes pe eken?» Súıtkenshe bolmady, qulaǵyna dabyrlaǵan daýys keldi de, ter quıylǵan kózin ýqalap jiberip, ilgeri jaqqa qarap edi. İlbip basqan áskerdiń aldy qumnyń shetine iligip qalǵan eken. Onyń ar jaǵynda shóbi kúıgen sur dala bastalypty. Ebil-sebil soldattarda es-tús qalmaǵan. Bir-birine dalany kórsetip, solaı qaraı attaryn borbaılap asyǵyp barady. Táńirbergen de atyn tepkileı bastady. Analardyń ne degenin esitpese de, jurttyń júıkesin qurtqan qumnyń bitip, dalanyń bastalǵanyna bu da qýandy. Kózi tyrbıyp jer baýyrlap qalǵan kárjik qara jıdege túsip edi. Jany ketip qalǵan kózdiń janary tirilip: «O, Jasaǵan! — dedi ishinen. — Seneıin be, joq pa? Mynaý... Al, mynaý... — Abdyrap sasqany sonsha, jer aty aýzyna túspeı: — Mynaý sol! Sol! Anyq sol!» — deı berdi. Anyq sol! General qaıda? Aıqaılaıyn dep edi, oǵan biraq daýsy shyqpady. Sosyn atty tepkilep, Chernovqa qatarlasty:

— General! General! Mynaý... Mine, mynaý... — Chernov Táńirbergenge tańdana qarady: kózinde jas.

Kúlki me, qýanysh pa, kúnge kúıgen bet te birtúrli uıqy-tuıqy. Aýzyndaǵy sózin aıta almaı, shyt-shyt erin dirildep, ıegi kemseńdep:

— Mynaý... Mine, myn-naý-ý, — dedi.

— Tanys jer me?

— Iá, ıá... tanys.

— Aty qalaı?

— Bi-bilmeı-min... Aý-zyma... aýzyma tús-peı tur.

— Seniń adal ekenińe óz basym esh ýaqytta kúmándanǵam joq. Raqmet, myrza!

Táńirbergen artta qalyp bara jatqan álgi qara jıdege burylyp qaraı berdi. Jıde de, topyraq reńi de, shóp ekesh shópter de... bári-bári kózine ottaı basyldy. «Sol! Anyq sol!» dep arǵy jaǵynan ishki daýys ta ún sap jatyr. Endeshe... Iá, ıá, endeshe, kóre qal, jer reńi tipti ózgeredi. At tabany batpaıtyn kirshildek aq qumaıt bastalady. Qaısybir qar qalyń túsken jyldarda ala-bóle osy qumaıtqa kók maıqara jýsan, qyzyl ızen qaýlap ósip, dala júzi syńsyǵan shópten kórinbeı ketetin. Osy óńirdiń bir jerinde, umytpasa, ánebir mańda shı ósetin. Sol óńir tup-tutas syńsyǵan aq shıge qaqalyp tunyp turatyn. Iá, esine endi tústi. Aq... Aqshıli! Osy óńirdiń Aqshıli atalýy da sonan. Bıylǵy qýańshylyq bu jaqtyń da shóbin kúıdirip jiberipti. Ana qarash, túbin jel qazyp tastaǵan jýsan ekesh jýsan da qarakeńirdektenip, bir jambasyna jyǵylyp qalǵan. Bunyń bári bala kezden biletin tanys jer. Qatty toryqqanda tap bolǵasyn ba, kózine túsken nárseniń bári — shóbi, tasy, topyraǵy kóńilin tolqytyp, esine qaı-qaıdaǵylar túse bastady. İlgeri jaqtaǵy ánebir alasa qyrdyń astynda Aqshıli saıy bar. Aqbalany alyp qashqan jyly ózderine qaraǵan baı aýyl Aqshıli boıyn jaılap edi! Basqa jerdiń shóbi qýara bastaǵanda da saı boıynyń tabany qar ylǵalyn saqtap, at tusarlyǵynan keletin qońyrbas, bıdaıyqtyń ara-arasynda hosh ıisti kek jýsan, jaýqazyn, jalbyz... Jaryqtyń osy jalbyz ben jýsannyń erteli-kesh murnyńdy jaryp turatyn jupar ıisin aıt! Birdi aıtyp birge ketkenin qarash... Sirá, kún ótken boldy. Myna ǵalamat aptap ystyqqa kim shydasyn?! Abyroı bolǵanda, qaıta Aqshılige kezdeskenin aıt! Aqshılide sý jetedi. Ózderine qaraǵan aýyldyń jylqylary osy óńirdiń órisine syımaı, kórshi aýyldarmen qudyq úshin qaqtyǵysyp qalatyn. Shı túbinen qazǵan qudyqtardyń sýy kúrpip... Sýy... Sýy baldaı... Aıtsa da, general qaıda? Qatalap shóldep kelgen kisilerge sýdy az-azdap berý kerek... Áıtpese... Iá, ıá, áıtpese, ash ózegin qıyp ketedi.

Táńirbergen taqymy bosap, bir jaǵyna aýytqyp barajatqanyn kesh baıqady da, dereý umtylyp erdiń qasynan ustaı aldy. Basy aınaldy ma... kózi qaraýytty ma... kúni boıy qyltyldap kóziniń aldynda turyp alǵan kók attyń qos qulaǵy kóbeıip, úsheý... Nege úsheý? Atta úsh qulaq bola ma? Jańa ǵana úzeńgi qaǵysyp kele jatqan kisiler, attar buldyrap, túrin, túsin shatystyryp, aq, kók, qara... bári uıqy-tuıqy aralasyp ketti de, Táńirbergen qulap qalatyndaı qorqyp, at shoqtyǵynan qos qoldap ustaı aldy. Kúni boıy jumǵan aýzyn ashpaı, únsiz kele jatqan soldattar áldenege aıaq astynan ábigerlenip, dabyrlap ý-shý boldy da qaldy. Keıbireýler atyn borbaılap shaba jóneldi. Táńirbergen kózin ashsa, basy aınalyp, qulap qalatyndaı qoryqty. İlbip basqan at ústinde múlgip kele jatyp, ánebir Aqbalaǵa úılengen kezdi esine aldy. Nesin aıtasyń, ol bunyń baqytty kezi edi ǵoı. Bunyń qalaýy boıynsha,jas kelinshektiń otaýyn basqa úılerden oqshaýlap, Aqshıli saıynyń irgesine taqap tikken edi. Sol jyly saı boıynyń qalyń kógi qashan jaz bitip, kúz bastalǵansha kóktemdegi balaýsa qalpyn saqtap, balbyrap turǵan-dy. Qadirli qonaqtar bolmasa, baı aýyldyń ústin bosatpaı, biri kelip, biri ketip jatatyn kóp qydyrma atyn bir qyrdyń astyna baılap, jaıaýlap keletin. Saýyn maldyń jelisi bolsa da aýyl mańynan aýlaqta. Túndik túsirýli. İrgesi túrýli. Tek keıde uzaq jaýǵan jańbyrdan keıin jazǵy tún shuǵyl salqyndap, jas jubaılar jibek kórpe astynda sól tońazysa boldy, malaı qatyndar syqyrlaýyq esikti syrtynan jaýyp ketetin.

Bularǵa qaraǵan aýyl kelesi jyly da kóktem shyǵysymen Aqshılige qonǵan-dy. Sol jyly qys qatty boldy. Soǵan qaramastan kún jylt etisimen teńiz jaǵasyn qystaǵan aýyldar daǵdyly merzimde dúrk kóterilip, tyrnadaı tizilgen kólikti kóshter ubap-shubap shyqqanda qyr áli qys yzǵarynan aıyǵa qoımaı, qara jel yzǵyǵan jonda ala qanat qar jatty. Kólik sabyrlap, jas balalar qyńqyldap jylaǵanyna qaramastan ubap-shubaǵan kóshtiń aldy qys boıy qulazyp jatqan keń jaılaýdyń shetine ilige bergende kókten quıyp jańbyr jaýdy. Baratyn jerge jete almaǵan kósh toqtap, ıtarqalap úı tigip, birneshe kún erýlep otyryp qap edi. Úshinshi kúni jaýyn basyldy. Jarqyrap aspan ashyldy. Shyradaı jelsiz tymyqtyń aıaǵy erte kóktemniń sary shýaǵyna aınaldy. Bıylǵy jyldyń aǵyl-tegil ylǵalyna kerelegen jer kún shyqsa qońy qyzyp býlandy da jatty.

Bular Aqshılige úı tikken kúni usaq qaralar tóldedi. Qońyr tóbelerdiń kúngeı betinen qyltıǵan tyqyr kók kóktem aıynyń sary shýaǵymen tez kóterildi. Bul jaz boıy jas kelinshek janynan eki eli attap shyqpady. Jazataıym bir jaqqa shyǵa qalsa da, sonan qashan úıge jetkenshe jany qalmaı dyzyǵyp bitetin. Aýyl qarasy kóriner-kórinbeste ilgergi jaqqa moıyn sozyp, kógalda otyrǵan aq úılerdiń arasynan Aqbalanyń otaýyn izdeıtin. Syrtta qanshama qyz-kelinshek bolsa da, kúltildegen qyzyldy-jasyl arasynda Aqbala sáni bólek edi-aý! Qos etek aq kóılek syrtynan jasyl qamzol kıip, úkili sáýkele kıip, shytyra taǵyp, sholpysy shyldyrap syrtqa shyqqanda kári-jasy suqtana qarap... «Áı, mynalarǵa ne boldy? Sonsha nege ý-shý bop ketti?» — dedi Táńirbergen. Eńsesin tiktep tóńiregine kóz salyp edi, jurttyń bári attaryn sabalap, ilgeri qaraı tyraǵaılap shaýyp barady eken. Aldy yldıda jaıylyp júrgen tusaýly attarǵa jetipti. Úsh-tórt soldat tusaýly attardy ustap, erttep minip jatty. Qashaǵan attardy qýalaǵan qaısybireýler uzaq jolda taqymy talǵan ba, aıaǵyn basa almaı soltaqtap júr. Táńirbergen taqymy astynda tanaý qaǵyp kele jatqan kók atty tepkileı bastady. «Aqshılide aýyl otyrǵan boldy-aý? Kimniń aýly eken?» dep oılady. Tanıtyn syılas bireýdiń aýly bop, uıat bop júrmese ne qylsyn?.. Apyr-aı, á? Kim de bolsa aılap, jyldap áıel kórmeı, nápsi zaryn tartyp kele jatqan myna naısaptar uıatqa qaldyrmasa jarar edi.

— Myrza, ana qyrdyń astynda otyrǵan aýyldy kórdiń be?

— A-a?

— Aýyldy aıtam. Áne!

— A-a... Iá, aý-yl...

— Úıleri appaq eken. Sirá, baı aýyl bolar? — Táńirbergen budan keıingi sózdi esitken joq. Qasynda úzeńgi qaǵysyp kele jatqan general da esinen tars shyǵyp ketti. Ol ózine-ózi senbegendeı, kózin ýqalap jiberdi. Basyn shaıqap-silkip qaldy da, ilgergi jaqqa qaıta qarap edi, bul joly soldattar ustap minip jatqan tusaýly attardyń sanyndaǵy taıtuıaq tańbaǵa tiksine qarady. Áli de bolsa kózine senbeı qaıta qarap edi. Qatelespepti. Jylqy bolǵan jylqynyń bárinde de taıtuıaq tańba.

Tizgin ustaǵan qoly qaltyrap, bútil denesi bezgek býǵandaı qalshyldap ala jóneldi. «Oıpyrmaı... Qudaı-aı!.. Qudaı-aı!..» Qatty soǵyp ketken júrek aýzyna tyǵyldy. Ózinen at boıy alǵa túsip ketken generalǵa daýystaıyn dep edi, oǵan biraq daýsy shyqpady. Onyń ústine qarysqan jaǵy da ashylmady. Dir-dir etken erinder bir-birine jýyspaı, tisi tisine tıip saq-saq...

***

Kil óńsheń jumyrtqadaı aq úzikti appaq aýylǵa jaqyndap kele bergende kók at tóbege urǵandaı turyp aldy. Táńirbergen attan qarǵyp tústi. Basyn jerge salyp, tórt aıaqtap turyp alǵan atty qaq mańdaıdan tartyp-tartyp jiberdi de, bul kezde ana jaqta ásker talap, yzy-shý, azan-qazan bop jatqan aýylǵa júgirdi. «O, Qudaı! Qudaı! Saǵan ne jazyp edim? Qaı pıǵylymnan taptym?» Óli qurydy ma, álde súrinip ketti me, áıteýir jan-ushyryp kele jatyp murttaı ushyp tústi. Kózi qaraýytyp ketti. Esinen tanyp jatyp ta ulyǵan ıtteı qyńsylap, qoly jetken jerdiń topyraǵyn tyrnap, ókirip jylap jatqanyn ózi de sezbedi. Kenet dir etip, jasyn tyıyp ala qaldy. «Qudaı zaýalyńdy bersin!» Iá, mynaý sol! Ózi biletin baıaǵy kári áıel. Sonyń qyryldap shyǵatyn jarqynshaq daýysy. Buny taǵy da tapty. Jáne... apyraı, qarǵysy qabyl bolǵanda tapqanyn qarashy.

Bul ne, tús pe? Joq, tús emes. Qorqynyshty tústiń óńinde qaıtalaǵan jalǵasy... jo-joq, o da emes. Tús pen óń arasynda aıan beretin óli arýaq jańaǵy kempir beınesine enip, sonyń aýzymen aıtty ma? Solaı ma? Bar pále tastaı qarańǵy túnde qara kıingen bir top kisiden bastalmady ma? Iá, sodan... Sodan bastalǵan-dy. Tastaı qarańǵy tún-tuǵyn. Qara kıingen bir top kisi shyrt uıqyda jatqan aýylǵa dybys shyǵarmaı, atyn aqyryn bastyryp kelgen edi. Biraq shyrt uıqyda jatqan jurt báribir oıanyp, syrtqa júgire-júgire shyqqan edi ǵoı. Quıryq-jaly súzilgen qara atty dál sondaı qara kıimdi kisi tizgininen jetelep ákelgen edi ǵoı. Qara kıizge oraǵan ólikti qol-aıaǵyn salaqtatyp qara attyń ústine kóldeneń salypty. At úı aldyna toqtaı bergende ishten ańyrap shyqqan kári áıel aı-shaıǵa qaramaı bas salyp ólikti qushaqtaı aldy. Betin alyp-salǵan qaraly kempirdiń ókirgen daýsy qarańǵy túndi qaq aıyrǵan-dy. Kári áıel daýys salǵanda bir jan janyna batyp bara almaǵan-dy. Bu da jelbegeı jamylǵan shapan ıininen túsip, sileıip turyp qalǵan-dy. Qara túndi tilgilep jatqan qaraly daýys kenet kilt tyıylyp edi de, qara jamylǵan kári áıel kóp ishinen jas jýǵan betin buǵan buryp: «Qartaıǵan shaǵymda jalǵyz balamnan aıyryp, julynymdy úzip otyrsyń. Qudaı zaýalyńdy bersin!» — dep edi ǵoı. Mynaý sol! Sol. Myna aspan, myna jer, sý, bútil aıdaı álem sony qaıtalap, kúńirenip tur. Qudaı zaýalyńdy bersin! Zaýal!.. Zaý-al!..

Táńirbergen bar denesimen jerge, qara jerge kirip barady. Joq, qara jerge kire jazdap, ý jegen ıtteı qyńsylap, jer tyrnalap jatqan-dy. Tas bop bitip qalǵan qulaq dál qazir qarǵystan basqa túk sezbedi, túk esitpedi. Kerek dese, tas tóbesinde bir joǵarylap, bir tómendep jaǵy talmaı shyr-shyrlap turǵan boztorǵaı únin de sezgen joq-ty. Jasyn tyıǵasyn da shekesi synyp bara jatqan zildeı basyn jerden kótere almaı jatyr. Sonan bir kezde súlderin qozǵap, túregele bergende táltirektep ketti. Aıaǵyn áltek-táltek basty da, qalt toqtap, denesin bıleı almaı shaıqalaqtap turdy da, qaıta júrdi. Bir júrip, bir toqtap, etektegi aýylǵa jetem degenshe keıingi jaqtan áli de lek-lek bop aǵylyp kelip jatqan atty áskerlerdiń talaıy basyp ozdy. Bári de qyzyl kórgen quzǵyndaı qutyrynyp alǵan. Qara jaldan qulaı beristegi keń jazyqta qapersiz otyrǵan aq úzikti baı aýylǵa attaryn borbaılap shapqylap barady. Aýyl ústi ý-shý. Azan-qazan. Qaıda tyǵylaryn bilmeı, úı-úıdiń arasynda shyr-shyrlap júgirgen qyz-kelinshek. Atylǵan myltyq. Tasyrlap shapqan at. Qan-qan bóksesin súıretip, úıden-úıge tyǵylǵan ıtter. Jylaǵan bala. Álgide ǵana úı janynda oınap júrgen balasynan kóz jazyp, oıbaı salǵan qatyndar.

Táńirbergen samsóz, súlesoq. Eshteńe mıyna kirip shyqqan joq. Osy qazir ol: «endi maǵan báribir» dep, kóz aldynda bolyp jatqan sumdyqqa ımany selt etpeı, beıtarap beı-jaı qaraǵan bógde adamdaı. Ana jaqta elirip alǵan soldattar eńseli aq úılerge basa-kóktep kirip, syrtqa mes-mes aıran, kisi boıy sabalardy súırep shyǵaryp jatyr. Qudyq basy, tipti, yǵy-jyǵy. Dabyrlaǵan daýys. Dańǵyraǵan shelek. General Chernov ta sol mańda. Táńirbergen táltirektep keledi. Kózi túsken kisiler úrpıisip shoshyp qalady. Biraq olarmen bunyń isi bolmady. Tipti nazar aýdarǵan joq. Iyǵynan sypyrylyp túsken shekpenniń bir shalǵaıyn súıretip keldi de, sý toly shelekke bas qoıdy. Omyraýyna tóge-shasha sylq-sylq jutyp jatqan-dy. General Chernov qasyndaǵy bir ofıserge «shelekti al» degendeı ymdap edi, ofıser:

— Myrza, endi boldy, — dep edi, Táńirbergen qulaq aspady, sosyn ofıser qolynan shelekti julyp aldy.

Chernov oǵan jaqyndap, qasyna keldi.

— Myrza, jaıaý júrsiń ǵoı, atyń qaıda?

— At-t?..

— Jaqsy at edi. Biraq oqasy joq. Myna aýyldyń jylqysyn aıdap ákelińder dep ámir berdim. Jaqsysyn tańdap minersiń.

Táńirbergen úndemedi.

— Mynaý bir baı aýyl eken. Jolymyz boldy. Aýyldyń qarıalary áne! Ana turǵan solar. Sóıles.

Táńirbergen myrs etti. Onyń óńindegi mysqyldy baıqap qalǵan Chernov:

— Tanydyń ba? — dep edi.

— Iá, tanydym, — dedi Táńirbergen.

— Kimder? Bilesiń be?

— Bilem. Meni quttyqtaýyńyzǵa bolady.

— Qalaı?

— Bul meniń aýylym.

— Da-a...

General Táńirbergennen kózin taıdyra berdi. Ol endi myrzanyń qasynda aıaldap tura almaı, sońyna ergen nókerlerimen taıyp turdy. Olar uzaǵan boıda Aldabergen sofy bastaǵan aýyl aqsaqaldary óli de bolsa jan-jaǵyna úrkektep qarap, Táńirbergenniń qasyna keldi. Qara sur báıbishe basqalardan burynyraq jetken edi, kele sala myrzany bas salyp qushaqtaı aldy:

— Myrza-aý, ne boldyq? Ne kúıge tústik, oıbaı?!

— Áı, kelin, qoı, qoıa tur, — dedi Aldabergen sofy.

Oıbaı-aý, ateke-aý, qoıatyn ne qaldy?

— Já, jeter! Áı, Táńirbergen, sen be mynalardy bastap ákelgen?

Táńirbergen únsiz, sulyq.

— Kelistirdiń. Aýylymnyń ústinen ásker qulatyp, aýzy túkti kápirge, áne, kór, ash qasqyrdaı talatyp jatyrsyń.

Táńirbergen áli sol sulyq qalpy.

— Talatpa aýlymdy. Esebin taýyp, mynalaryńdy alyp ket.

Qara sur báıbishe men qalǵan aǵaıyn-týmalar da kári sofyny qostap, dabyrlaı jóneldi:

— Táńirbergenjan, bizdi tyńda. Sózimizge qulaq sal.

— Iá, bala-shaǵanyń kóz jasyna qalma.

— Tym qurysa talatpa.

— Beıbastaqtyǵyn tyısyn.

— Mynalardyń túri jaman. Úı-múlkińdi tonap, astan-kesteńin shyǵaryp jatyr. Qursyn... Qursyn, kúıedeı jalap barady. Bizdi qaıtsin, bizdi jyr demese de, seniń tilińdi alar!

Táńirbergendi shel qaıta qınady.

— Áı, nege úndemeısiń? Mynalaryńdy alyp ketesiń be, joq pa? Aıdyń kúni amanda aýlymnyń ústine jaý qulatyp, ýa, bizge istegen bul qaı lańyń? — dedi kári sofy aqyryp.

Táńirbergen buǵan da selt etpeı, basy salbyrap tura berdi. Kári sofydan keıinirek turǵan aýyl aqsaqaldarynyń óńine úreı paıda boldy. Bir-birine qabaq astynan qarap, kúbir-kúbir til qatty:

— Mynanyń esi durys pa?

— Men de sony oılap turmyn.

— Peri salqynyn salǵan ba? Til-jaǵy baılanǵannan saý ma?

— Tegin emes. Tiri arýaq.

Dindar shaldar kúbirlep, tilin kálımaǵa keltirdi. Qara sur báıbishe de jasyn tyıyp, kúıeýinen kóz aıyrmaı baǵyp qapty. Qaraǵan saıyn kóńildegi kúdikti anyqtaı túskendeı, túsi buzylyp barady. Tek Aldabergen sofy seziksiz. Jasy úlkendigine qaramastan osy inisi bunyń sózine de, ózine de zeıin qoımaı, únemi osylaı nemquraıdy qaraıtyny qytyǵyna tıetin-di. Soǵan qatty zábirlenetin. Ásirese, sońyna ergen myna aýyl aqsaqaldarynyń aldynda óziniń taýsylyp aıtqan sózine de qulaq aspaı qoıǵany yzasyn qaınatty.

— E, Qudaı... — dep, kúmpıgen jýan saýsaqtardyń syrt jony jún-jún qolyn qyzaryp batyp bara jatqan qubylaǵa sozdy. Sofy ajarynan beti qatty bir qataldyqty baıqaǵan shaldardyń záresi ushyp, «astafıralla!» dep jaǵasyn ustaı alyn edi.

— Ateke-aý, bizdi Qudaıdyń qarǵaǵany az ba edi?.. — dep qara sur báıbishe zarlap qolyna jabysyp edi, kári sofy kelinin ıterip tastady da, qos qolyn qubylaǵa qaıta sozyp:

— E, Qudaı! Myna aq pen qyzyl arasynda, myna zaýal shaq-ta... — deı bergen-di.

Erteden beri túk sezbeı turǵan Táńirbergen sofynyń aýzynan shyqqan sózge tiksinip qaldy.

— Joǵal! Joǵalyńdar! Kózime kórinbeńder! — dep aıqaılap, tula boıy túgel qalshyldap ketti. Onsyz da úrpıisip turǵan kisilerge qamshy úıirip tap berdi. Mynalar buryn-sońdy myrzanyń dál bundaı túrin kórmegen-di. Jańa ǵana edireńdep turǵan kári sofynyń ózi de jumǵan aýzyn asha almaı, yǵysyp shegine berdi.

Aýyl ústi azan-qazan. Aýzy aqqa tıip áldenip alǵan soldattar shyn lańdy endi bastapty. Qolǵa ilikken dúnıe-múliktiń kádege jaraıtyn-jaramaıtynyna qaramaı, kózge túsken jyltyraqty qapqa, dorbaǵa tyǵyp, attyń artyna bókterip jatyr. Baı úılerdiń tusyna ustaǵan qaly kilemder men sýsar bórik, túlki ishiktiń talaıy qanjyǵada ketti. Ústine ásker qulaǵansha beıqam otyrǵan aýyldyń boıjetken qyzdary men jańa túsken jas kelinshekteri qaıda tyǵylaryn bilmeı, úı men úı arasynda jantalasyp júr. Ásirese, eńgezerdeı bir soldattan qashqan jas qyz shyryldap, dalaǵa shyǵynyp barady.

— Bul aýyldyń erkekteri qaıda, oıbaı?! — dep olardyń sońynan qyz sheshesi dalpyldap júgirip baratty.

Es-tússiz Táńirbergen aýyl ortasynda teńselip tur edi, bir jas jigit júgirip kep:

— Aǵajan-aı, masqara boldyq qoı, — dep jylap jiberdi.

— A-a?..

— Masqara boldyq.

— Mas-qa-ra?!

— Iá. Iá, masqara... Sofy aǵańnyń aq toqaly...

— Aqtoqal?..

— Iá, aq toqal... sony bir soldat... — Táńirbergen ar jaǵyn tyńdamady. Sonan ary ne bolǵanyn onyń ózi de bilgen joq-ty. Erteńine tús aýa oıansa, bútil denesi soqqyǵa jyqqandaı. Súıek-súıegi synyp, qol-aıaǵy qozǵaltpady. Ala-bóle qos shekesi solqyldap áketip barady. Keshegi oqıǵany qansha oılasa da, esine biri túsip, biri túspedi. Esine túskeni - jas jigit siltegen úıge qaraı júgirgenin biledi. Sofynyń segiz qanat úıi... Úı aldynda turǵan áldebireý bunyń jolyn bógedi. Bul ony ıterip jiberdi de, ishke basa-kóktep kirip bardy. Kıiz úıdiń túndigin jaýyp, irgesin túsirip qoıǵan eken. Batyp bara jatqan kúnniń qyzǵylt sáýlesi úı ishiniń kóleńkesin qoıýlaı túsipti. Bul tabaldyryqtan attaı bere tórge kóz tikti. Á degende kózi túk kórmedi. Tek jıhazdy úıdiń qarakóleńke tutasqan túpki jaǵynan yrsyldaǵan áldebir yńǵaısyz, sóleket dybys estildi. Onan basqa eshteńe kózine túse qoımaǵasyn, qaı jaqqa qadam basaryn bilmeı irkilip qalǵan-dy. Súıtkenshe, ústine kirgen adamdy baıqap qalǵan áıel: «Mynashirkin qaıtedi, áı... Tur!.. Tur, bylaı», — dep áldebireýdi tómpeshteı bastady.

Táńirbergen ilgeri basty. Kórpe-tósek jaıǵan tórde, ádette sofy aǵasy namaz oqıtyn daǵdyly jerde bitimsiz birdeńe búlkildedi. Sonda ǵana qurqol ekeni esine túsip, úı ishinen birdeńe izdedi. Qolyna ilikken sol birdeńeniń ne ekenin de bilgen joq. Ne de bolsa, áıteýir, zip-zildeı bir zatty qos qoldap ustady da, álgi seleket dybys shyqqan jaqqa umtyldy. Soldat buny áli de baıqaǵan joq-ty. Ol túgil búgerlep astyna basyp alǵan áıeldiń basqa-kózge tómpeshtegenin de eleń qylǵan joq-ty. Tyrdaı jalańashtanyn alypty. Kúnge kúıgen bútil deneniń tek kún tımegen bóksesi ǵana appaq eken. Mynaý Táńirbergenge jıren sary sekildenip ketti. Tisin shyqyr-shyqyr qaırap, áýeli onyń uıyqqan ıtteı ızeńdegen bóksesine, sosyn basyna qulashtap qoıyp-qoıyp qaldy. Áıel shar etti. Saý etken jyp-jyly qannan jıirkenip, betin buryp qashyrta berdi de, qapqa tyqqan óli etteı bylq-bylq bola qalǵan jansyz deneni ústinen aýdaryp tastady. Táńirbergenge týra qaraýǵa júzi shydamaı, etegi túrilip ketken kóılegin jalma-jan tómen túsirin jatyp:

— Amansyń ba, qaınym? — dep edi.

— Jo-ǵal! — dedi bul.

Sonan ári ne bolǵanyn bilmedi. Úıge qalaı kelgeni de esinde joq. Shamasy, sirá, báıbishe súıep ákelip tósekke jatqyzǵan. Keń úıdiń oń jaǵynda aq bolyskeı kereýette jatyr. Baıaǵy sánin buzbaı, úı ishin aınaldyra kilem ustap, jerge oıýly syrmaq, tekemet tósepti. Túndigi túsirýli úı qońyr salqyn. Shilde aıynyń syrttaǵy ystyǵy sezilmeıdi.

Kóleńke bet túrýli. Sol jaq irgeden samal soǵyp, kerege túbinde qyltıǵan áldebir áljýaz kók jel astynda dir-dir etedi. Alǵashqyda baıqamaǵan-dy: birazdan soń syrtta, kıizin túrgen irgede kisi-qara otyrǵanyn ańǵardy. Daýsyn kótermeı, aqyryn kúńgir-kúńgir sóılesedi. Nasybaı atqan bireý basqalardan góri jıirek sóılep, shyrt-shyrt túkirip otyr.

— Kórińde ókirgir Kálen-aı! — dedi ol bir kezde. Bunyń aýzynan shyqqan ókinish ózgelerdiń de janyna aıazdaı batyp otyrǵan sıaqty. Bireýler kúrsindi.

— Sol soıqannyń sózine qalaı senip qaldyń?

— Bilmeımin... Jazǵan basym, qara basyp...

— Iá, ne qylasyń... Qarala-Kópte qozǵalmaı otyra bergende ǵoı...

— Já, endi bolar is boldy. Júrińder, myrza oıanǵan shyǵar.

Úı irgesinde otyrǵan kisiler shalǵaıyn qaǵyp túregele bastady. Syqyrlaýyq esikti aqyryn ashyp, ústine únsiz kirip kele jatqan myna et jaqyn aǵaıyn-týmalaryna Táńirbergen raı bermeı, júdeý óńi sýyq tartyp ala qoıdy da, irgege qaraı aýdarylyp tústi.

Aldabergen sofy men qara sur báıbishe ózderiniń sońyn ala kirgen kisilerdiń aldyna shyǵyp, jas myrza jatqan bıik tósekke jaqyndady.

— Myrza, aǵań kelip tur, — dedi báıbishe. Aldabergen sofy tamaǵyn kenedi. Keshegideı emes, búgin beti qaıtyp jýasyp qapty. Kókshýlan saqal basqan shara tabaqtaı bettiń terisi bosap, bir tún ishinde surqy qashyp eki urty solyp ketipti.

— Táńirbergenjan, tur, basyńdy kóter. Saldattar attanǵaly jatyr. Shamań kelse suranyp qal. Seniń ornyńa joldy biletin jigit taýyp bereıik, — dedi sofy.

— Tilmash arqyly janaralǵa tildestik, — dedi báıbishe.

— General qarsy emes. Ózi bilsin dep otyr, — dedi sofy. Táńirbergen syrtyn berip, teris qarap jatqan qalpy tyrp etpedi. Aldabergen sofy etjeńdi aýyr denesin ázer kóterip tur. Taspıq ustaǵan qoly salbyrap, eńsesi túsip ketken. Aıaǵynan sarsylyp ári-beri turdy. İnisiniń bul joly da bularmen tildespeıtin syńaıyn baıqaǵasyn, endi kóbine-kóp qasyndaǵylardan qysyla bastady. Qasyndaǵylar onyń qorlanyp óle jazdap turǵanyn kórmegensip, kózin jerden kótermeı turǵan-dy. Dál osy kezde syrtta úlken ábiger bastaldy. Dabyrlap sóılegen bir top attyly osylaı qaraı bettep keledi. Kesheden beri qıt etse myltyq atatyn túsi sýyq kisilerden zaly bop qalǵan ıtter úre almaı, úıge bóksesin tyǵyp qyńsylaı bastady. Táńirbergenniń júırik sary tazysy zyp etip ishke kirdi. Biraq qaıda tyǵylaryn bilmeı, dyzyǵyp qyńsylap júr edi. Bir soldat qarý-jaraǵy sartyldap kirip kelgende sary tazy zyp berip kereýet astyna kirip ketti.

— Myrza, júrgeli jatyrmyz. Kıin, — dedi de, soldat izinshe shyǵyp ketti.

Táńirbergen túregeldi. Erteden beri tús joq, óń joq úrpıisip turǵan kisilerdiń eshqaısysyna kóz salmady. Báıbishe ázirlep qoıǵan taza kıimderdi kıdi. Beti-qolyn jýdy. Áıeli kúniburyn ázirlep qoıǵan neshe túrli taǵamnyń birine qol sozbaı, tek syrly zereńde kóbigi burqyraǵan shubatty baıaǵy tórt qubylasy túgel, bolyp-tolyp turǵan baqty, bazarly kezdegideı dámin alyp, asyqpaı aqyryn ishti. Sonan soń kerege basyndaǵy qamshysyn alyp, erteden beri ózinen jaýap kútip aıaǵynan sarsylyp turǵan aǵaıyn-týmalardyń eshqaısysyna nazaryn salmastan esikke bettep bara jatyr edi, qara sur báıbishe shydamaı, shalǵaıyna jarmasyp:

— Myrza-aý... — dedi de, jasqa býlyǵyp toqtap qaldy. Táńirbergen oǵan da qaıyrylmady. Esik aldynda kóldeneńdep ustap turǵan qara jal qula aıǵyrǵa mindi. Bul kezde qara nópir qalyń qoldyń aldy kóz asyp uzap ketken eken, myrza atyn tebindi. Janushyrǵan báıbishe júgirip kep qaptaldasa bere taralǵydan ustady. Daýys sap, oıbaı salýǵa Táńirbergennen qaımyqsa da, biraq dolylyq býǵan yzaly qatyn eńirep jylap:

— Myr-za... myr-za-aý!!! — dedi.

Táńirbergen qula aıǵyrdy tebinip shaba jónelgende erteden beri qaptaldasyp kele jatqan báıbisheniń qoly taralǵydan shyǵyp ketti. Ala jónelgen attyń aǵynymen ilesip, aıaǵy annan-sannan bir tıip bardy da, etpetteı ushyp tústi.

Táńirbergen artyna qaıyrylǵan da joq. Qara daýyl soǵyp, astan-kesteńin shyǵaryp ketkendeı aýyl azan-qazan, ý-shý. Astaryndaǵy aryq-turyq mástekti tastap, baı aýyldyń quryq kórmegen kúıli attaryna mingen soldattar bylaı shyqqasyn sur dalany shańdatyp jiti júrip ketti. Aldy qara asyp uzap ketken. Qubyla bettegi qońyr jalǵa shaýyp shyqqan Táńirbergen osy arada at basyn tejep, keıingi jaqqa kóz tastap edi; arýaqty baı aýyldyń uıpa-tuıpasy shyǵypty. Ulyǵan ıt, kúńirengen daýys arasynan jas jýǵan betin alyp-salǵan qatyndardyń oıbaıy áli basylmaǵan. Aýyl mańy tipti ajarsyz. Qaı jaqqa kóz salsa da burynǵydaı keń dalanyń betkeı, bókterine syımaı shubartyp jatatyn jylqylar kórinbedi. Tek óńsheń otyn ala almaı basyn jerge salyp turǵan aryq-turyq attar. Báriniń de quıryǵyn túbinen taqap sholtıtyp kesken. Táńirbergen taqym astynda júrgisi kep shıyrshyq atyp turǵan aıǵyrdy tebinip, shaba jóneldi.

***

Túske tarta kún qatty ysydy. Shóbi kúıgen sur dalada qara-qurttaı qaptap kele jatqan kisilerdiń janynda qaptaldasyp erip kele jatqan qońyr kóleńke osy qazir tas tóbege kelgen kúnnen buǵyp, at baýyryna kirip ketken.

Sary shildeniń shop basynda yzyldaıtyn da turatyn jeli burynǵydan da góri kúshine minip alǵan. Jyndy jel bir kez qutyrynyp, at tuıaǵynan ushqan sur shańdy uıtqytyp aspan astyn shańdatyp turady da, ile-shala júrginshiniń qarsy aldynan shyǵyp, órtteı ystyq jalyn betti sharpyp ótedi. Onsyz da er ústinde shaqqa otyrǵan Táńirbergen jalyn sharpyǵanda tap bir ystyq temir qaryǵandaı jalt berip, bir qyryndap burylyp otyrady.

Qybyr-qybyr qozǵalǵan qaraqurym qoldan basqa kóz jeter jerde kóńil bóler tiri jándik joq. Jortqan ań, ushqan qus - bári-bári mı aınalǵan ystyqtan jan saqtaıtyn pana tappaı tyǵylyp qalǵandaı. Aqshıliden shyqqaly Táńirbergen bir jalǵyz torǵaıdy kórdi. O da qatalap shóldepti. Boz kóde túbinde buǵyp jatyr eken. Kishkentaı aýzyn jelge ashyp, ókpesin yrs-yrs soǵady. Ústine kelgen attylyny kórse de, ushqysy kelmeı, tarynyń túıirindeı kózi jaýtańdap, baýyrymen jyljyp boz kódege tyǵyla tústi.

Táńirbergen ań shyt oramalmen aýzyn baılap alǵan. Taǵy biraz júrgesin ilbip basqan áskerdiń aldyńǵy leginde bara jatqan kisilerdiń ilgergi jaǵynda, tý-tý sonaý kók munar arasynda bulyńdap taýlar kórindi. Keń jazyqta dara-dara oqshaýlanǵan taýlar. Jas myrza mynalardy jazbaı tanyp keledi. Anaý Syrǵaqty. Anaý Uıaoba. Myna bireý Andreı shoqy. Al, sonaý áregirekte, kók munar arasynda buldyraǵan Botash! Mynaý Bel-Aran, Besshoqy. Qalyń munar arasynan qylań bergen ánebir kishiregi - Jetimqara. Ejelden bergi atameken. Kindik qan tamǵan jer. Adyra qalǵyr, týǵan jer ǵoı bunyń bári! İzsiz ótip jatqan qaıran tirliktiń neler zamannan bergi tilsiz aıǵaǵy.

Besshoqy, Botash, Bel-Aran,

Turǵanyn qarash munartyp.

Arzyǵul, Kereı bir taban,

Jatqanyn qarash shubartyp.

Táńirbergen demi jetpeı bara jatqan soń tizgin ustaǵan qolymen attyń shoqtyǵyn tirep, kók bas erdiń qasyna keýdesimen jyǵylyp etpettep jatyp aldy. İshi-baýyry órtenip barady. Ózin qansha ustaıyn dese de, osydan artyqqa dármeni jetpedi. Kózine quıylyp ketken ystyq jas pen ishten urǵan ashshy óksik yqtıar-erkine qaratpaı, ıegi kemseńdep barady. Bári qurydy. Bári bitti. Soǵan kózi ábden jetti. Úmit qyrqyldy. İrgesin aldyrmaı kelgen aýyl-aımaq, aǵaıyn-týmanyń sıqy anaý. Óziniń de saýdasy bitti. Kóp uzamaı inisiniń de basyna qara kún týatynyna kúmandanbady. Túk qyzyǵy qalmaǵan dúnıede kisi qımaıtyn ne qaldy? Ómir boıy ólip-tirilip jıǵan dúnıe-múlik dál qazir oıyna kirip te shyqqan joq. Osy qazir, ol tek azdy-kóp tirlik keshken adyra qalǵyr myna týǵan jerdiń qulazyǵan dalasy men qańqıǵan taýlaryn kergen saıyn qusaly júrek qars aırylyp, at ústinde shaıqalaqtap qulaı jazdap keledi. «Jol da kisini qajytty. Sonan bolar» dep oılady. Solaı bolsa, solaı da shyǵar. Áıteýir, Aqshıliden shyqqannan beri eki kúngi júris attarǵa da, adamdarǵa da qatty batty. Ásirese, toǵyn baspaı mingen baı aýyldyń attary shilde aıynyń shyjǵyrǵan ystyǵynda qyzyl maıy shyqty. Jaz boıy jan adam minbegen isik ókpe semiz attar tez barlyǵyp, aıaǵyn basa almaı yrsyldap qaldy. Dalıǵan kól-kósir dalada ár jer, ár jerden boı kóterip, kók munarda qalqyǵan myjyraıǵan japyryq taýlar álginde jaqyn kóringen sıaqtanyp tursa da, júre bastaǵanda jýyq arada jetkizbedi. Tek kún keshtete qalyń qoldyń aldy áreń degende Bel-Arannyń kezine ilikti.

General Chernov oq boıy alda. Táńirbergen onyń sońyna ergen az ǵana toptyń ishinde keledi. Jol boıy bu da jumǵan aýzyn ashpady. Kerek dese, aýyldan shyǵa bergende artynan qýyp jetken atqosshy jigit Aqıkózge de tildespeı sazaryp alǵan.

General Chernov Bel-Arannyń kezine tasyrlatyp shyǵa kelgende bútil kúnshyǵys betti tutas alyp jatqan uly teńiz jaltyrap qoıa berdi. Shól qınap kele jatqan attar sýdy kórgende sýlyǵyn shaınap, oqyrana umtyldy. Táńirbergen qarystyryp ustaǵan qos tizgindi jibermeı, at basyn Aqbaýyrǵa burdy.

— Tama-sha! — dedi Chernov. Ol áýeli Bel-Aranǵa, sosyn kún astynda jaltyraǵan kók teńizge, sonan soń ǵana ıek sozym jerde shubartqan shaǵyl qum Aqbaýyrǵa qarap: — Myrza, — den Táńirbergenge buryldy. — Bul arada tushshy sý bar ma?

— Bar.

— Endeshe, búgin osy araǵa toqtaımyz. Bir kún demalamyz. El bar ma?

Bularǵa balyqshylar aýlyn aıtqysy kelmegen Táńirbergen esitpegen syńaı tanytyp úndemep edi. Áshıinde bundaıda basqanyń kóńil-kúıimen qatty eseptesetin sypaıy general áldenege osy arada Táńirbergenge qadala qarap, álgi suraǵyn qaıtalap: «Aýyl bar ma?» degesin, bu da moıyn bura almady. «Aýyl bar», — dedi de, atyn tebinip ilgeri júrip ketti. Myna jaqta onyń ońashalanǵanyn kútip turǵan podpolkovnık Fedorov ta atyn tebinip buǵan qatarlasa berdi.

— Myrza, mynaý bir tanys jer sekildi ǵoı?

— Múmkin...

— Bul qaı jer?

— Yldıdaǵy ana qum — Aqbaýyr.

— Ak-k...

— Myna qara jota — Bel-Aran.

— Bıl... Túh, saıtan alǵyr. Tiliń de kelmeıdi. Biraq tanys jer sıaqty.

— Tanısyń. Baıaǵyda osy arada seniń ákeńniń promsoly bolǵan.

Súıdedi de, Táńirbergen: «Qaıtereken?..» degendeı Fedorovtan kózin aıyrmaı baǵyp qaldy. Fedorov úndemedi. Astynda uzyn kók at. Kesheli-búgin tarlan taqymynan bosap, qosarda bos kele jatqan.

Bul ózi Sekseýil stansasynyń bet aldyndaǵy Tebirenbes taýynyń káýkıgen qara tumsyǵy astynda jalǵyz úı otyrǵan kedeıleý jigittiń báıgege qosyp júrgen aty edi. Birer kún buryn Tebirenbes taýynyń syrtyndaǵy jazyqtyqtan kıik qýyp, qan sorpasy shyqqan atty otqa jibermeı, beldeýge baılap qoıǵan-dy. Eleń-alańda aýyl ústine saý etip ásker qulaǵanda bular shyrt uıqyda bolatyn. At tuıaǵynyń dúbirinen oıanǵan jigit kóılek-dambalshań syrtqa júgirin shyqsa, ań ofıser tarlandy beldeýden sheship jatyr eken.

Osy at Fedorovqa salǵan jerden unaǵan-dy. Qýsa jetip, qashsa qutqaratyn júırik atty ol ekitalaı kúnge saqtap, Aqshıliden shyqqaly qosarǵa alyp kele jatqan-dy.

Jańaǵydan keıin Táńirbergen onan birazǵa deıin kóz qıyǵyn almady. Biraq ózin ustaı biletin neme syr aldyrmaı, únsiz sazaryp alǵan. Qaıdaǵy bir kırgız-qaısaqtyń qolynan qaza tapqan ákesi sorlyny aıady ma, joq pa, belgisiz, tek onyń kózi tiride jazǵan hattary esine túsken edi. Buǵan qaldyrǵan muranyń sıqy — teńiz jaǵasyndaǵy eki-úsh úı men túıe qoradaı keń labaz. Bolyp bolǵany sol-aq. Al, buǵan jazǵan hattyń bárinde de: «Qudaıǵa shúkir,— deıtin ákesi. — Jaǵdaıym jaqsy. Promsolym jyldan jylǵa qanatyn jaıyp, ózim de baıyp jatyrmyn. Azıattar aldymda qurdaı jorǵalaıdy».

Áke baılyǵynyń sıqyn torgke salǵanda kórdi. Al, kózi tiride azıattar aldynda qurdaı jorǵalady ma, joq pa, ony Qudaı biledi. Al, qaza tapqasyn kúl shyqqandaı, aıdalada qus sańǵyp tastaǵan tóbege bir ózin jalǵyz jer legend eri aqıqat. Qabir basyna shanyshqan aǵash kres te balyqshy aýyldyń qotyr túıeleri súıkenip, bir jambasyna qısaıyp turdy da, aqyrynda esebin taýyp o da qulady. Sonan beri jalańash tóbe basyndaǵy jalǵyz qabirdiń topyraǵyn jel úrlep-úrlep, Qudaı biledi, qazir jermen-jeksen bop tıpyldanyp qalǵan bolar-aý.

Osyǵan deıin qamshy salǵyzbaı kelgen at kenet osqyryp, yǵysyp artyna sheginip qalǵanda Fedorov qolynan túsip bara jatqan tizgindi áp-sátte ýysyna jıyp ala qoıdy. Eńsesin tiktep, at úrikken jaqqa qarap edi, álde bir qystaýǵa kepti. Qarsy aldynda esik-terezesin sýyryp áketken ıesiz qystaý úńireıip tur eken.

— Týh, saıtan alǵyr, — dep, nege yza bolǵanyn ózi de bilmegen Fedorov qasyndaǵylardyń arasynan áldekimdi izdedi.

Anadaı jerde bir top soldat Táńirbergendi qaýmalap ortaǵa alypty. Yzaly jandar ony tirileı tútip jeıtindeı qamshylaryn úıirip jatyr eken. Biraq myrzanyń miz baǵatyn túri joq. Qara zegiren beshpettiń syrtynan kıgen boz shekpenniń óńirin aıqara ashyp tastap qannen-qapersiz jaıbaraqat tur eken. Fedorov izdegen kisisin kórgenge qýanyp ketti. Jolynda turǵandardy qamshymen jasqap kımelep keldi de, Táńirbergenge at tumsyǵyn tireı toqtady.

— Qudyq qaıda?

Bir janǵa kóz salmaı, syrtyn berip turǵan myrza buǵan da burylmady. Qany qaınap qalsh-qalsh etken Fedorovtyń qoly qylyshqa jarmasty. Biraq ol qynaptan sýyram degenshe myna jaqtan atyn kımeletip Aqıkóz jigit jetti.

— Taqsyr... taq-syr...

Jurt nazary buǵan aýdy. Fedorov jarq etkizip sýyryp alǵan qylyshtyń ushyn qynapta ustap tur.

— Taqsyr!.. Taqsyr, myrza aldap turǵan joq. Bul bizdiń aýyldyń qystaýy. On shaqty qudyq bolatyn. Qyrýar maldy sýarǵanda sýy ortaımaıtyn...

— Vresh, gad. Bul bizdi Araldan shyqqaly aldap keledi.

— Joq, joq, taqsyr. Alla atymen ant etem. On shaqty qudyq bolatyn...

— Ah, ty, kosoglazyı holýı! Ol qudyqtar qaıda?

— Balyqshylar kómip tastaǵan.

— Balyqshylar?

— Iá, taqsyr, balyqshylar. Aqtar... Aqtar kele jatyr degesin ádeıi istep otyr.

— Balyq-shy-lar? — dedi Fedorov.

— Iá, taqsyr, balyqshylar. Ana jyly... Ana jyly ákeńdi óltirgen kisiler. Ózderi osy aradan onsha qashyq emes.

Fedorov atyn tebinip qaldy. Soldattar da attaryn dereý qozǵap, Fedorovtyń sońynan shaba jóneldi. Qara jerge tıgen kóp tuıaq jym-jyrt dalany dúbirletip, kózdi ashyp-jumǵansha balyqshylar aýylynyń jelke jaǵyndaǵy qońyr tóbege shaýyp shyqty. Qara jardyń ushar basynda jypyrlaǵan jerqazbalar qańyrap bos qapty. Tiri bir jan kózge túspedi. Tek sonaý kók teńizdiń órinde jelken kótergen kep qaıyq betin alysqa buryp kóz ushynda ketip barady eken.

— Órteńder! — dedi Fedorov.

Úı bolǵan úıdiń janynda úıýli jatqan otyn laýlap ala jóneldi. Esik-terezeler pyshyr-pyshyr janyp, úılerdiń tóbesi áp-sátte opyr-topyr ortasyna qulap jatqan ústine general Chernov ta kelip jetti.

— Podpolkovnık myrza, bunyńdy maquldamaımyn. — Fedorov kóz ushynda kók teńizdi órleı júzip bara jatqan jelkendi qaıyqtardan nazaryn aýdarmaı tura berdi.

***

Sol kúni túnniń bir ýaǵyna deıin polk-polk, batalón-batalon, eskadron-eskadron bop keıingi jaqtan quıylyp kelip jatqan áskerde qısap bolǵan joq-ty. Qatalap shóldegen attar terin basyp sýytqansha shydamaı, kele sala teńizge bas qoıyp jatty. Qaısybir at keship baryp, tereńirek jerdiń tunyǵynan ishti. Soldattar shań-shań kıimimen teńizge gúmp berip qoıyp ketti.

Erteńine bular kesh oıandy. Táńirbergen sheshinbeı, astyna jaıǵan aq toqymǵa qısaıa ketken-di. Teńiz betten soqqan qońyr samal astynda qybyr etpeı qatyp qalǵan eken. Jaǵalaýdyń túngi dymqyly bular turam degenshe keýip te úlgerdi. Jel kóterilgen. Uly teńiz ókirip, úıdeı-úıdeı tolqyndar ereýildep boı kórsete bastaǵan.

Chernov áldeqashan oıanǵan-dy. Bular turam degenshe ol aq arǵymaq ústinde aınala tóńirekke barlaı qarap tur eken. Táńirbergen de jel yǵynda jalpyldaǵan shalǵaıyn jıyp, óńirin qaýsyrynyp aldy da, tusap jibergen atyna aıańdady. Qara jal aıǵyr uzamapty.

Qaraqurym áskerdiń aldy aqyryn qozǵalyp, qyrǵa bet alyp shyǵa bergende, teńiz jaǵasynyń esirik jeli qutyrynyp ketti. Shań kóterildi. Tolqyn basy aǵardy. Jaǵalaýdyń seldir suıyq qamysy jel astynda sýyldap shaıqala bastady. Táńirbergen kún jaýar dep oılap edi: alǵashqyda bolar-bolmas sirkirep ótken sirke jaýyn bir sátte bý bop ushyp ta úlgirdi. Sonan keıin-aq, shilde aıynyń ystyq aýasy adam boıyn aýyrlatyp, kir jaıǵan úıdiń ıisindeı qapyryqtana bastady...

Ashshy sý ishken attar yrsyldap, aıaǵyn áreń alyp keledi. Táńirbergen aýyldan ere shyqqan atqosshy jigitten kóz jazyp qaldy. Bel-Arannan uzap, bylaıyraq shyqqasyn qysta da, jazda da qulazyp jatatyn elsiz dalaǵa qalyńdap kire tústi. Bir kezde bulardyń aldynan tiske tıer qyltanaǵy joq qyzǵylt tastaq dala bastaldy. Osydan bylaı qaraǵan jol, sonan qashan Qaraqalpaq jerine jetkenshe, qus ushpaıtyn qý dala. Bul jaqtyń jolyn Táńirbergen tinti bilmeıtin. Tek kónekóz shaldardyń aıtýyna qaraǵanda, kesse qan tambaı bezeretin de jatatyn osy myna dalada jylda-jylda qazaq aýylyn shaýyp, yrǵap-jyrǵap qaıtatyn Jóneýit hannyń basmashylary men balyqshy aýyldyń Qońyrat, Shymbaıǵa astyqqa baryp qaıtatyn jaýjúrek jigitteri ǵana biletin jalǵyz-jarym qudyq bolatyn kórinedi. Ras bolsa, uly teńizge minbelep tónip turǵan sol kók qatpar shyńnyń keıbir shatqaly men ury jymdarynda tas túbin tesip, shymyrlap shyǵyp jatatyn tis syndyrǵandaı muzdaı bulaq ushyrasady deıdi. Biraq bular qansha júrgende de qulazyǵan myna meńireý daladan tirlik izi baıqalmady. Aral teńiziniń bul beti tik jar. Alda áli de sonay Tamaq-Qoradan ári qaraı bastalatyn Qasqa-Jol, Qara-Tamaq, Qoıan-Qulaq, Qos-Qulaqtyń qıyn asýlary jatyr. Tıtyǵy quryǵan áskerde budan artyq jan sozatyn shama da qalǵan joq-ty.

General Chernov tiri arýaqtaı. Bel-Arannan beri shyqqaly kún-tún qatqan júriste onyń ózi de, aty da boldyrdy. Soǵan qaramastan áli de dinine berik. Erteden qara keshke shaqyraıǵan kún astynda jurttan oq boıy ozǵyndap, qazyqtaı qaqshıady da otyrady. Jaǵy qýarǵan qý súıek bet qan-qara, tútigip ketken. Jyra-saıda, tóbe-tóbeniń astynda yńyrsyp qalyp jatqan soldattarǵa da bir qaıyrylǵan joq. Endigi dedigi: qolda qalǵan kisilerdi qaraqalpaq pen qazaq jeriniń shekarasyna jetkizý. Aǵylshyn generaly ýádesinde tursa, sol araǵa ar jaqtan ataman Felıshev pen aq ofıser Safar bulardy azyq-túlikpen kútip alýǵa tıis.

Buǵan biraq Táńirbergen senbedi. Ekijúzdi adam túgil, tap osy qazir ol kóktegi Qudaıǵa da sengen joq-ty. Oǵan salsań, bireýge bireýdiń jany ashıly eken. Bahymy túsedi eken, et baýyry eljirep aıaıdy eken deý — aqymaqshylyq. Ondaılar ne aqyl-esi kem, aqymaq nemese qolynan túk kelmeıtin, dármensiz shermendeler. Óz basy osy qazir eshteńege senbeıdi de, dámelenbeıdi de. Adyra qalǵan ómir. Aldamshy jalǵan. Óńsheń ekijúzdi, opasyz, kólgirler men ımansyzdar dáýirlep, adamzattyń kóz jasy men qanyna kerelegen túkke turmaıtyn dúnıe!

Já, basqa basqa bolsyn. Al, qane, sen... Sen óziń she? Keshe qudiretiń júrip turǵanda sen óziń ne istediń? Alysty bylaı qoıǵanda qasyńdaǵy qoqsyńa qaıttiń? Aǵaıyn ishinde áliń jetkendi saýyrlap qýyp júrip talamadyń ba? Búgin ǵoı, bastan baq taıyp, boıdan qaırat, bilekten kúsh ketip, aıbat pen aıbardan aıyrylǵasyn jetim baladaı jaýtańdap qalǵanyń. Báse... Báse de... Keshe soldattar ózge emes, óz aýlyńdy talap, aıaqtaǵy asyńdy tartyp iship, astyńdaǵy atty aýdaryp minip, qyz-kelinshekterińdi zorlap jatqanda sonshama soraqy sumdyqtyń bárin kóre-bile tura qol qata aldyń ba? Mynalar qolyna túskende balyqshylardy da aıar ma edi? Kimdi kim aıap edi? Arǵy-bergi zamanda adam adamdy aıady ma, sirá?

— Osy araǵa toqtaımyz!

Táńirbergen basyn kóterip aldy. Jazǵy kún talaýrap batyp bara jatty. Qolda qalǵan áskerdiń aldy Qasqa-Jol, Qara-Tamaq asýyna jetipti. Áli quryǵan kisiler jetken jerge jyǵyla-jyǵyla ketti.

Táńirbergen de at arqasynan alǵan kók qasqa erge basyn salyp, shalqalap jata ketti. Kózine uıqy oralmady. Juldyzdar jypyrlaǵan aspanǵa beıjaı kóz tigip jatyp, osynaý qyzyǵy taýsylǵan adyra qalǵyr dúnıede óziniń bary-joǵyn da sezbegen sulyq qalpy. Súıtip jatyp uıyqtap ketken eken, aıqaı-shýdan oıandy. Aısyz tún tastaı qarańǵy, kózge túrtse kórgisiz. Táńirbergen oıanǵan boıda ne bop, ne qoıǵanyn bilmedi. Apalaq-qupalaq atyp turyp jatqan kisiler de ne bolyp, ne qoıǵanyn bilmeıtin sıaqty. Túkke túsinbese de, myltyqqa jarmasyp, betaldy qula túzge tasyrlatyp oqatyp, abyr-sabyr. Áldekim áldebireýlerge aıqaılap, áldeqaıda júgirip barady. Jantalasyp, uıqy-tuıqysy shyqqandardyń arasynda ıyǵyndaǵy shekpen ıininen túsip, beı-jaı turǵan jalǵyz Táńirbergen. Osy qazir oǵan báribir. Atsa da, assa da meıli. Bárine kóngen, bárine peıil.

Álgi abyr-sabyr aıańsydy. Sóıtse, tún jamylǵan bireýler bulardyń qańtaryp qoıǵan attaryn qýyp áketipti. İshinde general Chernovtyń aq arǵymaǵy. Podpolkovnık Fedorovtyń tarlany. Táńirbergenniń qara jal qula aıǵyry bar.

Táńirbergen kók qasqa erge quıryǵyn basyp otyra ketti. Uıqysy qanbaǵan. Basy zildeı. Ózine salsa osy araǵa qısaıyp jata ketkisi kep tur. Onan basqa eshteńe basyna kirgen joq. Tirlikte jaqsylyqqa da, jamandyqqa da toıǵany sonsha, jaý qýyp áketken álgi jylqylar mıyna kirip te shyqpady. Tek bir kermek ashshy dom aýzyn qýyryp bara jatqasyn, óz-ózinen tyjyrynyp tur. Osy turǵanda Kálenge dán yrza. Abzaly — jaýlaspa. Jaýlasqan ekensiń, aıanatyn ne bar, shamań kelse, jaýyńdy jerge tyqqansha tynshyma.

Kálenniń ornynda bolsa bu da osy laı ister edi. Araldan shyqqaly bular shekken bar azap, bular tartqan bar-bar taýqymettiń bári sodan. Bulardyń jolynda otyrǵan aýyldarǵa aldyn ala habar berip, qudyqtardy kómip, shól dalada soldattardy qyrǵan sol. Túý-túý Qarala-Kópte otyrǵan bunyń aýylyn aldap-sýlap, aqtardyń júrer jolyna kóshirip ákelip arandatqan da sol. Attardy qýyp áketken basqa eshkim emes, buny da istegen Kálen. Iá, sol! Sonyń ózi! Bul biraq onyń zulymdyǵyn asyrǵan zymıandyǵyna zyǵyry qaınap turǵan joq. Zyǵyry qaınap qaıtsin?.. Bu da adamnyń adamǵa ejelden beri istep kele jatqan kóp qıanatynyń biri. Bizden burynǵylar da súıtken. Bizden keıingiler de súıtedi. Biz de solardyń istegenin istep, birimizden-birimiz jaýyzdyqty, zulymdyqty, qaıyrymsyz qataldyqty asyryp jatyrmyz. Ań bol, adam bol, sol ana Abyl, Qabyl zamanynan, Laýqyl ǵalamynan bermen qaraı kúshtiniń álsizge istep kele jatqan qanǵa sińgen qashanǵy qasıeti. Adam balasy júrip ótken izdiń bárinde josylyp qap jatyr.

Myrza kóz qıyǵyn generalǵa tastap edi. Myna jaǵdaıatqa onyń da ımany selt ete qoımapty, tipti jaıbaraqat. Aldyna ákep tosqan atqa minbedi. Qolyna taıaq aldy. Taıaqtyń yńǵaıly basynan ustady da, jón tappaı ıirilip qalǵan áskerdi bastap alǵa túse berdi. Táńirbergen táltirektep bir-eki basty da toqtady. Sońynda qalyp bara jatqan kók bas erge janary sónip ketken kózin sap turdy da, tastaq jerdi topyrlap basqan jaıaý kisilerdiń arasynda ilbip kete bardy. Qazir oǵan attyń da, jaıaýdyń da báribir edi. «Maǵan báribir» dedi osy oıdy ózi de quptap.

Súlderin súıretken kisiler kún keshtete Qasqa-Jol, Qara-Tamaqtan áreń asty. Kóp adam ere almaı keıinde qaldy. Áli quryǵan kisiler jol boıy besten, onnan qalyp jatyr. Táńirbergen olarǵa qaramaýǵa tyrysty. Qazir bu da álsiredi. Anadan týǵaly jaıaý júrip kórmegen sorly basy qarǵa adym jer muń bolyp, kezinde bir qara berip tikkizgen adyra qalǵyr etiktiń shońqaıma bıik taqasy basqyzbaı shoınańdap keledi. Iyǵynan sypyrylyp túse bergen soń úılengen jyly Aqbala boz taılaqtyń júninen ózi ıirip, ózi toqyp, qara beren maqpalmen jarasyn ádiptep tikken shekpendi de tastap ketken-di. Qazir boıynda qalǵan jalǵyz lypa qara zegren beshpet. O da alqam-salqam. Óńir túımeleri úzilgen. Shamaly júrgesin qara etikti de sheship, jol jıegine qaldyryp ketti. Kún kózinde qaınaǵan shoqtaı ystyq topyraq tabanyn kúıdirip barady. General Chernovtan kóz úzip qaldy. «O, Qudaı-ı!..» — dedi myrza. Ar jaǵynan dybys shyqpaı, qur qyryldady. Aıaǵyn ilgeri basqysy kelse de, denesin bıleı almaı, teńselip turdy da, joǵary qarady. Qara qustar burynǵydan da kóbeıip ketipti. Táńirbergen tula boıynan qarý izdep taba almady. Já, quzǵyn az ba?! Qaısybirin qurtasyń?.. Bulardy torýyldap ushyp júrgen quzǵyndardyń ar jaǵynda, sonaý zaharda shalqalap jatyp alǵan móp-móldir kók aspanǵa da, sol aspanda keshe qara daýyl tútip doda-dodasy shyqqan bulttyń silimtigine de bul dendep yqylas qoımaı, súlesoq, enjar kóz sap turǵan-dy. Kenet shoshyp oıanǵandaı boldy. Aspan álgiden de góri qashyqtap, syryn ishine búkken jumbaq dúnıe sıaqtanyp edi. Iá, aspan... Myna aspannan ózi buryn-soń baıqamaǵan múlde oqshaý, tosyn qubylys ańǵarǵandaı. «O, Jasaǵan! — dedi ishinen. — O, Jasaǵan! İshi tar, qyzǵanshaq kisilerge ne joryq?! Bir-birimen olar qaıtip qyrqyspasyn?! Sen myna... Myna aspanǵa qarash! Aspan ekesh aspanda da tynym joq eken ǵoı. Bult pen jel qysqa kúnde qyryq jaǵalasyp, uıqy-tuıqy maıdandasady da jatady. Kún sonda týady. Aı sonda batyp, tún men kún birin-biri kezek jeńedi. Aı men kún batqan saıyn qaı pende mezgilsiz sóngen úmitin kórgendeı kóńil muńdanady. Sen tek jer betindegi tirliktiń bunymen taýsylmasyn, túnniń artynda kún baryn, qýanysh pen renish aralas júretin jáne bir jaryq kún jer betine qaıta kep, erteń taǵy da migersiz ómir bastalatynyna senesiń. A-a?! Senesiń be? Men senem be? Ana general sene me? Myna sorly soldattar sene me?

Táńirbergen táltirektep ketti. Mıy aınalyp, kózi qaraýytyp, tap jańa kórip turǵan kóz aldyndaǵy dúnıe qapelimde kómeskilenip buldyrap barady. Tilersekten bastalǵan diril búkil tula boıyna tarap, áli quryp turdy da, ilgeri bir basty da toqtady. Teńselip tur. Endi kóre qal, bulardy torýyldap ushyp júrgen quzǵyndardyń joly bolady! Iá, joly bolady...

Táńirbergen aıaǵyn annan-sannan bir basyp, esik pen tórdeı jerge bardy da qalt tura qaldy. Kózi qaraýytty. Basy aınaldy. Endi qaıda qadam basaryn bilmeı tur edi. Kózin tiregen qarańǵy túnek kenet jalqyndap qyzaryp ketti. Bul ne-e? Órt...? Órt pe? Dúnıeni órt aldy ma? «Iá, súıtti» degendeı, órt lebindeı ystyq jalyn betin sharpydy. Bul betin alyp qashyp edi, jalt burylǵan jaqtan — álgi qyzyl jalyn arasynan bolymsyz bir tulǵa qarańdady. Bul soǵan kózin tigip edi, jańaǵy qarańdaǵan birte-birte bermen jaqyndap, adam beınesine endi. Kim de bolsa órtke qarsy júgirgen esalań bireý. Oı, bıshara... Toq-ta-a!.. Eı, eı, mynaý tanys bireý ǵoı? Iá, tanys... Iá, tanydy. Dál ózi! Táńirbergen inisiniń aqylǵa syımaıtyn oǵash qylyǵyna túsinbeı, tańdanyp turdy da, kenet qarqyldap kúldi. Ha-ha! O, sorly... Esalań... Esi durys kisi ústine kelgen órtti qarsy júgirip óshire me? Ha-ha-ha!

Jas myrza esin jıdy. Sáptiregen esirik sana qaıta oralyp, osynaý tas tóbedegi ushy-qıyrsyz kók aspan men jarqyraǵan kúnniń báz baıaǵysha móldirep turǵanyn kórdi. Tek álsiz býyn qattyraq qaltyrap, denesin bıleı almaı tolyqsyp, teńselip ketip turǵan-dy. Álgi tas tóbedegi kól-kósir aspan men aıaq astynda aq shańdaǵy shyǵyp jatqan jer bunyń ózimen birge teńselip shaıqala ma? Shaıqalǵan aspan keıde ana shalǵaıy, keıde myna shalǵaıy jerge soǵyp, qaıqań etip qaıta kóterilip kete me, qalaı? Basy aınala ma? Kókte repetsiz iri qustar álgiden de góri kóbeıip, qanatyn ústi-ústine dalp-dalp qaǵady. Qustardyń arǵy jaǵynda tuńǵıyq kók aspan móldireıdi. Adam balasynyń naqaq tógilgen qany men kóz jasyna kerelep, qatalap ólip bara jatqan kisige bir jutym sý tatyrmaı bezeretin de jatatyn myna bezbúırek jerge qaraǵanda, asyly... Asyly bar-aý, myna aspan... on segiz myń ǵalamnyń ústine úı kótergendeı myna aspannyń rahymy men ádildiginde shek joq. A-a?.. Solaı ma? Shyn... Shyn solaıma? Barshaǵa birdeı ádil me? Maǵan istegeni... mynalarǵa istegeni ádildik pe?

Jas myrza aspanǵa qaıta qarady. Shańqaı aspan shalqalap jatyp apty. Sonaý zaharda jarqyraıdy. Qubyla bet batar kúnniń sońǵy qan kúreń qyzyl sáýlesimen alaýlap tur.

O, Jasaǵan... O, Jappar Ie!.. Kesse qan tambaı bezeretin de jatatyn adyra qalǵyr qara jerge qaraǵanda, myna aspan... Aspannyń ádil bolmaýy múmkin emes. «Joq-q. Aspan ádil, ádil!.. Ádil!» dep ol osynaý opasyz sum jalǵannan kesh baıqaǵan pushaıman bir syryn jahanǵa aıqaılap turyp jar salǵysy kep edi. Oǵan biraq shamasy kelmedi. Bul kezde ol bar daýystan jurdaı bop aıyrylǵan edi.

TÚSİNİK

«Qan men ter» trılogıasynyń eń alǵashqy kitaby «Ymyrt» degen atpen 1961 jyly, 2-kitaby «Sergeldeń» degen atpen 1964 jyly, 3-kitaby «Kúıreý» degen atpen 1970 jyly jeke-jeke kitaptar bolyp baspadan shyqqan bolatyn.

M.Áýezovtiń ózi kózi tirisinde úlken úmit artqan sanaýly shákirtteriniń biri Á. Nurpeıisovtiń osy shyǵarmasy Keńes dáýiri tusynda qazaq sóz óneriniń enshisine aınalǵan roman janrynyń eń iri týyndylardyń biri retinde baǵalandy. Sol baǵa jazýshyny 1974 jyly KSRO Memlekettik syılyǵynyń ıegeri atandyrdy. Osydan keıin-aq romannyń halyqaralyq deńgeıdegi baǵy janyp júre berdi.

1976 jyly úsh kitap biriktirilip, osy atpen trılogıa retinde «Jazýshy» baspasynan qaıta shyqty. Jazýshynyń ózindik kredosy bolýy kerek — ár basylym burynǵy basylymdarǵa qaraǵanda eleýli ózgertýler men tolyqtyrýlarǵa ushyrap otyrady. Alǵashqy basylymǵa qaraǵanda ekinshi basylymda osyndaı ózgeristerdi baıqasaq, al 1981 jylǵy basylymda tipti jańa ózgeristerdi baıqaýǵa bolady. Mysaly, burynǵy basylymdarda kóbirek oryn alatyn soǵys kórinisteri azaıǵan. Keıbir basqa da qurylymdyq ózgerister men jańalyqtar kezdesedi. Táńirbergen, Elaman obrazdaryna tán birsypyra boıaýlar da, olardyń sóıleý tiline tán erekshelikter de birshama ózgeristerge ushyraǵan.

Avtorlyq sóz qoldanystarǵa, stılge tán ózgeristerdi de baıqaýǵa bolady. Jańa basylym, ásirese osy baspaǵa usynylyp otyrǵan mátin kóp sózdilikten, oqıǵany baıandaý kezinde qazbalap túsindirýden birshama arylǵan tárizdi. Iaǵnı, avtor shyǵarma týǵan kezeń qoltańbasyndaı kórinetin zamany ótken taptaýryn keńestik ıdeologıalyq shtamp belgilerinen de bas tartý jón dep sanaǵany baıqalady.

Á. Nurpeıisovti óz óner gúlzarynyń, óz óner baǵynyń ónegeli qojaıynymen teńeýge bolady. Ol óz «súıiktilerin» álde-qaıdan jel aıdap ákelgen áli japyraqtan da, topyraq astyna baıqaýsyz túsken basy artyq tal-butadan da kóziniń qarashyǵyndaı qorǵaýdy murat tutady. Qajet degen jerinde odan ári kórkeıtip, jasandyra túsýge de beıil. Oǵan sharshamaıdy da, jalyqpaıdy da. Qaıta lázzat alady. Sondyqtan da onyń «osy basylymǵa qatty-aq qolym tıdi. Tipti, kóp óńdedim. Biraq taǵy qarasam, taǵy da ózgerister engizetin tárizdimin» degen shyǵarmashylyq kóńil kúıin de túsin tústeýge ábden bolady.

«Qan men ter» — sımvoldyq ataý. Qan — ómir, bıik múddeler jolyndaǵy kúres sımvoly. Ter — tirshilik, kónbis beınetkerlik pen úzilmes úmit sımvoly. Qazaq jurtynyń bir órkenıettik bolmystan ekinshi órkenıettik bolmysqa bet burý, bir saıası-áleýmettik formasıadan ekinshi saıası-áleýmettik formasıaǵa aýysý saǵatyn beıneleýge arnalǵan týyndynyń bar mazmuny men máni osy eki sózben-aq sátti berilip tur.

Shyǵarmada jıyrmasynshy ǵasyr basyndaǵy qazaq dalasynyń aqıqaty, qalypty tirshiligi adamdar arasyndaǵy qym-qıǵash qarym-qatynastar arqyly — súıispenshilik pen baqtalastyq, izgilik pen surqıalyq, salıqalyq pen satqyndyq, adaldyq pen kólgirlik tárizdi adamı qasıetterdiń sharpysýymen astasyp beriledi.

Jazýshy keıipker arqyly sóıleıdi, solar arqyly óz sheberligin pash etedi. Jazýshy qalamynan týyndaǵan alańǵasar, ápende, istegen isiniń, sóziniń turlaýy joq Sýdyr Ahmet, minezi ala quıyn, sózi tóbeden túskendeı, aqyly kelte Qaraqatyn — naǵyz halyq arasynan shyqqan zergerlik úlgilerge jatady.

Osylardyń ortasynda, osylardyń árqaısysymen tyǵyz baılanysta bola otyryp shoqtyǵy bıik kórinetin — shyǵarmanyń altyn tinine aınalǵan úsh beıne — Elaman, Aqbala, Táńirbergen obrazdary. Bul úsh keıipker arasyndaǵy mahabbat taǵdyry shyǵarmanyń bar júgin kóterip turǵan negizgi ustyn. Basqa taqyryptyń jelilerdiń bári soǵan qatysty órbigen bulaqtar.

Aral boıyndaǵy qarapaıym balyqshy aýyldyń buıyǵy tirshiligin buzǵan zamana daýylynyń qańbaǵyna aınalǵan úsh birdeı taǵdyrdyń qasiret-qaıǵysy bolyp órilgen sezim stıhıasy qazaq oqyrmanyna tanys dástúrli áserden kóp bólek.

Romannyń sońǵy betin japqanda ýaqıǵa bitkendeı áser qaldyrmaıdy. Elamannyń jaý qolynan qaza tapqany bolmasa Aqbala men Qudaıbergen sahnadan shyqpaǵan kúıi qalady. Roman sońynda bar daýysynan aırylǵan, soraqy zorlyqtan qansyraǵan aýylynyń ortasynda jany ólip, júregi qan jylap turǵan Táńirbergendi kóremiz.

Mine, roman sońynda avtordyń aldyna qoıǵan maqsaty oryndalyp, halyq aldyndaǵy paryzynyń ótelgenin aıqyn baıqaımyz

---