InfoHub Logo

Bar pále oıda joqta shekesi shaǵyp aýyryp, tynysy tarylyp, alergıa degen dert jabysqannan bastaldy. Áýelgide: «Oı, osyny qoıshy!» dep, qazaqy minezge salyp, elep — eskermeı, birer apta pysqyryp, — túshkirip aıaǵymmen kóterip ketem ǵoı dep oılaǵan. Tegi bolmaı bara jatsa — zaıybymnyń bapty qolynan sorpalanyp terlesem saýyǵyp ketermin dedi. Kún ótken saıyn qyzmetke qulqy bolmaı, unjyrǵasy túsip mazasy ketti. Qudaıy kórshisi, myqynyn urshyqsha úıirgen, qoly jeńil epsekti dáriger kelinshek jolyǵa salyp búı dedi.

— Dinıslam aǵa, aýrýhanaǵa jatyp tekserilip alsańyzshy! Asqynyp ketse — júrekke shabady.

— Birer kún dári ishsem, sorpalansam — dyń qoıyp saýyǵarmyn, sirá. Sharýanyń kúıip turǵan ýaǵy, shyraǵym.

— Aǵataı, jumys eshqashan taýsylmaıdy, ómir taýsylady.

Bolmas— bolmas endeshe dep, qujynaǵan qala shetindegi mártebeli laýazym ıeleri enshilegen aýrýhanaǵa kelip jatty. Tań alakeýimnen qas qaraıǵansha eki aıaǵyna damyl bolmaı dedek qaǵyp júgirýshi edi. Munda tym-tyrys. Salýly tósek, salqyn úı. Aǵash kerýettiń erneýine eki aıaǵyn sozyp jiberip, saýsaǵyn taraqtap basyna jastap shalqasynan jatyp, oı ishinen oı teredi. Taqyrdan dán izdegen taýyq sekildi, ár keptiń basyn bir shalyp shalǵaıda... jastyqtyń jap-jasyl aýlynda... emis-emis este qalǵan balalyq shaǵyn elestetti. Osy qazir bala bolyp quıyndaı uıtqyp júgirgisi keldi. Oı, páli-aı! Ájimdi Qarataýdyń qyr jotasynda, teriskeıi men kúngeıin qyldaı qaq bólip aǵatyn Aqúıik boıynda kók púlishi kúltelengen Doskeı baýy — marqum ákesiniń tamshylaǵan teri men ketpeniniń izi. Bul kúnde malshy, ańshy, kezbe shetinen qyrqyp, tamyrynan julyp, tonap jatqanda o dúnıedegi jaryqtyqtyń súıegi syrqyramas deımisiń! Torǵaısha tozyp, qýraısha qýrap qurýǵa bet alsa sóıtedi.

Adamnyń tabıǵattan kindigi úzilmegen. Úzilgen kúni — zamanaqyr boldy deı berińiz.

Baýdaǵy jas talǵa balta tıse — kisiniń qan tamyryna qandaýyr túskeni. «Qanyńyz suıylǵan, qosymsha qan quıý qajet» degen sóz áýel basta kimniń aýzynan shyqty... qaı dáriger kózine bilgish bolyp kóringisi keldi... oılap-oılap taba almady. İlgeri basqan aıaǵy keri ketip, qańsyǵan arbadaı qaradaı qıqalaqtap túkke alǵysyz aýrýdyń qarmaǵynan shyǵa almaı jatqany ersi. Aýǵa túsken balyqsha bulqynyp tıtyqtady.

Dinıslam sereıgen sıraǵyn jıyp, seltıip túregelip, qabyrǵadaǵy aınaǵa kóz saldy. Oqys daýsy shyǵyp ketti:

— Mynaý kim-eı!

Kóz alasy kóbeıgen, jaǵyna pyshaq janyǵandaı, qylqı moıyn, qyryqtyń qyrqasyna shyqqan jigit sýyq jymıyp qaraıdy. Bir aı burynǵy búırek bet, kóziniń shoǵy mazdaǵan, qalalyq máslıhattyń depýtaty, kirpish zaýytynyń dırektory, kirpi shash Dinıslamnyń ornynda — shólde qalyp, sabaǵy sarǵysh tartqan qara aǵashqa solbyraıtyp pıjam, shalbar kıgizgen qarǵaúrkiter — Dinıslam qaraıdy. Qabaǵynda tunjyr muń. Qalyń muńnyń sheti-shegi kórinbeıdi. Júzine qashan sáýle júgireri neǵaıbyl.

«Iá, sol qan quıý degen páleni shyǵarǵan kim edi?» — dep, Dinıslam mıynyń túkpir qýysyn qap sekildi qaqqyshtap esine esh túsire almady. Áýelgide... aýrýhanaǵa túskende... úsh-tórt kún dárýmen salǵyzyp, qan qysymyn ólshetip... ári ketkende apta jatyp dyń qoıyp shyǵyp ketem dep oılaǵan. «Aǵataılap» ishi-baýyryna kirgen, kóńilin suraı kelgen kórshi dáriger kelinshek: «Alergıa — sezimtal kisilerdiń aýrýy, urǵashyǵa kóp burylamyn dep aǵzańyzdy álsiretip alǵasyz ǵoı... eki-úsh kúnde shyǵyp qalasyz» — dep sylq-sylq kúlgeni. Palataǵa sýmań etip engeni qandaı jyldam bolsa, bóksesin bıletip shyǵyp ketkeni sonshama tez. Kep surasyp úlgermedi. Fransýz átiriniń ıisi kópke deıin tanaýyn kesip kilkip qaldy.

Bále qaıda — bassań aıaq astynda.

Az kún em-dom alyp shyqqaly aýrýhanaǵa túskeni sol, biri ınesin, biri endeskopyn alyp andaǵaılap aq jeleńdi áýleti bassaldy. «Qan qysymy joǵarylap ketipti, qalypqa túsirmesek mıyna qan quıylýy múmkin»,— dep kózildirikti kezekshi dáreger tóndi; ıa erkek, ıa urǵashy ekeni belgisiz jýan daýysty profesor: «Quısaq — quıalyq, gormondyq túzilimi tómendep ketken», — dep siresti; aýrýhananyń Bas dárigeri aıaǵynyń asty tóńkerilip bara jatqandaı teńselip júretin sıraqty jigit: «Aǵamyz qalalyq máslıhattyń depýtaty, durystap qaraıyq myrzalar... túzeımiz... jóndeımiz... kúrishteı etemiz!..» — dep ýádeni úıip-tókti-aı. Jeke palata bergizdi. Epsekti qoly jeńil medbıkeni bóldi. «Bul qaryndas kózin jumyp saýsaqtyń tamyryna ıne salǵanda sezbeı qalasyz», — dep qarqyldap kep kúlgende áınek shynysy syńǵyrlady. Medbıke part bop qyzardy.

Kelesi kúni qala ústinde qalyń jabaǵy bult túıdektelip jatyp aldy. Ia jaýmady, ıa aýmady. Áınek syrtyndaǵy sylyńǵyr aq qaıyńnyń japyraǵy qybyrsyz. Kenet jer tóńkerilip bara jatqandaı sezildi, artynsha esik sart ashylyp Bas dáriger kórindi. Úni jer astynan shyqqandaı

— Halyq qalaýlysy jerde jatqan joq! — dep gúr ete tústi. — Depýtattyq ońaı bolsa — osy júrgen bárimiz jantalasyp, qalalyq máslıhatqa depýtat bop alar edik... salalyq komıtette sóz sóılep azýdy aıǵa biler edik... arǵy-bergini qozǵap sóz sóıler edik!.. Qaı — da— a — a! Kisiniń kisisi shyǵady mundaı bıikke. Ózgemiz ár aýrýǵa járákim — alla dep júgirýden sharshamasaq bolǵany. Qanekeı aǵasy, aǵzańyzǵa qan quıamyz ba? Qalaı sheshtik ózi. Qudaı qalasa az kún emdep, aldaǵy saılaýǵa sýytqan attaı dúrsildetip shyǵasyz áli-aq, Dinıslam Saryuly!

Aqkóńil basy maqul dep kóne ketipti!

Ertesine donorlyq keńseden attaı qalap muzdatqyshqa salyp saqtaǵan qan jetkizildi. Pasıenttiń qan quramyn tekserdi. Áppaq kıim kıgizip, áppaq úlde men búldege orap, qolarbaǵa otyrǵyzyp, operasıalyq emshara bólmesine ákeldi. Anestezıolog kelinshek qan quıatyn apparatty dóńgeletip engizdi. Saýsaqqa sylt etkizbeı ýkol salatyn epsekti medbıke kóbelekshe qanat qaǵyp ópektedi. Lebi júzin ópti. Apparatty syrt etkizip iske qosty. Qan qınalyssyz lezde ótti. Dinıslam jumýly janaryn ashqanda — súıkimdi boıjetken betiniń sút shuqyry oıylyp:

— Bitti, — dedi.

Dinıslam ıa ary emes, ıa beri emes bitti sóziniń astaryn túsine almaı únsiz jatty.

Qan quıǵan kúnniń ertesine ... keshqurym ... aq jeleńdiler áýleti úıdi-úıine ketip, bólmesinde ońasha qalǵanda qyzýy kúrt kóterilgeni.

Qoly jeńil kezekshi dáreger kelip qyzý basatyn dári salǵyzdy, birazyraq baqylaýǵa aldy. Tym jyraqtan kún kúrkiregeni. Beımezgil qońyr kúzde aspan alasaryp, naızaǵaı oınaǵany nesi dep qaıran qalǵany osy. Kezekshi dáriger tóseginiń janynda tize búgip, basy salbyrap, oń bileginen ustap, uzaq múlgip tamyr soǵysyn sanady. Janary jartylaı jumylǵan, qarashyǵy tereńge shókken — otyrysy bóten. Jas ta bolsa jasamys kórinetin, shashy jartylaı túsip úlgergen myna jigitti Bas dáriger: «Qytaı medısınasyn jetik ıgergen!. Pekınde jeti jyl tájirıbeden ótken!..» dep tanystyrǵan edi. Jetik ıgerse — ıgergen shyǵar, kóp emshige sorpasy qosylmaıdy: ózgeler naýqastyń qan qysymyn ólsheı salyp, júre tyńdap ... kúle syrǵaqtap ... tutymyńa ázer tússe; myna jigit jemtik shermıtken kúshigenge uqsap, usqyny úkikózdenip únsiz shókelep otyrysy bóten. Qasqa basyn únsiz shaıqady.

— Aǵzada úlken ózgeris júrip jatqan sekildi.

Dinıslam tiksinip qaldy.

— Qan quıǵaly ózgerip baram. İshimde bóten adam otyrǵandaı. Kúleıin desem ... kúlkim ózimdiki emes, oıym, qıalym ózge bireýdiki sekildi. Esh uqsata almaımyn, baıaǵyǵa uqsamaımyn.

Bul kókeń ári qaraı ishtegi dúmpý dúleıin, tosyn kepti ıgere almaı alaı-túleı túlen túrtkendeı tutyǵyp qaldy. Júregi kóterildi. Jalma-jan jatqan jerinen apyr-topyr aıaǵyn jıyp, ytqyp turyp jýynatyn bólmege eki márte júgirdi. İsh saraıy bos bolǵan soń — qusa almady. Qatty yshqynyp loqsı-loqsı jan teri shyqty. Kezekshi dáriger ókshe izimen aınalyp shyǵyp ketti. Biraýqymda kelip tósegine sulq qulady.

Munysy nesi dep oılady.

Marqum ákesi aıtyp otyrýshy edi: qany buzyq kisi bolady, qany suıyq kisi bolady dep. Áýelgide syrtqy jurt bile bermeıdi. Sábı kezinde ata-anasy sezbeýi múmkin. Ne shyqsa — daǵy kisi kámeletke tolyp, ómirden óz jolyn izdeı bastaǵanda shyǵady. Qasıet qanmen keledi. Baǵzydan sozylǵan kep túrshiktiredi.

Kesheli-búgin shýlasyp júrgen aq jeleńdiler áýleti grýppasy bir bolǵanymen qany qosylmaıtyn, minezi jat, qylyǵy teris kisiniń qanyn quıyp jiberedi me, kim biledi. Tabıǵaty tartpaıtyn kisiniń qany bolsa qaıtedi. Eki minez — eki polúske tartyp, sharpysyp sharshatýǵa bet alsa neǵylady.

Osy saýaldar qaraqurym qaptap, aldynan órip shyqqanda — tóbe quıqasy shymyrlady. Neǵylaryn bilmeı sasty. Kóz sharasyna móldirep jas toldy. Aq tósekte shalqalap jatqan kúıi basyndaǵy jastyǵyn julyp alyp keýdesine basty. Tynysy tarylǵandaı sezilip, tula denesine elektr zarády ótkendeı — sanynan baqaıshaǵyna deıin syrqyrady. Álgide tóbesinde tóńkerilgen kók aspan... ana qaptaı tónip kele jatqan qaraqoshqyl kúzgi bult... magnıt órisine tartylǵan temirdeı mańaıyna úıirilip ushyp-qonǵan kúlimkóz kórkem medbıke... depýtattyq mártebe... kúnige bolmasa-daǵy eki-úsh kúnde hal-ahýalyn surap «lábbaı taqsyr!» dep turatyn jasy kishi iniler... batasyn berip, tileýin tilegen jasy úlken aǵalar... aǵaıyndy qoıshy!.. muqym dóńgelengen dúnıe, jaryq jalǵan alaqanyna syıyp keterdeı bir ýys bolyp kishireıgenine tań. Mıyna shildeniń quıyny enip ketkendeı. Opasyz jalǵan degen osy! Keshe qandaı edi, búgin qandaı?

Buryn «tynysy tarylyp» deýshi edi, tap qazir «keýdesi tarylyp» qyryq qulashtyq shyńyraý qudyqqa qulap bara jatqandaı jandalbasa jan-janǵyna jaltaqtap qarmalaǵan kisige uqsady.

İshinde úkishe úrpıip bóten adam otyrǵandaı. Buryn qoly qalt etip bosaı qalsa jastyǵynyń astynan alyp klasıkterdiń kitabyn oqıtyn... ıa bolmasa kúndelik toltyratyn... ish saraıy, aqyl-oıy ýáıim-qaıǵydan ada bolsa — otyra qalyp tiri sóz terip tógildirip kórkem dúnıeni elestetip dos-jaranǵa hat jazatyn... Muhıttyń arǵy betinde Kolýmbıa ýnıversıtetinde oqyp júrgen tuńǵysh nemeresine telefon shalatyn... Almatyda kásibı kórmesin ótkizip júrgen sýretshi qyzynyń sońynan «qalaısyń, qaraǵym» dep janashyr, tilekshi kóńilmen suraý salar edi. Endi baıaǵy ádetiniń biri joq. Bári umytylǵan.

Tura salyp kıinip, aq jeleńdiler úıdi-úıine tarady-aý degen mezgilde jyshtaı kıinip kóńildes kórkem boıjetkenge taıyp ketkisi keledi. Kezekshi dárigerge: «Otbasyma soǵyp kele qoıamyn», — dep syltaýratady; úıdegi zaıybynyń qalta telefonyna dárigerlerdiń em-domy kóbeıip ketti, bas kótertpeıdi-aı degen baıbalamdy bastaıdy. Zyr etip kórkem boıjetkenniń úıine bas suǵady. Buryndary birazyraq, syr bólisip, qushyp-súıip degendeı kóńil-qoshyn qandyrýshy edi. Bul jolym úıirinen úrikken sáýrikteı seltıip otyrdy-otyrdy-daǵy: «Burynǵy Dinıslam emespin, ińkárlik otym óship sýydy. Ushyrasqan saıyn: «Bir perzent taýyp alsam» deısiń!.. qulaǵym qajalyp bitti... Jetti!.. Qalalyq máslıhattyń depýtatymyn, bıiktegi kisimin, sońymnan sóz ilestirgim kelmeıdi», — dep tóbeden túskendeı jat, sýyq, ishmerez minezdiń shetin shyǵardy. Qushaǵyna enip kele jatqan boıjetkenniń kóńili sýyp qoıa berdi.

— Nege! — dedi deminen ot jalyn sharpyp, — jylyna bir soǵasyń, jolyńdy kútip, tórt qabyrǵaǵa qamalyp ishqusta boldym. Aramyzda perzent bolsa ózim-aq baǵyp-qaǵamyn. Salmaq salmaspyn!

— Sońyma sóz ilestirgim kelmeıdi. Naqa perzent súımesem dúnıe tóńkeriledi deseń tynysh jatpaıtyn ózge ókireshti taýyp al!

— Ózgeniń qushaǵyna qalaı qımaqsyń?

— Eshkimnen qyzǵanbaımyn... eshteme qyzyqtyrmaıdy... eshkimnen qoryqpaımyn!.. Maǵan báribir. Úı-jaıyń qazir órtenip ketse de qynq etpeımin. Baıaǵy elp etkish Dinıslam joq dúnıede, — dep qabaǵyn qars jaýyp otyryp aldy. Birazdasyn baryp osy úıge nege keldim degen adamsha: «Jolymdy kútpe, o ǵyp, bu ǵyp erkekkindik bireýdi taýyp al!» — dedi de esikti syrt uryp shyǵyp jóneledi. Boı-basyn kútip, totysha sylanyp otyrǵan kórkem boıjetken betin basyp syqsyńdap jylap qaldy. O, toba degen! Tabıǵatymda joq qylyqqa basyp, qaıta aınalyp kelip, álgi kórkem qyzdy júndeı tútip sabasam ba dep bir oqtaldy. Kózi oınaqshyǵan ury tazydaı uzyna dálizden sap berip shyǵyp jóneldi. Kórkem boıjetkenniń úıinen jeńil júırikpen zyr etip qaıta aınalyp kele jatyp: «Osy meni jyn ıektedi me? Álgi beıbaqqa nege áýre bolyp bardym?.. nege kóńiline tıetin sóz aıtyp shyǵyp júre berdim!..» dep qaradaı qaıran tegi. İshki áleminde alaı-túleı alyp bara jatqan áldebir quıyn jantaptyrar bolmady.

Shyǵasyǵa — ıesi basshy degendeı, jan saraıynda ógeı, óreskel qylyqqa bastap bóten bir adam otyrǵandaı.

Sebepten saldar týǵyzyp bir perip terezini qıratqysy kep turady. Betinde sút shuqyry oıylǵan súıkimdi medbıkeni kire bergende shap berip ońashalap, qaýsyra qysyp, bal erninen ýyz sorsam neǵylady dep oqtalady. Joq jerden janjal shyǵarǵysy keledi. Aıaq astynan týlap kezekshi dárigerdi: «Ustazyń — qytaıyńdy urdym!» dep, jeti atadan sybap jer-jebirine jetip keıigisi bar. Júregi atsha týlap alqymyna tyǵylady. Bir ornynda baıyz taýyp esh otyra almaıdy.

İshine, jan saraıyna, tula boıyna bir buzyq ot enip alyp, asyr salyp, shyǵatyn jol tappaı kúıdirip... jandyryp... taǵatyn taýysyp... qurydymǵa tartyp bara jatqandaı ma.

Ertesine Bas dárigerdiń ózi munyń palatasyna bas suǵyp oryndyq tize búgip az-kem tilge keldi.

— Túngi uıqyńyz qalaı, Dáke?

— Qaıbir jetisken uıqy deısiń. Sanama bir oı tússe boldy — shyrmaýynan shyǵa almaı qalam. Álgi oı qyryq qulashtyq qudyq sekildi, ishinen saýmalap sý tartqan saıyn lyqyldap kózi ashyla túsedi. Esh túgesilmeıdi. Qaı-qaıdaǵyny túkpirlep qazymyrlanyp ketemin. Kóp kisi osy júrisimdi, osy ataq-abyroıymdy kóre almaıdy. İzimdi ańdyp: «Myna Dinıslam qashan ońbaı súrinip omaqasar eken», — dep júredi. Ábden silelep, sharshap, júz dóńbekship tańǵa jýyq qana kózim ilinedi. Erteńgisin kelige salyp túıgen kúrish sekildenip qaýyzym ushyp, tútelenip, súlesoq bolyp túregelem. Umytshaq bolyp baram.

— Qashannan beri qus uıqyly bolyp júrsiz?

— Túneýkúni... osy aýrýhanaǵa túsip, nesin aıtasyz qosymsha qan quısaq tábetińiz ashylyp, aǵzańyzdyń qorǵanysh kúshi artady, sýytqan attaı dyń qoıyp shyǵa kelesiz degen soń jazǵan basym maqul deppin. Sirá sol qan almastyrýdan bastaldy bar pále!

Qalalyq máslıhattyń depýtaty, irgedegi kirpish zaýytynyń dırektory, túkirigi jerge túspeı turǵan mártebeli kásipkerdiń myna sózin estigen Bas dáriger qanyn ishine tartyp sup-sur bolyp bozaryp ketti.

— Nege olaı deısiz?!

— Tumyldyryq kıgen buzaý emespin. Saý basqa saqına tilep aldym ba degen qaýpimdi aıtamyn.

— Bar pále qan quıýdan bastaldy demeksiz be sonda! Japalaqty taspen ursa da japalaq óledi, tasty japalaqpen ursa da japalaq óledi degenniń keri. Qalaı jumylsaq ta jazyqty biz bolyp shyǵamyz. Emdeıik, analız alaıyq, qoldan kelgen kómegimizdi aıamaıyq deımiz. Mundaǵynyń bári ǵylym qorǵaǵan kandıdat, dosent, profesor, baıaǵy zemskıı emshi emes. Depýtat kisilerdiń qaı jaǵynan shyǵaryńdy bilmeısiń! Jalyna qol apartpas asaý at sekildi, oń jaǵynan kelseń — tebedi, sol jaǵynan jýyqtasań — tisteıdi. Neǵylaryńdy bilmeısiń. Em júrgizgen jazyqty biz baıǵus bolyp shyǵamyz!

Bas dáriger otyrǵan jeri dúmpigendeı, aıaq astynan ashýǵa minip, ytyryla túregelip qolyn sermelep: Ól-á-á degen! Ese bermeı sóılep ketti. Jolyndaǵy áldene ydysty saldyr etkizip teýip, qarsy ushyrasqan medbıkege alakózdene qarap esikti sart jaýyp shyǵyp ketti.

Osyndaı da oqıǵa bolady eken-aý dep ańyrǵan qalpy sulyq qaldy. Kezekshi dáriger kelip yńyrsı sóılep bul kókeńe tıesili emniń birazy jasalyp bitkenin... alergıa aıaqpen júrip- aq jazylyp ketetinin... syrtta, qabyldaý bólimshesinde bul kókeńnen aýrýy on, tipti jıyrma ese qaýiptirek pasıenttiń tósek bosamaı kezekte turǵanyn... tógildirip aıtyp — bul kókeńdi tús aýa aýrýhanadan shyǵaratynyn málimdedi.

Eshteme etpeıdi degen sózdi san qaıtalap, úıde dıeta saqtańyz; toı, ishkilik ishetin jerge qıa baspańyz degen tapsyrmany on márte shegelep, taýsyla sóılep shyǵaryp saldy.

Aspan qars aıyrylyp kún kúrkiredi. Nóserdiń qattylyǵy sonsha — saýsaq tiregendeı súmektedi. Kóshe erneýinen qyzyl sý júgirdi. Aýrýhanadan shyǵaryp alýǵa kelgen jeńil júırik tasqyn sýǵa kıligip qala shetindegi úıine qıqalaqtap ázer jetti. Zaıyby quraq ushyp jyly qabaqpen qarsy aldy. «Júzińiz nege synyq» dep saýal qoıǵysy kelip oqtaldy-daǵy, sypaıylyq saqtap ernin tisteledi.

Áńireıgen qos qabatty qysh úı. Keń basqysh, aıaq astynda bylqyldaǵan kilem, tereze aldynda ekpeli gúl, birinshi qabattyń teristik vıtrajyn aty beımálim qyzyldy-jasyldy gúl qaýyz jarypty. Perzentteri bir-bir úı bolyp enshi alyp ketken, nemereniń biri — batysta, kelesisi — muhıttyń arǵy jaǵasynda bilim izdep jer álemniń ár túkpirinde júr. Qolynda qalǵan kenje qyzy kórme uıystyramyn, jumysymdy art— kórmege qoıǵyzamyn degen syltaýmen Almatyǵa ketkeli biraz. Aspazdyqqa máıin, tirligin ushyp júrip isteıtin zaıyby bólmeni muntazdaı tazartyp, unatyp jeıtin asqabaq túshparasyn túıip, býyn burqyratyp aldyna tartqanda eńsesin jazdy.

— Balalar qalaı? — dedi synyq únmen.

— Bári jaqsy, jumysynda, telefon shalyp halińizdi bilip shyǵamyz degen edi. Kelip qalar.

— Áýre bolyp kelmeı-aq qoısyn!

Dúnıege ógeı, bóten kózben qaraıdy. Eshtemege elp etpeıdi, qyzyqpaıdy. Selsoq súıeısaldy kepte. Kóńilsizdiń tirligi. Tushparany tushynyp jemedi, birer qasyq aýzyna saldy da tilin kúıdirip alǵan kisishe kózi alaryp otyrdy-otyrdy da: «Boldym», — dedi.

Jeńil sharap bar, tatyp kóresiz be degen zaıybynyń sózine únsiz basyn shaıqady; balalar papam kórsin dep áıbat fılm ákelgen, qoıyp bereıin be degen kelinsheginiń jumsaq únin eleýsiz qaldyrdy.

Ekinshi qabatqa kóterilip kitap sóresindegi qaz-qatar kóztanys klasıkterin eski tanysyndaı tysynan bir sıpap ótti. Borıs Pasternaktyń tárjimasymen shyqqan Geteniń «Faýst» kitabyn sóreden sýyryp aldy. Tikesinen tik turǵan kúıi paraǵyn ashty. Faýstyń ólmes ómir úshin Mefıstofel — saıtanmen sózge turyp, ýáde baılasyp shybyn janyn satqan grafıka — sýrettegi kústana haldegi tunjyr keıpine qarap janary jasaýrady. Faýst— ekeń kádýilgi tiri janǵa uqsap kitap betinen beri jyljyp, kózi shatynap, kómeıi búlkildep búı deıtindeı: «Pendem, seniń janyńdy satyp alatyn saıtan tappaı sharshap júrgenińdi sezemin... kút!.. asyqpa!.. ár sharýa óz kezeginde, pendem». Dinıslam tańqaldy, tańqalǵannan úni shyqpaı qaldy. «Biz de jaryq jalǵandy jalpaǵynan basyp júrgenbiz, sulý bıkeshti súıip, balshyryn sharapty ishkenbiz, pendem». «Sonda qalaı, Faýst — eke, saýdalaıtyn saıtan tabylsa ózim-daǵy kóńilsiz... dymsyz... jylýsyz osynaý jaryq jalǵanda as iship, aıaq bosatyp seltıip, erbıip júre bergenshe — shybyn janymdy saıtandarǵa sata salsam neǵylady?..» Faýst — ekeń kitap betine sińe túsip sóıleıdi ǵoı: «Saýdasyn kelisseń — satyp qutyl sol shirkinnen!..» Osy mezet tý syrtynan zaıyby taqap keldi, aıaq tyqyrynan sezdi. Oqys úni selk etkizdi.

— Jazǵan-aý, jyn ıektegen kisishe kimmen sóılesip tursyń?

— Jáı ánsheıin.

— Eshtemege zaýqyń joq, syrt dúnıege ógeı kisi sekildisiń, bir jeriń aýyryp tur ma, kókesi?

— Jáı ánsheıin.

Tósegine qısaıyp birazyraq jan shaqyryp demalyp alaıyn dep jatyn bólmege buryldy. Kelinshegine ıek qaǵyp: «Telefonǵa shaqyrsa syltaý aıta salarsyń. Sharshaǵannan, álde dári-dármektiń áserinen boı-basym birtúrli zil tartyp turǵany», — dedi. Osyny aıtyp oń qanattaǵy jatyn bólmege burylyp, tósegine qısaıa ketti. Syrt etip jabylǵan esik syqyry estildi.

Ot jalyn bolyp janyp júretin jigit shaǵy. Túý— ý— ý... keshegi ótken ómiri, jastyq shaǵy bulym-bulym shıkil saǵym arasynan sytylyp shyǵyp kıno lentasyndaı kóz aldynda qyzyqtyryp ırektene jóńkiledi.

Jan balasyn renjitpepti... kesir tirlik jasamapty... eshkimniń nalasyna qalmapty... aqkóńildiń aty arymas, tony tozbas degendeı, kisige qolynan kelgen jaqsylyǵyn aıamaı, ómirdiń gúlzar baǵynan shyryn jınaǵan bal arasyna uqsap, ısha-aı despeı, tirshilik bazaryn bir kisideı armansyz aralapty. Armansyz degen artyqtaý árıne. Qınaldy... súrindi... qatelik jasady... Kámil jáıit: eshqashan kisiniń aldyn kesip: «Ózime ǵana bolsynshy!.. Ózgeniń arbasy qıraı tursyn, ózimdiki ilgeri ozsyn!.. », — degen emes. Qatelesse — kóbine ańqaýlyqtan opyq jedi. Súrinse — aldy— artyn oılamaýdan súrindi. Aq sóıleımin, týrasyn aıtamyn dep kóbine arandap qaldy. Qatelikke urynsa — aranǵa kılikken kıikteı qansyrap, ál— dirmáninen aıyrylyp, kúsh— qaıratyn shól etip, kópke deıin álsirep, ýaqyt óte esin jıady. Eńsesin tikteıdi.

Bul kúnde biraz zıalylar halyqshyl emes, boıyn jasyrǵan tulpardaı aıaǵyn sanap basyp, «osynyń artynan ne shyǵady» degendeı, ózin— ózi irkýdi, qalaı saqtaýdy qyraǵy kóregendikpen paıymdaı biledi. Bul kókeń bilmegendiginen emes, kóbine— kóp bilgendiginen utylyp qap júrdi. Jurt kóp biletindi unata qoımaıdy. Ár kásipten tıip— qashyp habary bar, myń salsań bir baspaıtyn ortashany, orta bilimdi, orta boıly, ortadan ıyǵy bólinbeıtin kisini tańdaıdy. Ortashalar tóske shaýyp, basqa uryp laýazymǵa umtylmaıdy dep senedi. Qaýipsiz sanaıdy. Jasyratyn nesi bar: Dinıslam — ásire sezgish, ásire kórgish, paıymy ustara júzindeı. Kúıip— janyp is bitiretin minezimen erterek kózge tústi. Osynaý yzyǵýyt tirshilik bazarynda ásire sezgishtigi, ásire kórgishtigi jol taýyp alyp shyǵady ǵoı dep dámelendi. Kerisinshe, álgi qasıeti — zıalynyń erekshe qasireti bolyp qanyn suıyltty.

Naryqqa beıimdele almaı sińiri shıqyldap júrgen eldegi aǵaıynǵa kómektesemin... qala irgesindegi kirpish zaýytyn ulǵaıtamyn... bordúr quıatyn ystyq seh ashamyn... «tabys taptym, otbasymdy asyradym» degen sýishkilik nápáqaǵa máz bolyp júre bermeı — jarqyrap atqan tańdaı jańa bir qyrymnan kórinemin, tosyn minezben tanylamyn — degen úmit jeteginde júrgen. İlgergi tileýmen irileımin dep oılaǵan.

Kenet. İshki áleminen, jan saraıynan dýyldap qyzý kóterildi. Bóten qan túıirshigi oınaq salyp aǵzasyn aralap jóneldi. Dárgeıindegi dúleı kep syr berdi. İshinde úńireıip bóten adam otyrǵandaı sezildi.

Álgi bóten adamnan qoryqqany sonsha — jastyqtan basyn julyp aldy. Jon arqasynan sýyq ter quıylyp ketti. «Ne kúıge» tústim dep kókirek jara kúrsindi. Áınek shynysy syldyrady.

Terezeden baıqady, ymyrt úıirilip, kóz baılanyp qalypty. Aǵzasyna qan quıǵaly kúrt ózgergen: joq jerden denesi dýyldap, bir ysyp, bir sýynady; joq jerden mártebeli laýazymda otyrǵan sheneýniktiń qabyldaýyna kirip baryp, qaǵaz súıkektetip otyrǵan jerinen bassalyp jertabandatyp tildegisi keledi. Joq jerden baıaǵy kóńil qosyp júrgen kórkem boıjetkenniń úıine kóleńkeshe enip alyp: «Kózime nege shóp salasyń? Jolymdy kútip shydasań — jambasyń tesiledi me, qar!» — dep júndeı tútip sabaǵysy keledi. Qany oınap basyna shapshıdy. Dúnıe aýysyp, zamanaqyr taqap qalǵanyn sezse— daǵy — sezbegen kisideı, bilse— daǵy bilmegen kisideı tympı oınap otyra bersem deıdi. Shalt túregelip — myna momaqan tirshiliktiń qaqpaǵyn alyp qazan tóńkergendeı tóńkerip tastasam deıdi.

Dinıslam túnimen dóńbekship alasuryp shyqty. Qudaı basqa salmasyn dáp osyndaı kep... túndi uıqysyz ótkizý... jynynan aıyrylǵan baqsydaı basyn taý— tasqa uryp alasuryp sharpysyp shyǵý taǵy bir tún qaıtalansa — shybyn jany shyrqyrap shydaı almasyn sezedi. Tózim sheńberi tótep bere almas edi. Kúrt synyp ketpese neǵylsyn. Álde birnárseni ońbastaı búldirmese deńiz. Qaıtpek kerek? Jatyp— jatyp tapqany — mártebeli laýazym ıeleri tirkelgen aýrýhananyń Bas dárigerimen sóılesýdi qup kórdi.

Zaýyttyń qysh kúıdiretin peshi isten shyǵyp, jantaptyrmaı maman shaqyryp, qosymsha bólshek izdep, beınetke belshesinen batyp júrip úsh kúndi ótkizip aldy. Ózin de, ózgeni de sharshatyp, kúıip-janyp sorpalanyp shyǵady. Tórtinshi kúni, tań alakeýimnen birazdan dittegen Bas dárigerdiń aldynda kep tize búkti.

Bas dáriger Dinıslamnyń órt ishinen shyqqandaı alaý-dalaý túrin kórip shoshyp ketti. «Dinıslam Saryuly, ne bolǵansyz!» — degen oqys úni keń bólmeni jańǵyrtty.

Dinıslam búı dedi.

— Bar pále aǵzama quıylǵan bóten kisiniń qanynan jabysty. Áıteýir grýppasy bir, saqtalýy qalypty qan ǵoı dep baıyzdap zerttemeı quıa salǵansyzdar. Qan ıesin tabý kerek. Álde kúnaǵa belshesinen batqan jádigóı, álde kisi óltirgish qanypezer shyǵar — dúnıeni búldirip júrgen.

Myna sózdi estigen Bas dáriger sup-sur bolyp qanyn ishine tartyp, oıbaıyn salyp, shashyn julǵandaı kepke endi. Anestezıolog dárigerdi izdetip... ózge de alypkel, shaýypkelin shaqyryp... shaptyǵyp ústeldi toqpaqtady. Ústel ústindegi plasık japqysh shytynap, alaqan qyryn jaralap aldy. Qan sorǵalap aqty. Medbıke jetip kelip jaraqatqa ıod jaǵyp, ýkol salyp, dákemen tańyp jantalasty. Anestezıolog áıel sýdan shyqqan sýyr sekildenip: Qaıdan bileıin, qaıynaǵa! — dep múláıim minezben kózin tóńkerdi. Bas dáriger odan saıyn jyndandy... qalaı— qalaı sóıleısiń kisiniń kózinshe!.. eshqandaı qaıynaǵa emespin!.. bildeı bastyqpyn!.. memlekettik qyzmetkermin!.. dep qalsh— qalsh selkildep, aq jeleńdini qýyp salyp, sulq túsip otyryp qaldy. Birazdasyn baryp esin jıǵan kisideı:

— Dáke, tekseremiz... zertteımiz... qandaı qan quıylǵanyn izdetemiz, — dep jerge qarady.

— Bolar is boldy. Myna otyrǵan burynǵy Dinıslam emes, dúnıeni búldirgisi, qıratqysy kep kóterilip ketetin qany buzyq kisimin tap qazir!

— Sotqa beresiz be?

— Oılastyramyn. Ǵylym doktorysyń ǵoı, tekke ózeýreı bermeı — qandy qalaı jýasytýdyń amalyn tap. Qany qosylmaıtyn kisi bar. Qany tartpaıtyn kisi bar. Qany suıyq kisi bar. Osydan ońala almasam — ońbastaı etemin, uzatpaımyn, qan tartyp tur! — dedi de sur plashyn qaýsyra túımelep, sup-sýyq sózben shanshyp, suralana túsip shalt burylyp shyǵyp ketti. Bas dáriger tiri ólik halde sileıgen kúıi qaldy.

Álde aq jeleńdi áýletiniń aýzynan shyqty, álde jaqyn-juraǵatynyń aıtyp júrgeni — mıllıonǵa jýyq halqy yzǵysqan úlken qalanyń tirshilik bazaryn: «Nesin aıtasyń! Qan qosylmaıdy degen ras bilem. Biz biletin baıaǵy Dinıslam ózgeripti... qyzmetten ketipti... tanymaı qaldyq! Bir pálege ushyramasa neǵylsyn!..» degen kúzdiń sýyq jelindeı sypsyńdaǵan sýyq sóz aralady. Qaradaı tiksintti.

Dúnıege sur kisiler tolyp ketipti degen gý-gý sybys emis-emis estiledi-áı.

Ájimdi Qarataýdyń qyr arqasynan kógildir saǵymy kempirqosaqsha órmek toqyp, oınaq salǵan kórkem dúnıeniń ajarly tańy qulanıektenip... áldeneni... áldekimdi izdep sharq uratyndaı ǵoı.

---