InfoHub Logo

Dosymnyń dál 1895 jylǵydaı kúsh-qaıraty tasyp, rýhanı áleýeti artqan kezin eshqashan kórgen emen. Ataǵy kúnnen kúnge keń jaıylyp, atqaratyn isteriniń aýqymy ulǵaıǵan ústine ulǵaıyp jatty. Bógde jandardyń qupıalaryna degen qurmet sezimine bola Beıker-strıttegi qarapaıym meken-jaıymyz tabaldyryǵyn attaýyna týra kelgen aıtýly adamdardyń esimin atamaq túgil, astarlap aıtýǵa da aýzym barmaıdy. Barlyq uly sýretshiler sekildi ol da jalǵyz tek ónerge degen súıispenshilik jetegimen jumys isteıtin. Óziniń baǵa jetpes qyzmet qareketi úshin shamadan tys úlken soma talap etkenin (gersog Holderneske qatysty bir ǵana jaǵdaıdan basqa) estigen emespin. Onyń rıasyz adaldyǵy nemese táýelsizdigi sonsha, eger qupıasyn zertteýden ózin qyzyqtyratyndaı eshteńe tappasa aqsúıekter áýletinen shyqqan, shylqyǵan baı adamǵa da kómek kórsetýden bas tartatyn. Sonymen birge, oı-qıalyna qanat bitirip, sheberligin synnan ótkizýge múmkindik beretindeı jumbaq ta jan tebirenterlik bolsa, áldebir kedeı-kepshiktiń isimen aq ter, kók ter bop aptalar boıy aınalysatyn.

Esten ketpes sol 1895 jyly Holms kardınal Toskanyń kenetten qaıtys bolý sebebin anyqtaýdan bastap (Vatıkannyń tabandy túrde tilek bildirýi boıynsha) qylmysker Ýılsonnyń tutqyndalýyna deıin (bul ózi kanar bulbuldardy satýmen shuǵyldanatyn ataqty alaıaq bolýmen birge, londondyq Ist-Endtiń úreıin ushyryp bitken qaraqshy da edi) kóptegen qyzyqty da alýan sıpatty zertteý júrgizdi. Kópshilik nazaryn aýdarǵan osyndaı áıgili isterden keıin Výdmens Lıde bir qaıǵyly oqıǵa oryn aldy: kapıtan Pıter Kerı jan túrshigerlik ári meılinshe jumbaq jaǵdaıda qaza tapty. Osynaý oǵash oqıǵa jónindegi áńgime engizilmeı qalar bolsa Sherlok Holmstyń qyzmet qareketi jaıyndaǵy jazbalarymnyń olqy soǵyp turatynynda kúmán joq.

Shilde aıynyń alǵashqy aptasynda dosymnyń úıden jıi-jıi jáne uzaq ýaqytqa shyǵyp ketetinin kórip, onyń áldenemen shuǵyldanyp júrgenin túsindim. Osy kúnder ishinde bizge túsi sýyq, suryqsyz bireýler áldeneshe ret kirip shyqty. Olar kapıtan Bezıldi surastyrýmen boldy. Bul at úrketin esimin ózi qoldanatyn tolyp jatqan búrkenshik beınelerdiń bireýiniń tasasyna tyqqan Holmstyń oıdan shyǵarylǵan nyspyny paıdalanyp, áldenendeı bir jańa tergeý jumysyn júrgizip jatqanyna kózimdi jetkizdi. Londonnyń ár túrli aýdanynda onyń óz keskin-kelbetin ózgertip alýyna múmkindik beretin kem legende bes ońtaıly orny bar edi. Búl jańa isi jóninde Holms maǵan eshteńe aıtqan joq, al onyń ne istep, ne qoıyp júrgeni jaıynda surap mazalaý ǵadetimde joq nárse bolatyn. Qaı baǵytta jumys istep jatqanyn Holms maǵan alǵash ta ádetten tys jolmen uǵyndyrdy.

Bir kúni ol úıden tańǵy astan kóp buryn ketken; ústel basyna jaıǵasqanym sol edi, kútpegen jerden Holms bólmege kirip keldi, qalpaǵyn da sheshpegen, qoltyǵyna qolshatyr sıaqty etip qysyp alǵan qolaqpandaı garpýny bar.

- Mássaǵan, Holms! - dep daýystap jiberdim. - Myna báleni qoltyqtap Londonda qydyryp júrdim degińiz kele me sonda?

- Joǵa, qasapshyǵa ǵana baryp qaıttym.

- Qasapshyǵa deısiz be?

- Sóıtip, úıge keremet kúshti tábetpen oralyp turmyn. Tańerteńgi as aldynda dene shynyqtyrý jattyǵýyn jasaýdyń qandaı paıdaly nárse ekenin bilesiz be? Alaıda, bás tigýge barmyn, dál qandaı jattyǵý jasaǵanymdy eshqashan oılap taba almaısyz.

- Tapqym da kelip turǵan joq.

Holms kúlip qoıyp, ózine kofe quıyp aldy.

- Allardaıs dúkeniniń túkpirdegi bólmesine bas suqsańyz mynadaı kóriniske kýá bolar edińiz: tóbeden shoshqanyń ushasy salbyrap turady, al súrtýgin sheship tastaǵan áldebir jentlmen mine, myna qarýmen ony tesip ótpekke bıtin salyp jatady... Dene shynyqtyrý jattyǵýyn unatatyn sol jentlmen - myna men. Áıtse de, ókinishke qaraı, ony bir soqqanda - aq tesip óte almaıtynym belgili boldy. Ózińiz baıqap kórer me edińiz?

- Eshqashan. Sonda búl ispen ne úshin aınalystyńyz?

- Menińshe, munyń Výdmens Lıdegi jumbaq oqıǵaǵa tikeleı qatysy bar sıaqty. Á, Hopkıns, jedelhatyńyzdy keshe keshkisin alǵam, ózińizdi kútip otyrǵam. Kelińiz, tańǵy asqa otyryńyz.

Otyzdar shamasyndaǵy juqaltań, elgezek adam ishke kirdi. Ústine jupynylaý kostúm kıipti, biraq boıynyń jınaqylyǵy áskerı mýndırge daǵdylanyp ketkenin kórsetip turǵan. Polısıanyń jas ınspektory Stenlı Hopkınsti birden tanydym, Holmstyń pikirinshe, bolashaǵynan úlken úmit kúttiretin jigit edi. Óz tarapynan Hopkıns ataqty tyńshyny ustaz sanaıtyn, onyń ǵylymı tásilderine qaıran qalatyn.

Hopkınstiń qabaǵy qatyńqy edi: kresloǵa jabyrqaý keıipte tize búkti.

- Raqmet sizge, ser, tamaq ishtim. Qalada qonyp shyqqam, sebebi munda esep berý úshin kelgem.

- Sonda ne jóninde esep bermeksiz?

- Sátsizdik jóninde, ser, masqara sátsizdik jóninde.

- Eshqandaı ózgeris joq pa?

- Joq.

- Shynymen-aq pa? Shamasy, bul ispen ózimniń aınalysýyma týra keletin shyǵar.

- Qudaı aqy, ótinem sizden, mıster Holms! Ómirimde alǵash ret mańyzdy is tapsyrylǵan, sony oryndaýǵa shamam jetpeı tur. Ótinem sizden, kómektesińizshi!

- Jarar, jarar. Tergeý nátıjesinde jınaqtalǵan derektermen jaqynda ǵana muqıat tanysyp shyqqam. Aıtpaqshy, qylmys jasalǵan orynnan tabylǵan temeki qalta týrasynda qandaı oıdasyz, sony aıtyńyzshy. Bul istiń kilti tap sol emes pe eken?

Hopkıns tańyrqap qalǵandaı boldy.

Qalta qaza tapqan adamdiki, ser. İshki jaǵynda aty - jóniniń birinshi áripteri bar. Jáne ol ıtbalyq terisinen jasalǵan, al ana marqum uzaq jyl boıy ıtbalyq aýlaýmen aınalysqan ǵoı.

Alaıda qaltasynda qorqory bolmaı shyqty emes pe?

Iá, ser, biz qorqordy tappadyq - ol, shynynda da, temekini az tartatyn. Biraq temekini dos-jarandaryna arnap saqtap júrýi de múmkin ǵoı.

Oǵan sóz bar ma. Búl jóninde áńgime etip otyrǵan sebebim, eger búl oqıǵaǵa ózim tergeý júrgizsem, izdestirýlerimdi tap osy temeki qaltadan bastar edim degendi aıtý ǵana edi. Alaıda dosym, dáriger Vatson, bul hıkaıadan habarsyz, men de ony taǵy bir márte tyńdaýǵa qarsy emespin. Eń mándi degen jaılaryn bir-eki aýyz sózben aıtyp berińizshi bizge.

Stenlı Hopkıns qaltasynan bir paraq qaǵaz shyǵardy.

Meniń qolymda marqum kapıtan Pıter Kerıdiń ómir joly jaıynda azyn-aýlaq derek bar. Ol 1845 jyly týǵan - demek, jasy elýde bolǵan. Itbalyq pen kıt aýlaýshylar ishindegi eń bir júrek jutqan batyry ári aqjoltaıy sanalǵan. 1883 jyly Dandıdegi "Teńiz múıiztumsyǵy" ı alatyn býmen júretin ań aýlaıtyn kemege komandırlik etken. Sol jyly birneshe dúrkin oljaly reıs jasaǵan, sosyn bir jyldan keıin jumystan birjola bosap ketken. Odan soń birneshe jyl boıy saıahat jasaǵan, sóıtip aqyry Sýssekstegi Forrest-Roýdyń mańaıynan Výdmens Lı atalatyn shaǵyn qonysty satyp alǵan. Sol qonysta ol alty jyl turdy jáne tap sonda dálme-dál bir apta buryn ólim tapty.

Onyń adam túsinbeıtin minezi kóp edi. Sózge áýestigi joq, túksıgen keıpinen tanbaıtyn búl kisi kúndelikti turmysta naǵyz pýrıtan bolatyn. Otbasynda áıeli men jıyrma jastaǵy qyzy bar-tyn. Úıinde eki qyz qyzmet isteıtin. Kútýshiler jıi aýysatyn, sebebi ol úıde túrý ońaı emes-ti, keı-keıde jaǵdaı tipten jan tózgisiz bop ketetin. Kerı jıi ishetin, al salynyp ishken kezderinde naǵyz qubyjyqqa aınalatyn. Áıeli men qyzyn jeti túnniń ortasynda úıden aıdap shyǵyp, park ishimen tyrqyrata qýyp judyryqtaıtyn da ádeti bar-tyn. Olardyń jan daýysy shyǵyp shyrqyraıtyny sonsha, ekeýiniń aıqaıy kórshi derevnáda turatyndardy uıqydan oıatqan kezder de bolǵan.

Bir joly ol ózine aqyl úıretýge árekettengen kári sváshennıkti sileıte sabaǵany úshin sotqa tartyldy. Qysqasy, mıster Holms, Pıter Kerıden asqan qaýipti adamdy izdep tabý qıyn edi. Kemege komandırlik etken kezde de tap osyndaı ojarlyq kórsetti dep estidim. Qara kúreń tústi kespiri men qap-qara qaba saqaly úshin ǵana emes, aınalasyndaǵylardyń apshysyn qýyratyn esirik minezi úshin de teńizshiler ony Qara Pıter atandyrypty. Kórshileriniń ony jek kórgeni, oǵan jýymaýǵa tyrysqany jaıynda aıtpasa da bolady; birde - bir adamnan onyń osyndaı ıt ólimge ushyraǵanyna ókinish bildirgen lebiz estı almadym.

Siz, mıster Holms, tergeý hattamasynan búl adamnyń "kaıýtasy" jaıynda oqyǵan bolarsyz, alaıda dosyńyz, sirá, bul jóninde eshteńe estimegen shyǵar. Úıine jaqyn mańnan kapıtan qosalqy aǵash úı turǵyzyp alǵan edi, ony dáıim "kaıýta" dep ataıtyn; túnde sonda qonatyn. Bul aýmaǵy on alty da on fýt bolatyn, bir bólmeli shaǵyn baspana edi; kilti ámanda qaltasynda júretin, tósegin ózi salyp, bólmesin ózi jıystyratyn, jan balasyn tabaldyryǵynan attatpaıtyn. Osy úıshiktiń eki jaq qabyrǵasynan oıylǵan shaǵyn terezeleri bar edi, ekeýi de dáıim perdemen jabýly turatyn jáne eshqashan ashylmaıtyn. Bireýi jaqyn jerden ótip jatqan qara jolǵa qaraıtyn. Keı - keıde úıde túni boıy sham janyp turatyn, ótkinshiler sony kórip tańyrqap, Qara Pıter onda ne istep jatyr eken, desetin. Tergeý júrgizgen kezimizde dál osy tereze, mıster Holms, oqıǵanyń kóńil aýdarýǵa turarlyq keıbir jaılaryn anyqtaýymyzǵa múmkindik berdi.

Kisi óltirý oqıǵasynan eki táýlik buryn, túngi saǵat birdiń shamasynda, Forrest-Roýdan kele jatqan Sleter esimdi tas qalaýshy kapıtan meken-jaıynyń qasyna toqtap, aǵash arasynan kórinip turǵan tereze jaryǵyna kóz salypty. Ol tereze perdesinen er adamnyń sulbasyn aıqyn ajyratqanyn, biraq búl ózi óte jaqsy biletin Pıter Kerı emes, óńge bireý ekenin aıtyp ant-sý iship otyr. Búl da saqaldy erkek eken, biraq saqaly qysqalaý jáne poshymy kapıtan saqalynan basqashalaý kórinedi. Tas qalaýshy osylaı deıdi. Dese de, aıta ketken artyq etpes, sonyń aldynda tas qalaýshy eki saǵattaı traktırde otyrypty, tereze men qara joldyń arasy da ájeptáýir alshaq. Oǵan qosa, munyń aıtyp otyrǵany dúısenbige qatysty jaı, al oqıǵa sársenbi kúni boldy ǵoı.

Seısenbi kúni Pıter Kerı jer-kókke syımaı alasurǵan. Ýdaı mas bop, jabaıy ańdaı eki ıyǵyn julyp jep qutyrynǵan. Onyń úı janynda tentirep júrgenin kórgen áıelder ishke kirip esikterin kilttep alǵan. Túnniń bir ýaǵynda anaý baspanasyna ketken. Qyzy terezeni ashyp qoıyp uıyqtap jatyr eken. Túngi saǵat ekiniń shamasynda "kaıýta" jaqtan jan túrshigerlik shyńǵyrǵan daýys estiledi. Qyz buǵan onsha mán bermeıdi, sebebi mas bolǵan kezinde kapıtan aıqaıdy salyp, áldekimderdi boqtap balaǵattap jatatyn. Tańerteńgi saǵat jetide oıanǵan kútýshilerdiń biri baspana esigi ashyq turǵanyn kóredi, biraq búl adamnyń jurtty zárezep qylǵany sonsha, úı ishindegilerdiń túske deıin onda bas suǵýǵa batyly barmaıdy. Ashyq turǵan esikten ishke kóz salǵan olar jan shoshyrlyq jaǵdaıdy kórip, aza boıy qaza bop derevnáǵa qaraı tura júgiredi. Bir saǵattan keıin men oqıǵa bolǵan jerde tergeý jumysyn júrgizýge kiristim.

Men júıkem berik adammyn, ony ózińiz de bilesiz, mıster Holms, biraq sert ete otyryp aıtaıyn,úıshiktiń ishine kóz jibergenimde tula boıym túgel qaltyrap ketti. Qara bulttaı qaptaǵan kók shybynnan úıshik fısgarmonıa sekildi gýildep túr edi, al edeni men qabyrǵalary qasaphanany eske salatyn. Kapıtan baspanasyn kaıýta dep ataıtyn, ol shynynda da kaıýtaǵa uqsasty: ishine kirgende beıne keme bortyna tap bolǵandaı sezinetinsiń. Bólmeniń bir shetinde - kereýet, janynda kemeniń sandyǵy, qabyrǵalarda -teńiz kartalary, "Teńiz múıiztumsyǵynyń" fotosýreti, sórelerde býma-býma keme jýrnaly jatyr - bári de aýmaǵan kapıtan kaıýtasyndaǵydaı. Osynyń báriniń qaq ortasynan kapıtannyń ózin kórýge bolatyn - álpeti tozaq azabyn tartyp jatqan kúnákardyń betindeı kespirsizdenip ketipti, aq mol kirgen qaba saqaly jan tásilim berer aldyndaǵy arpalysta tikireıip qalypty. Keregedeı keýdesin bolat garpýn tesip ótipti. Garpýn keýdesin kókteı ótip, aǵash qabyrǵaǵa qaıta shyqpastaı bop qadalypty. Kapıtan qabyrǵaǵa quddy kartonǵa túıreýishpen túırelgen qońyzdaı shanshylǵan edi. Árıne, onyń shyńǵyrǵan daýys shyǵarǵan sátinde - aq jan tásilim etkeni kámil

Tásilderińizben jaqsy tanyspyn, ser, sol sebepti olardy qolma-qol qoldana bastadym. Esh nárseni ornynan qozǵaýǵa ruqsat etpedim, baspana tóńiregi men bólme edenin muqıat túrde qarap shyqtym. Biraq eshqandaı iz tabylmady.

- Asyly, ondaı izdi baıqaı almadym degendi aıtpaqsyz - aý, sirá?

- Shyn sózim, ser, onda eshqandaı iz bolǵan joq.

- Qurmetti Hopkıns, men talaı-talaı qylmysqa tergeý júrgizdim, biraq kanaty bar qylmyskerdi áli kúnge deıin kezdestirgen emespin. Qylmysker óz aıaǵymen júre alatyn jan bolsa, ol mindetti túrde áldenendeı bir iz qaldyrady, birdeńege janasady nemese ony ornynan qozǵaıdy. Al tergeýdiń ǵylymı ádis-tásilderin meńgergen adam aınaladaǵy zattardyń ornalasýyndaǵy eń bolmashy degen ózgeristiń ózin taýyp alady. Qanǵa malshynǵan búl bólmede qylmyskerdi quryqtaýymyzǵa kómektesetin izder qalmady degenge sený qıyn... Aıtqandaıyn, keı nárselerge múldem kóńil aýdarmaǵanyńyzdy tergeý hattamasynan kórip otyrmyn.

Jas ınspektor tunjyrap qaldy: Holmstyń kekesini janyna batyp ketken edi.

- Sizdi sol boıda shaqyrmaǵanym aqymaqtyq boldy, mıster Holms, - dedi ol - Alaıda qazir endi eshteńe ózgerte almaısyń, Iá, bólmede aıryqsha nazar aýdarýǵa turarlyq birneshe zat bar-tyn. Kapıtandy óltirýge paıdalanylǵan garpýndy-aq alaıyqshy. Áldekim búl garpýndy qabyrǵadan túsirgen. Eki garpýn óz ilmeginde ilýli túr, al úshinshi ilmek bos qalǵan. Sabynda: "Teńiz múıiztumsyǵy" parohody, Dandı" degen jazý bar. Dolbarym durys bolsa, búl - qylmystyń joıqyn qatty ashý-yza ústinde jasalǵanyn, qanisher qolyna qandaı qarý ilikse soǵan jarmasa ketkenin kórsetedi. Al oqıǵa túngi saǵat ekide oryn alǵanyna qaramaı, Kerıdiń ústinde birshama táýir kıim bolǵany - onyń qanishermen arnaıy jolyǵysqany jaıyndaǵy oıǵa jeteleıdi. Ústel ústinde bir bótelke rom men kir-qojalaq eki staqannyń turǵany da sonyń aıǵaǵyndaı.

- Iá, búl eki tujyrymyńyzdyń ekeýin de qabyldaýǵa bolady, - dedi Holms. - Nemene, bólmeden basqa da spırttik ishimdikter tabylǵan ba?

- Iá, sandyqtyń ústinde podnos túr eken; oǵan konák pen vıskı quıylǵan grafınder qoıylypty. Biraq munyń iske qatysy joq. Óıtkeni grafınder tolyq bolatyn, demek eshkim oǵan qol tıgizbegen.

- Bulardyń sol aradan tabylýynyń báribir ózindik máni bar, - dedi Holms. - Taǵy qandaı zattardyń iske qatysy bolýy múmkin dep oılaısyz?

- Ústel ústinde álgi temeki qalta jatty.

- Ústinde bolǵanda qaı jerde?

- Ústeldiń qaq ortasynda. Ol ıtbalyqtyń qarabaıyr qatty terisinen jasalyp, qaıys baýmen baılanypty. İshinde "P.K." degen áripter bar. Qaltadan teńizshiler tartatyn jarty ýnsıadaı kúshti temeki shyqty.

- Tamasha. Sosyn taǵy ne tabyldy?

Stenlı Hopkıns qaltasynan surǵylt muqabaly qoıyn dápterdi shyǵardy. Muqabasy kedir-budyrly eken ári tozyńqyrap qalypty, paraqtary sarǵaıyp, ońyp ketipti. Alǵashqy betinde kisi esiminiń "D.H.N." degen bastapqy áripteri men "1883" degen data jazýly túr. Holms qoıyn dápterdi ústel ústine qoıyp, ózine tán yqtıattylyqpen zer sala qaraı bastady, al Hopkıns ekeýimiz dápterge onyń ıyǵynan kóz jiberip turdyq. Ekinshi betinen "K.T.T.J." degen áripterdi, odan arǵy eki-úsh paraqtan - byjynaǵan sıfrlardy kórdik. Keı betterinen "Argentına", "Kosta - Rıka", "San-Paolo" degen sózder, sosyn taǵy da sıfr baǵanalary men áldenendeı belgiler kezikti.

Bul jazbalar jaıynda ne aıta alasyz? - dep surady Holms.

Sirá, bul bırja aksıalarynyń tizimdemesi shyǵar. Menińshe, "D.H.N." - deldaldyń aty-jóni, al "K.T.T.J.", onyń klıenti bolsa kerek.

- Bálkim, "Kanadalyq Tynyq muhıt temir joly" bolar, - dedi Holms.

Stenlı Hopkıns kúbirleı sóılep qarǵanyp silenip aldy da sanyn bir soqty.

- Qandaı aqymaq edim! - dep daýystap jiberdi ol. - Árıne, tap solaı, sizdiń aıtqanyńyzdaı. Endi bizge «D. X. N.» degen áripterdiń neni bildiretinin anyqtaý ǵana qaldy. Men bırjanyń 1883 jylǵy eski tizilimin qarap shyqtym, biraq odan aty-jóniniń alǵashqy áripteri osyndaı bop keletin birde-bir bırja deldalyn keziktire almadym. Solaı bola turǵanymen, baǵytym durys. Qalaı oılaısyz, mıster Holms, munyń sol kúni túnde kapıtanǵa in ı sh jolyqqan adamnyń, ıaǵnı, basqasha sózben aıtqanda, qanisherdiń aty-jónin bildiretin alǵashqy áripter bolýy da ábden múmkin ǵoı, solaı emes pe? Al myna sonshalyqty kóp baǵaly qaǵazdyń tizimi keltirilgen qoıyn dápter, bálkim, bizge qylmystyń sebebin ashyp beretin de shyǵar.

Tergeýdiń jańa baǵytqa óris alýy Holmsty ári-sári ǵyp tastaǵany álpetinen anyq kórinip turdy.

- Durys tujyrym jasaǵanyńyzdy moıyndaýǵa tıispin, - dedi ol. - Shyny sol, tergeý hattamasynda eshteńe aıtylmaǵan myna qoıyn dápter joramaldaryma azdy-kem ózgeris engizgeli túr. Ózim negizdegen teorıada oǵan oryn bolmaǵan... Siz munda kórsetilgen baǵaly qaǵaz ıelerin izdep tabý jaıyn oılastyrǵan joqsyz ba?

- Oılastyrdym. Ár alýan keńsege suraý saldym, biraq bular Ońtústik Amerıkalyq kásiporyndar aksıasy ǵoı. Jaýabyn birneshe aptadan soń ǵana alatyn shyǵarmyn.

Holms qoıyn dápter muqabasyn úlkeıtkish shyny arqyly qaıtadan qaraýǵa kiristi.

- Myna jerde daq bar eken, - dedi ol.

- Iá, ser, ol qannyń daǵy. Dápterdi edennen aldym ǵoı.

- Qannyń daǵy munyń ústinde boldy ma álde astynda boldy ma?

- Edenge janasqan betinde boldy.

- Demek, dápter edenge kisi óliminen keıin túsken.

- Durys aıtasyz, mıster Holms. Menińshe, qanisher ony asyǵys-úsigis qashqan kezde túsirip alǵan. Esiktiń tap qasynda jatty.

- Shamasy, marqumnyń múlikteri arasynan myna baǵaly qaǵazdardyń birde-biri tabylmaǵan shyǵar?

- Tabylǵan joq, ser.

- Bireýler tonap ketti deýge negiz bar ma?

- Joq, ser. Eshteńe urlanbaǵan sıaqty.

- Bas qatyrarlyq qandaı qyzyqty jaǵdaı deseńshi! Aıtpaqshy, onda pyshaq ta boldy emes pe?

- Pyshaq qynynda qalǵan, sýyryp alýǵa úlgermegen. Marqumnyń aıaǵynyń astynda jatty. Mıssıs Kerı búl kúıeýiniń pyshaǵy ekenin aıtty.

Holms oılanyp qaldy.

- Jaraıdy, - dedi ol. - Sonda baryp jaǵdaıdy óz kózimmen kórgenim durys bolar.

Qýanyp ketken Stenlı Hopkıns shattana ún qatty:

- Raqmet sizge, ser! Iyǵymdaǵy aýyr júkten aryltatyn boldyńyz.

Holms ınspektorǵa saýsaǵyn bezedi.

- Bir apta buryn bulaı bas aýyrtpas edik, - dedi ol - Alaıda búl saparym qazirdiń ózinde paıdasyn tıgizýi múmkin. Vatson, qolyńyz tıse, sizben birge baryp qaıtýym maǵan zor qýanysh syılaǵan bolar edi. Kúıme shaqyryńyz, Hopkıns, Forrest-Roýǵa shırek saǵattan keıin attanamyz.

Shaǵyn stansada poıyzdan túskennen keıin kúımege otyryp, oıdym-oıdym bop ósken aǵashtar arasymen áli de birneshe mıl júrdik; bul aǵashtar zamanynda sakstar shabýylyn toqyratqan, ıt tumsyǵy batpaıtyn orasan aýqymdy ný ormannyń sarqynshaǵy edi; osynaý jan balasy jýı almaǵan ólke alynbas qamalǵa aınalyp, alpys jyl boıyna Brıtanıany jaýdan qorǵaǵan-dy. Munyń kólemdi bólegi otalyp qaldy, óıtkeni osy arada eldegi eń alǵashqy shoıyn qorytatyn zaýyttar paıda bolǵan-dy, al kendi qorytý úshin aǵash qajet edi. Qazir ónerkásip Soltústiktiń budan góri baı aýdandaryna qonys aýdardy, sırep ketken toǵaılar men jer betindegi joıdasyz tyrtyqtar ǵana ótkendi eske salyp túr. Jotanyń jasyl betkeıindegi ashyq alańqaıdan qashalmaǵan qara tastan turǵyzylǵan uzyn úı kórinis berdi; egistik arasymen ıreleńdegen qara jol sol úıge qaraı bastaıdy eken. Úsh jaǵynan butamen qorshalǵan, esigi men terezesi bizge qaraǵan shaǵyn baspana jolǵa jaqyndaý jerden oryn teýipti. Kisi ólimi bolǵan jer osy edi.

Stenlı Hopkıns bizdi áýeli úıge alyp bardy, onda aq shashty, jabyrqaý júzdi áıelge -marqumnyń zaıybyna tanystyrdy. Júdeý bet, tereń ájimder, qabaǵy qyzaryp ketken shúńireıgen kózdiń úreıge toly qarasy - búl áıeldiń jyldar boıy jábir kórip, taqsiret tartqanyn ańǵartyp túr edi. Qyzy, qýqyl óńdi, janary ushqyn atqan aqsary boıjetken, ákesiniń ólimine qýanatynyn, oǵan óltire soqqy bergen adamǵa alǵys aıtatynyn málim etti. Pıter Kerı úıde jan túrshigerlik tymyrsyq ahýal qalyptastyrǵan-dy, kún jaryǵyna qaıta shyǵyp, marqum kapıtan taptap tastaǵan tanaptaǵy jalǵyz aıaq jolǵa túskende ǵana janymyz jaı tapty.

Baspana - tóbesin jeńil-jelpi jaba salǵan, eki terezesi bar, aǵashtan turǵyzylǵan qarabaıyr qurylys edi; bir terezesi esiktiń janynda, ekinshisi qarama-qarsy qabyrǵada bolatyn. Stenlı Hopkıns qaltasyndaǵy kiltti alyp qulypqa qaraı eńkeıdi; sóıtti de, sileıip turyp qaldy, álpetinen áldenege alańdaýshylyq pen abyrjýshylyq baıqaldy.

- Qulypty buzyp ashpaqshy bolǵan, - dedim men.

Buǵan kúdik keltirý qıyn-dy. Esikte syzattar qalypty, aq tústi syzattar, qazir ǵana túsirilgendeı, syrlanǵan jerden oqshaýlana kózge uryp tur. Holms terezeni qarap shyqty.

- Terezeni de bireý ashpaq bolǵan, biraq asha almaǵan. Tájirıbesiz neme ekeni baıqalady.

- Bul qyzyq boldy ǵoı ózi, - dedi ınspektor. - Ant bere alam, keshe keshkisin mundaı syzattar bolǵan joq.

- Bálkim, derevnádaǵy bireýler áýestik bildirip júrmese? - degen joramal jasadym men.

- Joǵa, kim kelýshi edi. Jeke menshik qonystyń aýlasyna ruqsatsyz kirýge táýekel ete qoıatyndar kop bolmas, al "kaıýtany" buzyp kirýge batyly baratyndar tipten de tabylmaıdy. Siz ne aıtasyz buǵan, mıster Holms?

- Menińshe, bizdiń jolymyz boldy.

- Sonda bul adam qaıta keledi dep oılaısyz ba?

- Ábden múmkin. Ol esikti kishkene shappa pyshaqpen ashpaqshy bolǵan. Munyń reti kelmegen. Endi oǵan ne isteý kerek?

- Kelesi kúni túnde jaramdylaý quralmen qaıtyp oralý kerek.

- Durys. Ony ańdymasaq, aqymaqtyq jasar edik. Al ázirshe maǵan "kaıýtany" ishki jaǵynan qarap shyǵýǵa ruqsat etińiz.

Qaıǵyly oqıǵanyń izi joıylyp ta úlgeripti, biraq quıttaı bólmedegi jıhaz áli de sol qan tógilgen túndegi qalpynan qozǵalmapty. Holms eki saǵat boıy ár zatty birinen soń birin asa muqıat túrde asyqpaı qarap shyqty, biraq izdenisteriniń nátıje bermegeni álpetinen -aq ańǵarylyp túr edi. Zeıin sala zertteýin ol bir-aq ret qana úzdi.

- Myna sóreden birdeńe aldyńyz ba, Hopkıns?

- Joq, men eshteńeni qozǵaǵan joqpyn.

- Myna jerden áldebir nárse alynǵan: sóreniń bul buryshynda shań az. Bálkim, búl arada kitap jatqan shyǵar, álde qorap jatty ma eken... Endi munda maǵan isteıtin is qalǵan joq-aý deımin. Júrińiz, Vatson, myna keremet ásem toǵaılardy aralap qydyrystap qaıtaıyq, qustar men gúlderdi tamashalaıyq. Sizben osy arada keıindeý kezdesemiz, Hopkıns. Ótken túnde osynda kelip ketken jentlmenmen jaqynyraq tanysýdyń sáti túsip qalmas deımisiń?

Túngi saǵat on ekide biz torýyl jasaýǵa kiristik. Hopkıns baspana esigin ashyq qaldyrmaqshy bolǵan, biraq Holms búl beıtanysty seziktendirip ala ma degen qaýip qyldy. Qulyptyń qarabaıyrlyǵy sonsha, ony kez kelgen birshama berik pyshaqpen asha berýge bolatyn. Sondaı-aq, Holms baspananyń ishinde emes, syrtynda, ekinshi tereze i úbindegi butalar tasasynda otyryp kúteıik degen usynys aıtty. Osylaı etkende, álgi adam sham jaǵa qalsa, onyń ne istep, ne qoıatynyn baqylaýymyzǵa, sóıtip qupıa túrde tún jamylyp kelýiniń maqsatyn bilip alýymyzǵa múmkindik týatyn edi.

Uzaq ýaqyt boıy degbirsizdene tosyp otyrdyq; boıymyzdy mazasyzdyq bılep aldy. Shólden qatalaǵan andy sýat janynan tosqan ańshy da osylaı mazasyzdanatyn. Tas qarańǵyda munda qaraı jymyn bildirmeı basyp kele jatqan qandaı jyrtqysh? Jan alys, jan beris aıqasta ǵana jeńýge bolatyn, azý tisi jarqyraǵan, tyrnaǵy qanjardaı qansúrek jolbarys pa álde qaýqarsyz ben qorǵansyzǵa ǵana qoja shıebóri me?

Butalar tasasynda til qatpastan únsiz kútýmen boldyq. Áýeli úıine keshteý qaıtyp kele jatqan júrginshilerdiń aıaq dybysy men derevnádan shyqqan daýystar qulaǵymyzǵa shalyndy, sosyn birte-birte bul dybystar da óshti. Aqyry qulaqqa urǵan tanadaı tynyshtyq ornady. Tek alystaǵy shirkeý saǵatynyń shyńyly ǵana ýaqyttyń ótip jatqanyn esimizge salyp qoıatyn, sosyn jaımen búrikken jańbyr tamshylary ózimizge baspana bop turǵan japyraqtardy bolar-bolmas qana sybdyrlatatyn.

Túngi saǵat eki jarym boldy: tań atar aldyndaǵy eń qarańǵy mezgil edi búl Kenet qaqpa janyndaǵy kishkene esiktiń aqyryn bolǵanymen ap-anyq syqyr etkenin estip boıymyz dir ete qaldy. Áldekim aýladaǵy jolmen júrip kele jatty. Sosyn taǵy tynyshtyq ornady. Kózimizge qos kóringen shyǵar dep oılaǵanym sol edi, kútpegen jerden baspana syrtynan ańdap basqan aıaq dybysy, al qas qaǵym sátten keıin - temirdiń saldyr gúldiri estildi. Áldebireý qulypty buzbaqqa árekettenip jatyr eken! Búl joly ol epsektik bildirdi jáne quraly da burynǵydan táýir bop shyqty - uzamaı satyr-sutyr etken dybys estilip, esiktiń topsalary sarnap qoıa berdi. Odan soń shyrpy shaǵyldy da, ile-shala shyraqtyń birqalypty jaryǵy baspana ishin jarqyratyp jiberdi. Juqaltym perdeden biz ishte ne bop jatqannyń bárin kórip otyrdyq.

Túngi qonaq áljýaz, aýrýshań adam sekildi eser qaldyratyn jas jigit eken. Kishkene qara murty óńiniń qý shúberekteı qýqyldyǵyn aıqyndaı túsip túr. Jasy, shamasy, jıyrmadan endi ǵana asqan bolsa kerek. Munshalyqty halge dýshar bolǵan adamdy osy kúnge deıin eshqashan keziktirmegem: qorqynyshtan tisi tisine saq-saq uryp, tula boıy qalsh-qalsh etip túr edi. Ol jentlmen sekildi kıinipti: ústine Norfolk jaketin, sporttyq qysqa shalbar, basyna shuǵadan tigilgen kepki kıipti. Jan-jaǵyna úreılene jaltaqtap turǵanyn kórdik. Sodan soń shyraqty ústel ústine qoıdy da, túkpirge enip kórinbeı ketti. Ol jaqtan úlken kitap alyp oraldy - bul álgi sórede býma-býma bop turǵan keme jýrnaldarynyń biri edi. Ústel ústine qaraı eńkeıgen ol izdegen jazbasyn tapqansha betterdi tez-tez paraqtaı bastady. Sóıtti de, jýrnaldy judyryǵymen ashýlana bir perip, ornyna qoıyp, jaryqty óshirdi.

Esikke qaraı endi burylyp úlgergeni sol edi, Hopkıns ony jaǵasynan ala ketti. Záresi ushqan adamnyń shyńǵyrǵan daýysyn estidim: túngi qonaq óziniń qapyda qolǵa túskenin uqqan bolatyn. Shyraq qaıtadan jaǵyldy. Sormańdaı tutqyn tyńshynyń qushaǵynda tur edi.

- Al, qurmettim, - dedi Stenlı Hopkıns, - kimsiz, bul jerden ne izdep júrsiz, aıta berińiz.

Jas jigit óz-ózine kelip, sabasyna túskendeı kórindi.

- Sizder, sirá, tyńshy shyǵarsyzdar? - dep surady ol. - Kapıtan Pıter Kerıdiń ólimine meniń qatysym bar dep tursyzdar ma, sonda? Aq adal shynym, buǵan meniń aralasym joq.

- Ony keıin kóre jatarmyz, - dedi Hopkıns. - Eń áýeli aty-jónińizdi aıtyńyz.

- Djon Hoplı Nelıgan.

Holms pen Hopkınstiń bir-birine kóz tastap qoıǵanyn baıqadym.

- Munda neǵyp júrsiz?

- Qupıamdy jarıa etpeısizder dep senýime bola ma?

- Mindetti túrde jarıa etemiz. Jarıa etkende qandaı!

- Ondaı jaǵdaıda maǵan syr ashýdyń qajeti qansha?

- Aıtpasańyz sottan jaqsylyq kútpeı-aq qoıyńyz.

Jigit titirkenip ketti.

- Amal qansha, aıtaıyn, - dep kúńk etti ol - Aıtpasqa ne? Biraq, bir zamandaǵy osynaý masqaralyq istiń qaıtadan jurt nazaryna iligetini netken jıirkenishti nárse deseńshi! Daýson men Nelıgan jóninde estigenderińiz bar ma?

Hopkınstiń álpetine qarap onyń búl jaıynda dáneńe bilmeıtinin ańǵardym, biraq Holms selk ete qaldy da:

Batys bankiniń qojaıyndary týraly aıtyp tursyz ba? Olar mıllıonǵa bankrottyqqa ushyrady, Kornýell graftyǵynyń teń jartysyn jutatyp ketti, al Nelıgan ushty-kúıli joǵaldy, — dedi.

- Dáp solaı. Nelıgan - meniń ákem bolady.

Aqyry bir nárseniń ushtyǵy shyqty. Alaıda qashyp ketken bankır men óz garpýny qabyrǵaǵa qatyryp shegelegen kapıtan Pıter Kerıdiń arasynda qandaı baılanys bar - ol jaǵy bizge múldem belgisiz bolatyn. Sondyqtan jas jigittiń áńgimesine yqylaspen qulaq túrdik.

- Bul bankrottyq is júzinde meniń ákemdi ǵana sansyratty. Daýson bank basshylyǵynan biraz buryn qol úzgen. Ol kezde men bar-joǵy on jasta edim, biraq birshama estıar bop qalǵandyqtan bolǵan istiń masqarasy men qasiretin bir kisideı sezindim. Jurt ákem barlyq baǵaly qaǵazdy urlap alyp qashyp ketti desip júrdi. Búl shyndyqqa janaspaıtyn. Bulardy ótkizýge ýaqyt berilse, bári oıdaǵydaı bolatynyna, sóıtip salymshylarmen tolyq esep aıyrysatynyna ákem kámil senimdi edi. Ol ózin tutqynǵa alý jóninde buıryq shyǵardyń naq aldynda shaǵyn ıahtamen Norvegıaǵa ketti. Anammen qoshtasqan sońǵy túnin áli umytqam joq. Bizge ózimen birge áketip bara jatqan baǵaly qaǵazdardyń tizimin qaldyrdy. Abyroı-bedelin qaıtadan qalpyna keltiretinin, ózine senim kórsetkenderdiń eshqaısysy japa shekpeıtinin aıtyp ant - sý ishti. Sodan beri ol jaıynda eshteńe estigen emespiz. Iahta da, ózi de ǵaıyp boldy. Sheshem ekeýmiz ony teńiz túbinde tynym taýyp jatyr degen oıǵa tirelgenbiz. İskerlik baılanysy mol bir senimdi dosymyz bar - tuǵyn, mine sol kisi ákemniń qolynda bolǵan keıbir baǵaly qaǵazdyń jaqynda Londonnyń qundy qaǵazdar bazarynda qaıta paıda bolǵanyn aıtyp keldi. Tańyrqaýymyzda shek bolsashy! Bul qaǵazdardyń qaıdan shyqqanyn anyqtaýǵa birneshe aı ýaqyt jumsadym, kóptegen sátsizdikti bastan keshtim, qıyndyqtarǵa dýshar boldym, sóıtip aqyry ol qaǵazdardy satqan osy lashyqtyń qojaıyny kapıtan Pıter Kerı ekenin anyqtadym.

Árıne, dereý bul kisi jaıynda derek jınaýǵa kiristim. Onyń kıt aýlaıtyn kemege komandırlik etkenin, dáp sol ákem Norvegıaǵa sapar shegip bara jatqan mezgilde polár teńizderinen oralyp kele jatqanyn bildim. Sol jylǵy kúz jaýyn-shashyndy boldy, teńizde surapyl daýyl turyp jatty. Ákemniń ıahtasyn, shamasy, soltústikke qaraı yqtyryp áketse kerek, sol jerde ony kapıtan Pıter Kerıdiń kemesi kezdestirse kerek. Eger oqıǵa osylaı órbigen bolsa, ákem qaıda ketken? Neǵylǵan kúnde de, Pıter Kerı maǵan álgi baǵaly qaǵazdardyń bazarǵa qalaı tap bolǵanyn anyqtaýǵa kómek kórsetse, ákemniń búl qaǵazdardy satpaǵanyn, bulardy ózimen birge ala ketkende qara basynyń qamyn oılamaǵanyn dáleldep bergen bolar em.

Kapıtanǵa jolyǵý úshin Sýssekske keldim, biraq dál osy kezde ol anadaı jan túrshigerlik ólimmen qaza tapty. Tergeý hattamasynan "kaıýtasynyń" sıpattamasyn oqyǵam. Onda kemesiniń eski jýrnaldary da bar ekeni sóz arasynda aıtyla ketetin. Sonda maǵan: "Jolym bolyp osy jýrnaldardyń birinen 1883 jylǵy tamyz aıynda "Teńiz múıiztumsyǵynyń" bortynda qandaı oqıǵa oryn alǵany jaıynda oqýdyń oraıy kelse, ákemniń jumbaqqa aınalǵan taǵdyryn bilgen bolar edim" degen oı kele qaldy. Ótken túnde osy jýrnaldardy qolǵa túsirmek bolǵam, biraq esikti asha almadym. Búgingi talpynysym odan táýirirek boldy, alaıda atalǵan aıǵa qatysty paraqtardy julyp tastapty. Osy arada meni ózderińiz ustap aldyńyzdar.

- Osy ma aıtaryńyz? - dep surady Hopkıns.

- Iá, osy. - Muny aıtqan kezde jigittiń kózi alaqtap ketti.

- Basqa aıtaryńyz joq pa?

Ol eki oıly bon qaldy.

Joq.

- Oqıǵa bolǵan túni munda keldińiz be?

- Joq.

- Al mynany qalaı túsindiresiz? - dep aqyryp jiberdi Hopkıns, alǵashqy betine tutqynymyz aty-jóniniń alǵashqy áripteri jazylǵan, muqabasynda qannyń daǵy bar qyrsyqty qoıyn dápterdi oǵan usynyp jatyp.

Beısharanyń eńsesi túsip ketti. Qolymen betin basty, denesi qaıtadan qaltyrap qoıa berdi.

- Qaıdan taýyp aldyńyzdar ony? - dep yshqyndy ol - Men bilgen de joqpyn... Qonaqúıde joǵaltyp alǵan shyǵarmyn degem.

- Já, jeter! - dedi Hopkıns qatqyl únmen. - Taǵy da aıtar birdeńeńiz bolsa, sotta aıta jatarsyz. Qazir menimen birge polısıaǵa barasyz... Al, mıster Holms, maǵan kómek kórsetpekke osynda kelgenińiz úshin ózińizge jáne dosyńyzǵa dán rızamyn. Qazir belgili bop qalǵandaı, buǵan aralasýyńyzdyń qajeti joq ta eken. Sizdiń kómegińizsiz - aq isti aqyryna jetkizedi ekem, solaı bola turǵanymen, sizge yrzashylyǵymdy bildirem. Sizderge "Brembltaı" qonaqúıinen bólme qaldyryldy, sondyqtan derevnáǵa bárimiz birge barýymyzǵa bolady.

- Aıtyńyzshy, Vatson, osynyń bári jaıynda qandaı oıdasyz? - dep surady Holms, erteńine tańerteń poıyzben keıin qaıtyp kele jatqanymyzda.

- Baıqaımyn, onsha qanaǵattanbaǵan sıaqtysyz.

- O ne degenińiz, qymbatty Vatson, ábden qanaǵattandym. Áıtkenmen, Stenlı Hopkınsti maqtaýǵa aýzym barmaı túr. Onyń tásilderi túkke alǵysyz. Kóńilim qaldy odan. Ol jigitten úlken úmit kútkem. Qandaı jumbaqtyń bolsyn qashan da ekinshi sheshimi tabylýy múmkin, sony izdeý kerek. Búl - qylmysty tergeýdiń alǵashqy sharty.

Bul jerde qandaı ekinshi sheshim bolýy múmkin?

- Ol meniń jeke izdenisterimniń negizinde jatyr. Eshqandaı nátıje bermeýi de múmkin. Aldyn-ala eshteńe aıta almaımyn, biraq jeter jerine jetkizbeı tynbaımyn.

Beıker-strıtte Holmsty birneshe hat kútip jatyr eken. Bireýin ala saldy da, ashqan boıda masattana máz bop kúldi:

- Ne degen keremet nárse, Vatson! Sizde telegraf blankisi bar ma? Men úshin birer jedelhat jaza qoıyńyzshy: "Parohod agenti Samnerge, Retklıff joly. Úsh adam jiberińiz, kezdesý ýaqyty - erteń tańerteńgi saǵat on. Bezıl". Solardyń arasyndaǵy aty-jónim osyndaı. Ekinshisi: "Inspektor Stenlı Hopkınske, Lord-strıt, 46, Brıkston. Erteń saǵat toǵyz jarymda tańǵy asqa kelińiz. Mańyzdy sharýa bar. Kele almaıtyn bolsańyz jedelhat arqyly habarlańyz. Sherlok Holms". Aıtaıyn degenim, Vatson, búl sharýa on kún boıy kóńilimdi alań ǵyp, mazamdy alyp bitken edi, endi sodan arylmaqshymyn. Búl isti erteń birjola támam qylarmyz degen úmitim bar.

Inspektor Stenlı Hopkıns dálme-dál belgilengen ýaqytta boı kórsetti, sóıtip úsheýmiz mıssıs Hadson ázirlegen keremet dámdi tańǵy asqa otyrdyq. Jas tyńshynyń sátti qadam jasadym dep masaırap, isip keýip otyrǵany baıqaldy.

- Sonymen bolǵan oqıǵa jónindegi baılamyńyzdyń durystyǵyna kámil senimdimisiz? - dep surady odan Holms.

- Senimdi bolǵanda qandaı! Bári de alaqandaǵydaı aıqyn emes pe.

- Al, menińshe, bul is áli aıaqtala qoıǵan joq.

- Qyzyq ekensiz, mıster Holms! Budan artyq qandaı dálel kerek taǵy?

- Baılamyńyz bolǵan istiń barlyq qyryn tolyq ashyp bere ala ma?

- Álbette. Nelıgan balasynyń "Brembltaı" qonaq úıine sol qylmys jasalǵan kúni kelgenin anyqtap bildim. Osynda gólf oınamaqshy ekenin jeleý etipti. Bólmesi birinshi qabatta bolatyn, sol sebepti kez kelgen ýaqytta shyǵyp kete alatyn. Sol kúni túnde Výdmens Lıge baryp Pıter Kerımen lashyǵynda kezdesken, onymen janjaldasyp qalǵan da, garpýnmen túırep óltirgen. Sosyn istegen isinen shoshynyp lashyqtan tura qashqan, sol arada qoıyn dápterin túsirip alǵan. Dápterdi onda alyp barǵan sebebi Pıter Kerıden álgi baǵaly qaǵazdar jaıynda suramaqshy bolǵan. Tizimdegi keıbir qaǵazdyń tusyna belgi qoıylǵanyn, sirá, ózińiz de baıqaǵan shyǵarsyz? Bular - Londonnyń qundy qaǵaz bazarynda satylǵandary. Alaıda, kópshiligi, shamasy, áli Kerıde bolsa kerek. Nelıgannyń balasy, ózi moıyndap otyrǵandaı, ákesiniń qaryzyn qaıtarý úshin sol qaǵazdardy qolǵa túsirýdi armandaıtyn. Qashyp ketkennen keıin ol birshama ýaqyt boıy lashyqqa qaıta oralýǵa bata almaı júrdi, biraq aqyry qajetti derekterin tabý úshin táýekelge bel baılady. Bári aıdan anyq emes pe?

Holms ezý tartyp, basyn shaıqady:

- Joramalyńyzdan bir kemshilik taýyp turmyn, Hopkıns: ol shyndyqqa múldem janaspaıdy. Garpýnmen deneni túırep kórdińiz be ózińiz? Óıtken joqsyz ba? Endeshe, qurmetti ser, osy nársege aıryqsha nazar aýdarýyńyzǵa týra keledi. Dosym Vatson sizge munymen tań sáride qalaı jattyqqanym jaıynda aıtyp bere alady. Búl ońaı nárse emes, buǵan qaıratty da mashyqty bilek kerek. Al, kapıtanǵa jasalǵan soqqynyń surapyldyǵy sonsha, garpýn onyń denesin kókteı ótip qabyrǵaǵa tereń kirip ketken. Ana áljýaz jigitti sondaı soqqy jasaı alady deýge bola ma? Nemese jeti túnde Qara Pıtermen rom ishken adam tap sol dep, nemese qantógisten eki kún buryn perdeden bireýler tap sonyń sulbasyn kórdi dep boljal jasaı alasyz ba?

Jo-joq, Hopkıns, bizge odan góri qorqynyshtyraq bireýdi izdeýge týra keledi.

Holmstyń sózin tyńdap otyrǵan tyńshynyń túri buzylyp, berekesi qasha bastady. Oı jospary kúırep, úmit dámesi kúlge aınalǵan edi, biraq ońaılyqpen beriskisi kelmedi.

- Nelıgannyń sol kúni túnde lashyqta bolǵanyn joqqa shyǵara almaısyz, mıster Holms. Munyń bultartpas dáleli - qoıyn dápter. Búl aıǵaqtardyń, ózińiz aıtqandaı, osaldaý tustary bolǵan kúnniń ózinde de sot úshin, menińshe, osy derekterdiń ózi-aq jetkilikti. Al, eń bastysy, mıster Holms, meniń qylmyskerim qazir abaqtyda otyr. Al sizdiń "qorqynyshty adamyńyzdy" áli kóre qoıǵam joq.

- Ol dál qazir bizdiń baspaldaqpen joǵary kóterilip kele jatyr-aý degen oıǵa beıil berip otyrmyn, - dep jaýap qatty Holms jaı ǵana. - Menińshe, Vatson, myna revolverdi daıyn ǵyp ustaǵanyńyz jón sıaqty. - Holms ornynan kóterilip, jazý toly paraqty alyp, janynda turǵan kishkene ústeldiń ústine qoıdy. - Endi biz daıynbyz, - dedi ol sosyn.

Dabyrlaǵan daýystar estildi, ile mıssıs Hadson esikti ashyp, úsh erkektiń kapıtan Bezıldi surap turǵanyn aıtty.

- Bir-birlep jiberińiz, - dedi Holms.

Birinshi bop shapaty boıly, eki beti narttaı qyzyl, burqyraǵan býryl jaq saqaly bar tolyqsha adam kirdi. Holms qaltasynan bir hatty shyǵardy.

- Aty-jónińiz? - dep surady ol.

- Djeıms Lankaster.

- Ókinishti-aq, Lankaster, biraq adam alyp qoıdyq. Mazalaǵanymyz úshin myna jarty soverendi alyńyz. Ana bólmege baryp kishkene kúte turyńyz.

Ekinshisi uzyn boıly, ashań, shashyn jylmıta taraǵan, óńi dimkás jannyń óńindeı bop-boz adam eken. Esimi Hú Pettıno bop shyqty. Oǵan da oryn joqtyǵy aıtylyp, jarty soveren jáne kúte turýǵa buıryq berildi.

Úshinshi kelginshiniń túr syqpyty este qalarlyqtaı eken. Qatygez, qaban betin uıpa-tuıpa saqal-shash jaýyp ketipti, al tikireıgen qalyń qastyń astyndaǵy qara qońyr qaısar kózden ot ushqyndaıdy. Ol sálemdesti de, teńizshi pozasynda turǵan qalpy qolyndaǵy kepkisin ýmashtaı bastady.

- Aty-jónińiz? - dep surady Holms.

- Patrık Kerns.

- Garpýnshymysyz?

- Iá, ser. Jıyrma alty reıste boldym.

- Dandıdensiz ǵoı deımin?

- Iá, ser.

- Ekspedısıalyq kememen saparǵa shyǵýǵa kelisesiz be?

- Iá, ser. Jalaqy qandaı?

- Aıyna segiz fýnt. Dereý jolǵa shyǵýǵa daıynsyz ba?

- Qural-jabdyq qolyma tıgen boıda.

- Qaǵazdaryńyz ózińizde me?

- Iá, ser.

Ol qaltasynan bir býma ábden tozyp, kirlegen qujattardy shyǵardy. Holms ony qarap shyǵyp qaıtaryp berdi.

- Maǵan keregi de tap osyndaı adam edi, - dedi ol - Mine, myna ústelde kontrakt jatyr. Qol qoıyńyz, sonymen is te támam.

Teńizshi bólmemen teńsele basyp júrip ótti de, qalamdy qolyna aldy.

- Myna jerge qoıaıyn ba? - dep surady ústelge qaraı eńkeıgen ol.

Sony kútken Holms ábjil qımyldap, álginiń qolyna buǵaý sala qoıdy.

- Endi boldy, - dedi ol.

Men bolat temirdiń syldyry men alasurǵan ashýly buqanyń ókirgen daýysyn estidim. Ustasa ketken Holms pen teńizshi sol qas qaǵymda - aq edenge qulap, alysyp - julysa bastady. Teńizshi qara kúshtiń ıesi bolatyn: qolynda Holms sonshalyqty eptilikpen salǵan buǵaýy baryna qaramastan dosymdy jeńip ketýi múmkin edi. Biraq Hopkıns ekeýmiz kómekke umtyldyq. Qarsylasýdyń paıdasy joqtyǵyn anaý revolverdiń sýyq oqpany samaıyna tirelgende ǵana túsindi. Biz onyń aıaǵyn jippen baılap tastadyq ta, entige dem alyp boı túzedik.

- Sizden keshirim suraýǵa tıispin, Hopkıns, - dedi Sherlok Holms, - shala pisirilgen jumyrtqa sýyp ta qaldy - aý deımin. Sóıtse de, tergeýdiń osylaısha tabyspen aıaqtalýy tábetińizdi arttyrar degen úmittemin.

Stenlı Hopkıns tań-tamasha bop ańyryp turyp qaldy.

- Ne deýge bolar, mıster Holms! - dep saldy beti shıedeı bop ketken ol aqyry. - Shamasy, men áý bastan aqymaqtyqqa salyndym - aý deımin. Sizdiń ustaz ekenińizdi, al ózimniń bar-joǵy shákirt ekenimdi bir sát esten shyǵarmaýym kerek edi. Tipti qazirdiń ózinde de, qandaı is tyndyrǵanyńyzdy kórip turǵan shaqta da, dáneńe túsingem joq. Qalaı tapqanyńyzǵa qaıranmyn.

- Jarar, jarar, - dedi Holms keń peıildik bildirip, - kim de bolsyn óz qateliginen sabaq alady. Ekinshi sheshim baryn este ustaý qajettigin endi eshqashan qaperden shyǵarmańyz. Nelıgannyń balasymen basy bútin aınalysyp ketkenińiz sonsha, Patrık Kerns jaıynda oılanǵan da joqsyz. Al Pıter Kerıdi óltirgen sol edi ǵoı.

Teńizshiniń qarlyqqan daýysy onyń sózin bólip jiberdi:

- Beri qarańyz, mıster! Ózime osynshama dórekilik kórsetkenińizge bola ashý bildirip jatqanym joq, biraq qalaı degenmen de, ádilin aıtý qajet emes pe. "Pıter Kerıdi óltirgen", deısiz. Men ony óltirýge májbúr bolǵan adammyn. Al munyń bir-birinen aıyrmashylyǵy bar. Nemene, senbeısiz be maǵan? Nemene, ótirik aıtady deısiz be meni?

Áste olaı emes, - dep jaýap qatty Holms. - Aıtaryńyz bolsa yqylaspen qulaq túremiz.

- Men kóp sóılep bas qatyrmaımyn jáne, Qudaı atymen ant eteıin, ár sózim - shyndyq. Qara Pıterdi burynnan biletinmin, ol pyshaqqa jarmasqanda men garpýnǵa umtyldym, óıtken sebebim, tek bireýmiz ǵana tiri qalatynymyzdy túsingem. Ol osylaı jan tásilim etti. Bálkim, muny kisi óltirýshilik dep ataıtyn shyǵar. Qalaı ólsem solaı óleıin - maǵan báribir, alaıda Qara Pıterdiń júregime qadalǵan pyshaǵynan góri darǵa tartylyp ólgenim táýir dep bilem.

- Onyń úıine qalaı baryp júrsiz? - dep surady Holms.

- Basynan bastap aıtaıyn. Tek men túregelip otyraıynshy, sóıtkende sóıleý jeńil bolady. Bul hıkaıa 1883 jylǵy tamyz aıynda bastaldy. Pıter Kerı "Teńiz múıiztumsyǵynyń" qojaıyny bolatyn, al men sonyń qaraýyndaǵy zapas garpýnshy edim. Biz muz shoǵyrlary jaılaǵan óńirden amaldap ótip úıge qaraı kele jattyq. Mańdaıdan soqqan jel kememizdiń kúıin ketirip bitken-di, al daýyl bolsa apta boıy tolas tappaǵan. Kútpegen jerden kishkene kemeshikke keziktik: soltústikke qaraı yǵyp bara jatyr eken. Ekıpajy - bar bolǵany bir-aq adam, onyń ózi de teńizshi emes. Ondaǵy basqa adamdar kemeshik kóp uzamaı qurıdy degen sheshimge kelip, shlúpkaǵa otyrypty da Norvegıa jaǵalaýyna qaraı tartypty. Shamasy, bári túgel sýǵa ketse kerek. Sóıtip, búl adamdy kememizge aldyq. Kapıtan ekeýi kaıýtada otyryp uzaq áńgimelesti. Onyń bortqa kótergen barlyq bagajy jalǵyz ǵana qańyltyr qorap bolatyn. Bilýimshe, búl adamnyń aty-jónin eshkim eshqashan ataǵan emes. Kelesi kúni túnde iz-túzsiz ǵaıyp boldy. Árkim ártúrli aıtyp júrdi: bireýler ózi sýǵa sekirip ketti dese, ekinshiler baıqaýsyzda borttan qulap ketti desti - sol kúni túnde surapyl kúshti daýyl turǵan. Onyń qandaı kepke kez bolǵanyn bir ǵana adam biletin - ol men edim. Sebebi, Shotland araldaryndaǵy shamshyraqtar janynan óterden eki kún buryn, tas qarańǵy túnde, kapıtannyń ony aıaǵynan ustap alyp teńizge laqtyrǵanyn óz kózimmen kórgem.

Bul týrasynda jan balasyna tis jarǵam joq. Ne bolar eken, kóreıin dedim. Shotlandıaǵa keldik. Búl jaıynda eshkim eske alǵan joq, eshkim eshqandaı suraý salmady. Adam kezdeısoq qaza tapty, sonymen is te bitti - eshkimniń onda sharýasy joq. Uzamaı Pıter Kerı jumystan birjola bosap ketti, qaı jerge oryn tepkenin arada kop jyl ótken soń ǵana bildim. Onyń ana bir qańyltyr qorapqa bola kúná arqalaǵanyn túsindim. Búl jaǵdaıatty tisten shyǵarmaýym úshin maǵan tıisti ótemaqy tóleýge tıis, dep oıladym.

Londonda keziktirip qalǵan bir teńizshiden onyń osynda turatynyn bilip, azyn-aýlaq birdeńe syǵyp alaıyn dep úıine bardym. Alǵash kezdesken túnde ol ózin ornyqty ustady: ómirimniń aqyryna deıin teńizden aýlaq júrýime jetetindeı mólsherde aqsha berýge ýáde etti. Ekeýara kelisimdi eki kúnnen soń birjola tıanaqtamaq boldyq. Bardym. Mas eken, kóńil kúıi de mánsiz kórindi. Otyrdyq, ishimdik ishtik, ótken kúnderdi eske aldyq. Neǵurlym kóbirek ishken saıyn, kespiri de soǵurlym buzyla berdi. Qabyrǵada garpýn turǵanyn baıqadym; munyń maǵan keregi bop qalady-aý dep túıdim. Anaý aqyry mort ketti: búktemeli úlken bákisin ala sap, aýzynan túkirigi shashyrap, balaǵat sózdi burqyratyp maǵan tura umtyldy. Ózimdi óltirýden taıynbaıtynyn kórdim. Biraq bákisin ashyp úlgergenshe ony garpýnmen qabyrǵaǵa túırep jiberdim. Qudaı saqtasyn, qalaı shyrqyrady deseńshi! Sondaǵy túr - syqpyty áli kúnge uıqymdy buzyp júr... Qan shúmektep aǵyp jatty, al men kútip turdym. Biraq aınala mań tym - tyrys edi, kóńilim de birtindep ornyna tústi. Jan-jaǵyma qarandym. Sórede qańyltyr qorap túr eken. Meniń de buǵan Pıter Kerıdiń quqyndaı quqym bar edi, sondyqtan ony aldym da, lashyqtan shyqtym. Temeki qaltamdy ańdaýsyz ústel ústinde qaldyryp ketippin.

Al endi sizderge osynaý hıkaıanyń eń bir ǵajap qalarlyq bóligin aıtaıyn. Syrtqa shyqqanym sol edi, kenet áldekimniń aıaq dybysy estildi. Butanyń tasasyna jasyryna qaldym. Qarasam, lashyqqa qaraı bireý kele jatyr. İshke kirdi de, jyn urǵan adamsha baqyryp tura qashty, sóıtti de áp-sátte kózden ǵaıyp boldy. Al men iz kesetinderdi aldap soqtym: on mıl jerdi jaıaý júrip óttim de, Tanbrıdj-Ýelste poıyzǵa otyryp Londonǵa keldim.

Qorapty ashqanymda ishinde soqyr tıyn da bolmaı shyqty. Qaǵazdardan basqa dym joq eken, olardy satýǵa batpadym. Sóıtip, Qara Pıterden eshteńe óndire almadym, qaltamda bir shılıń joq, Londonda taqyrǵa otyryp qaldym. Tek baıyrǵy kásibim ǵana bar edi. Garpýnshylar men mol jalaqy jaıyndaǵy habarlandyrýlardy oqyp teńiz agentterine bardym, olar meni osynda jiberdi. Maǵan málim jaılar osyndaı. Qara Pıterdiń janyn jahannamǵa jóneltkenimmen ádil sot maǵan alǵys aıtýǵa tıis: úkimetke darǵa asatyn kendir arqandy únemdeýge kómektestim.

- Kóńilge ábden qonymdy túsinik, - dedi ornynan turyp qorqoryn tutatýǵa kirisken Holms. - Meniń oıymsha, Hopkıns, ýaqyt ótkizbeı tutqyndy budan góri senimdirek orynǵa jetkizý kerek qoı deımin. Myna bólme kamera bolýǵa múldem jaramsyz, al mıster Patrık Kerns bizdiń kilemde shamadan tys kóp oryndy alyp otyr.

- Ózińizge degen yrzashylyǵymdy qalaı aıtyp jetkizerimdi bilmeı turmyn tipti, - dedi Hopkıns. - Munyń syryn qalaı ashqanyńyzdy áli túsine alǵan joqpyn.

- Bar bolǵany - salǵan jerden jańyldyrmas jolǵa tústim de, sodan aırylmadym. Qoıyn dápter jaıynda buryn habardar bolsam, bálkim, ol ózińiz sekildi meni de shalys bastyrar ma edi, kim biledi. Biraq bul iske qatysty estigenimniń bári meni bir-aq baǵytqa bastady. Joıqyn kúsh-qaırat, garpýndy paıdalana bilý mashyǵy, romnyń bótelkesi, ıtbalyq terisinen jasalǵan, kúshti temeki salynǵan qalta - osynyń barlyǵy teńizshige, onyń ishinde kıt aýlaýshyǵa meńzep turdy. Aty-jónniń "P.K." degen bastapqy áripteri kezdeısoq sáıkestik shyǵar dep oılaǵam. Temeki qalta Pıter Kerıdiki emes-ti, sebebi ol shylymdy sırek shegetin jáne "kaıýtasynan" qorqor tabylmaǵan. Esińizde me, "kaıýtasynda" vıskı men konák boldy ma, dep suraǵan edim ǵoı. Siz boldy, dep jaýap qattyńyz. Al konák men vıskı daıyn turǵanda teńizshiden basqa kim rom ishetin edi? Iá, onyń teńizshi ekendigine kámil senimdi bolatynmyn.

- Al, ony qalaı izdep taptyńyz?

- Qymbatty ser, búl degen op-ońaı nárse ǵoı. Álgi teńizshi "Teńiz múıiztumsyǵynda" Kerımen birge júzgenderdiń arasynan ǵana shyǵýy múmkin edi. Ózime málim derekterge qaraǵanda, kapıtan basqa kememen júzbegen. "Teńiz múıiztumsyǵynyń" 1883 jylǵy komandasynyń aty - jónin anyqtaý úshin Dandıge jedelhat joldaýǵa úsh kúnimdi jiberdim. Garpýnshylar arasynda Patrık Kerns bolǵanyn bilgenimde tergeý jumysym tolyqtaı derlik támamdalǵan - dy. Bul adam, bálkim, Londonda shyǵar jáne birshama ýaqytqa Anglıadan uzaı turýǵa qarsylyq bildire qoımas dep túıdim. Osy sebepti birneshe kúndi Ist-Endte ótkizip, arktıkalyq ekspedısıa degendi oılap taýyp, kapıtan Bezıldiń qaramaǵynda jumys isteıtin garpýnshylarǵa jaqsy jalaqy usyndym, - nátıjesin ózińiz kórip tursyz.

- Ǵajap! - dep daýystap jiberdi Hopkıns. - Aıtary joq ǵajap!

- Nelıgan balasynyń múmkindiginshe tezirek bosap shyǵýyna qam jasaýyńyz qajet, - dedi Holms. - Odan keshirim suraǵanyńyz jón ǵoı dep oılaımyn. Qańyltyr qorapty soǵan qaıtaryp berý kerek, al ana Pıter Kerı satyp jibergen baǵaly qaǵazdar, árıne, birjola joǵaldy ǵoı... Mine, keb te keldi, Hopkıns, myna adamdy ákete berýińizge bolady. Sotqa qatysýym qajet bola qalsa, bizge Norvegıaǵa jedelhat joldarsyz. Ondaǵy adresimdi sizge keıinirek habarlarmyn.

---