InfoHub Logo

Qazaq ádebıeti, barlyq jurttyń ádebıeti sıaqty, ekige bólinedi: birinshisi – aýyzsha ádebıet, el aqyndyǵy. Ekinshisi – jazba ádebıeti. El aqyndyǵy ne aýyzsha ádebıet: eldiń jazý ónerin bilmeı júrgen kezinde shyqqan sózder. Jazý óneri bolmaǵan soń, ol elde ǵylym, mádenıet te týmaǵan bolady. Ondaı eldiń óner, bilimi bir aýyzdan ekinshi aýyzǵa kóship, sonymen saqtalady. Jalpy bilim degen nársesi, aldyńǵynyń artqyǵa tastap kele jatqan ata murasy sıaqty, aýyzsha áńgimelerinen quralady. Sol retpen eskilikten qalǵan sózdi, óner ıesi bolǵan arnaýly jalǵyz adam ǵana bilip qoımaıtyn, jalpaq el bolyp úırenip, túgelimen esinde saqtaıdy.

Ol kezdiń ónerin jalpaq el túgel uǵynatyn bolǵandyqtan, ekinshi, keıingi urpaqtyń túgelimen alatyn bilimi, tárbıesi de sondaılyq kópke birdeı bolyp aıtylatyn jalpy áńgimelerden jasalatyndyqtan, búkil bir eldiń jalpy dúnıege kózqarasy da, ótken ómirdi túsinýi de bir-aq túrde bolady. Keıingi býyn ómirdi túgelimen aldyńǵysha túsinip, solarsha tárbıelenedi. Sondyqtan aýyzsha ádebıettiń ishinde eldiń belgili uǵymyn bildiretin, jalpy dúnıege kózqarasyn sezdirip, ótkendi qalaı túsinýin kórsetetin sózdiń barlyǵy da bir-aq adamǵa tıisti óner emes, ol – kóptiń óneri. Jalpaq eldiń sybaǵasyna tıetin óner týyndysy.

Ras, búgingi salt óleń men batyrlar óleńderi bolsa, sonyń barlyǵyn jalpaq el bolyp otyryp shyǵarǵan sózder emes, onyń jeke shyǵarýshylary bar. Biraq bul shyǵarýshy aqyndar sol sózderdiń ishinde jalǵyz óziniń kózqarasyn, jalǵyz óziniń ǵana uǵymyn aıtpaıdy, olardyń óleń, jyr ishinde aıtatyny – túgelimen jalpaq eldiń uǵymy men jalpaq eldiń kózqarasy. Aıtatyny – kóptiń qaradaı aıtyp júrgen sózi. Sondyqtan óleń qylýshylar aýyzsha ádebıettiń qur ǵana jaqsy aıtýshysy, qur ǵana áńgimeshisi bolady.

El aqyndyǵyn jasaýshylar solar dep sanaýǵa bolmaıdy. Sondyqtan: 1) Aýyzsha ádebıettiń shyǵarýshysy jalpaq el deımiz. Aýyzsha ádebıet jurnaqtarynyń arnaýly shyǵarýshysy joq. 2) Aýyzsha ádebıettiń barlyq jurnaqtary kúıge ólshenip, arnaýly ánmen aıtylady. Sol sebepti onyń syrtqy túrinde jazbadan aıyrmasy bar. Ol jelpinip, jeldirtip aıtylady. 3) Aýyzsha ádebıette bir jaqqa qaraı bettegen arnaýly baǵyt bolmaıdy. Ony eldiń din nanymy, eldiń belgili salty, ádeti týǵyzady. Sondyqtan aýyzsha ádebıet birneshe túrge bólinedi.

Aýyzsha ádebıet túrleri

1) Syrshyldyq salt óleńderi.

2) Áńgimeli óleńder (batyrlar áńgimesi, el poemasy, tarıhı óleńder).

3) Aıtys-taqpaq.

4) Ertegi, maqal, mátel, jumbaq.

---