InfoHub Logo

Muhtar Áýezov -qazaq qara sóziniń maıtalman zergeri.Qazaq ádebıetin jańa bıikke kótergen Muhtar Áýezov qazaq dramatýrgıasynyń tuńǵysh qarlyǵashyn ushyra, ádebıet álemine jańasha lep ákeldi. Sondyqtan Áýezov dramalarynyń tilin taldaýdyń biz úshin zor mańyzy bar.

Al drama tili dep oryrǵanymyzdyń ózi-keıipker tili. Sebebi dramalyq shyǵarma kez-kelgen oqıǵa keıipkerleri arasyndaǵy tartys esebinde óris. Kórkem shyǵarmada kónergen sózderdiń alatyn orny erekshe. Sebebi belgili bir dáýirde paıdalanylǵan sózdi qoldaný sol dáýirdiń ( kezeńniń ) tynysyn tanytady. «Qara Qypshaq Qobylandy» dramasynda kónergen sózder erekshe orynǵa ıe. Kez kelgen jazýshy ár sózdi keıipker aýzyna belgili bir maqsatqa kózdeı salatynyn eskersek, kónergen sózderdiń shyǵarmadaǵy alar orny aıqyndala túspek. Arhaızmder men kónergen sózder «Qara Qypshaq Qobylandy» dramasynda da kóbine tarıhı dramalardyń quramynda kóbirek kezigedi. Bálkim, bul jazýshynyń sol dáýir tynysyn kórermenmen tanystyrý úshin jasalǵan talpynys bolar. Áýezovtiń tarıhı daramalarynyń qataryna: «Eńlik -Kebek», «Qara Qypshaq Qobylandy», «Báıbishe -toqal», «Abaı», «Qaragóz» taǵy basqalar jatady. Bul shyǵarmalardyń árqaısysynyń quramynda kónergen sózder óte jıi ushyrasady. Kónergen sózder kónerý sıpaty men tildegi qoldaný ereksheligine qaraı arhaızmder men tarıhı sózder bolyp bólinetini belgili. Kónergen sózder týraly aıtqanda arhaızmderdiń, tarıhı sózderdiń ózindik qoldaný maqsaty barlyǵyn eskergen jón. Arhaızmderdi utymdy qoldaný belgili bir dáýirdegi halyqtyń kún kóris tirshiliginen, salt - sana turmysynan, ádet - ǵurpynan, dúnıetanymynan túsinik beredi. Joǵaryda berilgen sózderge qazirgi dáýir turǵysynan taldaý bersek, bul sózder birtindep bizdiń sózdik qoldanysqa enýde. Balǵynbaev eńbeginde kónergen sózder qataryndaǵy sózderdiń qazirgi tilimizde qaıta qoldanylýy nemese jańasha maǵynada qoldanylýy kezdesedi. Sebebi tilimizde belgili bir sózderdiń semasynyń kónerip, kómeskilenip ýaqyt talabyna saı jańasha reńge ıe bolýy – zańdy qubylys. Biraq, qalaı bolǵanda da, negizgi tereń maǵyna saqtalyp qalady. Mysaly, «jady», «alaman», «qar» sózderi sóz qoldanysynda da kóptep kezdesedi. Biraq «Qara Qypshaq Qobylandy» dramasynda qoldanysy qazirgi maǵynalarynan ózgesheleý. «Jady» sózi qazirgi tilimizde de kezigedi. Qazirgi tilimizdegi qoldanysta «jady» sózi     «oı, es» degen maǵynany beredi. Biz de osylaı túsinemiz. «Jadymda saqtaýly», «oıymda saqtaýly» dep sózimizde qoldanamyz. Al joǵaryda kórsetilgen «jady sóziniń maǵynasy basqa ekendigi mysaldan aq anyq kórinip tur. Bul mysaldaǵy «jady» sózi «kempir» degen zat esimge anyqtaǵysh maǵynasynda jumsalyp tur. Sózdikterge júginer bolsaq: ( parsy tilinde djadý ) — «sıqyrshy», «ázázil», «aldaýshy», «qasıetti kúsh» degendi bildiredi. Iaǵnı bul kónergen sózben qatar, kirme sózderdiń qataryna da jatady. «Jady» sóziniń maǵynasy jadygóı sózine qaraǵanda kómeksileý sondyqtan bolar, Áýezov osy eki sózdi qatar qoldaný arqyly olardyń birin - biri anyqtaýǵa múmkindik beredi. Osyndaǵy «qar» sóziniń maǵynasy qazirgiqoldanysta kezdespeıdi.«Qar» sózi «Qazaq tiliniń dıalektologıasynyń sózdiginiń» ekinshitomynda: Gýrev, Mańǵystaý óńirlerinde «qar»-shańyraq, sheńber. Qyzylorda, Oral óńirinde«qar»-qahar (betti qarý). Al joǵarydaǵymysaldardaǵy «qar» sóziniń o basta bergen anyqmaǵynasy belgisiz. Bul sózdiń berer túsiniginanyqtap kóreıik. Áýezov óz dramasynda «qar» sózi jıi qoldanǵan. «Qar» sózi «kúń», «qul», aram» sekildi kemsitý, tómendetý maǵynalarynbergenge uqsaıdy. Qar sózi erteden kele jatqan halyq tirkesterinde, qos sózderdiń quramyndakezdesip otyrady. Mysaly, «qý qar» tirkesi. Osy sózdegi qý sóziniń maǵynasyn ashyp alsaq, «ký aq, boz, bop-boz bolyp semip júrgen kisiniqazaq qup - qý bolyp júdepti» deıdi. Osy «qý» sózi — azý», «tozý», «kýarý», «ólý» ( kýaryp qaldy ) maǵynasyn da bildire alady deýgeábden bolady. Sonda qý qar» tirkesi –qarǵysmáninde aıtylatyn sóz. «Qar» sózinińjaǵymsyz emosıany bildiretini belgili boldy. Bul sóz sondaı - aq tilimizde «ury qary» qos sózinde, «qasqıǵan qardan týady, salpıǵannardan týady», jaman adam jaqsy bolmas, qansha Qydyr darysa da, jaqsy adam jamanbolmas, qansha turyp karysa da» tirkesindekezdesedi. Til – qoǵamdyq qubylys. Qoǵamnyńsanasyna, arasyna jańarý engen saıyn tilimizdetúrlene túleı túsedi. Sonyń nátıjesinde  eskisózder múldem umytylyp, tól maǵynalaryn joǵaltyp, jańa maǵynalyq sıpatqa ıe bolyp jatady. Iaǵnı sóz maǵynasynyń aktıv sózden pasıv qatarǵa ótýi onyń maǵynasynyń taralýyna táýeldi. Biraq keıbir sózder óziniń baıyrǵy maǵynasynan alshaqtaǵanymen, qazirgi tilimizde jańa maǵynalyq sıpatta keń qoldanys tapqan.

Toqanova Aıaýjan

---