InfoHub Logo

Danat Janataev Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ Profesory, dosent

Ábilda Qyzjibek Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ magıstranty

Toǵyzqumalaq – álemdik mádenıettiń ozyq úlgilerimen boı teńestiretin rýhanı oıyn, logıkalyq, zıatkerlik oılaý óneri. Bul oıynnyń  basty maqsaty – adam aqyl-oıyn jetildirýge, sanasyn kemeldendirýge erekshe kúsh salady. Túrki halyqtarynyń urpaq tárbıeleýge asqan jaýapkershilikpen qaraıtynyna osy oıyn dálel bola alady. Jasóspirimniń dene kúshiniń mol bolýymen qatar, aqyldy bolýyna da kóp mán bergen babalarymyz osy oıyndy oılap tapqan.

Túrki tilderinde ár sózdiń bastapqy maǵynasymen qatar, astarly, tuspaldy maǵynasy  bolady. Búgingi kúnge deıin jaryq kórgen birqatar eńbekterde "toǵyzqumalaq" ataýyn onyń ekinshi syńaryna baılanysty zattyq, turmystyq negizde túsindirý – onyń qundylyǵy men qasıetin óz dárejesinde tanyta almaı otyr. Iaǵnı qumalaqty – qoıdyń nájisi dep, toǵyzqumalaqqa «qoıshylar oıyny» degen qarabaıyr tirkesti jamaý – ulttyq oıynnyń mánin óz dárejesinde kórsetpeıdi.

Sóz óneriniń qýatyn jetik túsingen babalarymyz urpaǵynyń zerdeli, oıly bolýy úshin  kóp ter tókken. Kez kelgen óner týyndysy bolsyn, aqyl-oı shyǵarmashylyǵynyń jemisi bolsyn onyń ataýyna da erekshe mán bergen.

Shynynda, oıynnyń ataýy men mánin tolyq túsiný úshin "toǵyzqumalaq" sózin jeke qarastyrǵan jón. Toǵyzqumalaq – birikken sóz. Sóz tirkesiniń alǵashqy syńary – san esim, keıingisi – zat esim. Biraq bul sózderdi kóshpendilerdiń nanym-senimderiniń negizinde qarastyrý ǵana nátıje bermek.

Qazaq halqy sóz ónerin birinshi orynǵa qoıatyny bárimizge aıan. Sol sebepti qazaq arasynda sóz qaǵystyrý, aıtys, sheshendik ónerlerine asa qurmetpen qaraǵan. Adamdar bir-birin synaý úshin sheshýi qıyn suraqtar qoıǵan. Bundaı oqıǵalar kóbinese qaıym aıtystarda, qara jumbaqtarda úlken kórinis beredi. Bir degenim – bileý, Eki degenim – egeý, Úsh degenim - úski dep bastalatyn «Qazaqtyń on bir qara jumbaǵynda» Toǵyz degenim – torqa dep aıtylǵan.

«On bir qara jumbaqty» taldaý barysynda toǵyz sanyna «torqa» uǵymyn balama retinde nelikten tańdalǵanyn birden aıtyp berý qıyndyq týǵyzady.. «Torqa» degen sóz qazaqta molshylyq, ulylyq, qasıettilik uǵymdarymen astasyp jatady. Qazaqta «torqaly toı» degen sóz bar, bul sóz sol toıdyń úlken mańyzǵa ıe ekendigin bildiredi. Bálkim toǵyzǵa torqa sózin balama etip alýy toǵyz sanynyń qasıetterine de qatysty bolýy múmkin. Toǵyz sanyna «torqa» sózin teńegende qazaq atalarymyz bul sannyń matematıkada úlken qasıetke ıe ekendigin eskerse kerek degen oıdamyz.

Halyq aýyz ádebıetinde, fólklorynda toǵyz sanyna qatysty oqıǵalar, ertegiler, ańyzdar kóptep kezdesedi. «Toǵyz qabat torqadan toqtyshaqtyń terisi artyq», «Toıǵan úıge toǵyz bar», «Toǵyz aı, toǵyz kún bala kóterý», «Toǵyz áıeldiń tolǵaǵy bir kúni kelipti», «Toǵyz joldyń toraby», «Toǵyz qabat torqa qıý» «bir toǵyz, eki toǵyz, úsh toǵyz» (báıgege tigetin júldeler kólemi, úılengendegi yrym nemese aıyptar ataýy) sózderi tegin shyqpaǵan bolý kerek. Ańshylar arasynda úıine oljaly oralǵanda ustaǵan ańyn «Úıirimen úsh toǵyz» dep bosaǵa soǵatyn yrym bar ekenin de halyq arsynan estip, kórip júrmiz.

 Oıynnyń tarıhynda ǵundar men túrkilerdiń kezinde 3 otaýlyq, 5 otaýlyq, 7 otaýlyq sharttarmen toǵyzqumalaq oıynyn oınaǵan bolsa, kele-kele damı túsip, qazaqtar muny 9 otaýlyq úlgimen oınaı bastaǵan. Teologıalyq turǵydan, adam ómirinde 6 men 9 sıfrlaryn týǵyzǵan tujyrymdardyń tuıyqtalý mazmuny bar: 6 — rýhanı ǵumyr jolynyń azǵyndyqpen bitý aqyry da, 9 – rýhanı kemeldiktiń sátti bitý tujyrymy. Bir-birine sımmetrıalyq qarama-qaıshy qos tańbany (6;9) sáıkes túrde alty men toǵyz sandarynyń sıfry túrinde qoldanylýy da qupıanyń kóptigin ańǵartady.

9 – «toǵyz»: «toǵ+ yz (is)», «toq+ ys (is)», «toǵys!» (istiń bitýi, aıaqtalýy, toǵaıýy), basqasha aıtqanda, berilgen pesheneni tolyq atqarǵan janǵa qatysty «İsiń tolysty!» degen rızalyq batany bildiretin tańba. Bul — mańǵazdanǵan, jaǵasy jaılaý, tolysqan adamnyń keıpi. «Basy tómen salbyraǵan» 6 sıfryna qarama qarsy tańba. Toǵyzqumalaq ataýyndaǵy «toǵyz» sóziniń maǵynasyn osylaı ózimizshe ashyp kórdik, endi «qumalaq» sóziniń maǵynasyn ashyp kóreıik.

Jer – domalaq degen uǵym bar. Onyń shar tárizdes ekenin bárimiz bilemiz. Endeshe «domalaq» - «shar» sóziniń qazaqsha balamasy. Al, «sharık» sóziniń qazaqsha balamasy ne degende oılanyp qalyp jatamyz. S.A.Amanjolovtyń  (1903-1958) «Toǵyzqumalaq (qazaqtyń ulttyq oıyny)» maqalasynda «...Qumalaq – qoıǵa, túıege, eshkige, qoıanǵa, t.t. ǵana tıisti zat» dep anyqtama beredi. Bul pikirmen kelise almaımyz. Ol jerde atalǵan janýarlardyń tezekteri domalaq bolyp keletinine qatysty aıtylǵan pikir dep oılaımyz. Shyndyǵynda «qumalaq» - sharık sóziniń qazaqsha balamasy.

Olaı bolsa babalarymyz bul ónerge «Toǵyzqumalaq» ataýyn bergende «mol qasıetke ıe qumalaq», «torqaly qumalaq», «mártebeli qumalaq», «asa mańyzdy qumalaq» taǵy sol sıaqty ataýlardy taldaı kele, bir sózben barlyq ataýlardyń sınonımin tapqan. Toǵyzqumalaq – joǵarydaǵy oılardyń laıyqty túıini, demek durys, asa kóregendikpen tańdalǵan ataý.

---