InfoHub Logo

Ertede Qarabaı degen batyr bolypty. Ózi atqan oǵy jerge túspeıtin mergen de sıaqty. Qysy-jazy japan kezip, ań aýlaýmen bolady eken. Bir kúni ańnan qaıtyp, úıine taıap qalǵanda, sol jerdegi bir qudyqtyń mańynan eki kózi tostaǵandaı, eki qulaǵy tebingideı bir qara dıý kezigip, ekeýi alysa ketipti. Neshe kún, neshe tún alysyp, áreń degende Qarabaı dıýdy jeńip, qudyqqa tastaıdy da, qaqpaǵyn jaýyp, qazandaı taspen bastyryp tastapty. Qarabaıdyń úıinde sheshesi men qaryndasy ǵana bar eken. Qarabaı olarǵa «Men joqta anaý qudyqtyń qasyna barýshy bolmańdar» — dep tapsyrypty da taǵy da ańǵa ketipti. Sheshesi men qaryndasy qudyqtyń mańyna barmaýǵa ýáde berse de kóńilderinde «Sonyń ishinde ne bar eken, bir kórsek?» degen yntyq túsipti. Sonymen Qarabaı attanyp ketken soń baryp qazandaı taqtaıdy aýdaryp, qaqpaqty ashsa, qudyqtyń ishindegi dıý: «Meni shyǵaryp alyńdar! Baıy joqqa baı bolamyn, baıy barǵa ashyna bolamyn», – dep jalbarynypty. Japan daladaǵy jalǵyz úıde ishi pysyp júrgen qyz ben qatyn muny estip qýanyp ketedi de dıýdy arqan tastap shyǵaryp alyp, kóńil qosyp, maýqyn basyp júripti. Bir kúni dıý: «Búıtip buǵyp ótkizgen ómirden mezi boldym. Abzaly Qarabaıdy óltirińder. Sonan soń emin-erkin kún ótkizeıin», — depti.

«Batyr-aý, sizdiń shamańyz jetpegende biz qaıtip óltiremiz?», — depti qyz ben qatyn sasqalaqtap.

«Onyń amaly bar, — depti dıý. — Sen Qarabaıdyń sheshesisiń. Ol seniń sózińdi jyrmaıdy. Qarabaı kelerde aýyrǵan bolyp, tósek tartyp jatyp al da «Maǵan Kóbiktiniń kók ógiziniń eti em, sony taýyp ákel» de. Ol kók ógizdi tapqan kúnde de ógiz ony jaryp óltiredi, ógiz ony jaryp óltirmegen kúnde onyń etin jegen adam ólmeı qalmaıdy. Ajalyn taýyp etti Qarabaıdyń ózine jegizip jiberseńder isimizdiń ońǵa basqany».

Qarabaı ańnan kelse shesheı tósek tartyp jatypty. Naýqasynyń jaıyn suraǵan ulyna sheshesi: «Maǵan Kóbiktiniń kók ógiziniń eti em. Sony taýyp ákel», – depti. Qarabaı sheshesiniń sózin jyra almaı jolǵa shyǵady. Jolshybaı qalyńdyǵyna qosh aıtqaly qalyńdyǵynyń aýylyna soǵady. Qarabaıdyń jumysynyń jaıyn bilgen soń qaıyn atasy «Qaıtaryńda maǵan bir soǵyp ket», – dep tapsyrady.

Qarabaı aı júrip, jyl júrip aqyry Kóbiktiniń kók ógizin tabady. Ógizben talaı kún alysyp júrip, aqyry ábden dármeni ketip jyǵylýǵa aınalǵan bir kezinde qylyshyn sermep qalady. Sonda kók ógizdiń san etinen bir kesek et bólinip túsedi de ógizshe ókirgen beti bezip beredi.

Qarabaı etti alyp, qaıtar jolynda qaıtalap aýlyna kelip túneıdi. Túnde qaıyn atasy kók ógizdiń etin bir jerge júıtkitip jiberip, ornyna basqa bir maldyń etin aýystyryp qoıady. Qarabaı ertesi etti alyp úıine keledi. Sheshesi etti pisirip, amaldap, Qarabaıǵa jegizip jiberedi. Biraq Qarabaı ólmeıdi.

Muny kórgen dıý qaıran qalyp, kempirge taǵy bir amal úıretedi. Ertesi kempir Qarabaıdy shaqyryp alyp: «Kók ógizdiń etiniń kúshi jetpedi. Aýrýdan aıyǵa almadym. Endi meni ólsin demeseń Kókseńgir dıýdyń kók sıyrynyń sútiniń kóbigin ákelip ber», – deıdi dıýdyń aqyly boıynsha.

Qarabaı taǵy jolǵa shyǵady. Jolshybaı taǵy qaınyna soǵady. Qaıyn atasy qaıtar jolda taǵy kelip ketýdi eskertedi. Qarabaı qaınyna taǵy qosh aıtysyp ári ketedi. Aı ótip, jyl ótip, azyp-tozyp, Kókseńgir dıýdyń aýylyn áreń tabady. Kókseńgirdiń toǵyz uly bar eken. Qarabaı barsa kók sıyrdyń sútin bir qazan ǵyp oshaqqa asyp qoıyp uıyqtap jatty. Qarabaı sútiniń kóbigin at ústinen qalqyp alypty da aıaldamaı tura qashypty. Attyń dúbirinen oıanǵan dıýdyń toǵyz uly túgel jalqaý eken. «Sen qý, sen qý» desip bir-birine siltep birtalaı ýaqyt ótkizip alypty. Artynan bireýi qýǵan eken, jete almaı qalypty.

Qarabaı qashqan beti qaınyna kelip, sol aýylǵa túnepti. Túnde qaıyn apasy kók sıyrdyń sútiniń kóbigin júıtkitip jiberip, ornyna basqa maldyń sútin aýystyryp qoıypty. Ertesi Qarabaı súttiń kóbigin alyp, úıine barypty. Shesheı ebin taýyp álgi sútti Qarabaıdyń ózine ishkizgen eken, biraq ólmepti.

— Sen aǵańnyń arqasyn qasyǵan bolyp baıqa — depti dińkesi quryǵan dıý endi Qarabaıdyń qaryndasyna. — Arqasynyń eti qashyp júdegen bolsa, maǵan aıt. Endi beldeskennen basqa shara qalmady, — deıdi.

Ertesi qyz dıýǵa aǵasynyń arqasynyń eti qashyp, júdegenin aıtypty. Dıý úıde beıǵam otyrǵan Qarabaıdyń ústine kirip kelip, alysa ketipti. Keshke deıin teketiresken ekeýi birin-biri ala almapty. Sonda Qarabaı qaryndasyna: «Meniń aıaǵymnyń astyna bir qap un, dıýdyń aıaǵynyń astyna bir qap tary tók», – depti. Qaryndasy kerisinshe, aǵasynyń aıaǵynyń astyna tary tógip, dıýdyń aıaǵynyń astyna un tógipti. Sonymen Qarabaı taıyp jyǵylǵanda, dıý keýdesine mine túsip, býyndyryp óltiripti de, qatyn-qyzdy, mal-múlikti alyp kóship ketipti.

Olar kóship ketkende Qarabaıdyń qasynda búrkiti men tazysy qalypty. Olar aqyldasyp, tazy Qarabaıdyń súıegin kúzetýge qalyp, búrkit elge habar aıtýǵa ketedi. Ol ushqan beti Qarabaıdyń qaıyn jurtyna istiń jaıyn uqtyryp, olardy Qarabaıdyń janyna alyp keledi. Kelip qarasa, Qarabaıdyń bir buǵanasy joq, tazydan surasa: «Jańa bir múlgip ketken ekenmin. Oıana kelsem, bir buǵanasy joq. Qaıda ketkenin bile almadym», — deıdi.

Tań-tamasha bolǵan el jan-jaǵyna qarasa, eshteńe kórinbeıdi, tek tóbelerinde bıikte jalǵyz qus aınalyp ushyp júredi.

«Anaý qustan surap kelshi. Bireý-mireýdiń jaqyn kelgenin kórdi me eken?», — dep kelgender búrkitti jumsaıdy. Búrkit ushyp baryp, álgi quspen sóılesip kelip: «Jańa tazy múlgip ketkende bir túlki kelip buǵanasyn ıiskep kórip, anaý butanyń túbine tastady», – deıdi. Qarabaıdyń qalyńdyǵy butanyń túbine baryp, buǵanany ákelip, ornyna salyp: «Men kelgende shaljıyp jatqanyń ne? Tur ornyńnan!», — dep jaýyrynǵa qaǵyp qalǵan.

«Oıbaı, qatty uıyqtap ketken ekenmin ǵoı», — dep Qarabaı ornynan qarǵyp turypty. Ol tura sala bolǵan jaıdy uǵyp, dıý kóship ketken jaqty betke alyp qýalaýǵa asyǵypty. Sonda qalyńdyǵy: «Olar ketkeli úsh aı boldy. İzi de óship qaldy. Onyń ústine ál-qýatyń tolyq qalpyńa kelgen joq. Az kún kútinip, sodan soń jolǵa shyqsań da kesh qalmaısyń», — dep jalynady. Biraq Qarabaı alǵan betinen qaıtpaı júrip ketedi. Ol aı júrip, jyl júrip, azyp-tozyp álgi dıý qonys tepken jerge taıaıdy. Osy tusta aldynan azýy saqyldaǵan bir qara býra shyǵyp, at ústindegi Qarabaıǵa aýyz sala bergende qamshymen qasqa mańdaıynan tartyp jiberedi. Býra shóke túsip, sulap ketedi. Qarabaı býrany soıyp jep, eki-úsh kún kútinip, ábden kemeline kelip, burynǵysyndaı qalshyldap shyǵa keledi. Sodan atyna: «Esek bol», – deıdi. Aty bir demde esekke aınalady da, ózi bir tazsha bala keıpine enip, dıýdyń aýlynyń mańyna kelse, ulan-asyr toı bolyp jatady. Ol aýyl shetinde oınap júrgen balalardan: «Bul ne toı?», — dep suraıdy. Balalar: «Osynda bir dıýdyń kóship kelgenin, kóshke ere kelgen qatynnyń qyzyn alǵaly toı jasap jatqanyn», — aıtady. Qarabaı toı bolyp jatqan aýylǵa kelgende bir top jigit: «Eı, tazsha et pysyrǵandy bilseń, myna qazandaǵy etti pisirip jiber. Toıdyń jumysyna jetise almaı jatyrmyz», — deıdi. Qarabaı tabanda maqul bop, et pisirýge kirisedi. Qazan-oshaq qolyna tıgen soń, ettiń bárin ózi jep alady da qazanǵa kóń-qoqyr salyp, bylapyttap tastaıdy. Muny kórgen jigitter: «Bul bir bylapyt, meshkeı tazsha eken», — dep qýyp jiberedi. Ol sodan aýyl shetindegi bir aǵashtyń túbine baryp uıyqtap qalady. Qarabaı tazsha bop túsin ózgertip alǵanymen uıyqtaǵanda óz qalpyna keledi eken. Onyń uıyqtap jatqanyn sheshesi kórip qalyp: «Oıbaı-aý, Qarabaı ólmepti. Pálen aǵashtyń túbinde uıyqtap jatyr», — deıdi dıýǵa. Dıý senerin de, senbesin de bilmeı barsa, aǵashtyń túbinde kózin ýqalap bir tazsha otyr.

— «Áı, aljyǵan qaqpas-aı, záremdi bir aldyń-aý», — deıdi de dıý jaıyna kete beredi.

Qarabaı aıańdap sadaqpen teńge atyp jatqan bir top jigittiń qasyna kelip: «Men de bir atyp kóreıin», — deıdi.

«Eı, tazsha túrińe qarasańshy, myna sadaqtardy tarta alar ma ekensiń, áýeli!» — dep kúlisip sadaqty beredi. Qarabaı tartqanda, shydamaı sadaqtardyń bári opyrylyp qalady. Jigitter amalsyz dıýdyń qolynda ketken Qarabaıdyń óz sadaǵyn atan túıege artyp alyp keledi. Atan túıeniń beli qaıysyp, áreń kóterip kelgen sadaqty Qarabaı syńar qolmen julyp alǵanda, tazsha bop túsin ózgertip alǵan — Qarabaı ekenin bilgen dıý bir aýnap, túlki keıpine enedi de zytyp beripti. Qarabaı búrkit keıpine enipti de, qýyp beripti. Qýa-qýa bir kóldiń jaǵasyna kelip, shúıilip baryp, endi ile bergende dıý balyq bolyp, sýǵa túsip ketipti. Qarabaı jaıyn bolyp, qýyp baryp, jutyp alypty.

Sodan qaıtyp kelip, sheshesin tórt borbaıynan kerip, tórt aıǵyrdyń quıryǵyna baılap, qoıa beripti. Odan qaryndasynyń da tórt borbaıyn kerip, tórt aıǵyrdyń quıryǵyna baılap qoıa beripti de, dıýdyń qarastylyǵyndaǵy elge bostandyq berip, ózi qaıtyp baryp, qalyńdyǵyn alyp, nemereli-shóbereli bolyp, muratyna jetipti.

---