InfoHub Logo

Burynǵy ótken zamanda bir kempir-shal bolypty. Bularda jar degende jalǵyz uly bolypty. On úsh jasqa kelgenshe ulyn dalaǵa shyǵarmaı úıde baqqan eken. Bir kúni shaly turyp:

— Kempir, basqalardyń úsh jastaǵy balasy da dalada oınap júr. Biz de balamyzdy syrtqa shyǵarsaq, — deıdi.

Kempiri maqul bolyp, astyna bir at mindirip, qolyna eki dildá berip, «óz kóńilińe unaǵan bir nárseni satyp alyp kel» — dep balasyn jolǵa shyǵarady. Bala qalaǵa keledi. Eshnárse almaı kele jatady. Ózi hat tanymaıdy. Bazar kórmegen. Kóshede bir top balanyń bir mysyqty qýalap júrgenin kórip:

— Bularyń ne qylǵandaryń, balalar? — deıdi. «Bul qasapshynyń etin jep qoımaǵan soń qýyp júrmiz», — deıdi.

— Onda maǵan satyp berińder — deıdi. Balalar: «Maqul, al!» — deıdi. Bala eki dildásin berip, mysyqty úıine ákeledi. Áke-sheshesi qýanyp:

— Ákelgeniń jaqsy bolypty. Arystannyń túshkiriginen jaralǵan jaryqtyq, úıge keregi bar, — depti. Jáne bir kúni «Taǵy synap kórelik. Bazarǵa taǵy jiberelik» dep qolyna tórt dildá berip, «Osyǵan kóńilińe jaqqan bir nárse alyp kel», — dep balasyn bazarǵa jiberedi. Bala bazardy aralap, kóńiline esh nárse jaqpaı kele jatqanda bir top bala ıt qýalap aldynan shyǵady.

— Muny nege qýyp júrsińder? — deıdi bala. Balalar:

— Qasapshynyń etin jep qoımaǵan soń óltirgeli júrmiz — deıdi.

— Maǵan satyp berińder, óltirip obalyna qalǵansha, — deıdi bala. Balalar maqul bolyp, tórt dildáni alyp, ıtti balaǵa jetektetip beredi. Úıine alyp kelse, áke-sheshesi qýanyp:

— Jaraıdy, balam, «It yrys» degen. Jeti qazynanyń biri, jaqsy boldy, — deıdi. «Balamyzdy úshke deıin synaıyq. Úshinshi synaqtan taǵy osyndaı kelse, bizdi oıdaǵydaı baǵatynyna kózimiz jetedi», — deıdi de qolyna on dilda berip kempir-shal balasyna:

— Qalaǵan nárseńdi alyp kel! — dep qalaǵa jiberedi. Bala qalany attan túspeı aralap júre beredi. Bir jerde adamnyń:

— Sandyq arzan, alǵan da armanda, almaǵan da armanda, — dep aıǵaılap turǵanyn kórip janyna bardy. Biraq sandyqty eshkim suramaıdy.

— Baǵasy qansha? — dep te aıtpaıdy. Bala oılanyp turady da «Táýekel, alaıyn. Almaı armanda bolǵansha, alyp armanda bolaıyn» dep:

— Baǵasy qansha? — deıdi.

— Segiz dilda, — deıdi satýshy. On dildasyn berip sandyqty alady. Sonda saýdager turyp:

— Qulyptyń kiltin bereıin. Jolda ashsań bolmaıdy. Úıińe barǵanda ashasyń, — deıdi.

— Maqul! — dep bala sandyqty óńgerip úıine keledi. Áke-sheshesi aldynan shyǵyp:

— Bul joly da jaqsy ákeldi. Dúnıe ákeldi — dep qýanysyp qalady. Sandyqty túsirip, aýzyn ashqanda aıdaharǵa aınalaıyn degen úlken jylan atyp shyǵady. Áke-sheshesi shoshyp, esi aýyp, talyp qalady.

— Bala qasha jóneledi. Sonda jylanǵa til bitip:

— Qashpa, qoryqpa, beri kel! — dep shaqyrady. Bala qaıtyp keledi. Áke-sheshesi de esin jıyp, qaıta oryndarynan turady. Balaǵa jylan turyp:

— Meni óz mekenime jetkizseń, senderdi shaqpaımyn, jetkizbeseń shaǵamyn, — deıdi.

— Men mekenińdi bilmeımin. Qaıtip jetkizemin? — deıdi bala.

— Kórsetken baǵytyma qaraı júre ber. Aıaǵyńnan belińe deıin oralyp alamyn, tek qoryqpaı júre berseń bolǵany, — deıdi jylan. Bala maqul bolyp, birneshe aı jol júredi. Jolda jylan aqqý-qazdardy arbap túsirip, balany da, ózin de etpen qamdap kete beredi. Bir jerge kelgende jylan jáne sóıleıdi.

— Aldyńǵy saı Jylandy saı bolady. Adamnyń ıisin sezgende jylandar eki jaq betten aǵylyp saıǵa túsedi. Sen olardan qoryqpa! Men ysqyrǵan soń, olar tynysh jatady, shaqpaıdy. Ústin basyp óte ber, — deıdi.

Jylandy saıǵa barǵanda jylandar eki betten josylyp, saı tabanyna túsedi. Álgi jylan ysqyrǵannan keıin qozǵalmaı oryndarynda jata beredi. Saıǵa barsa, tesikteı de qara jer joq. Joldyń bárin úlkendi-kishili ártúrli jylandar alyp qalypty. Bala qoryqpaı túsip, basyp júre beredi. Bir kezde taý basyna shyqqanda eki úlken jylan aldynan shyǵady. Sóıtse bul ekeýi álgi jylannyń áke-sheshesi, qalyń jylannyń handary eken. Bular qatty qýanyp, balany óte qurmetteıdi. Balasynyń joǵalǵanyna on jyldan asyp qalǵan eken. Bala sol jerde jıyrma shaqty kún júrgen soń, álgi ákelgen jylanyna:

— Qaıtsam, — deıdi.

— Qaıtsań qaıt, áke-shesheme aıt. Olar da ruqsat beredi. Biraq saǵan altyn-kúmisten qansha alsań al, — deıdi. — Olardan almaı, ákemniń qolyndaǵy júzigin sura. Ákem de bere qoımaıdy. Sonda maǵan qaraıdy. Men jylamsyrap ákeme bir, saǵan bir qaraımyn. Sonan soń ákem beredi, — deıdi jylan balaǵa. Maqul bolǵan bala:

— Qaıtý ýaqytym asyp ketti. Ruqsat etseńiz, qaıtsam, — deıdi. Jylan maqul bolady. Altyn-kúmis, gaýhar, jaquttardan neshe túrlisin balanyń aldyna qoıyp:

— Osydan qalaǵanyńsha al, — deıdi. Bala almaıdy.

— Nege almaısyń? — dep jylan suraǵanda:

— Men bulardy alǵym joq. Siz renjimeseńiz, qolyńyzdaǵy júzikti estelikke alsam, — deıdi. Jylan úndemeı balasyna qaraıdy. Balasy jylamsyrap ana balaǵa bir, ákesine bir qarap otyrady. Ákesi amalsyzdan júzigin beredi. Balasy dos balasyn jolǵa shyǵaryp, Jylandy saıdan ótkizip qoıady. Sonda bala turyp:

— Bul júzikte ne óner bar? — deıdi.

Jylan turyp:

— Munyń aty Qubyl júzik. Ózińe ne qajet bolsa, «Qubyl júzik, qubyl. Tilegimdi daıynda!» — deseń, qajetiń daıar bolady. Qazir: «Qubyl júzik, qubyl, bir qara at er-toqymmen daıynda!» — deseń daıyn bolady. Sonymen elińe jetesiń, — deıdi. Aıtqanyn aıtsa, qara arǵymaq er-toqymmen daıyn bolypty. Jylanmen qoshtasyp, bir qalaǵa keledi. Kelisimen «Qubyl júzik, qubyl. Qara arǵymaq erimen joq bolsyn. Men bir qaıyrshy bala bolaıyn!» — dese, sol-aq eken, qara at joq bolyp, ózi bir qaıyrshy bala bola qalypty. Sonymen qalany aralap júrip, bir kúni patshanyń saraıynyń tusyna barypty. Terezesinen bir sulýdy kórip qalady da, aınalsoqtap sol mańaıdan shyqpaı júredi. Qarap júrse, kúnde tańerteń patsha esiginiń aldyn ózi sypyrady eken. Bir kúni patshadan buryn bala esiginiń aldyn sypyryp tastaıdy. Buǵan patsha qaıran qalyp: «Ýázirlerim sypyrmaıdy. Muny kim sypyrdy?» — dep tańdanady. Jáne ýázirlerinen:

— Kim sypyrdy? — dep suraıdy. Ýázirleri:

— Biz sypyrmadyq. Bilmeımiz! — deıdi. Sonda patsha turyp:

— Bul mańaıǵa bóten adam kelgenin bilesińder me? — deıdi.

— Bóten adam kórmedik. Biraq bir qaıyrshynyń júrgenin kórdik, — deıdi.

— Onda sony taýyp kelińder! — deıdi patsha. Ýázirler qarastyryp, qaıyrshyny taýyp ákeledi. Tamaqtanǵannan soń han baladan: «Sen qaıdan keldiń? Neǵyp júrsiń?» — dep suraıdy. Bala:

— Men jetim edim, ákem joq. Qaıyrshylyq istep áreń jan baǵyp júrgendikten, siz kóziniń qyryn salar ma eken, — dep esigińizdiń aldyn sypyrǵanmyn, — deıdi. Han:

— Onda maǵan bala bol! Meniń de ulym joq edi. Ýázirlerim ne istese, sen de sony iste, — deıdi. Balany kıindirip, ýázirlerdiń janyna qoıyp, qyzmet istetse, sondaı jaqsy istegenine qatty razy bolyp, jaqsy kóripti. Bir kúnderi ýázirleri: «Hannyń qyzyn men alamyn! Men alamyn!» — dep syrttaı talasypty. Buǵan ishqusta bolǵan bala: «Men alamyn!» — dese, ýázir­ler: «Sen bizben qaljyńdasqanǵa jetken joqsyń, oınama!» — depti. Bala:

— Men oınamaı, oılap aıtyp turmyn. Qyzdy men alamyn! — depti. Munyń sózine ashýlanyp: «Seniń bıtiń semirgen eken. Balaqtaǵy bıt basqa shyqqanyn qaı jerden kórdiń? Qutyrmaı júr!» — dep ýázirler ursypty. Bala betinen qaıtpapty. Ýázirler sonan soń hanǵa kelip jamandapty.

— Keshegi kelgen qaıyrshy sizdi basynyp, qyzyńyzdy alamyn dep jatyr. Bárimizdi kózge iler emes, — depti. Han:

— Shaqyryp kelińder! — dep shaqyrtyp alypty.

— Sen meniń qyzymdy alamyn degeniń ras pa? — dep surapty. Bala:

— Shyn, — depti.

— Onda osy ordanyń aldyna jeti qabat altyn saraı salǵyzasyń. Túrli jemisterge tolǵan baý-baqsha ornalastyrasyń. Saraıdyń ishin altyn qazynaǵa toltyrasyń. Baý-baqshada bulbul qustar saırap turatyn bolady. Bir jaǵynda monshasy bolady. Meniń ordamnan sol saraılarǵa jetkenshe kilem jaıýly turady. Baqshany aralap, esik aldyna bulaq aǵyp tursyn. Orda aldyna altyn munara, úlken báıterek ornatasyń. Jáne qoraly qoı, júz sıyr, júz túıe, júz jylqy daıarlaısyń. Osyndaı bolmasa, basyńdy alamyn, — deıdi. Bala maqul bolady. Qyryq kúndik ruqsat beredi. Ertesi han tań namazyn oqyǵaly tursa, esiktiń aldy ý da shý. Qora toly qoı, altyn saraılar, altyn munara, báıterek, aqqan sý, baý-baqsha da saıraǵan túrli qustar eken. Buǵan tań-tamasha bolyp, tańyrqap qalady. Oılanyp: «Bunyń keremeti bar bala eken. Qyzymdy bermesem bolmaıdy eken», — dep qyzyn toı jasap balaǵa qosady. Kórshiles bir patsha sol kezde osy patshanyń qyzyna elshi jiberip, qyzdy ózine aıttyrmaqshy eken. Biraq qyzdyń balaǵa uzatylyp ketkenin estip, barmaǵyn tistep ókinedi. «Balany taýyp túbine jeteıin», — degen baılamǵa kelip:

— «Osyny kim taýyp kelse, qalaǵanynsha qazynadan altyn-kúmis beremin. Ózimniń jaqyn adamym etemin» — dep halqyna jarlyq shashady. Bir kempir shyǵyp:

— Men tabamyn, — deıdi. Jelmaıaǵa minip, jolǵa túsedi. Hannyń kúıeý balasy bir qansha kún turǵan soń:

— Elime ketemin, — dep hanǵa dat aıtady. Sıqyrshy júzigine: «Qubyl júzik, qubyl. Eki jıren at er-toqymymen daıar bolsyn?!» — dep eki atty daıarlap alyp, kelinshegimen jolǵa túsip, úlken bir sýdyń boıyna kelip mekendeıdi. Osy jerde altyn saraılar daıarlatady. Ańshylyq etip kún kóredi. Kúnde aýǵa shyǵady. Kúnderdiń birinde ózin izdegen kempir úlken sýdyń boıynda altyn saraıda eki adam bar degendi estip, osy jerge keledi de jelmaıasyn toǵaı shetine jasyryp, ózi balanyń keletin jolynda ótirik talyqsyp jatady. Bir kezde bala kelip:

— Neǵyp jatyrsyz, turyńyz?! — deıdi.

— Balam joq, jesir kempir edim. Tentirep kún kórip júrmin, — deıdi.

— Onda bizdikine júrińiz, — dep úıine ertip keledi. Áıeli jaqtyrmaıdy.

— Tanymaǵan mundaı kempirdiń pálesi sap bolady. Ornyna aparyp tasta! — deıdi. Kúıeýi ornyna aparyp tastaıdy. Kempir erip alady. Jáne aparyp tastaıdy, taǵy da kelip alady. Bularǵa shópshek terip, erte turyp sháı qaınatyp: «Turyńdar balalarym, sháılaryń qaınady» — dep ábden sińip ketedi. Bir kúni bala ańǵa ketkende: «Kúıeýińniń ań aýlaǵannan basqa óneri joq. Mynandaı saraıdy qaıtip saldyńdar?» — dep áıelinen suraıdy. Áıeli «Ózimizdiń dáýletimizben saldyq» — deıdi. Kempir áıelge qaıta — qaıta:

— Kúıeýińde ne óner bar? Óziń patsha alýǵa laıyq áıel turyp, buǵan qalaı tıdiń? — deıdi. Áıeli:

— Bólek óneri joq, — deıdi. Kempir qoımaı suraı bergen soń:

— Bir júzigi bar, óneri sonda, — deıdi.

— Onda sol júzigin surap kórip otyrmaısyń ba? — deıdi kempir. Áıeli:

— Suraǵanǵa bermeıdi. Ózimen birge alyp júredi, — deıdi. Kempir turyp:

— Sen sura. Bir-eki ret suraǵanǵa bermese, teris qarap jatyp al, — deıdi.

— Maqul, — dep kúıeýi kelgende surasa, kúıeýi bermeıdi.

— Ne keregi bar? Saǵan qajetsiz, — deıdi. Jáne aýǵa ketedi. Kempir:

— Berdi me? — dep suraıdy.

— Bergen joq.

— Ony túnde qaıda qoıady? — deıdi kempir.

— Aýzyna salyp jatady. Kempir oılanyp, «Ózim ala almaıdy ekenmin. Qaıtsem de alǵyzaıyn», — dep áıeldi jeliktiredi.

— Sen surap al, aqyry beredi. Júziktiń óneri arqyly ózińe kerekti nárseni alyp otyrasyń, — deıdi. Áıeli kúıeýinen jáne suraıdy. Kúıeýi bermeıdi. Úshinshi rette teris qarap jatyp alǵan soń amalsyz beredi. Kúıeýi ańǵa ketedi. Kempir:

— Aldyń ba? — deıdi.

— Aldym, — deıdi áıel.

— Kórelik, — dep kempir kórgen bolady.

— Shirkin, ne degen jaqsy. Meniń qolyma týra kele me eken? — dep qolyna salady.

— Júr, dalaǵa shyǵyp seıildeıik, — dep úıinen bir talaı uzap, jelmaıasyn qoıǵan jerge jaqyndap barady. Qyzǵa:

— Anaý ne nárse? — dep ertip alyp baryp, kempir minedi.

— Kel, sen de mingesip kór! — dep qyzdy artyna mingestiredi.

— «Qubyl júzik, qubyl, altyn saraı joq bolsyn. Biz patshanyń úıine baralyq!» — deıdi. Altyn saraı joq bolyp, ózderi patshanyń ordasyna jetip barady. Patsha qýanyp kempirdi altyn-kúmispen syılaıdy. Ańǵa ketken bala qaıtip úıine kelse, jurty jatyr. Áıeli de, úıi de joq. Júzikti bergenine ókinip, qusalanyp, sol ornynda kún kórip tura beredi. Bir kúni balanyń mysyǵy tús kóredi. Túsinde ıesiniń bir úlken sýdyń boıynda jalǵyz qalǵany, úı, mysyq-ıtterin oılap, qaıǵy shekkeni kórinedi. Tańerteń ıtke:

— Sen ne bildiń? — dese, It:

— Eshteńe bilmedim, — deıdi. Sonda mysyq:

— Men bir tús kórdim, — deıdi. Muny estip ıt te:

— Men de tús kórdim, — dep ótirik aıta salady.

— Qandaı tús? It aıtyp bere almaıdy. Ótirik aıtqanyn biledi de, mysyq ıtke:

— Meniń túsimde ıemiz dalada jalǵyz qalyp, qıynshylyq kóripti. Baryp qıynshylyǵyna kómek berelik, — deıdi. It maqul bolady.

Bular balany izdep saparǵa shyǵady. Júre-júre úlken darıadan ótip, balany tapsa, bala atymenen jurtta otyrǵanyn kórip:

— Ne boldy? — dep mysyq suraıdy. Sonda júziginen aırylǵanyn, áıelin kempir aldap áketkenin aıtady.

— Biz taýyp kelemiz. Sen basqa jaqqa ketip qalmaı, osy jerde bol! — deıdi olar.

— Maqul, — dep bala sol jerde qalady.

Bular júzikti izdep saparǵa shyǵyp, qalanyń shetine keledi de bir terektiń túbinde demalyp otyryp, mysyq ıtke:

— Sen osy terektiń túbinde qal. Qaladaǵy ıtter seni talap tastaıdy. Men baryp patshadaǵy júzikti alyp kelgenshe otyr, — deıdi. It maqul bolady. Mysyq júgirip otyryp, patsha saraıynyń terezesinen úıge kiredi. Patsha uıyqtap jatypty. Sonda bir tyshqandy jorǵalap júrgen mysyq ustap alyp:

— Bul úıde jaqynnan beri ne jańalyq bar? Aıt, aıtpasań óltiremin! — deıdi. Tyshqan:

— Patsha jaqynnan beri bir júzik ákelip aýzyna salyp jatatyn boldy, — deıdi.

— Onda muny qaıtip alamyz? — deıdi.

— Men quıryǵymdy murnyna kirgizip jybyrlatamyn. Sonda patsha túshkirgende júzik jerge túsedi. Sen qaǵyp alyp, kete ber, — deıdi. Tyshqan aıtqanyndaı oryndaıdy. Mysyq qaǵyp alyp, ıtke keledi. Itke:

— Ketelik, júzikti ákeldim! — deıdi. Bular júrip otyryp sýdyń boıyna kelip, sýdan ótpekshi bolǵanda ıt:

— Júzikti maǵan ber, men alyp júreıin? — deıdi. Mysyq:

— Sen úlken bolǵanyńmen aqylyń az. Júzikten aıyrylyp qalasyń. Men alyp óteıin, — deıdi. Buǵan ıt júnin úrpıtip, kózin alaıtyp, mysyqty jeıtindeı bolyp yryldaıdy. Mysyq qorqyp, júzikti bere salady. Ekeýi sýǵa túsip, maltyp kele jatqanda ıt bir balyqty kórip, aýzyn salp etkizedi. Júzik sýǵa túsip ketedi, ony balyq jutyp alady. Bul ahýaldyń bárin mysyq sezip, kórip-bilip kele jatady. Jaǵaǵa shyqqanda, — «Júzikti men alyp júrem?» — deıdi. It úndeı almaı, tómen qaraıdy. Balyqty aspannan kelip bir qus ilip áketedi. Muny da mysyq kórip, bilip turady. Sodan:
— Kóp oılanyp otyrmalyq. Júzigiń balyqty jeımin degende sýǵa túsip ketken. Ony balyq jutqan. Balyqty bir qus áketti. Azdan soń toǵy basylǵanda jem izdep, taǵy jerge túsedi. Oǵan deıin eki in qaz. Birin tik qazyp, óziń túsetindeı, birin jatyq qaz, men kórinip jatatyndaı, — dep mysyq ıtke aıtady. Sonda ol bas salǵanda, sen ony bas salasyń. Sonan soń ony óltirip, jemsaýyndaǵy júzikti alamyz, — depti. Aıtqanyndaı ıt eki in qazypty. Bir ýaqytta álgi qus mysyqqa shúıilip kelip, bas salmaqshy bolǵanda, ıt ony bas salyp óltirip, asqazanyn jaryp, júzikti alyp, ıesine aman-saý aparypty. Sodan bala qubyl júzikti alyp:

— «Qubyl júzik, qubyl, áıelim men patshany, kempirdi aldyma keltir. Altyn saraı jasa, ortasynda tam bolsyn, — depti.

Sol zaman barlyǵy paıda bolypty. Patshany óltirip, kempirdi tirideı soıyp, áıelin qaıtadan ózi alyp, maqsatyna jetipti. Mysyq ıtimen eline kelip, áke-sheshesi aman-saý kórip, olardy baqytty, baı turmysqa keneltipti.

---