InfoHub Logo

Burynǵy ótken zamanda bir baı bolypty, tórt túlik maly saı bolypty. Baıdyń qoıyn baǵatyn qoıshylary da kóp eken. Sol kóp qoıshynyń ishinde aqyldy bir qoıshy bolypty. Kúndiz keshke sheıin qoıyn jaıyp sharshap kelip jatqan álgi qoıshy jigit túnde tús kóripti. Túsinde bir omyraýynda kún, bir omyraýynda aı kóripti. Erteńinde turǵan soń túnde kórgen túsine ǵajaıyptanypty. Sol mańdaǵylar jorı almaǵan soń, túsin jorytý úshin saparǵa attanypty. Kún júripti, aı júripti. Tústiń jorýyn eshkim tappapty. Júrip otyryp kúnderdiń birinde bir qalaǵa kez bolypty. Tún ishinde qonýǵa úı izdep kele jatsa, bir úıdiń janynda bir jigit kıim-keshekterin bókterip júrýge ázirlenip jatyr eken. «Bul ne qylǵan jan eken tún ishinde búlingen» dep qasyna barsa, qyz eken.

— Keldiń be? — dep surapty álgi qyz.

— Keldim, — depti oıynda esh nárse joq jigit.

— Onda júrelik, — depti qyz.

«Bul meni qaıda aparar eken, baıqap kóreıin» dep oılapty da:

— Bolady, — depti. Ekeýi júrip ketipti.

Qyz ásilinde bir baıdyń sıqyrlyq oqýyn úırengen qyz eken. Kúnderdiń birinde boı jetip kúıeýge shyǵar mezgili jetkende, ákesi malǵa qyzyǵyp bir shalǵa zorlap bermek bolypty. Buǵan rızalyq bildirmegen qyz «ne de bolsa ózim teńdes jaspen birge bolaıyn» dep, ákesiniń úıinde isteıtin bir jigitpen sóz baılasyp qashpaq bolypty. Súıtip, baǵyn synatý úshin bir bilgishtiń aldyna barypty. Bilgish oılanyp otyryp:

— Qyzym, sen basqa eldiń bir kedeı jigitimen qosylarsyń, seniń myna baraıyn dep júrgen jigitiń ýádesinde turmas bolar, — depti. Sonda qyz bilgishtiń aıtqanyna senbepti. Bylaı shyǵa bere «Bilgishtiń bul ne degeni, men ol jigitpen shyndap ýádeleseıin de qashaıyn, sonda qosylmaı ne bolar eken», degen oıǵa kelipti. Ertesi túnde qashpaq bolypty. Qashýǵa ýádelesken túni álgi jigit uıyqtap qalypty da, ýádeli jerge kele almapty. Qyz kóp ýaqyt jigitti kútipti. Kelmepti. Ábden zaryǵyp otyrǵanda qoıshy jigit kez bolypty. Muny kórgen qyz «ýádelesken jigitim» dep, jalma-jan attanyp, sýyt júrip ketipti. Jol-jónekeı qyz sóz qozǵasa, jigittiń aıtqan áńgimesi burynǵy sóz baılasqan jigittiń sózine uqsańqyramapty. Buǵan qyz tańyrqap, tań atyp, jaryq týsýin ańsapty. Bular túnimen júrip, tań ata bir úlken taý ańǵaryna enipti. Ekeýi bir-birine qarap ǵajaptanypty. Jigit qyzdy buryn kórmegen, tanymaıdy. Qyz baıqap qarasa, óziniń ýádelesken jigiti emes. Tipti bul óńirden de kórmegen jigit. Qyz qaıran qalypty. «Álgi bilgishtiń aıtqany keletin boldy-aý, munymen qalaı da birge qashtym. Ne de bolsa birge bolaıyn. Áýeli synap kóreıin» dep, synaı bastapty. Synaý arqyly ne kásipke beıim ekenin ańǵarmaq bolypty.

Jolshybaı qalyń shilikti jynys toǵaıǵa kezigipti. Sonda qyz:

— Mynaý toǵaıǵa túıe baǵar ma edi. Túıege laıyq jer eken, — depti. Jigit toǵaıǵa qarap qoıypty da, eshteme demepti. Bir kezde qalyń qıaqty bir túbekke kez bolypty. Sonda qyz:

— Mynaý sıyrǵa óte qolaıly jer eken. Sıyr baǵar ma edi, — depti. Jigit buǵan da aýyz ashpapty. «Bul jigit túıe de, sıyr da baqpaǵan eken», — dep oılapty qyz. Betegesi men tarlaýy aralas bitken jazyqqa kelgende:

— Mynaý jazyqqa jylqy baǵar ma edi. Jylqyǵa laıyq jer eken, — depti. Buǵan da úndemepti jigit. Odan ızeni men jýsany, kekiresi men ermeni aralas bitken úlken bir kúngeıge kelgende qyz:

— Shirkin, mynaý kúngeıge qoı qystatar ma edi, qoıǵa qolaıly jer eken, — deı bergende, jigit sál ezý tartyp:

— Ras, óte qolaıly jer eken. Qoıdy qaptata salyp, qarsydan qarap otyrsań qandaı tamasha, — depti. «Bul jigit qoıdy kóp baqqan kórinedi. Aqyly qalaı eken, taǵy da synap kóreıin. Sol synaqtan ótse qosylarmyn», — dep oılapty qyz.

Kúnderdiń birinde qalanyń irgesine kelip tynyǵýǵa túsipti. Qyz jigitke:

— Jigitim, sen bazarǵa baryp, ekeýmizge úı satyp al. Úıge basymyz sısa, aıaǵymyz sımaıtyn, aıaǵymyz sısa basymyz sımaıtyn bolsyn, eki attyq qorasy bolsyn, ózimizge tamaq, atymyzǵa jem-sý bolatyn azyq daıynda, daıyn bolǵanda meni shaqyr, — depti.

Jigit jol-jónekeı kyzdyń aıtqan tapsyrmasyn qalaı oryndaýdyń amalyn oılanypty. Oılana kele alǵan úıge kisiniń basy sısa aıaǵy sımaıtyn bolsyn degeni — eki adamdyq shaǵyn ǵana úı bolsyn, eki attyń shaǵyn qorasy bolsyn degeni bolar. Ózimizge tamaq, atymyzǵa jem-shóp bolatyn azyq daıynda degeni — bul jerdiń jaǵdaıyna qaraǵanda sýy tapshy, jeri shóleıt kórinedi. Adam men malǵa sýsyn ońaıǵa tabylmaıdy eken. Bul úshin men dıhandardyń ekken qaýyn-qarbyzdaryn, jıdekterin alyp daıyndaıyn, bul ózimizge tamaq-sýsyn, ári attarymyzǵa azyq-sýsyn bolady degen tujyrymǵa kelip, qyzdyń tapsyrmasyn osylaısha oryndapty. Oryndap bolǵan soń istegen isterin qyzǵa kelip aıtypty. Qyz oılanyp, «bul jigit aqyldy eken, osyǵan qosylaıyn» dep, ekeýi mahabbat baılap nekelenip qosylypty. Bulardyń negizgi turaǵy qalanyń syrtyndaǵy lashyǵynda bolyp, ań aýlap kúneltedi eken. Ara-tura qaladaǵy alǵan úıine kelip-ketip júredi eken. Kúnderdiń birinde bulardyń habary sol qalanyń hanyna jetedi.

— Taqsyr han, sizdiń elińizge bóten elden bir jigit pen bir sulý áıel kelipti, — degen habardy estigen han olardy izdep shyǵypty. Baryp kóripti. Han jigittiń áıeline ǵashyq bolyp qalypty. Ýázirlerin shaqyryp alyp:

— Myna jigittiń áıelin aıyryp alý kerek. Bul áıel meniń ordama kerek bolyp otyr, — depti. Sonda bir ýáziri turyp:

— Áıeldi aıyryp alý úshin jigitti óltirip, kózin joǵaltý kerek, — dese: «Óltirý úshin amal qoldaný kerek, ol úshin, mártebeli hanymyz, siz ótirikten aýyryńyz, sonda jigitti shaqyryp ákelip, «hanymyzǵa jolbarystyń súti dári eken, sony taýyp kelseń» dep buıyralyq. Jolbarysty izdep ol baratyn jolda qalyń jynys toǵaılar bar. Onda aıý, arystan sıaqty jyrtqysh ańdar kóp bolady. Ol osy saparynda aıý, arystandarǵa jem bolyp qaıtyp kele almaıdy, — depti jaýyz hannyń endi bir ýázirleri. Ýázirleriniń bul aqylyn unatqan han jigitti tabanda shaqyrtyp ákelip:

— Jigitim, seni shaqyrtýdaǵy maqsatym, men uzaqtan beri syrqat edim. Kóp emdelip jazyla almadym. Balgerlerdiń aıtýyna qaraǵanda, jolbarystyń sútin ishsem jazylatyn túrim bar. Maǵan jolbarystyń sútin ákelip ber. Muny ákelýge senen myqty jigit izdep tappadym, — depti. Jigit:

— Bolady, taýyp ákeleıin, — dep ketipti.

Jigit úıine qaıtyp kelgen soń, barlyq jaıdy áıeline aıtypty. Áıeli oılanyp otyryp mynadaı aqyl aıtypty:

— Hannyń maqsaty seni bul dúnıeden joǵaltyp, meni ózi alý ǵoı. Budan qutylýdyń amaly tabylady. Aıyr taýdyń ar jaǵynda bir jynys toǵaı bar. Sol toǵaıdyń dál ortasynda ornynan qozǵalmaıtyn bir jolbarys otyr. Onyń tabanyna sıda kirip júre almaı jatqanyna jeti jyl boldy. Ol sol mańdaǵy ańdardyń patshasy. Ony únemi basqa janýarlar asyrap keledi. Sen sol jolbarysty taýyp, tabanyndaǵy sıdany alyp tastasań, ol saǵan jaqsylyq isteıdi. Aıtqanyńdy oryndap seni maqsatyńa jetkizedi. Ár qandaı jyrtqysh ańdar kezikkende: «Tynysh, qaraqulaq, qaqaı!» deseń, olar saǵan tımeıdi.

Jigit aıyr taýdyń ar jaǵyna sapar shegip, jaraly jolbarysty izdep shyǵypty. Jolbarysqa jetkenshe jol-jónekeı neshe túrli jyrtqyshtar kezigipti. Sonda jigit: «Tynysh, qaraqulaq, qaqaı!», — dep qoısa, jyrtqyshtar jýasyp, óz jónine kete beredi eken. Kúnderdiń birinde aıyr taýdyń ar jaǵyndaǵy jynys toǵaıdyń ishinen jolbarys patshany taýypty. Onyń tabanyna kirgen sıdany julyp tastap, dárilep jazypty. Sonda jolbarys qýanǵannan:

— Sen maǵan kóp jaqsylyq istep, meni beınetten qutyldyrdyń. Bunyńa raqmet, al bul araǵa adamzat balasy kele almaýshy edi. Sen ózińniń erligińmen kelipsiń, nege keldiń, ne maqsatyń bar, aıt, oryndap bereıin, — depti.

— Hanymyz aýrý edi, aýrýyna jolbarystyń súti em eken, sony izdep shyǵyp edim. Budan basqa jumysym joq, — depti jigit.

— Jolbarystardy jınap, sútti taýyp bereıin, — dep jan-jaqqa jar salǵan eken. Jolbarys patshanyń baqyrǵan daýsyn estigen haıýanattar túgel jınalypty. Tek bir ǵana jolbarys kelmeı qalǵan eken. Súıtse, ol jolbarys týyp qalypty. Jolbarys patsha barlyq maqulyqtardy taratyp jiberipti. Ertesinde álgi týǵan jolbarysty shaqyryp ákelipti de, jigitke qosyp beripti. Bular júrerinde:

— Jigitim, myna balaly jolbarysty saǵan qosyp berip otyrmyn, buny jetektegen kúıińshe hanyńa aparyp ber. Saýyp, sútin ishsin, dereý jazylady. Jolda sharshasań minersiń, biraq óziń de, basqalar da uryp, jábir kórsetip júrmeńder. Hanyń jazylǵan soń osy barǵan izderińmen qaıtar. Murtymnan bir tal bereıin, qaltańa salyp al, basyńa kún týǵanda otqa tutatsań, men ázir bolamyn da, seni sol aýyr halden qutqaramyn, — depti. Jigit balaly jolbarysty jetelep júrip otyrypty, Kúnderdiń birinde han ordasyna jetip, jolbarysty hanǵa tabys etipti. Muny kórgen ýázirler men han záresi ushyp ábden qorqypty. Aldyna kelip qalǵan soń han amalsyzdan balaly jolbarystyń sútin saýdyryp iship, «jazylypty». Han «jazylǵan» soń jigit «senen endi qutylǵan shyǵarmyn-aý» dep, balaly jolbarysty jetelegen kúıi syrtqa alyp shyǵyp, kelgen izi boıynsha jolǵa salyp qoıypty da, ózi úıine ketipti.

Jigitti óltirýdiń aılasyn tappaı daǵdarǵan han men onyń ýázirleri taǵy da aqyldasypty. Sonda hannyń bas ýáziri:

— Bul jigitti aıý-jolbarystar jep óltirer, sonymen joq bolar dep toǵaıǵa jibersek te ólmeı keldi. Endi muny qısynyn taýyp orǵa túsirip óltirgennen abzaly joq, — depti. Bas ýázirdin amalyn jaqtaǵan bir ýázirler:

— Hanymyzdyń qalyń áskerin «jaý shapty» dep, soǵysqa attandyraıyq, bul jigitti osy áskerdiń qolbasshysy etelik, sonda jigit qalyń qoldyń eń aldynda júredi. Bulardyń aldyna úlken or qazdyryp qoıalyq ta, soǵan túsirip óltireıik, — depti. Han ýázirleriniń bul amalyn maqul kóripti. Jigitti shaqyrtyp alyp:

— Meniń qalyń qolymnyń qolbasshysy jaqsy emes, seni sol áskerdiń bas qolbasshylyǵyna taǵaıyndaýǵa shaqyrttym, — depti.

— Aldıar taqsyr, siz ne jumysqa buıyrsańyz da atqarýǵa men daıyn, — dep jaýap beripti jigit. Keshte úıine barǵanda han qolbasshy etip saılaǵanyn áıeline jetkizipti jigit.

— Seni han tekke qolbasshy saılap otyrǵan joq. Munyń sońynda sumdyq bar. Biraq qoryqpa, tapsyrǵan jumysyn isteı ber. Álgi jolbarys ózińe bergen murt pen myna shaqpaqty janyńnan tastama. Bulardy salǵan kiseń qashan da belińde bolsyn. Basyńa aýyr kúnder týa qalsa, bular es qatady, — dep kúıeýiniń kóńilin jubatyp aqyl aıtypty kelinshek.

Jigit qolbasshy bolyp han ordasynda isteı beripti. Kúnderdiń birinde «jaý keldi» dep, barlyq ásker dúrligip ketipti. Sonda álgi jigit qalyń qolmen birge jaý shapty degen jaqqa qaraı shaba jónelipti. Elden erek shyǵandap ozyp shyqqan jigit bir jerge kelgende at-matymen ýázirler qazdyryp qoıǵan úlken orǵa túsip ketipti. Buny kórgen hannyń adamdary áskerin kaıtaryp alyp ketipti. Jigit tereń qazylǵan ordan qalaı shyǵýdyń amalyn tappaı jatypty. Bir kezde kisesindegi jolbarystyń murtyn tutatypty. Sol saǵatta jolbarys daıyn bolyp, jigitti ordan shyǵaryp jiberipti. Jigit ordan aman-esen shyqqan soń, úıine kelipti. Sol kúni han jasaýyldaryn shaqyrtyp alyp:

— Osyndaı qolbasshy bolyp orǵa túsip ólgen jigittiń áıelin ordaǵa alyp kelińder, — dep buıyrypty. Jasaýyldar jigittiń úıine kelse, jigit úıinde otyr eken. Buǵan ǵajaptanǵan jasaýyldar qaıtyp baryp kórgenderin hanǵa aıtypty. Bul habardy estigen han yzaǵa býlyǵyp, ýázirlerin shaqyryp alypty da:

— Jigitti úıge qamap órtep óltirý kerek, — dep buıyrypty. Hannyń buıryǵy boıynsha jasaýyldar jigitti taǵy shaqyryp barypty. Jigit júrer aldynda áıelimen aqyldasypty. Sonda áıeli:

— Bastapqy eki retki amalmen seni óltire almaǵan han osy joly úıge qamap qoıyp óltirmek oımen seni shaqyrtyp otyr. Saq bolǵaısyń, seni han jańadan jasatqan úıine kirgizýi múmkin. Eger soǵan órt qoısa, sol úıdiń ishinde arnaýly jasalǵan bir jer úı bar. Sonyń ishine kirip alsań, órt seni sharpı almaıdy, — depti.

Jigit shaqyrý boıynsha hannyń ordasyna barypty.

— Men seni aman qalǵanyń úshin qonaqqa shaqyryp otyrmyn, jańadan bir saraı jasatyp edim, sony kórsin, saıahat etsin dep shaqyrttym, — depti han. Sonymen jigitti ertip jasaýly jańa úıge engizipti. Jigit úıge kirgen soń ony jalǵyz qaldyrypty da, esikterin tars bekitip, syrtynan qaraǵaıdy úıip, órt qoıa beripti. Saraıdyń syrty órtenip, ishine óte bergende jigit jer úıge tyǵylyp órtten aman qalypty. Jigit túnimen sol úıde buǵyp jatyp hannan qalaı qutylýdyń aılasyn oılapty. Zalym handy amalyn taýyp óltirýge bel baılapty. Tańǵa jýyq baıqap qarasa, han tańǵy namazǵa dáret alǵaly syrtqa shyqqan eken. Osy oraıda jigit órtengen úıden shyǵa kelip, hanǵa sálem beripti. Han shoshyǵannan talyp qalypty. Ýázirleri sý búrkip ony esine keltiripi. Osy kezde jigit turyp:

— Haneke, men órtenip ólgennen keıin seniń ólgen ákeńniń qasyna bardym, ákeń ólgende janazasyna bir qara serke baılaǵan ekensiń, ony kórdim. Ákeń «kóziniń tirisinde maǵan balam kelip bir jolyǵyp qaıtsyn» dep, saǵan sálem aıtty, — depti. Sonda aqymaq han:

— Ondaı bolsa, men de ákemdi kórip keleıin. Meni keshegi ózińdeı qyp órte, — depti. Muny estigen jigit ishteı qýanyp hannyń úıiniń, aınalasyna aǵash-otyndardy jınapty da, handy úıge qamap, esik-terezelerin myqtap bekitip órtep jiberipti.

Súıtip, zalym han órtenip óledi. Onyń ornyna qaradan shyqqan bir jigit han saılanady.

Jigit úıine qaıtyp kelipti. Kelse júkti qalǵan áıeli bosanyp, egiz bala taýypty. Balanyń bireýi ul, bireýi qyz eken. Kún ótipti, aı ótipti, balalary ósip talpyna bastapty. Eńbektep júrgen eki balasyn ákesi úıde erkelete oınatyp, qýanysh qylyp otyrypty. Shalqasynan túsip tynyǵyp jatqan ákesiniń omyraýyna eki bala kelip jabysyp oınaǵanda, jigittiń oıyna baıaǵyda kórgen túsi elestepti. «Túsimniń men izdep shyqqan jorýy osy eken ǵoı» dep tujyryp, shattyq, qýanyshqa bólenipti.

---