InfoHub Logo

Burynǵy ótken zamanda qazaq jurtynyń bir Qaramergen degen kisisi bolypty. Óziniń dáýleti joq, jáne perzenti joq eken. Mergendikpen buǵy atyp múıizin, qulan atyp saýrysyn, ártúrli ań atyp, terisin satyp, jan saqtaıdy eken. Jaz ketse — qys kelip, qys ketse — jaz kelip, joldassyz jalǵyz júredi eken.

Bir kúnderde baıaǵy mergen myltyǵyn alyp: «Qysy-jazy el barmaıtuǵyn, adam turmaıtuǵyn bir alys jerge baraıyn!», — dep júrip ketipti. Neshe kún jol júrip, bir úlken taýǵa kelipti: qarasa, taýda adam júrgen jol joq. Bir saımenen atyn jaıaý jetelep, kóp mashaqat tartyp, taýdyń ústine shyǵypty. Jan-jaǵyna qarasa, ań kıik esepsiz kóp eken. Mergen qýanyp, bir bastaýdyń basyna kelip, tastan úı jasapty, tóbesin jolym úıdeı qylypty, birtalaı ýyq aǵashpenen, úıdiń tóbesin ańnyń terisimen jaýypty.

Jeti-segiz kúnde boldyrǵan aryq aty semirip, qur at bolypty. Qaramergen týǵaly mundaı shóptiń neshe túrli bolyp birge óskenin kórgen joq eken. Jáne neshe túrli aǵashtar, neshe túrli qyzyl-jasyl qıalar bitken, bulbul qustary saıraǵan, ıisi jupar qalampyr sasyp turǵan bir jaqsy jazıra eken. Mergen kóp ań atyp, múıiz, terilerin symbaldap qatyryp jatty. Bir kúni mergen baqyryn asyp, et pysyryp, túnde otyr edi, bir nárseniń júrgen dybysy estildi. Mergen: «Bul nemeneniń dybysy, bul jerde adam joq edi?», — dep, qaıran bolyp tursa, bir kók kóılekti qatyn kirip kelipti, eshbir jaýap qylmaı, bir tizelep otyrypty. Qarasa, túsi sary, kózi ala, jáne eki kózin mergennen aıyrmaıdy. Mergen oılady: «Bul nemene taǵy bolyp ósken adam ba, jas kúninde dalada qalyp, ıá bir zıandas nárse me?» — dep ártúrli oıǵa ketip, qaýiptenip otyrdy. Bir ýaqytta sorpa­sy sýalyp, baqyry shurqyldady. Mergen baqyryn túsirip alyp, etin jedi, eki kózin mergen de aıyrmady, ol qatyn da aıyrmady.

«Endi munyń ne ekenin bileıin» dep úlken selebe pyshaǵynyń ushyna bir domalaq et shanshyp alyp, «Má!», — dep qatty aqyrdy, úndemeı jeńniń ishinen qolyn kórsetpeı kelip, etti alyp, qatyn jep qoıdy. Onan soń jáne bir úlkenirek etti shanshyp, «Má!», — dep taǵy aqyrdy, taǵy da úndemeı baıaǵysyndaı alyp, jutyp qoıdy. Mergen bildi, «bir zıandas neme!» dep, qaýiptenip, kózin aıyrmaı otyryp, etin jep bolǵannan soń, qolyna selebe pyshaǵyn alyp, qatty aqyrdy: «Shyq, jatamyn!» — dep. Onda qatyn kózin tigip turyp: «Ábıý, ábıý», — dep maldas quryp otyryp aldy. Onan soń mergen myltyǵyn alyp jáne aqyrdy, «Shyq, jatamyn!» — dep. Qatyn «Ábıý, ábıý!», — dep túregeldi de artymenen shyǵyp júre berdi. Mergen syǵalap qarap tursa, qatyn aıańdap bir beldi asyp ketti. Mergen tura salyp, úıin jyǵyp jiberip, «qashaıyn!» dep oılady da: «Qoı, munym jaramas, qashyp baryp uıqym kelgende jatarmyn, izimmenen kelip óltirip keter! Ne de bolsa, bir haıla qylyp, ańdyp jatyp, myltyqpenen ataıyn», — dedi de jolym úıiniń ýyq aǵashyn jıyp, kisige usatyp, ústine kıimin jaýyp, er toqymyn tósep, jatqyzdy, basyna bórigin kıgizip, ózi baryp, myltyǵy tıetuǵyn bir shuńqyrda jasyrynyp jatty.

Bir mezgilde kún bulttanyp, qar jaýdy da jerdiń júzin aǵartyp, kún ashylyp ketti. Bir ýaqytta aty arqanda turyp, bir nárseden úrikkendeı bolyp dúbirledi. Mergen oılady: «endi, kele jatyr ǵoı, qaıtemin?» dep qarasa, qatyn aıańdap kele jatyr. «Ne de bolsa, bir atyp óleıin!», — dep mergen buǵyp jatty. Qatyn keldi de kisige usap jatqan jolym úıdiń tóbesin «ábıý, ábıý» dep bas saldy, qur aǵash saldyr-saldyr etti. Qatyn túregelip jan-jaǵyna qarap turdy. Munyń jalmaýyz ekenin bilip, Allaǵa syıynyp, myltyqpenen mergen atyp edi, qatyn «ábıý» dep, oq tıgen jerin qolymenen bir qoıdy da qarap turdy. Myltyqtyń daýsy qaıdan shyqqanyn bilmeı qaldy. Jan-jaǵyna qarap turdy da qatyn izimenen qaıta jóneldi.

Mergen myltyǵyn oqtap alyp, jáne bir atyp edi, qatyn baıaǵysyndaı «ábıý, ábıý» dep oq tıgen jerin qolymenen bir qoıyp qaldy da, sekirip-sekirip, jan-jaǵyna qarap jyldam basyp júre berdi. Qatyn belden asyp ketken soń mergen júgirip kelip, atyn erttep mineıin dep, er toqymyna kelse, baıaǵy kisige usatyp jatqyzǵan jolym úıdiń aǵashy pyshaqpenen keskendeı bolyp, kertilip, bólek-bólek bolyp qalypty, ústine jaıǵan kıimi tilinip, shurq-shurq tesilip qalypty. Muny kórip, mergen janynan úmit úzip, qorqyp turdy. Jáne oılady: «anyqtap qaraıynshy, ágar myltyqtyń oǵy ótken bolsa, qan aqqan shyǵar, ágar qan aqpasa, Qudaıdyń maǵan jibergen bir qazasy ǵoı», — dep atqan jerin qarasa, bir-birlep qan tamyp qalypty, ekinshi atqan jerin kelip qarasa, qan tamshylap aǵyp qalǵan eken. Mergenniń kóńili az qýanǵandaı bolyp, tań atqan soń izimenen biraz jerge baryp edi, aldynda bir úńgir tas kórindi. Qatynnyń izi sol úńgirge kiripti. Mergen myltyǵyn qolyna alyp, dybystap ári-beri júrdi, qatynnyń dybysy shyqpady.

Mergen kelip qarasa, úńgirden aıaǵy shyǵyp, qatyn ólip qalypty. Attan túsip, aıaǵynan tartyp aldy. Qarasa, dambaly joq, adamnan eshbir bóten jeri kórinbeıdi «Bul qalaı? Qolyn kóreıinshi!» dep qarasa, eki qolynyń alaqany pyshaqtyń júzindeı kók temir eken, saýsaqtarynyń ushy naızadaı ótkir, tasqa kirip ketedi. Mergen bir qolyn kesip aldy. Oılady: «Munyń erkegi bar shyǵar, bir jaqtan kelip qalar!», — dep atyna minip, júrip ketti. Burynǵy atqan ańnyń terisin, múıizin bir jerge jıyp qoıdy da, munan basqa bir taýǵa keldi: qarasa, buǵy-maral kóp eken. Bir buǵyny ataıyn dep, jasyrynyp kelip, myltyǵyn syǵalasa, qoly dirildep ata almady. «Bul ne hıkaıat» dep basyn kóterip qarasa, sol atqaly turǵan buǵynyń bergi jaǵynda bir qamshydaı aq nárse qımyldaıdy. «Ne de bolsa ataıyn», — dep myltyǵymen atyp edi, joq bolyp qaldy. Kelip qarasa, bir jylan, basy kók temir eken, moıynyn úzip túsken eken. Basyn kisesine salyp, mergen jáne júrip ketti.

«Bul taýda taǵy da oq jylan bar shyǵar, ózge bir taýǵa baraıyn!», — dep kele jatsa, sany jybyrlapty, birazdan soń sany aýyrypty. «Ne boldy?» dep qarasa, kisesi tesilip qalypty, tony-shapany, kóılek-dambaly tesilip, sanyna batypty. Qorqyp, basty tastap ketti. Keshke taman jáne bir taýǵa kelip qondy. Erteń erte qarasa bir ózenge el qonyp, bıesin baılap jatyr, úıleri appaq, kúnge shaǵylysady. Mergen muny kórip, qaıran qalyp turdy. «Bul qalaı? Bul jerde el joq edi, qaıdan kelip qaldy? Jaý ma, el me? Adam ba, peri me? Endi ne de bolsa, baraıyn, meni bular da kórgen shyǵar», — dep atyna minip keldi.

Jylqyshylary qulyn qýyp júr, quryqtary altyn-kúmis, eshbireýi mergenge kózin salmady. Bir býryl saqaldy adam bıe baılaǵan jeliniń basynda tur. Mergen soǵan keldi. Qarasa, jeli arqany jibekten. Mergen kelip sálem berdi, aýzy qımyldaǵandaı bolyp sálem aldy, dúnıeniń júzin qap-qarańǵy tuman basyp ketti, eshnárse kórinbedi. Mergen ımanyn aıtyp, janynan úmit úzip turdy. Bir mezgilde atyn bireý jetelegendeı bolyp, shylbyryn tartty, aty júrdi. Bir jerge kelip qoltyǵynan tartty «tús!» degendeı bolyp, mergen tústi. Eteginen tartty «júr» degendeı bolyp, mergen júrdi. Bir jerde esik mysaldy ashyldy bir nárse, mergenniń moınyndaǵy myltyǵy alyndy. Mergen kirip kelse, bir úlken úı, altyn, kúmisten baqandar bar, atlas, jibek kilemder tósegen, qamqap, mańlyq kórpeler qatarlanyp turypty. Júktiń ústinen toǵyz qabat torǵyn kórpe ózi kelip tórdiń aldyna salynyp jatyr, ishbir jany bar nárse kórinbeıdi.

Mergen kelip esik aldyna otyraıyn dep edi, bir nárse kelip kóterip tastady, otyrǵyzbaı, eteginen tartqandaı bolyp, tórdiń aldyna shyǵardy. Mergenniń esi ketip otyrdy. Bir mezgilde samaýyr ózi kelip, dastarhan ózi jaıylyp, neshe túrli jemister salynyp, shaı quıyldy eki shynyǵa. Bir shynyny mergen ishti, bir shyny ózi quıylyp, ishilip turdy. Munan soń bir kúmis sharamenen qymyz keldi, ojaýy altyn. Ózi sapyrylyp, altyn aıaqqa quıylyp turdy. Mergen ishti, bir mezgilde mergen: «Toıdym!», — dedi, qymyz kóterilip ketti de, bir tabaq qazy-qarta keldi. Mergen oılady: «meni semirtip soıǵaly otyrǵan bir nárse ǵoı», — dep, «ne de, bolsa jeıin», — dep toıǵanynsha jedi jáne artynan palaý keldi, ne túrli jemisi bar, neshe alýan ıisi bar. Mergen jáne jedi de «Endi, toıdym, esh nárse jemeımin! Sizder neǵylǵan jansyzdar? Munsha meni qurmettedińizder, týǵaly kórmegen syıymdy kórdim, jemegen tamaǵymdy jedim. Endi meni óltirseńizder de kózime kórinseńizder eken», — dedi. İsh nárse kórinbedi. Dastarhan jıylyp ketti, bir kúmis qumǵan keldi, bir shylapshyn keldi aldyna, qolyna sý quıyldy. Mergen qolyn jýdy. Bir aq torǵynnan qylǵan neshe túrli altyn zermenen zınattanǵan súlgi oramal kelip, aldynda salbyrap turdy. Mergen qolyn súrtip bolyp aıtty: «Men músápir, sharshap turǵan adam edim, atymnyń artyna bir kıiz bolsa, baryp jatsam eken. Alla razy bolsyn! Munsha kórmegen jaqsylyqty kórdim», — dedi. Eshbir jaýap bolmady. Mergen neǵylaryn bilmeı otyrdy. «Túzge otyraıyn» dep dalaǵa shyqty. Qarasa, aty arqandalyp tur, er-toqymy jıylyp, ústine myltyǵy súıenip tur, ózge esh nárse kózge kórinbeıdi. Mergen oılady: «Ne ólemin, bolmasa kórmegen bir jaqsylyqty kóremin», — dep, úıge qaıtyp kelip kirdi.

Mergen kirgen-shyqqan mezgilde esik ózi ashylyp, jabylyp turdy. Mergen kelip, qolyn jýaıyn dep edi, baıaǵy kúmis qumǵan kelip ózi quıylyp, súlgi oramal berildi. Mergen qolyn jýyp bolyp otyrdy. Jáne aıtty: «Uıqym keldi, jatamyn» dep. Eshbir jaýap bolmady. Júktiń ústinde bir altyndy shymyldyq baryp, oń bosaǵasyna quryldy eki kúmis baqanmenen, jáne júktiń ústinen bir mamyq tósek, jáne toǵyz qabat kórpe baryp, shymyldyqtyń ishine tóselip salyndy. Bir ýaqytqa esik ashylyp, bir qyz úıge kirip keldi, qarasa, sulýlyǵy tolǵan aıdaı, ústindegi kıimi qyzyl altynǵa qaryq bolǵan, sáýlesi qarańǵy úıdi jaryq qylady. Mergen qorqyp, ornynan turaıyn dep edi, qyz kelip: «Turma, óz násilińdi óziń qor tutpa!», — dep turǵyzbaı, qolyn ustap, kóristi, mergenge súıenip otyrdy. Mergen aıtty: «Áı, taqsyr, aınalaıyn! Maǵan jaqyn otyrma, ıisim jaman, kirlep júrgem, bıtim juǵar», — dedi. Qyz aıtady: «Qoı, ózińdi óziń qor tutpa», — dedi. Mergen aıtty: «Ruqsat bolsa, bir kıiz bergizseńiz, atymnyń artyna jataıyn, sharshap júrgen ǵarip edim», — dedi. Qyz aıtty: «Qup bolady, tósek salyndy, jatyńyz», — dedi. Mergen túregelip edi, qyz da túregelip, mergenniń kıimin sheshe bastady. Mergen aıtty: «Qoı, qaraǵym, keleke qylma, tósekke baryp jataıyn», — dedi. Qyz aıtty: «Sizge salynǵan tósek mynaý, qoryqpaı jatyńyz», — dep mergenniń jaman kıimin zorlap sheship, shymyldyqtyń ishine kirgizip, kóılek, dambalyn tastatyp, tyrjalańash qylyp, tósekke jatqyzdy da ózi de sheshinip, mergenniń qoınyna kirip, qymqap kórpe jamylyp jatty.

Mergen kóp oıǵa ketip, úndemeı jatty. Qyz aıtty: «Endi sen qoryqpa, men saǵan qatyn bolamyn, óz qatynyńyzdaı kórip jatyńyz», — dedi. Mergenniń kóńili qýanyp, qyzdy qushaqtap jatty. «Endi, qaraǵym, jaıyńdy aıtshy, ne sebepten osyndaı artyq jamalyń, asyl kıimińizbenen men ǵaripti laıyq kórdiń?» — dedi. Qyz aıtty: «Biz kóshpeli peri bolamyz, elimizdiń ǵadeti adamzat turmaıtuǵyn jerde turamyz. Ágar qapyda adamzat kórse, soǵan qyz beredi. Ol qyzdyń ákesi perige patsa bolady. On segiz myń ǵalamda adamzattan qasıetti nárse joq. Bilmeımisiń, Qudaıdyń dosy paıǵambar bári adamzattan emes pe?! Endi kún shyqqansha uıyqtamaı jat. Erteń bizdiń el bári kelip kórisedi. Munan artyq syı kóresiń. Ágar uıyqtap ketseń, menen aıyrylasyń, beker qalasyń. Eshbir qaýip qylmaı jatyńyz», — dedi. Mergen kóńili ósip, qyzdy qushaqtap, muradyn asyl qylyp jatty. Bir mezgilde mergen túzge shyqty. Qyz túregelip, bir ishikti mergenge jaýyp, esik ashyp, shyǵardy. Qarasa, atynan basqa esh nárse kórinbedi. Tuman basqandaı bolypty.

Mergen qaıtip kelip, tósekke kirip jatty. Qyzbenen kúlip, oınap, jáne túzge otyrǵaly shyqty. Qarasa, tuman ashylyp, ózen tolǵan aq aýyl, kóp mal bári kórinip turdy. Tań aǵaryp kele jatyr eken. Mergen qýanyp, úıge kirdi. Endi uıyqtamaı-aq tań atar dep qyzben qushaqtasyp jatyp aldy. Qyz aıtty: «Uıyqtamaı-aq, jatyńyz, tańǵa az qalypty ǵoı», — dedi. «Oıbaı, qaraǵym, neǵylyp uıyqtaıyn», — dep mergen qatty-qatty qushaqtap jatyp, sory qaınap kózi ilinip ketti. Bir mezgilde shoshyp oıanyp qarasa, kún shyǵýǵa taıanyp qalypty, qoınynda qyz da joq, baıaǵy úı de joq, bári de joq. Mergen oıbaılap, jylap: «Bul, nemene, túsim be?», — dep jan-jaǵyna qarasa, aty arqandaýly, janyna myltyǵy súıeýli qalypty. Jambasynyń astynda neshe qabat asyl kórpe qalypty, aılandyra kesip alyp ketipti. Mergen jylap-jylap jatty, aıtady: «Oıbaı, qaraǵym, qaıda kettiń, men uıyqtaǵanym joq», — dedi. Qansha zarlyq qyldy, esh nárse bolmady. Mergen aıtady: «Basynda kórgenimde óltiredi dep qorqyp edim, aqyrynda taǵy da qaıǵysymen ólemin-aý!», — dep neshe kúndeı jatyp, esh paıda bolmaǵan soń úıine qaıtty.

Úıine kelip atqan ańnyń terisin, múıizin satyp burynǵydan on ese paıda kórdi. Baıaǵy jambasynyń astynda qalǵan kórpeniń qıqymyn satyp edi, alpys baıtaldyń puly boldy. Mergenniń maly kóbeıe bastady. Qudanyń qudiretimen buryn bala tappaǵan qatyny júkti boldy. Bir kúni mergen oılady: «Byltyr osy ýaqytta Qudaı jarylqap edi, bıyl taǵy da jarylqamas pa eken?», — dep, byltyrǵy qyzben qosylǵan ornyna baryp, birneshe kún jatty, eshnárse bolmady. Bir kúni mergen oıbaılap jylap aıtady: «Iá, Qudaıym, bul qyzdy kórsetip, meni otqa jandyrtqansha, basynda jan qylyp jaratpasań edi! Qyzbenen tań atqansha birneshe aýyz ǵana sóz sóılestim, árbir sózi ótken burynǵy ómirimnen artyq edi», — dep ózin-ózi boqtap, «nege uıyqtadym» dep pushaıman bolyp otyrdy.

«Yrysy joqtyń etegine bıdaı salsa, eti turyp bıdaıyn tógedi degen osy eken!», — dep jylap otyr edi, «Qaramergen!» dep bireý daýystady. Qaı jaǵymnan shyǵady dep, alańdap turyp edi, aspannan daýystady. «Áı, sorly, endi jylama, kózińe aq tússin! Bir saǵat uıqy qurly kórmeı menen aıryldyń, óz obalyń ózińe endi. Myń jyl jylasań da, menen saǵan paıda joq, áýre bolma, byltyrǵy amanatyń mendegi. Jaqsy qylyp, asyra, qor bolmassyń», — dep ǵaıyp boldy. Mergen qarasa, bir altyndy besik tústi, ishindi bir ul bala bar. Mergen muny kórip, jáne taǵy oıbaılap shaqyrdy: «Bir sóılesip ketseńshi, aınalaıyn, qaraǵym», — dep. Eshbir jaýap bolmady. Mergen neshe kún jylap-jylap, úıine balasyn alyp, qaıtty. Úıine kelip úlken toı qyldy.

Aqyrynda, bir Qudaıdyń qudireti, bul mergen hannan baı bolyp hám han bolyp dúnıeden qaıtty. Mergenniń óz qatynynan bir ul týdy. Ákesiniń ornyna han boldy. Periden týǵan bala jas kúninde kóz tıip dúnıeden qaıtty.

---