InfoHub Logo

Erte-erte, erte de bir shaldyń kempiri ólip, shıetteı úsh balasymen qalsa da, tumsyqtyǵa shoqtyrmaı, qanattyǵa qaqtyrmaı asyrap-baǵyp, búgingideı áletke jetkizipti. Jer ortasy alpystan asyp, jetpiske taqaǵan soń-aq bildirmeı júrip boıdy alatyn egdelik degen bále osal jaý kórinbeıdi. Kúnderdiń bir kúninde uldaryn synamaqqa uıǵarǵan shal syr aýlaǵandaı árqaısysyna shanshyla qadalyp, sózin túý ári tereńnen tolǵap, tebirene bastasa kerek.

— Qıyn asýǵa qaraı bet alǵan zamandaryń mynaý. Kóreseleriń áli alda. Topshylaryńnyń bekip, qanattaryńnyń qataıǵanyn shúkirshilik etemin áıteýir. Shyraqtarym, qartaıyp qaýjyrap baram-aý, shamasy. Jaman aıtpaı jaqsy joq, alda-jalda óle ketsem, qalaı attandyratyndaryńdy tórt kózderiń túgel otyrǵanda aıtyńdarshy.

Tomsarǵan toń minez qalpymen ákesine alara qaraǵan úlken:

— Bir buıyrǵany bolady da — dep, dúńk ete qaldy

Juqaltań keskindi ortanshy qýaqylana jymıyp, sózdi ary ilip áketti.

— Árqaısymyzǵa bólip bergen enshińizdiń bir-bir bóligin ortaǵa tastamaımyz ba, áke.

Kekesindi saryndy kóńiline almaǵandaı shal jaıdary qalpyn saqtady. «Buıryq biledi dep talaı sybaǵamyzdan qaǵylǵan joq pa edik. Qudaı amandyǵyn berse, qaptyń túbin tesetin bireý bizden de shyǵyp kele jatyr eken». Aıaq astynan jasaǵan toqtamyn ishine búgip, kenje ulynyń aýyz álpin asyqpaı sazara baqty. Eki aǵasyna jaýtań-jaýtań qarap alǵan kenje tup-tunyq janaryn móldirete tóndirip:

— Jıǵan-tergenimizdi sizden aıaıdy deısiz be, ata, — dedi.

Saqalyn saýmalaǵan shal tańyrqasa qaýmalaǵan úsheýine lám dep lebiz jara qoımady. «Shyqqyr kózim kedeıshilik degendi kórdi. Baılyq degenniń qandaı bolatynyn ıtim de bilmeıdi. Ólisime qaraı kómisim. Kenjesiniń sáýesinde birdeńe barǵa uqsaıdy». Shartarapty sharlap qaıtqan sanasy aqyry bir túıinge kele almaı sandala tantyrap, artyq-aýys sózge barmastan osymen bárin doǵarǵan.

Qybyr-jybyr tirshilik kúıbeńi bul áńgimeni munar-munar dúnıeniń buldyraǵan elesimen kólegeılep jibergen edi.

Sóıtken shaldyń jasy, minekı, júzge ilikti. Dalaǵa kirip-shyǵa alatynyn táýbe sanap, qalǵan ýaqytyn maýjyraǵan kúıi qalǵyp-múlgip ótkizedi. Balany baǵyp-qaǵyp, eseıtken ózinshe bir dáýren eken. Pyr etip ýysyńnan ushqan soń-aq — ózińnen týǵan ul saqaly shyǵyp jat bolady degendi buryn, tipti, oılap kórmepti. Aspannan quddy salbyrap túse qalǵandaı kerdeńdep shyǵa keletinin qaıtersiń. Qartaıǵanda ashýlanǵan qıyn eken munda. Kókiregi áp-sátte muń-nalaǵa tolyp, tereń tynys alsa  bitti — keýdesi qý qańqa tárizdi qaqyrap-qaqyrap aırylyp ketetin sekildi. Sáýesinde birdeńe barǵa uqsaıdy dep úmit  qylǵan kenjesiniń qolynda qap, aıdyń-kúnniń amanynda kelin tórkinine ketip  tynyp, shal tuldyr jetim, ul — tiri jesir atandy. Qazaqstannyń bir qıan túkpirinde turatyn úlken «bir buıyrtqany bolady da» dep dúńk etip til qatqanyn umytty-aý, sirá. Ústi-ústine duǵaı sálem joldap, dúrkin-dúrkin hat arqyly shaqyrtyp jatyp, kúni keshe ǵana tóbelerin kórsetti-aý, áıteýir.

Buryndary jylyna bir aınalyp soǵyp, úıdiń ony-puny sharýasyna qol ushyn tıgizse — jyl on eki aıǵa sheıin ishti jylytýǵa onysy jaraıtyn sıaqty edi. Keıinderi eki-úsh jyldy araǵa salyp baryp keletindi shyǵaryp júr. Sonysyna qarap,  joıan bastyq deıin deseń — qoınynan bózi, aýzynan sózi túsip turǵan birdeńe. Izinen ergen jalǵyz uly soıyp-qaptap qoıǵan týra ózi.  Bezildek kelin myń sóılegende — bir qarsy ún qatyp qoımaıdy eki sabazyń da. Kelin áńgimesiniń aý-jaıynan turmystarynyń shekesi qyzyp turmaǵanyn ańdaıdy. Úı-ishilik jaǵdaıdy ishke búgip, kishkene syr saqtaý bu jazǵanǵa buıyrmaǵan ba, jetim qozydaı zarlaǵanda bar ma, qulaq tundyrady.

— Ata, balańyz kóp aqsha tappaıdy, taǵy araq ishedi. Balaǵa kıim kerek, tamaq kerek. Qonaq shaqyramyz, ólim-jitimge baramyz...

Kelin sózin aqyl sarabyna salyp, sanasymen ekshep otyrǵan syńaıda kózin alysqa tastap, týra osylaı qaraı bettegen bir qaraıǵandy baıqady. Bireýdiń úıine bireý beısaýbat kirmeıtin myna zamanda kim eken dep oılaǵansha bolǵan joq, ortanshy ulynyń beınesin buldyratyp baryp ajyratty. «Áıel-balalaryn tastap, jalǵyz júrgeni nesi?» Salyp uryp jetken ortanshy daýystap amandasty.

— Balalardy nege alyp kelmegensiń?

Qaratory qaǵylez júzi kúreńite qubylǵan ortanshy kózin alaıta narazy qadap:

— Kishkentaı aýyryp qaldy. Bárin qalaı alyp júrem, jol degen qymbat.

— Jol aqylaryń sonda qansha boldy? — dedi shal birtúrli júreksingendeı.

— Jan basyna júz som!

— Júz som! — Shaldyń únine qıqý aralasty.  — Atańnyń aýzyn uraıyn, sonsha qymbattatyp, jyn uryp ketken be!

Ákesiniń shala búlingenine qyby qanǵan ortanshy otqa maıdy odan saıyn quıa tústi.

— Bir bólke nan jıyrma somǵa jetti, taǵy qymbattaıdy deıdi.

Dúnıeniń apshysyn zamanaqyr, jer taqyr qyp qýyryp jibergenin jaqtyrmaǵan shal qabaǵyn kirjiń etkizip,  qazan-oshaq jaqta júrgen kelinin qaıdan kórgen adamym degendeı uzaq tesilip, shaqqa aıyrǵan syńaıy sol edi.

— Bulardyki eshteńe emes, bizdi aıtpaısyz ba, — dep sózge kılige bergende shabyna ot túskendeı ortanshy ornynan yrshyp turdy.

— Nege bizdiki eshteńe emes, úsh balań bolsa kórer edim, ekeýiń birdeı jumys isteısińder taǵy.

Naqaqtan-naqaq japa shekkendeı jeńgesiniń túsi buzylyp, úni jylamsyrap shyqty.

— Sonsha balany tapqyz degen joqpyn ǵoı, men saǵan.

Tarpa bas salyp sabaýdan taıynbaıtyn yńǵaıda jeńgesine  julqynyp jetip kelgen ortanshy ókirektep óktem sóılegen saıyn  kekeshtene tutyǵyp, túkirigin jynsha shashyratty. Usqyny bir sumdyq úrpıgen áıel dymdanǵan betin súrtip álek.

— Meniń balamnyń kóptiginde seniń sharýań qansha?!

— Úsh balany kóp demeńder. Obal bolady, qoıyńdar, — dep shal bir jaqtan basý aıtýǵa kiristi.

Kútpegen jerden kóńili bosaǵan kelin bordaı egilip, bozdaı jóneldi.

— Ata, aǵalaryn basynǵan soń bular maǵan osylaı dikińdep sóıleıdi. Eger men bolmasam aýylǵa kelý oıy turmaq sanasyna kirip shyqpaıtyn edi. «Kelini ketip qalypty, atamyzdyń qasynda bolyp keleıik» dep aıtyp qoımaǵan soń, amalsyz kóndi. Bir jyl boıǵy tapqan-taıanǵanymyzdy jolǵa jiberdik.

Ortanshy lezde bir  jaısyzdyqty paryqtaǵandaı oıly keıipke kóshti. Qaınysynyń osy tosylsyn zaıa jibergisi kelmegen kelin qıanat-teperishke aqyry shydamaǵandaı betin basa jylaǵan boıy syp berip úıge kirip ketti. Basyn tómen sala sólbireıgen shal:

— O, toba! — dedi kókiregin qarys aıyra kúrsinip.

Baý-baqshanyń aram shóbin otaǵannyń ózine eki ıini salbyraǵan  úlkenniń bet-júzine kirbiń kóleńkesi qalyń qonaqtapty. Qolyndaǵy teseniń júzine úńireıe úńilip, deldıip turǵan  ortanshynyń óńinen sekem alyp úlgergendeı odyraıa bógeldi. Qarashańyraqqa kelerden buryn úlken áıeli ekeýi ortanshynyń úıine soǵyp, bir túnegen soń amandasýdyń ısharasyn ǵana jasady.

— Mynanyń túk júzi joq.

Uldarynyń bir-birine solǵyndyǵy aqylyna syımaı ańyrǵan shal úlkendi jańa tanyǵandaı bajaılap qarap, ezýine kenet qýaqy kúlki úıirdi.

— Iá, batyr, baqshanyń jaıyn umytyp, túgel jaıpap  tastaǵannan saýmysyń. — Jerdiń ujymaǵyna qý medıen shóleıtti aıyrbastaǵan aıybyn betine basqan áke ázilin kóńiline almaǵan úlken.

— Bárin baýdaı túsirip, jamsatyp tastadym, — dedi.

Renishti  áńgime osynyń aldynda ǵana bolmaǵandaı ortanshy qarqyldap kúlip jiberdi.

— Kenjeńizdiń bir jylda istemegen sharýasyn bir saǵattyń ishinde tyndyryp tastaǵan úlkenińiz myqty ǵoı.

Bir jaısyz nárseni esine alǵandaı kózin alartqan úlken:

— Munyń kartoshkesi, pıazy men sábizi túgel aram shópten kórinbeı qalypty.

Ózine málim jaıdy tyńdap turǵandaı ortanshy qolyn túńile siltedi.

— Oǵan aıt, aıtpa báribir, qulaǵyna qystyryp ta qoımaıdy. Biz kelip istep bergenge ábden úırenip alǵan. Ótkende ózine jaqsylap turyp  túsindirgenmin. Úlken aǵań alysta, meniń óz bala-shaǵam bar dep. — Aǵasynyń bir núktege qadalǵan otyrysyn keliskenge joryǵan ortanshy óz oıyn odan beter qulshyna baıandaýǵa kiristi. — Meniki durys qoı, odan artyq  men ne isteı alamyn, aıtshy.

Shyr-pyry shyqqan inisinen  zerikkendeı úlken qalǵyp-múlgip otyrǵan  ákesine úńildi. Týra sony ańǵarǵandaı shal daýsyn kenet ándete shyǵardy.

— Endi qaıt deısińder, maǵan, úıde turmaımyn dep júrip, qatynyn ketirip tyndy. Bir aıaǵym kórde, bir aıaǵym jerdegi meniń sıqym mynaý. Baıaǵyda el kezip, án salatyn týysqanymyz qyzdyń qoınynda jatqan jerinen ustalatyn bolǵan soń, keregeniń kózinen qasham degende shalbary sypyrylyp túsip qalypty. Bizdiń bu  kózel sol atasyna tartyp,  masqara bop júrmese jarady, áıteýir. — Tálimsı eltigen ortanshyny elemegen úlken kúlimsiregen raıynan tanbaı:

— Seri atamyz sodan keıin ne qyldy? — dep surady.

— Ne qylýshy edi, qyzdyń da, óziniń de jaman atyn shyǵarǵannan basqa, — dedi shal renjigen syńaıda kózin baqyraıtyp.

Seri babalarynyń qylyǵynan sekem alǵandaı ekeýi bir-birine úrpıise qarasty. Ornaǵan únsizdik edáýir ýaqytqa sozyldy. Iin qandyra ılegendeı shal betiniń ushy jup-jumsaq, jypyrlaǵan myń-mıllıon ájim sál qozǵalystyń ózine jyrtylyp-aırylatyn úlbiregen terideı. Adamdy kárilik degen ıtiń bulaısha aıamaı mazaq qyp qorlaıtynyn betpe-bet qaraýǵa úlken men ortanshynyń dátteri barmaıtyndaı shoshynýly keıipte bir shekelep sholady. Jıekteri kólkildegen qyzǵylt kózin alma-kezek ólýsirete qadap, kekesin shalys tóten oı kókeıine oralǵandaı shal kegjeń etkizip basyn kóterdi.

— Sonda bul úkimettiń ne bilgeni bar?

Jaýap berýdiń jónin tappaǵan ekeýi ákelerine sharasy taýsylyp, jabyrqasa qarasty. Bir oıdyń izbinin qýalap, ushtyǵyn ustaı almaǵan ásirese úlken kúızelisti pishinmen shalǵa túıile shúıildi.

— Balańyz ne isteıdi sonda? Jeri qorshalmaǵan alań-ashyq. Ala jazdaı bir aıyr shóp shappaıdy. Sepkenderi alabotadan kórinbeı qalypty. Úı tozyp bara jatyr. Qorasy qulaǵaly tur.

Shaldyń qaýjyraǵan  áljýaz júzi úlken sózine eltigendeı kúreńite shymyrlap, aldyǵa  qaraı emine  eńkeıdi.

— Bul qurǵandar jol aqysyn sonsha qymbattatqandary nesi?! — Tutanyp kete jazdaǵan  úlken odyraıa seltıip, kóziniń qıyǵyn baýyryna  sýyq tastady.

— Jol aqysynda sharýańyz ne, anaý úıdiń jumysyn nege istemeıdi dep jatqan joqpyn ba?!

Munsha taqaqtaǵanyna qıtyqqan shal júzin tyjyryna buryp áketti. Eki oıly nyshanda nazaryn áldenege toqtatyp, qaıtadan jalt burylǵanda salǵyrttyq uıyǵan surqy shamyrqana serpilip, jaımen shyǵatyn daýsyna qatqyl shańqyl aralasty.

— Eı, ony maǵan endi qaıt deısiń. Bir jumysym bar dep ketedi, sodan joq. Qysqa otyn-sý daıynda desem jaraıdy, malǵa jem tap deseń jaraıdy. Ne qylǵan jaraıdy ekenin ıtim bilip pe. Sol jaraıdysyn aqyry tasyǵoı umyttyryp jiberedi. Munyń alǵan qatyny da qý aıaq bolyp kezikkennen saý emes. — Jaq ashyp, tis jaryp kórmegen syrdy syzbaqtatyp syrtqa shyǵaratynnan qýystanǵandaı shaldyń burqanysy sap basylyp, pás tartqan qalpy edáýir melshıip otyrdy. Kenjeniń jetesizdigine kúıingen úlken álsin-áli kúızele basyn shaıqaıdy. Burynnan ózi qanyq jaıdy estip otyrǵandaı ortanshy birtúrli súlesoq.

— Shirkin, ne degen úı, ne degen jer. Bir myqty ıe kerek bop tur ǵoı. Ortanshynyń sózin  qulaǵyna ilmegen shal:

— Bir bólke nanyńnyń quny sonda bir qoıdyń baǵasynan asyp  jyǵyldy ma? — dedi.

Birese jol aqyǵa, birese nannyń qymbattaǵanyna qaıta-qaıta aınalyp soqqan keıip aıdaladan kezigetin  balbal tastyń bezerýli kespirinen aýmaıdy. Esh qaıran joqtyǵyna kózderi  jetken ekeý bir-birine sharasyz qaraǵany sol edi.

— Ol adam bolmaıdy, bolsa da baryp-baryp bolady, — degen ákeleriniń sózi alystan talyp jetip, emis-emis estiletin  sekildi.

Osy kezde syrtqa julqynyp shyqqan úlkenniń áıeli qazan-oshaqqa qazdań-qazdań basyp bara jatyp, jerden basyn almaı tuǵjıyp otyrǵan kúıeýin kórgende óńi tarǵyldana surlanyp:

— Ata! — úni shaptyǵyp shyqty. — Ydys-aıaqtyń túgin qaldyrmaı alyp ketken be?

Istiń mánisine bara almaı ańyrǵan shal kenet bir sumdyq ashshy jymıdy.

— Balam-aý, ydys-aıaqty aıtasyń, tamaqqa qosatyn buryshqa deıin qaldyrmaı alyp ketipti. Ana qaramaımaq sheshesine til qatsań bar ma, júzge kelgen meni ıterip jiberip, maıyp  qylyp qylýdan taıynbaıdy-aý.

— Sonda kelinińiz ne istemedińder dep ketip otyr? — Úlken sózge degbirsizdene kılikti.

— Oý, mynadaı ólip qalǵan adammen áıel tura ma? Bul ury-qary degeniń de basynatyn kisisin bilip basynatyn sıaqty ǵoı. Byltyr jylqyny, bıyl eki sıyrdy baılaýly turǵan jerinen qoradan sheship alyp ketti. El aman, jurt tynyshta ólip alǵanda-aq bolatyn edi.

Jaýapkershiliktiń zilbatpan salmaǵynan quddy janshylǵandaı, tunjyraı túksıgen ortanshy kúızele kúrsinip, tutqıyl baılam jasaıtyn kisideı keskini alaburtyp ótti.

— Barlyǵy ananyń jamandyǵynan. Bul úıdiń laıyqty ıesi bolsa eshkim  bulaı basyna almaıdy. Men kóship kelsem, bárin basqasha jasaımyn.

«Kóship kelem» degenine eleń ete qalǵan úlken:

— Anany qaıda jiberemiz? — dedi julyp alǵandaı.

Bir pás ańqaıa tosylǵan ortanshynyń reńi qýańyta bozaryp, urma-perme qyzbalyǵynyń nyshanyndaı jalt-jult etken janary tentek ushqyn ata bastady.

— Qatyny ketip qalǵan, malyn shetinen urlatyp, baý-baqshasyn aram shóp bastyryp jibergen adamǵa úı ne kerek? Júzge kelip, pisip ýyljyp otyrǵan ákesi mynaý. Osynyń birin oılap, qam jasamasa, tirshiliktiń qalaı bolatynyn qalaǵa baryp kórsin.

— Onyń jasynda bizdiń de basymyzdyń býy kebe qoıǵan joq edi ǵoı, — dedi úlken qınala  júreksingen únmen.

Inisinen tap  muny kútpegen úlken kóziniń astymen súzilip qarap, taısaqtaǵandaı daýsyn birtúrli báseń shyǵardy.

— Kenjesin syıǵyzbaı qańǵytyp jiberdi degen ósekke qalamyz.

— Qazaqshylyq áńgimeniń qazirgi zamanǵa túkke de qajeti joq, — dedi ortanshy qalǵyp-múlgip otyrǵan ákesine odyraıa burylyp.

Boıyn ashý bılegen úlken alǵa adýyn umsynyp, turmaqqa ońtaılanǵanda betiniń ushyndaǵy kógis daqtar badyraıyp-badyraıyp kózge anyq shalyndy. Janarynyń ishi laılanǵan, sarǵysh. Jańaǵy bolmashy julqynǵan qımyldyń ózine boıyn araq alǵan adamdardan kezigetin aqyl-oıy áli sergip úlgirmegen maǵynasyz qańǵalaqtaǵan áljýazdyq baıqalady. Sóıtse de úlkendigin maldanatyn nıette kádimgideı sustana aıǵaılap jiberdi.

— Ol qaıtse de osy úıdiń kenjesi, oǵan kómektesý saǵan da, maǵan da mindet.

Mizbaqpaı bezergen ortanshy:

— Meniń úsh balamdy sonda sen asyraısyń ba?! — dedi.

Jópeldemede ne derin bilmeı baǵajaqtaǵan úlkenniń pishini shoqtyń sóner mezetindegi kúlgindengen túsinen aýmaı, synyq tarta solǵyndap barady. Odan saıyn sazbettengen ortanshy sýyq shúıilgen qalpy, daýsyn qatqyl shyǵardy.

— Bárimiz birdeı qaıyrshy bop ketpeý úshin meniń kóship kelgenim durys

Osy kezde basyn julyp alǵan shal qurysqan jotasyn jazatyndaı qunjyńdap, saqalyn kóstıte sál alǵa umsynyp, ákelik kesimin aıtatyn yńǵaıda qabaǵyn qataıtty. Ekeýi de qalt tynyp, onyń aýzyn baqty da qaldy.

— Myna suryńa qaraǵanda ydys-aıaq degeniń de dúnıeniń aqshasy bolyp ketken shyǵar.

Ulǵaıýdyń munshalyqty mazaǵynan tiksine úrpıgen úlken birtúrli kúızele tosylsa, burq kóterilgen ashýdyń qysymynan keskini kúreńitken ortanshy kúıinip ketip sanyn bir-aq soqty. Úlken lezde jaıdary qalypqa aýysyp, qyzyqty jaıdy esine túsirgendeı eriksiz kúlimsirep.

— Árkimniń óz qaıǵysy ózinde, — dedi.

Álgindegi renishti esinen tars shyǵaryp, tańyrqaǵan syńaıda aǵasyna jalt qaraǵan ortanshy qarqyldap kúlip jiberdi. Bir-birimen aldynda  dúńkildep sóılesse, endi túk bolmaǵandaı jaırań qaqqandaryn  ashyqtan-ashyq jaqtyrmaǵan shal júzin tómen sala tuqshıyp otyr. Onysyn  qapysyz ańdaǵan ortanshy jaıdaqtyǵyn eletpeı mardymsı qap, ákesine bıazy til qatty.

— Ata, sirińkeniń ózi jıyrma som bolǵanda, ydys-aıaq shyrqap ketti ǵoı.

— Jıyrma som! — dedi bir núkteden kóz aıyrmaı sazara qadalǵan shal.

— Sirińkeniń jıyrma som bolǵany atam janyna qatty batty-aý.

Áke minezin qalys kisideı qyzyqtaǵan ortanshy qylyǵy úlkenniń kóńiline syımaıdy-aq. Aýmaly-tókpeli kóktemeniń amalyndaı qubylmaly aınyǵyshtyǵyna aıran-asyr. Búgjıe búrisken ákeleriniń pushaıman turqynan jabyrqaǵan ekeý ary qaraı sózdi kósiltýdiń retin tappaı tomyryla únsiz tur. Úıdiń aýlasyn  janaı ótip bara jatqan kórshi ákeli-balaly úsheýiniń birtúrli qalyptaryna odyraıa qarap, daýystap amandasqanyna úlken men ortanshy ile-shala ún qatty. Dybys shyqqan jaqqa dereý basyn kótergen shal kózin syǵyraıta uzaq shúıildi. Kórshiniń sulbasyn ajyratqannan keıin aýzyn beıilsiz jybyrlatty da, arsyzdyqtan ábden zapy bolǵandaı tańdaıyn qaǵyp, daýsyn ándete sozyp shyǵardy.

— Munyń ba, munyń tún balasy tynbaı jortatyn naǵyz baýkespe ury.

— Boldy, boldy estip qoıady! — Uldarynyń eki jaqtan jekigenine baǵjıa tańyrqaǵan shal:

— Urlyq jasaǵanǵa uıalmaǵan oǵan urlyqshy ekenin aıtqan meniki uıat pa? — dedi órshelenip.

Uzaı túsken kórshige jaltaq-jaltaq qaraǵyshtaǵan ortanshy:

— Aqyryn, aqyryn, — dedi qatqyl sybyrlap.

Manadan qulaq túre tyńdaǵan kórshi atynyń saýyryna qamshyny osyp-osyp qap, quıyn-peren shaba jóneldi. Mundaı oqys qylyqtan sekem ala jalt qarasqan ekeý ananyń qarasy kózden ǵaıyp bolǵansha úndemedi.

— Osylaı artyq sóılep, kórshilerdi jaýyqtyra bergennen ne tabasyz? Bir kúni úıdi tonap ketip júrse qaıtesiz? — dedi ortanshy bir kezde.

— Bul úıde tonaıtyn eshteme qalmaǵan shyǵar? Shabdan manap bastaǵan bir top kisi úıine túskende jaryqtyq Shirikbaı áýlıe qusap bir-bir jaýjapyraqqa salyp tamaq tartaıyq desek, onyń da qısyny kelmeıin dedi ǵoı.

Ákeleriniń aýzyn baǵa ekeýi qalt tynǵanymen sózin short úzgen shal basyn tómen sylq túsirip, qaıtadan qalǵı bastady. Qazan-oshaq jaqtan júgire basyp kele jatqan úlkenniń áıeli kúıeýiniń túksıgen sýyq álpetinen seziktene bir qarap ótti. Ishte biraz kidirip syrtqa shyqqanda tymyraıysyp alǵan ekeýinen kádiktene qalt toqtady. Sharasy úlken kózine úıirilgen jas móltildep, daýsy jylamsyraǵan múláıim.

— Ońbaǵan neme, on jerden eregisse de, atamnan kishkene bolsa da uıalmaı ma. Kesege deıin túk qaldyrmaı sypyryp alyp ketkenin qarashy.

Ekeýiniń arasyndaǵy jaısyz áńgimeden esh syz qalmaǵandaı jeńgesiniń sózin  qup ala kishik sóılegende ortanshynyń óńi tótenshe alaburtyp ótti.

— Ananyń jamandyǵynan ketken qatyn bárimizdi basynyp, bilgenin istegen. Júzge kelgen shaldan basqa úıde eshkim joq, al bul  kiside ne qaýqar bar deısiń. Esikti buzyp ashyp, zattyń bárin mashınaǵa tıep ala salyp, jónderine taıyp turǵan. — Qaratory óńi kúreńite shymyrlap, ýytty ushqyn uıalaı qalǵan sharasy ottaı janyp, qyr murnynyń ushy qýsyryla deldıip, bolymsyz diril bilindi.

— Muny tipti urlyq jasady dep ústinen mılısıaǵa aryz túsirse de bolady. Atamnyń atynan jazsa bitip jatyr. — Bir orynda taǵat taýyp otyra almaı alaq-julaq etken ortanshy jan-jaǵyna qodyrańdap qarap qoıdy. Ózine-ózi suqtanǵandaı jutynyp, deldıip deleńdegen ekpinin eleń qylmaı ustamdy qalpyn saqtaǵan úlken kóz qıyǵyn ekeýine alma-kezek sýyq tastaǵannan artyq áreketke barmady.

Elikpesten túksıip turǵan kúıeýin ańdaǵan áıel kóziniń astymen bir qarap qoıyp:

— Aǵań ne deıdi, aqyldasyp kórseńshi, — dedi.

Bul meni nege esirkeı qaldy degendeı, ótinýli raıda jaýdyraı qadalǵan áıeliniń qıturqy qylyǵyn oısha bezbendep, saraptaǵan úlken ajyraıa bógelip baryp, bir kezde:

— Júzdegi shal ketken kelin dúnıesimen  bólise almaı sottasyp jatyr degen ataqtaryń jetpeı tur edi, endi, — deıdi  qyzbalanbaı únin baıaý shyǵaryp.

Munshalyqty qazaqylyqtan toıynyp jeringen ortanshy ishki burqanysyn tejeı almaı narttaı qyzarǵan keskinimen qolyn sermelep, órekpip sóıleı jóneldi.

— Bizdiń úıdiń túbine qazaqtyń osy quryp qalǵan minezi jetip tyndy. Qıt etse uıat. Ol kelinniń albastydaı qap-qara sheshesin qalaı basyndyryp qoıamyz? Kıilgen kıt, soıylǵan jylqy, qoı, ishilgen jáshik-jáshik araqtyń bári de esepke alynbaı ma, sonda!

Inisiniń sabasyna túsýin úlken baıyppen asyqpaı kútti. Alaókpe bolýdyń taǵy bir kezeginen júregi aınyǵandaı tyjyrynyp, inisine nazaryn ústemdeý sýyq tastady.

— Zań báribir ketken kelin jaqta. Ónbes daýdy qýýdyń qajeti joq. Odan da anaǵan áıel áperýdiń jolyn qarastyrý kerek.

Joıdasyz tap mynadaı sheshimge zyǵyrdany qaınaǵan ortanshy úlkenniń jaǵasynan ala túsetindeı ornynan yrshyp turdy. Juqaltań qaratory júzi yzbarlana kureńitip, ishki bir surapyl ekpinin tejeı almaı tyǵyla  tutyǵyp sóılegende kózi dóńgelene oınaqshyp, qıapaty alańǵasar tartty.

— Osyndaı qymbatshylyq zamanda áıel áperý qaıda. Bir kıttiń ózi qansha turatynyn bilesiń be? Araq-sharabyń anaý. Ózińde taǵy kók tıyn joq. Endi ol qatyn alatyn bolsa, men eshteńe qosa almaımyn. Úsh balamdy asyrap alsam da jetedi maǵan.

Shyr-pyry shyǵyp qansha zar qaqsa da elpelekteı jónelýge daıyn  sıdań inisiniń  sózin qulaǵynan ary asyryp jiberip, degbirin  qashyrmastan mizbaqpaı otyrǵan úlken áli sabyrly. Dúńkildegen únnen kózin ashyp alǵan shal syǵyraıa uzaq irkildi. Aıal qylmaı qyzbalana sóılegen saıyn ortanshy ulyn baǵytynan jańylyp qap apalaqtaǵan soqyr adamǵa uqsatady.

— Oıpyrmaı, sumdyq-aı, burynǵylar  «nıeti jamandy qudaı tabady» deýshi edi. Osy dúnıede pıǵylym buzylyp kórmegen sıaqty edi. Ákelip-ákelip mynadaı kúıdi kórsetkenin qaramaısyń ba, — dedi shal ózine-ózi sóılegendeı.

Syrtqa  shyǵarýǵa baǵanadan oqtalǵan kesimin aıtýdyń esebin tappaǵan shaldyń áljýaz syqylynan selt eter sergektik joǵalǵanyna shoshyna  úńireıgen úlkenniń pishinine kenet túńilis uıalady. Basyn kegjıte shaqshıǵan ortanshy tóńiregine shapaǵaty tıip júrgen saıasy mol ańǵarly adamdaı ákesine emine eńkeıdi. Kókeıine tutqıyl qonaqtaǵan oıy juqaltań júzine shapshyp shyǵyp, sony irke turýǵa sabyr-shydamy jetpeı:

— Ata, — dedi de kúmiljip qaldy. Ortanshy ulynyń qatqyl daýsynan basyn kótergen shal kilmıgen  kózin uzaq  syǵyraıtty. — Bul úıge ıe kerek. Kelesi jetiden bastap men kóship kelem.

Selt etpegen shal birer shamadan keıin áldeneden sezik alǵandaı ortanshy ulyna japaq-japaq qarap qoıdy. Bir orynnan tapjylmaı qalshıa qatyp qalǵan úlken mynadaı shuǵyldyqtyń zardaby mıyn shabaqtap ótkendeı inisiniń aldyna julqynyp jetip bardy.

— Áı, anaý sonda qaıda qalmaq? Óz úıine ózin syıǵyzbaı qalaı tentiretip jiberemiz?!

— Qarashańyraqty ustaı almaǵan ózinen kórsin. Júzge kelgen ákesine obal emes pe.

Bul jaýapty mise tutpaǵan úlken taǵy birdeńe aıtpaqqa oqtalǵany sol edi, esikten atyp shyqqan áıeli:

— Sen kirispe aınalaıyn, syrtta júrgen adamsyń, kóship kele me, qoıa ma, ózderi bilsin, — dedi.

Sózge ortadan kıgenin jaqtyrmaǵan úlken shalt qımylǵa baratyndaı qolyn sermegenmen, biraq aqyryp, tıyp tastamady. Lezde sabasyna túsip, sólbireıip qalǵan aǵasynyń qylyǵyn jaqsylyqqa joryǵan ortanshy moınyn soza jan-jaǵyna odyraıa qarap aldy.

— Shurq etpeńder, bes jyldyń ishinde árqaısysyńa bir-bir mashına mingizemin.

Qaınysyna tańyrqaı baǵjıyp qaraǵan jeńgesi jyly shyraı tanyta jymıyp úlgerdi. Úlkenniń mizbaqpaǵan otyrysyn qaperine ilmegen ortanshy bes jyldyń ishinde bir-bir mashınany qalaı áperetinin jerdi syzǵylap, qyzý túsindirýge kiristi.

— Senbeısińder me, senbeseńder meıilderiń. Ol úshin men bul jerde tirshilik isteımin.

Baǵanadan qalǵyp otyrǵan shal basyn julyp aldy. Ortanshysynyń julqynǵan qımylynan kóz jazbaı sazara baǵyp, kenet alǵa sál umsynyp qoıyp sóıledi.

— Áı, sen máshıne alma, penzenniń baǵasy ýqorǵasyn, dóńgelek-sóńgelegi men temir-terseginiń quny ózimen birdeı kórinedi. Ony júrgizesiń be, joq, burynǵynyń aqshasymen eseptegende kún saıyn bir mashınaǵa tatıtyn shyǵyn shyǵaryp turasyń ba?

Áke sózine kóńil aýdarmaǵan ortanshy oıynyń jelisin úzbeı ary qaraı jalǵastyra berdi. Shaldyń súrepetine jany kúızele túksıgen úlken:

— Ol ýaqytta mashına maımen emes, sýmen-aq júre beretin bolady, — dedi júzi qubylyp janbastan.

Úlken ulyna sekem ala qaraǵan shal kózin bir japaq etkizip, ekioıly keıipte irkildi. Ishine túıip úlgergen jaısyz pikirdi aıtpasqa amaly  qalmaǵandaı osharyla ańqaıyp:

— Qudaıdyń sýyna aýyz sala bastasa, ony túbi taýyspaı tynbas, — dedi.

Quptaǵan syńaı tanytyp, úlken basyn ızedi. Aqyl-oıy sergek qalpyndaǵydaı úlken ulynyń óńmeninen nazaryn almaǵan shal:

— Munyńnyń onda zamanaqyrdan qaı jeri ilgeri?!

Lám dep  jaýap qatpaǵan úlken ekeýara kúńkildesip ketken áıeli men inisiniń syrttarynan baqylap, áńgimelerine qulaq túrip kórdi. Jazǵan áıeliniń bet-pishini inisiniń árbir qımyly men sóziniń ıirimine qaraı  ózgerip, qubyla túsedi. Bir ornynda  degbir taýyp otyra almaı shoqań-shoqań etken ortanshy jerdi uzyndy-kóldeneń syzǵylap, qolyn ary-beri sermelep sóıledi.

— Myna baqshanyń aıaǵyna deıin  qora salamyn da mal ustaımyn. Eski úıdiń qasynan taýyqqa úlken tor jasaımyn. Mende bári  qaldyqsyz óndiris bolady. Qalǵan jerdiń ózi baqshaǵa jetedi.

Ortanshynyń sózin jutyna tyńdap, elpek qaqqan áıelinen kóz almaı qadalǵan úlken: «Qashpaǵan qysyr sıyrdyń qaıran ýyzy-aı, shirkin» — dedi ishinen kekete myrs-myrs  kúlip.

Erte, erte, ertede ómir súrgen álgi shal jaryqtyq sol túni tús kóripti desedi. Osy óńirde burynyraqta júz otyz tórt jyl ómir súrgen bir ataqty áýlıe munyń úıiniń tórine ún-túnsiz kelip jaıǵasqanda betine tiktep qaraýǵa júregi daýalamaı taısaqtap, búgejektegen jazǵan: «Qap, myna qasıetti áýlıege dastarqan jaıylmaıtyn boldy-aý! Álgi kelin qurǵyrdyń ketip qalǵanyn qarashy» — dep oılap úlgeredi. Kenjesin daýystap shaqyraıyn dese býlyǵyp, úni shyqpaı qoıady. Saqaly belýarynan kelgen  shoń muryn, jazyq keń mańdaıly, shúńirek kózdi qapsaǵaı deneli kisi astamsyp kekireımesten buǵan jylyushyrap qarap alady da: «— Shyraǵym, kútimiń bolmaı júr eken-aý, kútimiń bolǵanda, meniń jasymnan da asyp keter ediń. Oǵan  amal  bar ma, endi otyz-aq jyl ómir súresiń», — dedi. Dýalap tastaǵandaı meń-zeń bop otyryp qalǵan shal esin endi jıyp, áýlıege bir aýyz til qatpaqqa oqtalsa — úshty-kúıli joq. «Qap, áttegene, qyzyr eken-aý, otyz jyl ómirin syılaǵansha, barmaqtaı baǵyn bergende-aq bolatyn edi-aý» dep oılaǵanda júıe-júıesi bosap, eljirep-elbiregen  bosań kúıde oıansa kóziniń aldyna shyq turyp, kirpigi shylanyp qalypty.

Qabyrǵaǵa ilingen kilemniń burynǵy orny aıbaq-saıbaq, burysh-buryshta turyp qalǵan shań-shań súńgiler qystyń kúni qyraýlana isinip-qabynǵan quddy baǵana  symdaryndaı jýan-jýan. Ortada ábden jýylyp-jýylyp týlaqsha byrysyp-tyrysqan kónetoz palas. Bir jaq qaptaldy tutas alyp turǵan aǵash zattardyń esikteri ashyq-shashyq, tutqa ataýlydan tuldyr joq jym-jylas, kóldeneń  áınekteriniń betine qalyń qabatty battıǵan shań qonypty. Kelgen-ketkenderdiń bireý-mireýi kirgen-shyqqandarynyń belgisindeı saýsaqtarynyń izderin yrsıta-yrsıta syzyp tastap ketipti. Bul jurt degeniń de bala bolyp ketken be, sony syzbaı-aq qoısa ne  qylady eken. Baǵanadan beri qybyr etpeı jatqan shal túsinde áýlıeniń taǵy otyz jyl ómir syılap ketkeni esine sap ete túskende kóńili qobaljyp, kókiregine sher baılana bastady. «Qudaıym-aý, osynyń ózine qatty sharshap qalǵanda, taǵy otyz jyl degen sumdyǵyna qalaı shydar ekem?!» dedi shynymen-aq kúızelip.

---