InfoHub Logo

Qarataı Nuralyuly – Ábilqaıyr hannyń nemeresi jáne Nuraly hannyń balasy, 1772 jyly qazirgi Batys Qazaqstan oblysy, Syrym aýdany, Shiderti ózeniniń boıynda dúnıege kelgen.

Qarataı sultan han urpaǵy sanalǵandyqtan jastaıynan saıası belsendi bolyp keldi. Patsha úkimetiniń Kishi júzdi tolyǵymen orys yqpalynyń astyna alý áreketi, rýbasylar men sultandardyń oqshaýlanýynan qol úzýge asyqpaǵandyqtarynan sátsiz aıaqtaldy. Ol óz kezeginde 1797 jyldyń kúzinde qart ári álsiz Aıshýaqty Kishi júzdiń hany retinde saılaýyna alyp keldi. Bul sheshim bıleýshi elıtanyń da, orta jáne tómengi toptardyń da qara halyqtyń da kóńilinen shyqpady. Halyq jigersiz ári qart Aıshýaqty emes, júzde bedeli bar, kóshbasshy, batyl jáne aqyldy Qarataıdy qoldaýǵa týraly ótinish berdi. Patsha ákimshiliginiń Qarataı sultandy Kishi júzdegi eń bedeldi sultandardyń biri ekendigin uqqannan soń, Qarataı sultandy han saılamady.... Cultandardyń ózderi salt shyńǵystyń tikeleı urpaǵy Nuralynyń uldary otyrý kerek dep eseptedi. Osy jaǵdaıdy tez arada ańǵarǵan Qarataı sultan Kishi júzdegi Baıuly, Jetirý rýlaryn mańyna toptastyryp jetekshilikke umtyldy[1].

Osy mezette Qarataı sultannyń patsha ákimshiligine beıildiligin baıqaımyz. Separatty sultan óz bedelin paıdalanyp rýbasylardyń kómegimen aq kıizge otyrýǵa asyqpaı, gýbernator kómegimen resmı saılaýynan úmittendi. Bul tujyrymdy óziniń úlken bedeline qaramastan tek 1806 jyly ǵana Sherǵazynyń han saılanýynan keıin júzege asyrǵanynan baıqaımyz.

Qarataı XVIII ǵasyrdyń aıaǵynda han bıligi ınstıtýtynyń ómirin uzartý úshin otarshyldyqqa qarsy qozǵalystaryn basqardy. Ol Han bıligin joıyp, aýmaqtyq basqarý júıesin engizgen 1824 jylǵy "Orynbor qyrǵyzdary týraly" Jarǵy qoldanysqa engizilgen ýaqytqa deıin óziniń taıtalasyn júrgizdi. Ekinshi jaǵynan, taǵaıyndalǵan hannyń bıligin moıyndamaýy Aıshýaqty alańdatqan. Kóptegen rýlardy basqarǵan jáne óz baýyrlaryn kúresine aralastyrǵan sultannyń negizgi kúshi Aıshýaqqa qarsy baǵyttaldy. Sonymen qatar, órshil Karataı renjitken jaǵdaılardyń biri jańadan qurylǵan Han keńesi úshin múshelerdi irikteý kezinde ony qaıtadan aınalyp ótýi edi. Al tóraǵa bolyp onyń inisi Bókeı saılandy. Jergilikti ádet-ǵuryp boıynsha keńes ókilderi han fırmandaryn (jarlyqtar) bekiterde yqpaldy shyńǵys tuqymdarynyń pikirin eskerýi qajet tipti osy kezde de Qarataı sultandy eskermedi. Endigi kezekte ókilderdi Aıshýaq hannyń usynysy boıynsha Orynbor gýbernatory N. N. Bahmetev taǵaıyndady. Qarataıdyń yzasy gýbernatordyń handyq ınstıtýttyń ishinara quzyretin joıýdan ǵana emes, otarlyq ákimshiliktiń shyńǵys tuqymdaryn elemeýimen de boldy.

Patsha ókimetiniń saılaǵanyna qaramastan, Kishi júzdiń naqty kóshbasshysy Qarataı boldy. Onyń basshylyǵyn Ábilqaıyrdan taraǵan sultandar ǵana emes, Kishi júz rýlarynyń aqsaqaldary jáne halyq moıyndady. Qara halyq pen sultandardyń qoldaýyn sezingen Qarataı ózin naǵyz han sezindi. Ol barlyq aýyldardy aralap, handy qaıta saılaýǵa shaqyrdy. Onyń yqpaly Oral(Jaıyq) jaǵalaýynan Embige deıingi keń jerlerdi qamtydy degen kózqarastar da kezdesedi. Alaıda han bıligin moıyndamaǵanyna qaramastan Qarataı orys bıligine qarsy bolǵan joq. Tipti, Qarataı patsha úkimetine adaldyǵyn jan-jaqty kórsetip baqty.

Aıshýaq han ómirden ozǵan soń onyń ornyna patsha úkimeti Aıshýaqtyń balasy Jantóreni han saılady. Bul kez Qarataıdyń ashýynyń shegine jetken kezi edi. Jantóreniń han saılanǵanyn estigen kez onyń patsha úkimetine qarsy turýyna sebepshi boldy. Gýbernator táýekel qadamǵa baryp, Karataı men Jantóreni daýynda óziniń deldaldyq qyzmetterin usyna otyryp, ekeýin Orynborǵa shaqyrdy. Jantóreniń han saılanǵany týraly jarıalaı otyryp, gýbernator Bahmetov Qarataıǵa ony quttyqtaýdy usyndy. Qarataı oǵan Jantóre "... dalada emes, qaltada jaqsy han bolady ..."(1) dep jaýap berip, onyń dalada ómir súretin halqynyń aldyndaǵy ynjyqtyǵyn bildirdi.

Múmkin, Qarataı, ony búkil Kishi júz qoldaǵanyn kórmese, ózin ustamdyraq ustar edi. Joǵaryda aıtyp ótkendeı, 1806 jyly ótken han keńesinde rý aqsaqaldary Jantóreni álsiz jáne qajetsiz dep sanap, onyń orynyna Qarataı han dep jarıalaý týraly sheshim qabyldady[2]. Alaıda, Kishi júzdiń resmı bıleýshisi Jantóre bolyp qala berdi. Bılik úshin kúres sózsiz jalǵasa tústi. Qarataı Jantóreni qorlaý maqsatynda gýbernatordy hannyń paıdasyzdyǵyna sendirýge tyrysyp, halyq ony óz hany dep moıyndamaıtynyn málimdedi. Keýdesinde janǵan jek kórýshilik Karataıdy kútpegen qadamdarǵa ıtermeledi. Qarataı daladaǵy kópes kerýenderin tonaý Reseı múddesine zıan keltiretinin túsinip, bedeline senip olardy tonaı bastady. Onyń oıynsha óz seriktesteriniń áreketteri úshin jaýapkershilikti han aýyldarynyń moınyna júktep qutylmaqshy edi jáne onyń kinásin dáleldeý múmkin bolmady.

Qarataıdyń qatal minezinen jáne halyqtyń qaharynan qorqyp, Jantóre dalany tastap, Qazaqstan men Reseı shekarasyna baǵynyshty aýyldarmen birge qonystandy, qajet bolǵan jaǵdaıda orystardyń kómegine sendi jáne onyń esebi aqtaldy.

Eldegi jaǵdaıdyń shıelenisýin báseńdetý jolynda han keńesiniń músheleri jáne 35-ke jýyq starshyndar, bıler, Baıuly, Álimuly, Jetirý rýlarynyń bedeldi sultandary Jantóre hanǵa 1806 jyly 5 tamyzda hat joldap keńeske qatysýyn shaqyrady, keńes Qobda ózeniniń boıynda ótkizilip, el ishindegi órship turǵan barymta máselesin sheshýge shaqyrdy. Biraq handyq keńeske Jantóre hannyń kelmeýi sultandar men starshyndardyń zańdy narazylǵyn týǵyzdy[2]. Qarataıdyń Jantórege baǵynbaýyn otarshyldyq ákimshilik ózine baǵynbaý belgileri dep sanady. "Jalǵan hanǵa" qarsy jazalaýshy ekspedısıalar jiberildi. Qarataı han qazaqtardyń jappaı qoldaýyn paıdalanyp, olarǵa Reseıdiń shekaralas aýdandaryna shabýyldarmen jaýap berdi. Alaıda, bul isin onyń tarapynan jekkórýshiliktiń kórinisi emes tek jaýap retinde qarasytyrǵan jón. Eki jylǵy teketiresten keıin Qarataı taǵy da patsha ókimetine paıdasyz Jantóreniń ornyna óziniń qajet ekendigine sendirýge tyrysty. Patsha ákimshiliginiń ózi de buny keremet baıqap otyrǵan edi. Alaıda Qarataıdyń orys samoderjavıesin alańdatqan máselerdiń ishinde qazaqtardyń múddelerin sońynda turǵanyn túsine almady.

Óziniń kómekshilerimen Jantóre hanǵa qarsy úgit-nasıhat jumystaryn jurgizip ol óz kezeginde jemisin bere bastady. Nátıjesinde Jetirý birlestiginiń, Tama rýynyń starshyndary, Shanyshqyly rýynyń, Jıenqul bólimderi sekildi Qarataıdy jaqtaýshylardyń sany arta tústi. Muny bilgen Jantóre sultan da Qarataı sultanǵa qarsy óziniń is-áreketin bastady[3].

 1806 jyldyń jaz, kúz mezgilinde Gýrev qalashyǵynan Troısk bekinisine deıingi aralyqtaǵy shekara bekinisterine kóterilisshilerdiń shabýyly jıelep ketti. 1806-1807 jyldarynyń qys aılarynda Qarataı sultandy úgitteýshiler arqasynda Kishi júz qazaqtarynyń basym bóligi Syr boıyna kóship, Qarataı sultannyń qolastyna birige bastady.

Al, Volokonskıı bolsa qazaq jasaqtarynyń shabýylynan saqtanýdyń sharalaryn júzege asyrýǵa bastady. Nıje-Ýralsk shekara shebin kúzetýge 450 kazak, Gýrev qalashyǵynan 150 kazak, basqa ishki forpottylardan 75 kazak, bashqurt katondarynan jaqsy qarýlanǵan 550 salt attyny, Elek qorǵanynan 100 kazak otrády daıyndyqqa keltirilse, Troısk qamalynyń mańyndaǵy dala betkeılerge kazak-orys qaraýyldaryn qoıý kúsheıtildi[4].

Talpynystarynyń jemisin kórmegen Qarataı han aqyrǵy sharaǵa bekindi. 1809 jyly 2 qarashada Karataı bastaǵan onyń úsh aǵasy túnde Jantóreniń aýylyna jáne kıiz úıine kirip, ony 20-dan astam jaralap, pyshaqtap óltirdi. Yzalanǵan týystary kegi men otarlyq bıliktiń qýǵyndaýynan seskengen Qarataıǵa elden qashýyna alyp keldi.

Marqum Aıshýaqtyń taǵy bir uly Sherǵazy 1812 jyly patsha jarlyǵymen, ekige bólingen  Kishi júzdiń hany bolyp taǵaıyndaldy, ol óltirilgen aǵasynan kek alyp, Qarataı handy joıýdy jáne sonymen birge qaýipti básekelesinen qutylýdy maqsat etti. Sebebi Qarataımen qatar Arǵynǵazy da ózin han dep jarıalaǵan edi. Al Qarataı óz kezeginde halyqtan qoldaý taýyp, barlyq qazaqtardy Sherǵazyǵa qarsy kóteriliske shaqyrdy.

1815 jyldyń qarsańy Qarataı sultan óziniń uzaqqa sozylǵan qarýly kúresinen birtindep bas tarta bastaǵan kezi eli. Reseı saıasatynyń baǵyt-baǵdaryn túsingen ol jańa bul joly saıası taktıkalyq joldy izdestirýge kóshti[5].

Búlikshil Qarataı kóptegen jyldar boıy patsha ókimetiniń qýyrshaq qoıylymdarymen qarýly kúres júrgizip, ýaqyt óte kele olardyń ornyna turdy. Paıda bolǵan turaqsyzdyqtan qutylý úshin jáne "búlikshil sultandy" jeńý jolynda progres bolmaǵandyqtan, reseılik bılik sultanmen 1816-1817 jyldary kelisimge keldi jáne kelisózder nátıjesinde Qarataı sultan qarsylyqty toqtatyp, Kishi júzdegi qaqtyǵystardy retteý, tolqýlardy basý isinde Reseı úkimetine qyzmet etti. 1824 jyly tamyzda Orynbor gýbernatory P. G. Essen ony Kishi júzdiń Batys bóliginiń sultan-bıleýshisi etip taǵaıyndady. 1825 jyly kúzde Jolaman Tilenshiuly bastaǵan tabyn rýynyń kóterilisinbasýǵa tikeleı at salysyp qataldyǵymen kózge túsiti. Tipti kóterilisti basýdaǵy áreketteri úshin Reseı úkimeti tarapynan altyn medalmen marapattalǵan.

Qarataı han 1826 jyly 3 maýsymda óz ólimimen qaıtys bolyp, Shiderti ózeniniń jaǵasynda jerlendi. Qarataıdyń týystary men dostary onyń qabiriniń ústine kirpishten kesene turǵyzdy, HH ǵasyrdyń 20-shy jyldary tozǵan kúıde bolyp qabiri búgingi kúnge deıin saqtalmaǵan.

Jalpy XVIII-XIX ǵasyr tarıhnamasy Qazaqstan tarıhyndaǵy kúrdeli kezeńderdiń biri. Ult azattyq kúres, kóterilis, eski ómir saltyn qarqyndy ózgerip kele jatqan kezde saqtaýǵa talpynystar bunyń barlyǵyda senimdi derektemelerdiń ashylmaýymen kúrdelenedi. Alaıda tarıhymyzda qarama-qaıshy tulǵalardyń bolǵandyǵyn eskerýimiz qajet. Qarataı sultannyń patshamen kúresi taqyrypta aıtyp ketkendeı ult-azattyq maqsatta júrmegendigin jáne kerisinshe sultannyń keıin adal qyzmetkerleri retinde tanylǵandyǵyn baıqaımyz. Qalaı bolsa da tarıhymyzdy jan jaqty qaraýdyń arqasynda ǵana óz-ózimizdi ult retinde tanýǵa jol ashylady.

Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq ýnıversıteti Oryndaǵan: Samıǵolla Berkin Sabıtuly Ǵylymı jetekshisi: t.ǵ.d., prof. QR UǴA akademıgi Káribaev Bereket Baqytjanuly

---