InfoHub Logo

Aq Jaıyq. I kitap

Aq Jaıyq. III kitap

(trılogıa)

EKİNSHİ KİTAP

SHYŃDALÝ

ÚSHİNSHİ BÓLİM

Uzyn aqqan, mine, Edil men Jaıyǵyń

Talaı erler erleı salǵan qaıyǵyn...

Sáken.

BİRİNSHİ TARAÝ

1

Qara Oba bolysynyń jeri baıtaq — bir jaǵy Jaıyq, bir jaǵy Esen Ańqatysynyń basyna qaraı oıysyp, jalpaq jatqan Jympıty dalasymen ushtasyp ketedi. Atpen júrse aınalasy áldeneshe kúndik bul samıan sardalanyń qubyla beti qyrat ta, arqa jaǵy oıpań. San túrli shóp ósetin quıqasy kilemdeı qara topyraqty osy jazyq alapty ústinen shyqpasań kórinbeıtin tereń-tereń saılar men uzyn-uzyn ózender ǵana jaryp ótip Jaıyqqa qulap jatyr. Taýy da joq, ormany da joq taqtaıdaı dala; alystaǵy alasa adyrlar men jumyr bel jonaıttarynyń ústin jaz kúni qaltyraǵan saǵym orap alyp, kókjıekpen tutasyp jatqan teńizdiń tórindeı etip kórsetedi; al qystygúni: belesi men obasyn, oıpaty men salasyn qartadaı sary qar búrkep, betine kóz aıaldar qarasyny az kún astynda tutasyp jatqan shetsiz bir-aq aıań.

Jaıyq boıyn mekendegen shoǵyn-shoǵyn Kerderiler men Tamalar keshe jaılap mal jaıyp, jıegine shuqylap egin egip bul ushan teńiz shuraıly óńirdiń bir qoltyǵyn da ıgererlik emes-ti. «Búl jerge ónegeli ómir úlgisin kórsetetin eginshilik isine jetik el qondyrsań kúrlegen ólkege aınalar edi» dep kóksegen kóri Baqytjan Ekinshi dýmanyń májilisinde: «Reseıdegi qalyń sharýa aǵaıyndardyń jeri joǵy bizge de batady, biz olarǵa yǵysyp jer berýge árqashanda ázirmiz», degen-di. Biraq aǵaıynshyl Baqytjannyń adamshylyǵyn eskerip, onyń ónegeli ómirdi kóksegen tilegine saı qonystaný bolǵan joqty. Álsizdi janshyp, teńdik tilegendi ezip úırengen otarshyl úkimet 1900 jyldary tap sol ulan baıtaq jerge topyrlatyp «el qondyrdy». Bul, árıne, jer ıesi qazaq eliniń qalaýymen de, qonystanýshy qarashekpenniń tileýimen de júrgizilgen is emes-ti. Pomeshıkter men shirkeý ıeleriniń, qulaqtar men shen-shekpendilerdiń jeri men sýyna «biz de adambyz» dep kóz alartqan shabataly sharýalar kóshirý tiziminiń naq basyna ilikti de, kógendegen qozydaı vagonge tıelip ákelinip keń saqyraǵa bir-aq aqtaryldy. Ol jelkesinen ustap otarbaǵa malsha tıelgen mujyqtardyń kóbi bir soqqydan eki soqqy jegen «hoholdar» edi. Qazaqty kırgız dep ketkeni sıaqty, bul ýkraındyqtar da ol kúnde óz aty ózine buıyrmaı hohol (aıdarly) atanǵan bolatyn. Árıne, bularǵa Jaıyqtyń oń jaǵasyn bútindeı ıemdenip qalǵan kazak-orystardyń arasynan oryn «aýysqan» joq, «bar, ana kırgızdarmen qyrylysyńdar» degendeı, bul Ýkraına eginshilerin ámirshiler qazaq jeriniń qaq ortasyna — úlken ózenniń qorǵansyz jatqan arǵy betine aparyp tastady. Sóıtip qazaq dalasy eski Qara Oba bolysynyń jerinde Fedorovka, Bogdanovka, Pokatılovka, Alekseevka, Dolınka, Kerenka, Pavlovka degen selender paıda bolyp edi.

Basynda jer qojasy Kerderilermen qonysty tartyp qonǵan qarashekpender arasynda qyryq pyshaq urys-talas ta, jazy-qysy úzilmeıtin daý-janjal aıtys ta bolyp júrdi. Bul, árıne, jer-sý jetpegendikten emes, túsinisýdiń tapshylyǵynan týǵan eges edi. Birte-birte ishki betten kelgen beınetqor eginshi eldiń jer jyrtyp, egin ekkenin, qala bop úı salǵanyn, mektep ashyp bala oqytqanyn kórip qazaq eńbekshileri de kásipke aralasa bastady, birden eki otyryqshylyq turmysqa qaraı bet aldy. Aılar, jyldar ótip jatty. Jeri men sýy, bazary men kásibi aralas bul kórshi qonǵan qarashekpender men qazaq aýyldary mıdaı aralasa bastady. Tanystyqtan tamyrlyqqa jol ashyldy. Qazaq tili men orys tili egiz tilge aınaldy. Kele-kele ógeı uldaı patsha úkimetinen kóz túrtki bolyp ósken bul jaǵadaǵy ulty basqa eki el aǵaıyndy adamdaı qol ustasyp, basyna bostandyq, eline teńdik alý kúresine birge attanatyn kún de týdy.

Oral oıranynan keıin Ábdirahman Qara Obaǵa aı jarym degende oraldy. Biraq ol Jaıyq jaǵasyndaǵy óziniń aýlyna da, adamy shetinen tanys Fedorovka selosyna da barmaı, qyrdaǵy Áji aǵashyna keldi. Áji aǵashy Bogdanovka selosynyń túbinde, erterekte el jaılap, qazir shabyndyqqa aınalǵan shóbi mol, sýy tushshy, aýyl tabanynan qyrǵaryraq turǵan bir tamasha sala edi. Byltyrdan qalǵan bir keben pishen men japanda turǵan jalǵyz aǵash jolaýshyǵa aıaldaý úshin ádeıi qoıǵandaı — túbi ári kóleńke, ári yq.

Kún keshke aınalǵan shaqty, kúndizgi ystyq aldaqashan báseńsip, aǵash túbi tipti salqyn tartyp qalypty. Ábdirahman sol kóleńkesi uzarǵan aǵashtyń saıasyna etbettep jatyr. Dalanyń muryn meıirin qandyratyn qyshqylt jupary — kıik otyn ıiskep-ıiskep qoıady. On bes shaqyrym jer jaıaý júrip kelgen adamǵa kókoraı ústinde kólbep dem alǵan qandaı jaqsy! Ol Qalenniń mingizip jibergen atyn da, at alyp qaıtýǵa qasyna qosqan balasyn da «Qyryq úıdiń» jerinen asqan soń, Ashybutaqtan keri qaıtaryp jibergen. Kóldeneń kórgen adamǵa maıdannan qaıtqan soldat sıaqty: saqal-murty qyrylmaǵan, etiginiń julyǵy appaq, kúnge kúıgen súr gımnasterkasynyń túsi qýarǵan aq shatyr sıaqty, ústi de shań-shań. Biraq ol kezdesken adamǵa: «Myna bir qystan qalǵan pishendi mal búldirmesin dep orlaı kelip edim, kún de ystyq boldy. Ábden qaljyradym...» demekshi. Buǵan jurt nanarlyq ta. Ne kóp maıdannan qaıtqan soldat kóp, — olardyń el sharýasynan ala bóten kózge túsetini de kúnge kúıgen gımnasterkasy men ásker etigi jáne bári de birneshe jyl qolyna tımeı, azapty soǵystyń qushaǵynda júrip azyp, saǵynyp zar bolǵan úı sharýasyna óshi bardaı-aq jan-tánimen kirisip ketken. Qaı selony alsań da úı tóńiregin tarashtaǵan, shalǵy kótergen, at sýarǵan, arba ońdap jatqan soldat kıimdi sharýadan kóz súrinerlik. Qazaq aýylynda bir-eki jyldan beri sur shınel men sur gımnasterka kıgen sharýalar tolyp ketti.

Sóıtip Ábdirahman «or qazǵan soldat kıimdi sharý a» bolyp jalǵyz aǵash túbinde dem alyp jatty.

Jýsanyn ıiskep, betegesin jastyń etip talaı aýnaǵan, jaz kúnderinde jylqy kúzetip talaı túnegen bul kindik kesken jer eli men úıin saǵynǵan Ábdirahmanǵa salýly tósek, salqyn úıdeı kórindi. Ol áldeneshe ret aýnap túsip, etbetinen de, qyrynan da jatyp Qara Obanyń keshki saǵym oraı túsken jasyl qyrlaryn kózi toıǵansha qarady; shalqalap jatyp aıdyn shalqar aspanyna kóz jiberdi; oıpań salaǵa oryn tepken orys derevnásynyń alysta jatyp úılerin sanady. Bári tanys, bári jaqyn jer men el! Bári de keshe ǵana kórip-kórisip júrgen jandar! Qandaı rahat saqara! Júrekke ózgeshe jyly!...

Ol áldene bir qıal terbeterlik aldaǵy ómirdiń asa aıqyn bolmasa da, baqytty, shatty, dańqty sýretterin kóz aldyna zorlap elestetkendeı bolyp jatyp kózi ilinip ketti. Qansha ýaqyt ótkenin kózin ashqannan keıin batýǵa taıaý turǵan kúnniń uıasyna kirip ketkeninen ǵana shamalady, on-on bes mınýt qana ótken shyǵar. Biraq kóp ýaqyt sıaqty. Óte kóp ýaqyt! Qatty daýyl soǵyp jerdúnıe solqyldap turǵandaı, ysqyrǵan jeldiń dybysy qulaqqa keledi...

Basyn kóterip alǵanda aldymen onyń kózine pishen jaqtan kele jatqan jaıaý adam tústi. Qalyń shópti japyra basyp jaqyndap keledi. Qolynda taıaǵy bar sharýa orys. Ysqyrǵan jel bolyp estilgen osy jaıaý adamnyń shalǵynmen júrgen aıaǵynyń dybysy eken. Ábdirahman basyn kótergen kúıi, ornynan tura qoımaı, eki aıaǵyn kósilip otyrdy. Tórt-bes qadamdaı-aq jerge kelip qalǵan bul adamnyń túri de, kıimi de qyrdan kele jatqan sharýa ekenine kúmán keltirerlik emes. Sonda da sergek uıyqtap, saq júrip qalǵan revolúsıonerdiń oń qoly aqyryndap ishki qaltasyna qaraı jyljydy. Bul qımyldy kelgen sharýa sezgen, sezbegenin kim bilsin, áıteýir ol Ábdirahmannyń kúni buryn daıyndap qoıǵan jaýabynyń ústinen shyqty.

— Soldat molodes! — dedi ol. Sóıtti de arǵy jaǵyn qazaqsha sóılep ketti. — Pishendi jaqsy orlagansin! Malǵa shashtyrmaı, vaqytynda qandaı aqyldy jumys istegensin? Men anada kórip edim: osy pishendi bir ógiz ıiktap jatyr edi. Sabanga túsken ógizdiki arka kishıdi. Pishenge súıkenedi. Ógiz pishendi kórse qutyryp ketedi. Osy kúni at az, ógiz kóp. Sen jaqsy orlaısyn; tereń orlaısyn. Okop qazyp úırengen soldatsyn, a? Soldat jumysqa jaqsy. Molodes!

Ábdirahman onyń maqtaǵanyna emes, jaıbaraqat júrgen momyn sharýa ekenine jáne jasynyń ózinen áldeqaıda úlken ekenine qarap óte-móte jyly únmen:

— Zdravstvýıte, ded, zdeshnıı, — dep surady.

— Zdrastı, zdrastı. Osy jerdiki. Myna Boǵdandiki, — dedi sharýa. Ol maqtaýǵa ábden turarlyq. Pishen ıesi (kim ekenin Ábdirahman bilgen joq-ty) keshe ǵana betin jaıpaq, astyn tap-tar etip jáne ara-arasynda at jalyndaı qyr qaldyryp bólmelep orlapty; kelgen mal attap ta óterlik emes, ordyń ishine tússe aınalyp ta shyǵa alarlyq emes. — Baǵana Ábdirahmannyń ózi de qarap turyp sharýanyń adam súısinerlik ári sheber, ári muqıattap berik orlaǵan oryna qatty rıza bolǵan edi. Ol myna sharýanyń yńǵaıyna eki ushtylaý etip jaýap qaıyrdy.

— Kelisti orlaǵan deısiz be? Árıne, kim orlasa da eńbegim zaıa ketpesin dep muqıat orlaýǵa tyrysady ǵoı. Biraq sharýa baıǵustyń pishenine túsetin mal qazir kóbeıip tur ǵoı, kárıa. Ana atty kazaktar, ógizden de jaman. Beınettenip shapqan shóbińdi jazdyń qaq ortasynda-aq attaryna jegizip bitirdi. Aýylǵa kelse boldy — attaryna shapqan shóp saldyrady. Mundaı eki aıaqty aıýandy men ózim buryn-sońdy kórip-bilgen joq edim. Sizderdiń Bogdanovkalaryńyz aıaq asty emes. Moıny qashyq jerde, ádeıi arnap kelmese kez kelgeni soǵa bermeıtin shyǵar, — dedi.

Kómeıden shyǵatyn «Ń» men «Ǵ» sıaqty kúńgirt dybystardy ǵana jińishkertip aıtqany bolmasa myna sharýa orys, qazaq tiline sýdaı kórindi. Jáne ózi qazaqsha sóıleýge qumartyp qalǵan adamdaı, orysshany qoıyp, qazaqshaǵa aýa beredi. Sondyqtan oǵan jaýapty Ábdirahman da óz tilinde qaıyrdy. Al, sharýa bara-bara tilge de, astarly sózge de jetik ekenin, tipti, saıasattan da qur alaqan emes ekendigin dáleldeı tústi.

— Myna sıaqty sen qazǵan ordaı etip, eki aıaqty aıýandarǵa da op qazyp, aldyn bógep qoıý kerek, — dep kúldi sharýa. — Ol soǵan qulap moınyn úzip alsyn, a... sen óziń qaı aýyldansyn, Súgirbaı ma, Kısik aýyly ma? Álde Jarma aýyly jaqtan ba?

«Mynaý meniń ózimdi tanyp turǵan qý ǵoı. Barlyq aýyldyń atyn bilgende, meni de talaı kórgen shyǵar...» — dep oılady da, Ábdirahman kúlip:

— Kárıa, otyryńyz. Men Súgirbaı aýylynikimin. Al, sizge shynyn aıtaıyn: bul ordy men orlaǵanym joq, biraq kim orlasa da erinbeı eńbek isteıtin adal sharýanyń qoly kórinip tur. Siz de jaqsy baıqaǵan ekensiz. Bul orǵa ógiz túse almas. Al, eki aıaqty aıýandarǵa ordy menen basqalar, ıakı sharýalar, myna siz sıaqty adal nıetti sharýalar qazyp jatqan joq pa? Men sizdiń Bogdanovkalaryńyzdy jappaı or qazýǵa shyqty dep estidim... — dedi.

Ol qarttyń ózi bastaǵan jumbaǵyn ózi qalaı shesher eken dep, júzinen de jaýap izdegendeı betine qadala qaraı qaldy. Biraq sharýa Ábdirahmannyń suraǵyna týra jaýap qaıtarmaı, kóziniń astymen qadalǵan Ábdirahmanǵa bir qarap alyp óz oıyn túpteı tústi.

Súgirbaı aýylyniki bolsań, men bilmeıtin ol jerde kim bar? Kózge túsetin jigitter Aıteke men Niseke tuqymy. Aıteke balasy Oralskidegi kazaktar býntynda ustatpaı ketken deıdi. Álde sen solmysyń?! Aıtekege uqsaısyń! Men kórmegen edim, — ol bolsań sen buryn shette, Kúıikqalada júrdiń... Jaraıdy, aıtbasań da bolady. Súgirbaı aýylynda karatelder jatyr deıdi. Olar Paramonovty da izdep júrgen kórinedi. Bizge de keldi...

Ábdirahman sasyp qaldy. Bu bárin biletin adam bolyp shyqty. Ol jalma-jan taıa jaýap berý nıetimen qarsy suraqtap syr tartý ádisine kóshti.

— Kárıa, ony sizge kim aıtty?

— Neni aıtasyn?

— Aıtıevterdiń atamandar qolynan qashyp shyqqanyn kimnen estidińiz?

— Estidik. Bizdiń Mıhaıl Makeevıchten estidik. Habar erteńinde keldi. Jaman habar jata ma. İzinshe karatelder de keldi. Mıhaıl Makeevıch dep men Dovjenkony aıtamyn. Men sezip turmyn sen Dovjenkony da, Petr Petrovıch Paramonovty da bilesin. Meniń ishim sezedi. Sen bilesin ǵoı jasyrma, — dedi sharýa kúlip.

Oral sovetiniń atqarý komıtetine múshe bolyp saılanǵan Paramonov pen Bogdanovkanyń basshysy bólshevık Dovjenkomen kezdesý úshin Ábdirahman tap osy jerge kelgen-di, ymyrt jabylǵansha aıaldap, seloǵa óz betimen eleýsiz túrde kirmekshi edi. Al, myna aqpeıil sharýa kóp nárselerdiń ushyn kórsetip tastady. Sondyqtan Ábdirahman joldastaryn anyqtap suraýǵa bel baılady.

— Kárıa, men Dovjenkony da, Paramonovty da buryn kórip edim, ekeýimen de tanyspyn. «Olardy sen bilesin» dep siz durys boljap tursyz. Al, Dovjenko qazir úıinde me? — dep surady Ábdirahman.

Ábdirahman kárıa dep sóılegenmen bul sharýanyń jasy elýden kóp joǵary emes-aý dep shamalady. Boıshań kelgen tarazy adam; taıaýda qyrǵan súıir ıekke kók býryl qyltanaq qaıtadan qaptap kele jatyr da, al ustara tımegen qoıý murt áli qop-qońyr, onyń ishindegi azyn-shoǵyn aq taldar kózge asa ilinerlik te emes: úlken qyrly murny men tik mańdaı júzine jarasty sus berip tur; biraq bet álibi yzǵarly emes — kez aınalasyndaǵy jumsaq syzyqtar men onyń juqa óńi, ásipece sóılegen kezde kúle túsetin kóz quıryqtary jyly shyraıdyń belgisi sıaqty. Betine qarap otyryp: «Aqylyń da, sumdyǵyń da mol shyǵar, biraq tegiń meıirimdi jansyń ǵoı», dep baǵalady Ábdirahman.

— Aıttym ǵoı olardy biletinińdi men birden shamalap edim, joldas Dovjenko búgin seloda, — dedi ol Ábdirahmanǵa taman jaqyndaı túsip, — ol da qashyp júr. Úıinde jatpaıdy. Biraq biz óz adamdarymyzdy zábirge bermeımiz. Sen jasyrma, kimsiń, aıt. Olarǵa aıtatyn sóziń bolsa jasyrma...

Ábdirahmannyń júregine kárıanyń sózi eljireterlik bir atalyq meıirim quıyp jibergendeı boldy. Onyń qıylǵandaı surap «kimsiń aıt» degendegi lebizi sheksiz esirkegen ún bop estildi. «Endi saqtyń etip bul adamǵa jón aıtpaý kúná bolar» degen oımen ol:

— Biz olardy zábir-japaǵa bermeımiz degen sózińiz sanaly adamnyń ǵana aýzynan shyǵatyn adamshylyq sóz. Muny ezilgen eńbekshilerdiń ǵana shyn tilektes adamdary aıta alady. Mundaı baýyrmal, erlik sózińizge rahmet. Men sol ekeýiniń joldasymyn. Siz múmkin tanyp ta turǵan shyǵarsyz. Meniń atym Ábdirahman, famılıam Áıtıev, — dedi.

— Moıseı Kıslák, Bogdanovka selosynikimin, — dep sharýa Áıtıevtiń janyna qazaqsha júginip otyra qaldy da, qos qolyn berip amandasty. — Meni siz tanymaısyz, Aıtıev joldas. Buryn kórgen joqsyz. Biraq men sizdi shyramyttym. İnińizge, ákeńizge uqsaısyz. Basqa áńgimeni seloǵa barǵansyn joldastaryń aıtar. Júrińiz.

— Rahmet, aqsaqal, kóp rahmet. Jyly sózińizge sansyz rahmet.

Kıslák balasha kúlip, óziniń topshylaǵanyn dáleldeı tústi.

— ...Men sizdiń pishenshi emes ekenińizdi áp degennen bildim. Sonda da hıtrıt ettim: soldat, ordy jaqsy qazǵansyn dedim. Or qazǵan kisi terleıdi, sharshaıdy, qoldary kúlbirep ketedi. Sizdiń qol kúrek ustamaǵan qol, ony ap degennen kórdim. Sonsyn temir kúrek te joq qoı sizde, — dep kúlip aınala bir qarap aldy da: — etik júligi aǵarǵan kóp júrip aıaq aýyrǵan, gımnasterka kúnge kúıgen. Alystan kelgensin, sharshap kelip kóz ilindirip jatqansyz. Ana «kirik úı» jaqtan. Ashshy butaqtan kelgenińizdi men kórdim egin basynda otyryp. Durys pa, Aıtıev joldas. Kárıa bile me?

— Durys, kárıa, bári durys... atyńyzdy qalaı dedińiz, kárıa?

— Moıseı Antonovıch Kıslák.

— Moıseı Antonovıch, arǵy jaǵyn aıtpaı-aq qoıyńyz. Mundaı kezde kimniń kim ekenin suraspaǵan da jaqsy. Al, Dovjenkony siz habarlap maǵan jiberseńiz jaqsy bolar edi.

— Joq, óziń júr... ózińiz júrińiz. Jýynyp, tamaq iship, saqal alyp, uıyqtap alyńyz. Men ózim kúzetip turamyn, eshkim kelmeıdi. Kelse de jasyratyn jer bar, — dedi Kıslák Ábdirahmannyń qolyn ustap jalynǵandaı pishinmen.

Selo alys emes edi, bular oǵan andaǵy-mundaǵy kózden jasyryp jetpegen kezde kelip jetti.

Jolshybaı áńgimeshil Kısláktiń kim ekenin bilgisi kelip Ábdirahman:

— Qala jaqta ne bolyp jatqanyn bilmeısiz be? Úlken front jaqyndady degen áńgime estilmeı me? — dep surap edi.

Kıslák oǵan:

— Menen ondaı áńgimelerdi suramańyz. Men sharýa kisi, aýyl arasynyń kákir-shúkir áńgimesi bolmasa, ondaı úlken jaılardy bilmeımin, — dedi. Sóıtti de mort qaıyrǵan jaýaby Ábdirahmannyń kóńiline kelip aýyr alyp qala ma degen adamdaı jaltań-jaltań qaraı berdi. Qonaq esebinde músirkep alyp kele jatqan bul jurt úshin beınet shekken jannyń kóńilin kóterýge tyrysty ma, bolmasa basqa bir nıeti boldy ma, áıteýir ol:

— Kırgız kórshiler baı el. Men kóp aralastym, eki-úsh jyl Menovoı dvorda jumys istedim. Sonda kırgız kórshilerimnen til úırendim. Bogdanovkaǵa kelgen soń da aýylmen aralasyp turamyn, ana Qojalar tamyr, kúnde baryp turamyn, qymyz ishemin, jaqsy adamdar, — dep qazaq kórshilerin maqtady. — Biz jarly selomyz. Bir sıyr, bir attan basqa mal joq. Kóbinde at ta joq. Egin de máz emes. Jer jyrtýǵa kúsh te az. Bir-eki semá ǵana kúıli turady, — dedi.

Shynynda da Ábdirahmannyń kózine dáýletti selonyń pishini kele qalmady. Jeri quıqaly, sýy mol, aıaǵy bógetti Tereńsaıdyń boıyn qýalaı salǵan kishkene úılerdiń bári birkelki. Tóbeleri sabanmen jabylǵan. Alystan qaraǵanda jaǵalaı tikken eginshiniń qosyndaı shoshaıǵan tóbeleri ǵana kórinedi. Shaǵyn aýla, jınaqty qoranyń tóńireginde mal basy kózge iline bermeıdi. Ózi uzyn, ózi jalǵyz kósheniń eki jaǵy osy sıaqty tizilgen tórt buryshty úıler ǵana. Selo janynda kórinim jerden qol bulǵap turatyn jel tıirmen de, asty dúken, ústi saraı qos qabat úıler de, shoshaıǵan shirkeý de joq. Úı syrtynda úıilgen maıa-maıa pishen de kórinbeıdi. Adal baqannyń qysqa-qysqa ashalary sıaqtanyp, uzyn kósheden saıǵa qaraı butaqtap shyqqan kelte oramdar da tompıǵan úılerge tolyp tur. Bárin bir qalyptan shyǵarǵandaı jáne báriniń syrty aq balshyqpen sylanypty.

Syrt kórinisi jupyny, qara-qurasy az, qybyry kem, dańǵyr-duńǵyry joq jym-jyrt jatqan dala qoınyndaǵy bul momaqan selo adamǵa baı eken, ásirese bala mol kórindi.

Keshke taman kóshemen ótip bara jatqan soldat kıimdi, saqal, murty ósińkiregen qara qazaqqa qarap kósheniń eki beti áıel men baladan órilip qaldy.

— Mama, mama, dádá Kıslák soldatty aıdap keledi, qarashy. Áne, qarashy, — dedi bir bala kórip turǵan mamasynyń eteginen tartyp.

— Syp. Soldat emes, kırgız, — dedi sheshesi balanyń tóbesinen nuqyp qoıyp.

— Árıne, kırgız. Sen soldat pen kırgızdi aıyra almaısyn, — dep áıeldiń ekinshi balasy bilgishsı qaldy. Biraq birinshi bala da óz pikirin dáleldeý ústine tapqyrlyq kórsetip jatty.

— Kırgız da, soldat ta, — dedi ol. — Kórmeısin be, gımnasterkasy bar. Al, ózi qap-qara.

Kıslák pen Ábdirahman uzyn kóshemen kóp júrmeı, bir úıge buryldy. Úıdiń art jaǵyndaǵy qaraǵaımen shegendegen bıik qaqpaqty qudyqtyń janynda bir qolymen atynyń moınyn, bir qolymen jas kelinshektiń belinen oraı qushaqtap uzyn boıly, qapsaǵaı qara jigit ózine qaraı tartyp tur edi.

— Vaná, aqymaqtanba... jiber shelekti, úıde jumys kóp, kesh boldy. Qarańǵy túsip barady, — deıdi kelinshek, jigittiń qolynan asa bosana qoıǵysy kelmeıtin jumsaqtaý únmen.

— Men shelekti ustap turǵanym joq, seni ustap turmyn, sonsoń, seniń úıińde jumysyń bar eken dep men atymdy sýarmaýym kerek pe, aqyldy kelinshek? — dep qysa túsedi Vaná deıtin uzyn jigit.

— Jiber deımin, Vaná! Aqymaqtanba deımin, Vaná. Jurt kórip tur ǵoı...

— Bótegeńdi bultıtyp, ózińdi shelegińmen qosyp atqa óńgerip alyp keteıin be?

— Qolyńnan kelmes!

— Alyp ketsem qaıtesin?

— Vaná, aqymaqtanbaı jiber. Áne, Moıseı Antonovıch kelip qaldy. Vaná, sen naǵyz aqymaqsyn. Jurttyń jolyn bógeısiń, jiber deımin shelekti, — dep áıel daýsyn shırata, ózi julqyna tústi. Biraq jigit ony bosata qoımaı, qolymen belin qushaqtaǵan kúıi burylyp qarady da:

— E, Moıseı Antonovıch kelinshek kórmedi deısin be. Jas kezinde ol óz derevnásynda pervyı porýbok bolǵan kisi. Solaı ma, Moıseı Antonovıch? — dedi kishkene sharbaq qaqpanyń aldyna kelip qalǵan Kıslákke qarap kúlip.

Ábdirahman uzyn jigittiń áıeldi qushaqtap turǵanyn jańa ǵana kórdi. Jigit te ony kózi shalyp qalyp, tanıtyn adamdaı yrjıa tústi.

— Vaná, — dedi Kıslák oryssha, daýsyn kóterińkirep, — gospıtáldan shyqqan soldat. Alystan keledi eken. Sen de soldatsyń ǵoı, seniń úıińde bolsynshy tań atqansha, — dedi. Onyń daýsyn qatardaǵy úıler túgil, kósheniń arǵy betindegi adamdar da estigendeı boldy. Sóıtti de ol: — beri kelip ketshi, — dedi at sýarǵan jigitke aqyryn ǵana. Sýǵa qanǵan at, qaqpa aldyndaǵylarǵa edireıe qarap aqtyq urttaǵan sýyn qudyq basynyń qaq tura bastaǵan kók balshyǵyna aǵyzyp turyp búıirin shyǵara demin bir-aq aldy. Al, «shelegimdi ber dep» asyqqan áıel, endi ábigerlengen joq. Ol qaqpa aldyndaǵylarǵa «qaıdan kelip qala qoıyp edińder» degendeı, aýzyn tompaıta qarady da, belin bosatyp, uzyn qolyn sermeı túsip adymdap bara jatqan Vanáǵa qabaǵyn shytty.

— Sen Vaná, eshqaıda shyqqan joqsyn ba? Batkoń úıde me, — dep surady da, — myna kisini Dovjenko men Petr Petrovıchtiń birine alyp bar, — dep sybyr ete qaldy Kıslák oǵan.

2

Petr Petrovıch Paramonov Ábdirahmandy Bogdanovka ıacheıkasynyń múshelerimen tanystyrdy.

3

Ańdyǵan jaý aıaq astynan da shyǵa keledi. Paramonov pen Ábdirahman ińirde selo shetine aqtar otrádi kelip kirdi degen habar aldy.

— Petr Petrovıch, bir vzvodqa jýyq adamymen ofıser Belov kele jatyr. Qazir selo shetine kirgen de shyǵar. Ókshe arty Pokatılovka, biraq men Kobespen keshe ǵana habarlasyp edim — ol «qozǵalys joq» degen. Soǵan qaraǵanda dushpan otrádi týra kele jatqan sıaqty, — dedi jas Belan «tyqyrǵa» esik ashqan ekeýine.

Bul jurt orynǵa otyrǵan kez edi. Tereńsaı bettegi Moıseı Kısláktiń kishkene sholanynda syǵyraıǵan maı shamnyń shúberek biltesin qaıta-qaıta túzep, Petr Petrovıch Paramonov tizim jasaǵan Ábdirahmanǵa jaryq etip otyrǵan. Jasyryn komıtettiń bul eki múshesi sońǵy kúnderi eleýsiz júrip kerek adamdarmen aýyzsha tildesip «Halyq drýjınasyna» jazylǵandardyń tizimin taǵy da synnan ótkizgen. Eń tabandy, eń alǵyr jigitterdiń bir tobyna qolda bar qarýdy ustatyp, Oraldaǵy aq kazaktar men Jympıtydaǵy Dosmuhambetovter úkimetine qarsy amal jasaýǵa bel baılaǵan: bul «eki úkimettiń» eriksiz at pen jigit, aqsha men astyq jınap eldi yǵyr etkeni kún sanap, aı sanap eńbekshiler óshpendiligin arttyra berdi de, qarsy kúresýshiler tobyn burynǵydan da molaıta túsip edi. Osy jaıdy eseptep kúres ádisin jobalaǵan bul bólshevıkter aldymen elden salǵyrt jınatpaýǵa áreket etpekshi boldy. Onan keıin qazaq dalasyn qolyna berik ustap, Jympıty qalasyn myqtap súıenerlik irgeli pýnkt etý nıetimen Oraldan kúni-túni qarý-jaraq pen ıntendanttyq múlik tasyǵan jaý jolyna bóget jasaý mindeti týdy. Sondyqtan jaý-joryqqa jumsap alatyn qıyp túserlik otrád tiziminiń eń basynda Ivan Belan turǵan. Bul kádimgi jas kezinde derevnáda júıriktigimen Vanka-Veter atanǵan, jıhangerlik soǵysta «til» alyp kelýdiń joıqyn «mamany» bolyp, Ivan-Vıhor degen at taǵylǵan Ivan edi.

Qazir Ábdirahman men Paramonov otyrǵan sholannyń syrt jaǵynan kelip Kısláktiń baltamen aǵash shabatyn sandalyna ádetinshe eki ret teýip, jerge bir túkirip qalyp, dybys berip, ishke kirgen bul jas Belannyń ákelgen habary selt etkizerlik habar edi.

Ábdirahman men Paramonov ta oryndarynan komandymen turǵandaı ushyp tura keldi, eki adamnyń oqys qozǵalysynan maı shamynyń ólmeshi jaryǵy lyp etpesten-aq óship ketti. Ábdirahman qarańǵyda shyrpy izdegen Paramonovqa:

— Petr Petrovıch, jaqpasań da bolady. Qaǵazdar meniń qolymda, — dedi.

— Oblava jasaý nıetimen kelgen shyǵar, bir vzvodtaı bolsa bul tegin júrgen otrád emes. Aldymen selodan shyǵyp keteıik, sodan keıin búl otrádtiń ne pıǵyly baryn jáne qalaı qaraı qozǵalaryn — syrttan baıqaıyq, — dedi Paramonov.

— Durys aqyl. Al, jalǵyz biz emes, basqa jigitter de bildirmeı selodan tegis shyqsyn. Biraq baıqasyn, qolǵa túsip qala kórmesin. Vaná, sen habarlandyrasyń ba Sorokalardy, — dedi Ábdirahman esik aldynda turǵan Belanǵa qarap.

Ol Belannyń júzinde qandaı ózgeris baryn qarańǵy sholan ishinde turyp kórmese de shamalaǵandaı boldy, nendeı qudiretti jaý bolsa da qyrqyp túserlik almastaı ótkir jas soldattyń aıta qalǵandaı bir qımyldap qalýǵa jelikken túri bar ekeni úninen de baıqalyp tur edi. Belannyń úni buıryq kútip komandırdiń aldynda tik turǵan jaýyngerdiń selt etpes tastaı úni.

— Men Soroka men Naýmenkoǵa aıtyp keldim, — dedi Belan, — olar qazir osynda keledi.

— Jaraıdy! — dedi de Paramonov pen Ábdirahman aýlanyń ishine qaraı shyǵa berdi.

Kısláktyń úıi selonyń shetinde edi de, onyń bir jaǵyn jıilep shanyshqan qadamen qorshaǵan baqshasynyń naq túbine jyranyń ıini tireletin. Bul jyranyń basy qyr jaqtan, sonaý Arqa bettegi jonaıttan shyǵady da, aıaǵy tereń saımen ulasyp ketedi. Jazǵytury qar sýy qyrdan jylap aǵyp, maldyń jalǵyz aıaq jolyndaı etip salǵan bul jyra qyldaı bolyp bastalyp, bara-bara ulǵaıyp, keńeıip, tereńitip baryp saıǵa quıyp ketetin. Aýladan shyqqan kúıi bular sol jyraǵa tústi. Buryn balalar ǵana jasyrynbaq oınaıtyn bul jyrany kópten beri úlkender de jaqsylap bilip alǵan-dy. Onyń oıly-qyrly jeri de, shóbi mol buıra jıegi men túksiz, taqyr ıinderi de málim; al onyń túbi uzyn boıyna, qara joldyń tarmaǵyndaı, shóp shyqpaǵan ırek jyryndy. Osy jyra men aıaǵy jalpaq qara sý — Tereńsaı kópten beri Bogdanovkadaǵy komıtet shtabynyń jınalyp májilistesetin, májilisten keıin kózge túspeı jan-jaqqa tarap ketetin búrkeme orny bolyp ketip edi. Tap osy jyranyń Tereńsaıǵa quıatyn jerinde qarý tyqqan qýys ta bar-dy...

— Vaná, sen qalǵandardy tezirek jetkiz; óziń onan keıin jyranyń aýzynda bol. Al, kelgen otrádtiń qaıda toqtaǵanyn, ne oıy baryn baıqaýǵa qarttardy salǵan maqul bolar. Sen batkońdy túsindirersin, — dedi Paramonov aqyryn ǵana Belannyń qulaǵyna tónip.

Sóıtti de ol eńkeıip, Ábdirahmandy qolynan jeteleı ilgeri qaraı jyljı tústi.

Jyranyń bul tusy adam eńkeımeı júrse de boıyn jasyrarlyq, tep-tereń edi jáne túbi de naq jıegine deıin bıdaıyǵymen keı jerde qarabaraǵy aralas ósken qalyń jynys-ty. Bular selodan eki júz qadamdaı aýlaq shyqqansyn shóbi sırek tyqyrlaý bir ıinge toqtap, órmelep jıekke asylyp, keıingi jaqqa kóz saldy. Bul kezde otrád selo shetine kelip kirip te qalǵan edi. Kóp attyń tuıaǵynyń kúńgirt dúrsili, adamnyń dybysy, ıtterdiń qasha úrip qańsylaı abalaǵany jińishke selonyń bir shaqyrymdaı jerdegi ekinshi basynda ábigerlengen dań-duń shyǵardy. Osy kezde jyranyń bas-jaǵynan eki kisiniń qarańdaǵan tóbesi kórindi de, tómenge túsip joq boldy. Bul qarańdaǵandardyń óz kisileri ekenin bilip Ábdirahman men Paramonov ekeýi tez qımyldap bir amal isteýdiń jolyn aıyldasty.

— Bir vzvodpen aıqasý ońaı jumys emes, biraq ebin taýyp bulardy qarýsyzdandyrý kerek, qalaıda qarýsyzdandyrý kerek, Áıtıev. Durys aıtamyn ba? — dedi Paramonov.

Ábdirahman jyranyń jıegine bilegin súıep, bileginiń ústine ıegin qoıyp, eki kózi seloda, oılanyp tur edi. Paramonovtyń pikiri bárine de ortaq, kópten beri ortaǵa salyp sheshilgen pikir sıaqty. Óıtkeni reti kelgen jerde qarsy turyp, jaý jaǵynyń ardańdaı basqan aıaǵyna tusaý salý — eń bolmaǵanda jolyn bógeý arman etken mindet qoı. Biraq qaıtip qarýsyzdandyrý kerek? Bul jumystyń aıla-tetigi qalaı bolar — neden bastap, qalaı tyndyrý kerek? İshki bettegi kóp selolardan at pen azyq jınap, bergen jerde qolynan, bermegen jerde jolynan alyp júrgen bul Belov otrádi kópten kózge túsken otrád. Solaı bola tura bul otrádtiń Bogdanovkaǵa qashan keletini, qansha adammen keletini jáne qaı kezde keletini málimsiz-di. Muny kún buryn oılap, jan-jaǵyn ólshep-piship qapysyz soǵý tásili sheshilgen joq-ty. Al Paramonov aıtqandaı bul oblava jasaýǵa shyqqan bolsa derevnány jan-jaqtan qorshaı kelmegenine kimniń kózi jetedi. Ýaqyt qorǵanǵan adamǵa da, bas salatyn adamǵa da degendeı: kádimgi qara ymyrt, aı joq; aspandy juqalap jyly bult búrkeı túsken — juldyz jaryǵy da máz emes; jalpań dalany da, selony da tún qymtaı bastapty.

... Al otrád bul jerge aıaldamaı ma, aıaldasa qona ma? Bul da málimsiz jaı...

— Petr Petrovıch, meniń oıymsha aldymen qoldaǵy bar adamdy bar qarýmen quraldandyryp, osy «transheıada» ustap otyrý kerek. Sonan keıin tyń tyńdaýǵa adam shyǵaramyz, — dedi Ábdirahman.

Paramonov oǵan jaýap qatqan joq. Ábdirahman sóziniń oryndylyǵyn ispen dáleldegendeı jyra ishimen aıaqtaryn júgire basyp kelgen eki adamǵa:

— Naýmenkomysyń? Tez júgir, jyranyń saı jaq saǵasyn kúzet. Artyq dybys shyǵarma, qara-qura kórinse qarý jumsamaı tez habarla. Uqtyń ba? Jaý qýlyǵyn asyryp ketip júrmesin, baıqa. Túsinikti me? Al, Soroka, sen myltyqtardy jetkiz. Patron bólek. Naýmenko ornyn kórsetedi. Shyrpy shaǵýshy bolmańdar. Uqtyń ba? Tez, dostym, tez. Túsinikti me? — dedi de jyra boıymen júgirgen ekeýiniń sońynan ózi de ilese ketti.

— Petr Petrovıch, men baraıyn, siz munda qalyńyz, — dep edi, Ábdirahman sybyrlaı sóılep, al Paramonov:

— Mynalar patron tyqqan oryndy jańylyp qalýy múmkin. Túsinikti me? — dep artyna qaramastan júgire berdi.

4

Belannyń Ábdirahman men Paramonovqa: «Bir zvodqa jýyq adamymen Belov ofıser kele jatyr» degeni ábden kózi jetip aıtqan dál habar emes edi, óıtkeni bul otrád bir vzvodtan áldeqaıda sany kem otrád bolatyn. Al, Belandy shatastyrǵan tómendegi jaılar boldy. Voısko úkimetiniń ıntendantstvosynda qyzmet isteıtin ofıser Belov bul joly ózinshe úlken tásil jasaǵan. Ol óz qaraýyna tıgen Jaıyqtyń sol betindegi qyrýar derevnálardy shetinen túsip jaǵalamady, shahmat oıynyndaǵy attyń júrisi sıaqty etip, bir, derevnádan ekinshi derevnáǵa qıǵashtap asyp túsip otyrdy. Ondaǵy oıy kútpegen jerden ústinen shyǵyp, eldiń qoldaǵy bar at pen azyǵyn ańdaýsyzda shashaý shyǵartpaı alý edi. Al, aıla-qýlyǵy mol ýkraın sharýalary ótken joly retin taýyp, keıbir jerlerde atyn da, azyǵyn da jasyryp qalǵan. Dolınnoeda Belov qona-tústene jatyp úı qaldyrmaı tintse de, bir túıir dán tappaı, yńǵyrshaǵy aınalǵan mástekten ózge qolǵa iligerlik jylqy kezdestirmeı qaıtqan-dy. Sondyqtan ol bul joly aılasyn asyrýǵa tyrysty: otyz shaqyrymnan astam jerdegi Novopavlovkadan tústen keıin shyǵyp, joldaǵy Pokatılovkaǵa soqpaı, onyń qyr jaǵymen aınalyp ótip, ymyrttata osy Bogdanovka selosyna jetip edi. Jáne munda jaı kirgen joq, qasyndaǵy on bes soldatyna selonyń jaıylysta jatqan bútin saıaǵyn jolshybaı jınattyryp, aldaryna salyp aıdaı kelgen bolatyn. Osy kezde Belan óziniń kóńili qalaǵan Marıasymen qudyq shegeniniń ústinde qushaqtasyp otyr edi. Qas qaraıyp qalǵan, alystaǵy dúbir aldymen qulaqqa shalyndy da eńkeıip qaraǵan jiti kózge basynda toptalyp, jumarlanyp kóringen qalyń qarasyn kele-kele qaptap órip kele jatqan attyly adamdarǵa aınalyp ketti. Belan olardyń qur ǵana attyly emes, myltyqtary shoshaıǵan soldat ekenderin de biraz jerden aıyryp qalǵan. Biraq ol ashý qysyp, uzaq otyryp ábden baıqap almaı attylysyn da, attylar aıdap ortaǵa alǵan jylqysyn da qarýly soldatqa sanap edi.

Myna bandıtter taǵy da kelip qaldy, — dedi ol ornynan ushyp tura kelip. — Masha, sen Moıseı Antonovıchke júgir, qapy qalmasyn, otrád kelip qaldy, men Petr Petrovıchke kettim...

— Sol Belov ofıser me eken? — dep edi Masha tańdanyp, oǵan búrkitshe shúıilgen Belan:

— Jap aýzyńdy! Ofıser emes, bandıt! El tonaýshy! Jesir áıelderdi ańdyǵan tóbet! Endigári ol taǵy da «sháli» berse, men seni de, ony da óltiremin. Ol bandıttiń súıeginen seniń basyńa kres qoıamyn, — dedi daýsy da, túsi de buzylyp, jer astynan shyqqandaı bolyp.

— Sen Vaná, qoıanshyqsyń! Bosqa kúıdiresin. Men ózim óltiremin ol bandıtti, endigári sháli syılasa, — dedi Marıa da túsin ózgertip.

Biraq Belan onyń sońǵy sózine qulaq ilmegen sıaqtandy. Onyń qany qaınap, túsi buzylyp ketkenin Masha tisiniń shyqyrlaǵany men qolyn julqyp tastaǵan qımylynan anyq sezdi; júzin anyqtap kórip, kózine qaraı almady. Áıel tek qana «bir úlken baqytsyzdyqqa ózińdi de, ózgeni de ushyratatyn shyǵarsyn» dep oılap, aqyryn daýyspen:

— Moıseı Antonovıchke ne deıin, — dep surady.

— Qapy qalmasyn, bir vzvod otrád de...

Belan arshyndaı umtylyp, ekinshi úıdiń aýlasynan ári asyp joq boldy da, Marıa starostanyń úıine qaraı júgire bergen.

Úlken-kishi dep, tańdap túsetini joq, bári birkelki, qara torǵaıdyń uıasyndaı tompıyp tizilip turǵan sharýa lashyqtarynyń shettegi bir týra kelgenine toqtap, otrád aıdap ákelgen attardy aýlaǵa ıirdi. Jalma-jan júgen jınaýǵa jumylǵan soldattar ógizdiń basjibin, noqta men shylbyrdy, jeńil-jelpi arqanǵa deıin qoımaı sypyryp, aıdap ákelgen attardy ustap tize bastady. Júgen men noqta jetpegenin arqanmen matastyryp jatty. Toptap aıdaǵan dúbirge, qarý-jaraqty adamdardyń óktem qımyly men abyr-jubyryna elegizip, keıbir qamyttan moıny bosap, belin kóterip qalǵan attar aýlaǵa kirmeı, kirgennen keıin de qaıtadan qashyp shyǵyp álekke saldy. Sorokanyń óz qorasynan basqa jerge turmaıtyn úlken kók aty jem jep úırengen astaýyna qashyp ketti de, onyń sońynan Belannyń sary aty ere jóneldi. Satyp alǵan maldaı-aq, ózgeniń jylqysyna qojaıynsyp qalǵan soldattyń biri bul eki atty qaıyrmaqshy bop sońynan shoqaqtaı túsip edi, baǵanadan beri, keshki dúrmekke yzalana shabalaqtaǵan bir ıt jelip bara jatqan atqa qosyla ketti. Ári artynan aıqaı, ári ıt qabyrǵalaǵan at quıryqty kóterip elirgen boıy Belannyń kishkene qaqpasyna tumsyǵy tirelgenshe shapty...

Selo shetine otrád kelgenin kári Belan estı qoıǵan joq-ty. Ol mezgilsiz qaıtyp kelgen atty qaqpany ashyp, ishke kirgizdi, de moınynan sıpalap, lapas astyna qaraı jetektedi. Biraq artynan ere kelgen attyly soldat attyń kirgen qaqpasyn baıqap qalyp, shal jaılap úlgirgenshe, ol da kelip jetip edi.

Lázzátti mınýtin bólip, eriksiz qushaǵyn jazdyrǵan jaýdy Ivan Belan atyp jibergendeı boldy. Ol qudyq basynan turyp, habar berý úshin — Paramonovqa jetkenshe ashý men kektiń qushaǵynda boldy, jaýynan qalaıda ósh alýdyń jolyn oılady. Derevnáǵa keshtetip kirgen otrádtiń Belov bastaǵan at, azyq jınaýshy top ekenine ol shek keltirgen joq, óıtkeni sol mańda bulardan basqa qarýly soldattar bolmaıtyn.

... Aınala sharlap, sharýanyń kún kórip otyrǵan jalǵyz atymen, sholanyndaǵy aqtyń astyǵyn tıetip júrgen bul meımanasy asqan ámirshi osy selonyń taǵy da tam-tumyn taqyrlamaqshy ma? Bul joly kimniń atyna quryq salynbaqshy? Sary attyń kezegi me?.. Onan da ári... Erikken ofıser ótken jolǵy ermek etkendeı Mashanyń ıeginen kóterip móldir kózine mólımekshi... ózine-ózi senip, bilgenin istep, keýdesin kótergen ıttiń balasy!..

Belannyń oıyna ofıser Belovtyń aldymen ózin qolǵa túsirý amaly órile berdi. Onyń kóz aldynda jas kezinde ákesimen birge bazarǵa toraı aparǵany elestedi, Ivan toraıdy qýyp jetip aıaqpen qaǵyp, domalatyp jiberdi de, ony ornynan turǵansha jelkesinen ustap qapqa tyǵyp ta úlgirgen. Zar qaǵa shyńǵyrǵan toraı arbaǵa salǵannan keıin de týlap kóp zaman bebeý qaqqan! «Sol toraıdaı etip qapshyqqa tyǵamyn men seni» dep tistendi ol ofıser Belovqa syrtynan kijinip, «toraıdan da jaman shyńǵyrtarmyn áli, tura tur, ıttiń balasy!» Ol tap sol mınýtte Belovty qapshyqqa salyp kóterip kele jatqandaı ıyǵyn kótere túsip: — Joq, shyńǵyrsa jurttyń bári estıdi. Tap álgi Týrındegi qolǵa túsirgen German feldfebelindeı etip jelkege bir nuqyp: «Óshir únińdi, áıtpese kotlet etip jiberermin», — dep kúbirledi.

Biraq tútegen Belan Paramonovtarǵa kelip otrád týraly málim etkende óziniń oılap-pishken: «Qapshyqqa salyp alý josparyn» aıtpady.

Jurtqa boılaı aqyl aıtyp, jón silteıtin ári bilgish, ári sheshen Paramonov pen ataqqa shyqqan oqymysty qazaqtyń aldyna kelip tik tura qalǵanda ashýdan kóri ony ádep saqtaý sezimi jeńip ketti. Bul eki basshynyń nusqaýsyz óz betimen is isteý oǵan aqylsyzdyq sıaqty kórindi. Aılap, jyldap oqytqan ustazyndaı dúnıege kózin ashtyryp saıası sanasyn oıatqan Paramonovqa ol óte-móte den qoıatyn, ony eń qadirli adamy esebinde qurmetteıtin. Onyń aıtqan árbir sózin azappen tapqan asyl qazynadaı, bir túıirin jerge túsirmeı qaǵyp alýǵa tyrysatyn. Sol Paramonov: «Vaná, sen qalǵandardy tez jetkiz. Óziń jyranyń aýzynda bol. Otrádtiń ne oıy baryn baıqaýǵa qarttardy salý kerek. Sen batkońdi túsindirersiń», — dedi. Bul salmaqtap aıtqan qysqa-qysqa sózder Belanǵa tap osy mınýtte isteıtin istiń programmasy sıaqty kórindi de, ol basshynyń bergen nusqaý-buıryǵyn tapjyldyrmaı oryndaý úshin keri qaraı júgirgen bolatyn.

Jolda ol kóshemen shapqan attyń dúrsiline qulaǵyn tosyp tura qaldy. Júresinen otyra qalyp qaraǵan Belannyń kózine tap óz qaqpasyna qaraı burylǵan attylynyń tún ishinde shamadan tys zoraıyp kóringen beınesi ilindi: bul attylynyń soldat ekendigine Belannyń ıneniń jasýyndaı da shubasy bolmady. Óıtkeni myltyǵy shoshaıǵan qarýly adam. Endigi munyń oıyna kelgeni: «Munyń bizdiń úıde qandaı jumysy bar? Meni izdep keldi me? Onda qalaı bolǵany — bir buzyq syrttan kórsetti me, komýnıs dep? Paramonov aıtqandaı bul oblava boldy ǵoı?!» — degen ushy-qıyry joq jalǵasyp jatqan kúdikti boljal men suraýlar boldy. Biraq kóp oılaýǵa ýaqyt jetpedi, — soldattyń ne úshin kelgeni ekinshi mınýtte-aq belgili boldy...

Belan óz qaqpasynyń aldyna taman jaqyndaı tústi. Atymen ishke qaraı enip ketken soldat ony baıqamady. Úıdiń esigine tónip bardy da:

— Kim bar úıde? Ana atty tez ustap júgendep lapas astynan shyǵaryp ber! — dedi soldat daýystap.

— Siz kimsiz ózińiz? — dep surady shal lapas astynan.

«Atty shyǵaryp ber» degen ámirshi ony baıqaǵan joq eken, daýys shyqqan jaqqa qaraı ol jalt burylyp atyn omyraýlatyp ilgeri umtyla tústi. Attylynyń kim ekenin bilýge tyrysqan shal, lapas astynan shyǵyp oǵan jaqyndaı berdi.

Soldattyń nege kelgenin shal Belan jańa ǵana uqty. Lapas astynan shyqqan ákesiniń arǵy tasasynan sary attyń tún ishinde aǵarańdap kóringen saýyry ıesiniń kózine ap-anyq kórinedi. «Ym, bal ashyp, sýǵa qaraǵandaı bilip edim sary atqa kezek kelerin...» dedi ol tistenip.

— Siz kimsiz, ózińiz? — dep surady taǵy da shal jaqyndap, — at bizdiń at. Qyrdan qaıtyp kelgen, úıge jem jeýge oralǵan.

Soldat qazaqtyń qolyndaǵy ótkir qamshy shaldyń basyna shart ete qaldy. Qamshynyń belgili shartylymen qatar «eh!» degen shal aýzynan shyqqan oqys dybys ta Belannyń qulaǵyna qasynda turǵandaı estildi. Arǵy jaǵyn onyń ózi de taldap jatpady, ne istep, ne qoıǵanyn da aıqyn túsingen joq, tipti óziniń kúndiz de ıilip-búgilip áreń kirip shyǵatyn seneginiń ap-alasa syrtqy esiginen eńkeımesten ishke qalaı kirip ketkenin de baıqamaı qaldy. Ákesi Lazar shaldyń kúndiz kóleńkede otyryp jonyp ázirlen qoıǵan úsh shegirshin aıyrsaptyń onyń qolyna eń uzyny ilindi de, ol kóz jumǵansha ishten qaıtadan qarǵyp shyqty.

— Tanydyń ba endi kim ekenimdi? — dedi soldat kazak basyn qos qoldap ustap otyra ketken shalǵa kekesin únmen, — júgende jyldam atty, soıdaýyldaı bolǵan aıýan...

Arǵy jaǵynda ne aıtaryn kim bilsin, soldat áıteýir sózin aıaqtap úlgermedi, jelkeden meńzep bar pármenmen siltegen shegirshin soqqynyń ekpinimen ol atynan aýytqyp ketti; soqqydan seskengen at ta solǵa qaraı jalt buryldy. Al bastan alyp tıgen qamshynyń ushy shal betin shoq basqandaı kúıdirip ketti de, jalma-jan basa qalǵan qos alaqanǵa qan da jyp-jyly bop sorǵalaı qalyp edi. Sondyqtan da shal, ústimdi bylǵar degendeı, dýyldaǵan betti tómen ustap, qanyn jerge aǵyzý úshin otyra ketken bolatyn. Ol attyly soldattyń el emes ekenin de, onyń jaı kelmegenin de jańa ǵana túsindi. Biraq onymen qaıtadan tildesip qarsylyq aıtýǵa balasy mursa bermedi.

— Túregel, batko, atty jiberme! Usta! — dedi ákesine, ózi soqqy tıip er ústinen eseńgirep qulap bara jatqan soldatty qapsyra qushaqtap, aýdaryp alyp jatyp.

— Sen Ivanbysyń?.. Álde Ivan emespisiń? — dep surady shal sasyp qalyp, onyń dybysy da zorǵa shyqty.

Ol umar-jumar bolǵan jerdegi ekeýine de, lapas astyna qaraı tyǵyla túsken soldattyń atyna da umtyla qoımady, basyn ustaǵan kúıi ornynan tura kelip úıge qaraı qaltalaqtady.

Eshbir qarsylyqsyz, ılegen terideı, qolǵa jup-jumsaq tıgen eńgezerdeı kazakty Ivan, turyp ketetindeı, jerge etpetinen salyp tizemen túıgishteı tústi. Sóıtti de onyń qylǵynǵan adamdaı qyryldap yńyrsyǵan álsiz dybysyn estip, jalma-jan, ústindegi qarý-jaraǵyn sypyryp aldy.

— Batko, bol, júgir, úıden qapshyq alyp kel. Kartoshka salǵan úlken qapshyqty, — dedi ol ákesine. — Batko, bassaıshy aıaǵyńdy, mynany izdep basqalar kelip qalady. Bol!

Shal úlken qapshyqty qaltyldap kelip balasynyń qolyna ustatyp jatyp:

— Kúnáli is istelip ketti, Ivan! Óte kúnáli is! — dedi qarańǵyda basyn shaıqap.

Biraq Ivan ákesimen kúná tekserisip jatpady. Ol ún qatpastan soldatty jumarlap qapshyqtap, á degenshe aýzyn býyp, súırelep lapas astyna apardy, sóıtti de:

— Batko, myna qapshyqtyń ústine ana eski pishennen bir-eki qushaq pishen tastaı sal. Atty baıla. Qaqpany bekit. Shamdy sóndir. Ózimnen basqa eshkimge jaýap qatpa. Jata ber. Men qazir qaıtyp kelemin, — dep aýladan qarǵyp túsip, selo ústin myqtap qymtaǵan tún qarańǵysyna súńgip ketti.

Soldattyń moınynan sypyrǵan qylysh pen vıntovkany ol ózi alyp ketti.

2

Keshikpeı-aq derevnáǵa aıdap kirgizgen qyryq jylqyny túgeline jaqyn aýlaǵa qamap ustatyp, júgendetip baılattyrdy da, ofıser Belov:

— Eki adamdy bólip kúzetke shyǵar. Derevnányń ishin de, syrtyn da kóz ilmeı túnimen baqylap shyqsyn. Hoholdar, haılaker, astyǵyn tyǵyp tastamasyn. Jaqsylap qadaǵalat! — dedi jıren saqal horýnjııge ońashalap bólek shyǵaryp alyp, — qalǵan adamdar túgelimen at tóńireginde bolsyn. Bir eli aýlaq shyqpańdar. Qazaqqa eń aldymen keregi at pen qylysh ekeni esten shyqpasyn.

Aýyrlaý deneli qartamys horýnjıı kapıtannyń aldynda qorbań qımylmen chestberip, ókshesin sart etkizdi. Biraq onyń birneshe shaqyrym jer at ústinen túspeı qurysyńqyrap, ári salyǵyp qalǵan kári denesi qazyqtaı shanshylýǵa yryq bermedi, — onyń qol ushy da ıyǵynan aspady, keýdesi de kerile qalmady. Sonda da ol:

— Qup, kapıtan myrza, eki adamdy selony qadaǵalaýǵa, qalǵandardy kóz ilmeı at kúzetine qoıýǵa! — dep jarlyqty qysqa mazmundap, qabyl etkenin bildirdi.

Horýnjıı aınalyp, aýlaǵa syımaı dúrlikken bir qora attyń tóńiregindegi soldattarǵa qaraı ketti.

Sabannan beri bos jaıylysta qońyn jınap, kóbeńsip qalǵan sharýa attary birin-biri omyraýlap, ıterisip, tistesip qalyp, tynyshsyz qalypta shaǵyn aýlanyń ishin álekke saldy. Bir-ekeýi shyńǵyryp, tebisip, qasyndaǵy jekirgen adamǵa qaramaı, qamshy tıgennen keıin ǵana áreń toqtady.

«Myqty attar. Bir táýirin minip alsa bolarlyq. Ony jaramaı qalǵan kúnde de otyzy paıdaǵa asar, bular bir qolǵa ońaı ilikken qomaqty kesek boldy. Qanyńdy buzyp aıqaımen jınatyp jatpaısyń, qazir mine kırgızderdiń saýyn bıelerindeı qolda tizilip tur. Erteń ertemen jaryq túskennen keıin jaramdysyn iriktep shyǵaryp alý jumysy ǵana qaldy. Myna selo jeti túnde astyqtaryn tıep bir jaqqa alyp kete qoımas. Búgingi jumys jaqsy aıaqtaldy», — dedi ishinen Belov, oılamaǵan jerden bul Bogdanovka attarynyń qolǵa jınalǵanyna rıza bolyp. Ol: «Derevná starostasyn taýyp alyp kel» dep, kórshi úıdiń qolbańdaǵan bir shalyn jumsady da, jaılanysyp dem alatyn jer kózdedi. Al, mundaı aıaldaıtyn úı kópten beri onyń oıynda júretin.

Bul ózi ońasha, ózi taza, ózi kóp jaǵynan yńǵaıly Petrovnanyń hatasy. Petrovyanyń úıinde ol kúni keshe, aprel aıynda ǵana bolyp ketken. Jaıly tósek, dámdi borsh pen pırogynan ózge de ol úıde kóńil sergiterlik nárseler bar. Samogonnyń araqtan artyǵy bar Petrovnada...

Jýynyp, bir stakan jandyrma samogon, ystyq tamaq iship, dem alsa teris bolmas edi, óte-móte teris bolmas edi. Jáne... Sol bótegesi bultıǵan kelinshektiń joq jerden sáti túspeı qalyp, qoldan sytylyp ketkenin-aı! Jurt hoholdardy aqkóńil deıdi. Aqkóńil emes, aldaýysh. Ásirese áıelderi sum. Joq sebeppen qorqytty. Áı, búgin bir qolyma túse qalsań... Tátti oılarǵa eljiregendeı kúlimsirep jáne aıaǵyn jaı qalpyndaǵydan anaǵurlym shapshań basyp Belov sol jylqy qamaǵan qatardaǵy besinshi úıdiń qaqpasyna qaraı bet aldy.

Ol ketip bara jatyp qartań horýnjııge:

— Men Petrovnanyń úıinde bolamyn. Bir saǵattan keıin soǵyp ketersiń. Bir stakan jandyrma samogon ishseń deneńniń salyqqany qolmen sylyp alyp tastaǵandaı joǵalady, — dedi.

Qaqpa ashyq, aýla ońasha. Belov aqyryndap qoraǵa kirip kelip, as úıdiń terezesinen urlap ishke kóz tastady da, adam kórinbegensin esik qaqty. İshten áıel daýsy:

— Esik ashyq, kirińiz, — dedi.

— Qaıyrly kesh, Petrovna, — dedi ol sabyrly pishinmen, jasy elýge kelgen, biraq óńi eskirmegen, tolyq deneli áıelge.

— Raqym etýińizdi suraımyn, Semen Stepanovıch, beri júrińiz! Raqym etýińizdi suraımyz. Qurmetti qonaqty qýanyshpen qarsy alamyz. Ásker keldi degenge bul qandaı ásker desem, Semen Stepanovıch eken ǵoı, — dedi úı ıesi jaıdary peıilmen.

— Qalaı turasyz, Petrovna?

— Qudaıdyń meıirbandyǵy mol. Jaqsy turamyz, Beri ótińiz, tanymaǵan adam sıaqty nege turyp qaldyńyz, Semen Stepanovıch.

— Aıyp etpeńiz, Petrovna, keshtetip mazańyzdy alatyn boldym. Jumys baby erte-keshti tańdatpaıdy. Ruqsat bolsa sizdiń úıge taǵy da sol kóktemdegideı aıaldap shyǵýǵa keldim, — dedi Belov óte ádepti, jumsaq únmen.

— Semen Stepanovıch, eshqandaı aıyby joq. Sizdeı tanys adamdy qýanyshpen qarsy alamyz. Qalaıynsha qarsy almasqa, siz sıaqty úlken dárejeli ulyq adamdy. Eshqandaı aıyby joq, ana bólme ońasha. Sol kúıinde, men ózim as úıde jatamyn. Eshbir kelim-ketim bolmaıdy. Jatsynbańyz, jýynyńyz, jaılanysa berińiz. Men qazir borsh ysytaıyn. Siz ýkraın borshyn jaratasyz, men bilemin. Sizdiń kelýińizge qaraı pırog ta bar edi. Biraq jandyrma jaǵy kemtarlaý, astyq az. Degenmen siz sıaqty adamǵa tabylady. Tabamyz.

Kempirdiń beıildi áńgimesine basyn ıdi de, Belov sózben jaýap qaıyrmastan ilgeri júrip baryp ústel janyna otyrdy, qylyshyn sheship buryshqa súıedi, sýmkesin tereze aldyna qoıdy.

«Jandyrma jaǵy kem, degenmen, siz sıaqty adamǵa tabylady... — deıdi. Qandaı súıkimdi kempir! Buryn bolǵan adam; jaqsyny, jamandy aıyra biletin kórgendi áıel. Mundaı alysta jatqan nadan, qara sıraq hoholdar derevnásynda mundaı adamdar kóń arasynda jatqan altynmen teń. Bala, er degennen aıyrylǵanmen jasymaǵan qaıratty jan eken!» — dep baǵalady kapıtan Belov ústel janynda otyryp qonaq jaı Petrovnany. — Jandyrma jaqsy sýsyn. Ásirese osy Petrovnanyń jandyrmasyndaı samogondy men kezdestirgen joqpyn esh jerden. Úıin, sharýasyn baptaǵandaı, muny da adam aıtqysyz ózgeshe etip isteıdi eken. Daqyl dáninen qaınatyp, býyn toqsan tútikten ótkizip, asa móldir dárejege jetkizgen samogonshylardy kórip edim. Munyki onyń bárinen asady. Jandyrmasynan da ana búıregi bultıǵan kishkene muryndy, qońyr kóz hohlýshka kelse!..

Minezi qatal, sharýaǵa uqypty, bir tıyndy eki tıyn, eki tıyndy bir somǵa op-ońaı aınaldyryp otyrǵan óz paıdasyn biletin Petrovna kapıtan Belovqa esin ketirgendeı unasa, orta jasqa kelgen, tolyqsha deneli bul áskerı qyzmetker de úı ıesine myqtap unap qalǵan-dy. Belovtyń Petrovnaǵa kóbirek unaǵan jaǵy: salmaqtylyǵy, qyzbaı sóılep, utymdy jaýap beretindigi, áıelderge óte-móte juǵymdylyǵy boldy. Ol basqalardaı japyryp kelgen joq, siz-bizben, qurmetpen sóılesip kóńilin tapty. Ol jesir áıeldi jábirlemeńder, alym-salyq salmańdar degenimen qoımaı, ótken joly starostaǵa myqtap tapsyryp ketti. Jáne derevnádan jınaǵan astyqtyń bir qapshyǵyn Petrovnanyń úıine «baıqatpaı» túsirtip ketti. Onyń ústine Petrovnaǵa tamaq pisirip syılap, kútken eńbegiń úshin dep aqsha da bergen. Biraq munyń arǵy jaǵynda tájirıbeli kapıtannyń óz esebi bar-dy: bir kórgennen-aq unaǵan «bótegeli» jas kelinshekke Petrovnany jeńgetaılyqqa salǵan-dy. Basy bos, kórýge óte súıikti, sózge de tapqyr, janyp turǵan ótkir Marıany ol reti kelse basybaıly áıeldikke beıimdeýge tyrysqan. Onymen bir kesh birge bolyp jaqsy áńgimelesip, biraq aıaǵynda Marıa sebep taýyp úıden shyǵyp ketken bolatyn. Qatty kóńli aýyp, úlken úmit etken jas kelinshekke ol keterde, kógershinniń aıaǵynan jip taǵyp belgilegendeı, ádemi sháli tastap ketken bolatyn. «Seniń neń ketip barady. Tartý etken syılyqtan qashatyn adam bola ma? Al da basyńa tart. Seniń qaı kúıeýiń bar sháli ákelip beretin. Ana delqul Ivan bir arshyn bilegi men moınyńnan qushaqtaǵanda jaqsy, osy kúnge deıin saǵan ol ne nárse syılap edi?! Aqymaq bolma! Má, usta!» — dep Petrovna ol shálini zorlaǵandaı etip Mashanyń qolyna ustata salǵan. Aljas basqan aıaq pen ańsyz aıtylǵan bir aýyz sóz el arasynda kózge túspeı, qulaqqa shalynbaı qala ma, Ivan Belan osy «tarıhy bar shálini» áldeneshe ret Mashanyń betine shoqtaı basyp, kelinshekti jylarmanǵa deıin aparǵan bolatyn.

«Bir stakan jandyrma samogon ishseń tynyǵyp, attaı jelip ketersiń, bir saǵattan soń kel» degen kapıtan sózi qartań horýnjııǵa qatty unap ketti. Ol mýzyka úni qulaǵyna kelgen ásker atyndaı elegizip, aıaǵyn ushynan basty. Kapıtannyń bergen jarlyǵyn sol mınýtynda oryndady, selonyń ishin de, syrtyn da muqıattap baqylaýǵa eki jas kazakty kúzetke shyǵardy. Aýladaǵy attardy kóz ilmeı qadaǵalaýǵa tórt adam qoıdy; qalǵan soldattardy sol jerdegi eki úıge teń bólip, tamaq ishýge qosty. Sóıtip, ózine júktelgen mindetti jalma-jan oryndap bolyp horýnjıı óz qamyna kiristi.

Ásker jumysynda, sonyń ishinde, ásirese, ıntendanttyq qyzmette kóp jyl istep jabdyqtaý isine jetilgen tájirıbeli horýnjıı dámdi tamaq pen kúshti sharap tabýǵa óte epti edi. Maıdanda da, beıbitshilik jaǵdaıda da onyń ishkilikten qutysy qurǵamaıtyn.

Ol selo shetindegi úılerden shubyryp shyǵyp, qamalap at ustaǵan soldattardyń qyzyǵyn tamashalaǵan kóp balanyń birin shaqyryp aldy da:

— Balaqan shyraǵym, óziń bir komandır bolaıyn dep turǵan pysyq bala ekensiń. Sendeı kúnimizde úlkenderge qyzmet etýge qumar edik. Meniń myna tisim syrqyrap, bastyrmaı tur, sóıleýge de halim kemip barady. Oı, oı-oı. Spırtpen shaıqasam basyla qalatyn edi. Eń bolmasa samogoni bar úıdi bilesiń be, kórsetip jibere qoıshy, — dep aýzyn basyp babaýlaı qalyp edi, bala oılanbastan:

— Myna úıde bar, — dedi.

Álde apyryp-japyryp, búkil selonyń aty bitkenin qýyp ákelgen soldattardan úreıi ushty ma, álde basqa bir qorqynysh qaýpi basyna tóndi me, áıteýir samogony bar degen áıel óte qatty qobaljyp ketipti. Ol «tisim qaqsap tur» dep syltaýratqan áskerı adamǵa bir stakan emes, kishkene qumyra tolǵan samogondi ustata saldy.

— Sulý kelinshek, táńir jarylqasyn, — dedi horýnjıı stakandy toltyryp jatyp.

Ol tez simirip tastady da, aýzyn tompaıtyp alaqanymen oń jaq jaǵyn eki-úsh mınýtteı basyp otyrdy. Ekinshi stakandy qalaı ishkenin áıel baıqaǵan da joq, tek qana aldyna qoıǵan syńar qıardy ıiskep otyrǵanyn kórdi. Jany jaı taýyp aýzyn shaıqaǵannan keıin tez shıpa tapqan horýnjıı sonshama til qajasqysy kelip:

— Myna jandyrma samogondy qaınatqan áıel jaı ǵana adam emes, naǵyz altyn! Kádimgi sary altyn! Dárý-aq boldy. Eriń qalaǵa ketip pe edi? Samogondi óziń de ishesiń ǵoı, á? — dep edi, biraq jabyrqaý áıel ún qatpaı senekke shyǵyp ketkensin, bul da qalǵan samogondi bitirip dalaǵa shyqty.

Ash qarynǵa ishken úsh-tórt stakan samogon uzamaı-aq basqa shapshydy da, qıal býaldyrlanyp, kóńil qoshy arta berdi. Úı janyndaǵy oryndyqta otyryp, tartqan ashshy mahorkege elitip shala býryl shamyrqanǵan horýnjıı kapıtanǵa qaraı aıańdady.

Belovtyń bir saǵattan keıin soǵarsyń degen sózine qaramastan, jarty saǵat ótpeı-aq ol qatardaǵy besinshi úıge jetip keldi.

— Kapıtan Belov sizdiń úıde me, sulý kelinshek? — dedi horýnjıı esikten kire berip, jalt qaraǵan Petrovnanyń jaýabyn kútpesten, áıeldiń denesin buldyrlaý kózben tutas qamtyp, myqynyna qadala qarap turyp: — Mine sulý bel! Bel dep osyny aıt, shirkin! Kirýge bolady ǵoı, boıjetken?! — dep kózdi qysyp qaldy da ári qaraı asty.

«Jumystan kelgen shyǵar. Áskerı adamdardyń minezi de túrli-túrli. Kári bolsa da, qara munyń sózin...» dep oılady áıel, basyn shaıqap.

Horýnjıı bólmege kirip kelgende Belov jańa ǵana tamaqqa kirise bastap edi, Petrovnanyń ústelge ákelip qoıǵan qyzyl-kúreń borshyn isher aldynda qosarlana kelgen «jandyrmanyń» bir stakanyn ortalap qana qoıa salǵan. Horýnjıı tabaldyryqtan asa berip:

— Yjdaǵatty eki soldat selonyń ishin de, syrtyn da birdeı kúzetýge jiberildi; attar janynda tórt qazaq tur. Qalǵandary tamaqqa otyrdy. Buıryǵyńyzdy oryndap kelgenimdi málim etýge ruqsat etińiz, kapıtan myrza, — dedi tik turyp.

Kapıtan qasyǵyn ústelge qoıa salyp horýnjııdiń júzine kóz toqtatyp, sál ýaqyt qarap qaldy. «Daýsy da, qımyly da shırap qalypty. Shamasy tamaqtanyp alǵan-aý. İzdep kelgeni myna samogon ǵoı, buıryqty oryndaǵanyń jaraıdy», — dep oılady da, ortalap ishken stakandy da, býtylkadaǵy samogondy da ústeldiń shetine qaraı syryp, úndemesten ıegimen kórsetti. Ózi bastaǵan tamaǵyn taýysýǵa qaıtadan kiristi.

Horýnjıı kóp oılanbaı-aq, ústelge jaqyndap kelip stakandy toltyryp aldy da:

— Sizdiń asa baǵaly den saýlyǵyńyzdyń berik bolýy úshin, kapıtan myrza, — dep iship saldy da: — ý, ǵajap jandyrma eken. Qalaı jaqsylap daıyndaǵan! Mynany qaınatqan áıel tegin áıel emes, altyn áıel, naǵyz sary altyn! — dedi ol kirip-shyǵyp júrgen Petrovnaǵa estirte, tamsanyp qoıyp.

Ol azdan keıin:

— Kapıtan, siz ruqsat etseńiz! — dep samogondi stakanǵa qaıtadan toltyra bastady.

Kapıtan úndemedi.

Kazaktardyń stanısasy men hýtorlaryndaǵydaı atamany joq, az ǵana ýaqyt basqarǵan sovet predsedateli joq, burynǵydaı saılaýmen bolatyn starshınasy joq. Bogdanovkanyń tap sol kezdegi kelgen ákimderge hal-qadarynsha jaýap beretin bas kótergen azamaty Moıseı Kıslák bolatyn.

Dalanyń alys túkpirinde jatqan bul shaǵyn derevınáǵa da bostandyq jeli alystan esip, erterek jetken-di. Soǵystan qaıtqan sanaly soldattar 1918 jyldyń basynda Oral bólshevıkteriniń nusqaýymen Bogdanovkada selolyq sovet quryp bılikti jarly sharýalardyń qolyna bergen. Birinshi selsovet predsedateli bolyp saılanǵan jigerli sharýa Mıhaıl Dovjenko shodtyń usynýymen Oralda bolatyn jumysshy men sharýalar sezine depýtat boldy da, Bogdanovka halqynyń atynan Oralda sovet ókimetin qurýǵa qol kóterdi. Aqtar oırany bolar aldynda Dovjenko oblsovet múshesi, jumysshy Petr Paramonovpen birge qyzyl otrád jasaqtaý jumysyna seloǵa shyqty. Atamandar men generaldar ústemdik alǵan kezde búl eki qaıratker jasyryn úgit jumysyn basqarýǵa kiristi. Olardyń astyrtyn is júrgizetin turaǵy sol Bogdanovkada, bas qosyp jınalatyn jeri — Kısláktiń úıi edi. Alasapyran kezinde sovetke qarsy turatyn qas adamdar selo bıligin qolǵa almasyn dep, jasyryn uıym óz adamy bolyp sanalatyn adal nıetti Kıslákti starosta esebinde basqarýshy etip uıǵarǵan, muny selonyń jınalysy arqyly bekitken...

«Bulardy jyrtqysh ań násildes haıýandar deseń bolmas pa? Shtanyńdy sypyryp alyp jalań but júrgizýge de uıalmas. Ótken joly osy Belov: júz elý put bıdaı uny, 15 at kerek. Erteńgi saǵat altyǵa daıar et. Egerde aıtqanymdy eki etseń derevnányń qansha astyǵy bar — bir túıir dán qaldyrmaı tıetemin. At jóninde de solaı. Bar. Erteńgi saǵat altyda oryndaǵanyń jóninde málim et, — dedi. Arǵy jaǵyn sóılesken de joq. Aqyryp-jekirmeı jaılap sóılese de ishi qatal jan eken, murdar túsin bir buzǵan joq, eń bolmasa bet tamyry bir búlk etseıshi! «Tabasyn! Bar! Aryz qabyldamaımyn! Málim et!» dep bezerip qaldy. Jyrtqysh ań násildes haıýan deseń bolmas pa muny! Jazyqsyz jandy tapa-tal túste atyp ketken karatelderden de raqymsyz, úıi jetim balaǵa toly, jesir qatynnyń aqtyq qapshyq unyn alýǵa da beti búlk etpeıdi-aý, búlk etpeıdi. Astyǵy mol Savenko men Poltoraskıı bolmasa, bizge qaryzǵa astyqty kim berer edi, kúz qaıyryp bersek te solardyń arqasynda qutyldyq kóktemdegi salyqtan. Endi kimnen qaryz alamyz, bul jer jutqyrlardan qutylý úshin», — dep basyn shaıqady Kıslák, qarańǵyda aıaǵyn súrine basyp kele jatyp.

«Otrádimen ofıser Belov kelip qaldy!» degende ómir boıy nannyń zaryn tatýmen kele jatqan Kısláktiń eń basty qaýpi nan boldy. Ol Belovty qalaıda astyq alý úshin keldi dep oılady. Óıtkeni Kıslák bul ómir boıy jaýlasýmen ótken kazaktardyń aldymen jınaıtyny at pen astyq, olarǵa munan basqanyń keregi az dep uǵatyn. Bul byltyrdan beri dáleldengen shyndyq qoı. Biraq bul eń aýyr, eń qıyn, ólimmen teń nan kúresine ol ne istemekshi? Myna qarýly otrádtiń ámirine qalaı qarsy turmaqshy? Qarsy tursa — atady, asady. Bermese tartyp alady, tintip alady, eregesip eki ese etip óndiredi. Kapıtan solaı dep óz aýzymen aıtty jáne aıtqanyn istetti de. Al, talshyq etip otyrǵan aqtyq astyqty sypyryp ketse ne bolmaqshy? Onda derevná bolyp shubyryp ketý ǵana qalady. Shubyrǵanda qaıda barmaqshy?..

Birinen-biri ashshy jáne ushy-qıyry joq suraqtar Kıslákpen birge úıge ere kirdi, — ol tek ústel basyndaǵy kapıtan Belov pen shetirek shyǵyp temeki tartyp otyrǵan horýnjııdy kórgende ǵana oıy bólinip ketti. Sálemdesken Kıslákke shyrpynyń synyǵymen tisin shuqyp otyrǵan Belov jaýap qatpastan bir qarap qoıdy da, bastaǵan sharýasyn aqyryndap soza berdi. Onyń bul jumyspen kózin jumyp qoıyp shuǵyldanǵanyna qaraǵanda, tabaldyryqtan attaı berip toqtap qalǵan sharýa sol kúıi tura berýi múmkin edi. Kapıtan lebizin uzaq ýaqyt kútýi kámil edi. Úıde otyrǵandar da, kirgen adam da birneshe mınýtteı únsiz qaldy. Adamdy bosqa sarǵaıtarlyq jaısyz qalypty bir azdan keıin qartań horýnjıı buzdy. Ol Kıslák úıge kirip kelgende-aq qoraz kepterdeı qopańdaı túsken. Kelgennen beri sózge sarań nachalnıgimen de, myqynyna kózi túsken Petrovnamen de erkin myljyńdasa almaı ishi pysyp otyr edi. Onyń ústine kúshti samogonniń býy jeliktirip ózinen-ózi kómeıge lyqsyp kelgen aǵyl-tegil sóz quıylýǵa daıyn turǵan-dy. Jáne bul kelgen adamdy ol «atynan aıyrylyp aryz aıta kelgen sharýa ǵoı» dep oılady. Óıtkeni onyń starosta ekenin de, ony Belovtyń shaqyrtyp otyrǵanyn da ol bilgen joq-ty. Tuıyq minez, az sóıleıtin kapıtan ony samogon ishkennen keıin myljyńdap kóp sóılep, uzaq otyryp ýaqyt ozdyrar dep áńgimelespeı qoıǵan.

Saýyqta bolyp, óleń aıtyp, bı bılep shyqtyń ba, selo jigiti? Tanaýyń qashqan kıiktiń tanaýyndaı jelpildep ketipti ǵoı? Álde aryz aıtaıyn dep asyǵyp-úsigip jetkenshe júgirdiń be? Ne aıtasyń, saıraı qoıshy, káne? — dedi horýnjıı kózin azdap syǵyraıta túsip.

«Bul jyrtqysh qulyqty jandar taǵy qansha astyq surap jurtty kúızelter eken» dep úreıli oıda turǵan Kıslák horýnjııdiń júzine qaraı qaldy. Ol horýnjııdi ótken joly kórmegen. Sondyqtan bul júz tanys emes adamnyń ne qaljyńy, ne kekesini ekenin aıyra almaı, ilese jaýap bere qoımady. Ol áli tisin shuqyp, bir kózin tas jumyp, ekinshi kózin tóbege qaraı tóńkerip mehnattanyp jatqan Belovqa qarady. Onyń bul qarasy «siz shaqyryp jatyr degensin keldim. Álde meniń keregim joq pa?» degen saýal bergendeı boldy.

Ac bólmeden Petrovna shyǵyp, esik aldynda ebdeısiz turyp qalǵan Kıslákke:

— Moıseı Antonovıch, otyryńyz, myna sákige otyryńyz, aıaǵyńnan basyp turyp aqıqat tappaısyń degen soń bar, — dep bógelip qalǵan Kıslákke dem bergendeı boldy.

— Kesh kelgen qonaq ash jatpasyn dep borsh ysytyp, úıde baryn berip syılap jatyrmyn, bárimizge birdeı tanys qurmetti adam bolǵansyn.

— Rahmet, Petrovna, men otyrmaımyn. Bir mınýtqa ǵana keldim, álde jumys bolyp qala ma, qalaı bolar dep! Búgin egin basyna bardym. Jaýyn az bolǵansyn bıdaı da nashar. Sabaǵy tizeden de alasa, áli dán quıar emes. Sharýanyń nany sarqyldy. Osynda áne jecip Bogdanıha men Elıseı dedtyń úıinde bir ýys uny qalmaı tisine tisi tıip otyr. Qaryzǵa alatyn jer tappaısyń... nashar eginniń ózi de tez piser me, baıqap keleıinshi dep qyrǵa shyǵyp qaıtyp em, — dedi Kıslák áıelge.

Biraq Kıslák áıeldiń «bárimizge birdeı tanys, qurmetti adam bolǵansyn syılap jatyrmyn» degen sózin qulaqqa ilmegen boldy. Onyń bul sózdi aldyn orap aqtalý úshin aıtqanyn birden túsindi. Erteń bireý: «Derevnányń qyzyl shaqasyna jetkizip terisin sypyrǵan ofıserge samogonyń men pırogyńdy aýzyna tosyp jalbańdadyń» dese, «starostanyń qonaǵy bárimizge birdeı syıly degen dálel daıyn turýy kerek... Qandaı aılaker, sum qatyn! Mundaı bas paıdasyn alystan kózdeıtin adamdy az kezdestirdim óz ómirimde», — dep oılady Kıslák kári áıeldiń qoıqańdaǵan ersi júrisine kúlkisi kelip.

— Ym... tiliń joq pa desem, saırap tur ekensiń. Sen de komıtechık boldyń, a? Myna tilmen sen bolarsyń. Bogdanovkanyń nany joq? Ym... Moıseı Solomonovıch komıtechık!? Panteleevna, solaı ma? — dedi horýnjıı tili buralyp.

Onyń kózi buldyrap, samogonǵa bylqyldap otyrǵanyn Kıslák jańa ǵana baıqady da, ym-ym dep tamaǵyn kenep qoıdy.

— Panteleevna emes, horýnjıı myrza, meni Petrovna deıdi selolastar. Myna Moıseı Antonovıch ta Solomonovıch emes. Biraq oqasy joq. Bir estigen atty adamnyń birden esine ustap qalýy ońaı emes.

— Degenmen Moıseı komıtechık qoı, a!?

Áıel jaýap qaıyrmady.

— Bilemin. Komıtechık. Olar: jesir kóp, un joq — dep keledi. Bólshevık kóp pe!? Jesir kóp pe álde? — dedi mas horýnjıı, tamaǵyn kenep, tańyrqap qaraǵan Kıslákke.

— Men nadan sharýamyn. Esep-qısap júrgizý biz sıaqtynyń mıy jetetin jumys emes, tárbıeli horýnjıı myrza. Al, bizdiń selodaǵy onǵa taıaý jesirdi bilýge ǵalymdyq qajet bolmas, — dedi Kıslák.

— A, bólshevıkter onnan kóp pe? Muny sen... ǵalym bolmasań da bilesiń... álde... onnan... a... sa... r...

— Qaıdan bileıin, bálkim asar. Biraq qurtty dep edi ǵoı bólshevıkterdi. Karatelder derevná saıyn besten-onnan atyp, asyp bitirdi degen. Soǵan qaraǵanda onnan aspas ta, — dedi Kıslák ishteı keketip, tili buralyp, erkin de, qımylyn da esirik bılep bara jatqan horýnjııdiń byrshyǵan betine qarap: — Sizdiń ózińiz jaqsy biletin shyǵarsyz, bálkim kórgen de shyǵarsyz, mártebeli horýnjıı myrza, qandaı bolady eken bólshevıkter? Árkim ártúrli aıtady. Ótken jeksenbide bir kempir: eki múıizi bar bólshevık kórdim, bir múıizimen myrzalardy, bir múıizimen dáýletti alpaýyttardy súzedi eken deıdi, jyndy qaqbas. Men kúldim, sen esalań shyǵarsyń, múıizi bar adam bola ma eken dep. Áı jurt ta qyzyq. Árkim ártúrli sóıleıdi...

Tisin shuqyp bolǵan kapıtan qabaǵyn túıip horýnjııǵa qarap edi, onyń yzǵarly júzin kórip, bulańdaı bastaǵan horýnjıı jalma-jan murtyn sıpady, jınaqtalyńqyrap, tik otyrýǵa tyrysty. Kıslákke kezekti jaýabyn qaıtarýǵa bastyǵynan seskenip, ol qaıta-qaıta tamaǵyn keneı berdi, aqyrynda jótelip te qoıdy. Onyń nachalnıginiń bir qaraǵanynan jym bola qalǵan bısharalyq haline Kıslák jany ashyp esirkegendeı murnyn sál tyjyraıta tústi, biraq ózi qulaǵyn Belovqa tosty.

— Qansha attaryń bar? — dedi Belov moınyn burmastan, horýnjııǵa qabaǵyn túıgen kúıi, salqyn júzben.

«Maǵan bergen suraq pa, álde mynadan suraı ma» dep bógelip, Kıslák oılanyp qaldy.

— Qansha attaryń bar? — dedi taǵy da Belov tańyrqaǵan Kıslákqa jańa ǵana týra qarap.

— Qalaı, qansha at, mártebeli kapıtan myrza?

— Orys tilin bilmeısiń be? Men oryssha suradym.

— Mártebeli kapıtan myrza, selolastar ýaqytsha starosta bol degensin kóńilin qımaı kóne qoıyp edim. Biraq men kóptiń atyna da, asyna da qoja emespin. Kimde qandaı at baryn da bilmeımin. Óz sharýamdy ǵana qoldan kelgenshe tyrysyp istep júrgen adammyn. Muny jınap alyp halyqtan surańyz, — dedi ol aqyryndap qana sóılep.

Kapıtan Kısláktiń qoıý qasty betine, laıqat er pishinin beretin sheńberli murtyna qarap: «Bilmeıtini shyny ma, álde qýlyǵy ma eken? Túk bilmeıtin maýbas bolsa myna sıaqty er kelbetti bolmas edi. Ana otyrǵan horýnjıımen ekeýin salystyrýǵa da kelmeıdi», — dep oılady. Ol burylyp horýnjııǵa qarap edi, horýnjıı oǵan: «Men taýyp aıttym ǵoı, komıtechık osyndaı keledi» degen adamsha yrjıa tústi, «Qudalyqta otyrǵandaı yrjıýyn? Beti byrshyp, kózi jansyzdanyp ketken» dep, ishinen óz adamyn sókti.

— Sen bilmeseń, seloda qansha at baryn men bilemin. Oılan. Álde Voısko úkimetine shynyńdy aıtqyń kelmeı me? — dedi Belov. Kıslák úndemedi.

— Bólshevıkter kelip surasa aıtar ma ediń?

Kıslák ún qatpady, týra qaraǵan kúıi tura berdi.

— Selońda qansha at bar, qansha fýrgon bar, qansha jumysqa jaraıtyn adam bar, áıelderdi propaganda, sonsyn... Qansha astyq bar, — osynyń esebin eki saǵattan keıin maǵan habar et. Sodan keıingi jarlyqty taǵy estısiń. Bar! — dedi Belov oǵan.

Kıslák bir jaýap qaıyraıyn dep:

— Kapıtan myrza... — deı berip edi, jaı sóıleıtin sabyrly kapıtan:

— Dıskýssıa joq. Aryz da, dálel de qabyldamaımyn.

Buıryqty orynda. Bar! — dedi daýsyn kóterip.

Kıslák kúbirlep keri buryldy. Ótken jolǵydaı báribir munymen kelisimge kelmeıtinin ol aıqyn-aq uqty.

«Aty — at. Al, fýrgon men adamdy qaıtpekshi? Eki saǵattyń ishinde habar et deıdi. Jumysqa jaraıtyn adamnyń esebin ber deıdi. Bul ne bolǵany, búkil halyqty soǵysqa aıdamaqshy ma?! Bulardy jyrtqysh násildi demeı ne dep atarsyń», — dep oılady Kıslák qaqpadan shyǵyp bara jatyp.

Pesh janynda kúıbeńdep júrip, bul áńgimeniń bir núktesin qaldyrmaı tyńdaǵan áıel:

— At deısiz be, Semen Stepanovıch? Attardy sizdiń soldattaryńyz aıdap ákelip qamapty ǵoı. Durys etken. Astyqtan góri at bergen jón. Atty qaıtaryp beredi ǵoı soǵys bitken soń, solaı ǵoı, Semen Stepanovıch, — dep surady.

— Petrovna, siz qapalanbańyz, sizden astyq ta, at ta ala almas bizdiń adamdarymyz. Petrovna, sonsoń... a, suraıyn degenim, osy kelip ketken qandaı kisi ózi. Horýnjıı myrza aıtqandaı, komıtechık emes pe?

— Semen Stepanovıch, tap ózin komıtette bar dep kúnáli bola almaımyn. Biraq komıtechıkter Kıslákti jaqsy kóretin sıaqty, adal adam dep, qaıdan bileıin, biz túsinemiz be ondaıdy...

— Ym... adal adam... — dedi kapıtan ernin jymqyryp.

Basyna soqqy tıip, esi aýǵan soldatty jalma-jan qapshyqqa tyǵyp, aýzyn tas qylyp býyp, lapastyń qarańǵy buryshyna tastaı berip, qaqpadan júgirip shyqqan Ivan Belan aldy-artyna qaramaı júgire berdi. Bul qas pen kózdiń arasyndaı tar ýaqytta kezdesken otrád ta, myna soldattyń ýaqıǵasy da oǵan oılanyp is isteýge mursha bermedi, ony tek ilgeri qaraı súırep bara jatqandaı boldy. Tap sol mınýtte ol artymda bir qora soldat bar-aý dep te oılamady, onyń isi derti tek joldastaryna jetip shapshań amal jasaýǵa ǵana aýdy, — bireý baıqap qalyp sońyma túser demesten, eńkeımesten, buqpastan júgire berdi. Biraq ol kóshemen ketpedi, úı-úıdiń art jaǵymen, Kıslák aýlasynyń syrtyndaǵy Paramonovtar ishinde qalǵan jyranyń búgilisine qaraı týra tartty. Kóshe jaq aınalma, bul jol tóte bolǵanmen munyń basqa bógeti mol edi. Ol: jaǵalaı jatqan baqshanyń qorshaýy men ory bolatyn. Kóringen shóke men shuńqyr, qoqyr-soqyr kóń men tómpeshikteri jeti qarańǵyda ádeıi aldyna úıip qoıǵandaı súrindirip dińkeni qurtty. Onyń ejelden júgirýge ǵana jaralǵan uzyn sıraǵy men taramys tirsegi jazyla almady, órlegen attaı júrisi ónbeı qoıdy. «Aý» degendeı-aq jer oǵan jetkizbeıtin dalanyń ushy-qıyry joq uzyn jolyndaı kórindi. Onyń ústine mezgildi dál shamalatpaıtyn tún kóp ýaqyt ótip ketkendeı kúdik týǵyzyp, aptyǵý paıda bola bastady. Shuǵyl is, kenet qımyl, eriksiz qaınatyp jibergen qan júrekti onan ári týlatyp, qos samaı jarylyp ketkendeı solqyldady. Ol asyqqan kúıi Kıslák úıine jaqyndaı bastady. Bul jerden jyranyń ıinine deıin nebári úsh qana baqshanyń orlap qorshaǵan, árqaısysynyń eni myqtasa on taıaqtan aspaıtyn sharshy jerleri ǵana qaldy. «Jettim» degen sezim onyń oıyna jańa ǵana kirdi. Endi birer mınýt aıaldap entik basý úshin ol sál kidirip júregin basa qaldy, baspasa júrek ornynan shyǵyp keterlik, jáne dúrsili de shapqan attyń dúbirindeı edi. Biraq onyń tura qalǵan kezde qulaǵyna júrek tarsylynan ózge bir dúrsil shalynǵandaı boldy. Ol bul kútpegen dybystyń qaı jaqtan shyqqanyn baıqamaqshy bolyp jalma-jan otyra qaldy. Kózine oń jaqtaǵy úıdiń naq aldynan qarań etken attyly adamdardyń tún ishinde otyrǵan adamǵa ózgeshe iri kórinetin beınesi tústi. Bulardyń kim ekenin, qalaı qaraı bara jatqanyn baıqaýǵa mursha bolmady, attylynyń biri:

— Toqta, kim bar onda? — dep jekip qaldy.

Belan bulardyń soldat ekenin birden bildi jáne ózin kórip qaldy dep uqty, óıtkeni soldattardan ózge bul jeti túnde atqa minip júretin jannyń reti joq, kórshi derevnádan kele qoıarlyq adamnyń túri shamaly. Ol Pokatılovkadan tústen keıin ǵana qaıtqan, — ol jaqtan munda keletin adam estilmegen. Buǵyp otyryp ol: «Endi dybys berse daýysynan belgili bolady», dep oılap edi, attyly ony kúttirgen joq:

— Kim bar onda? Kim de bolsań shyń beri qaraı, áıtpese atamyn! — dedi.

«Myna uıyqqan ıtteı qosarlanǵan náletter sol Belovtyń otrádinen kúzetke shyqqandar boldy, meni anyq-aq kórip qalǵan eken», dep Belan jerge etbetteı eńkeıip aınalany kózimen jalmap jibergendeı qarady : eki attyly Dovjenkonyń aýlasyn kesip ótip, shetkerirek turǵan monshanyń qabatyna tústi. Aralary jap-jaqyn, shamasy elý qadamdaı-aq jer «bular meni kámil-aq kórdi, kórip turyp myltyqtyń qaraýylyna aldy, kózdep tur. Qımyldasam atýǵa da daıyn, qashsam umtylýǵa da daıyn», dep oılady ol. Attyly adamdardyń ony ap-anyq kórip turýy múmkin de edi, óıtkeni munyń otyryp qalǵan jeri baqshanyń orta shenindegi bas panalar bir ne budyry joq, ne shuqyry joq, qyrmandaı tegis eken. Belanǵa oılanyp jatýǵa da ýaqyt bolmady, onyń úndemeı, buqqan kúıi buǵyp qalýǵa da lajy bolmady.

— Kim kerek edi, men dáret syndyryp otyrmyn. Kázir turamyn, — dedi ol atyp jibere me dep seskenip.

Onyń daýsy turǵandarǵa anyq estildi.

— Óz dáretińe óziń batqyr, qarǵys atqan sýaıt. Nege júgirdiń, dáret syndyrǵan adam bir jerde otyrmaı ma? — dep edi birinshi daýys: Ekinshisi ony: qostap:

— Qysqart, sýaıt. Beri kel. Áıtpese óz dáretiń ústine ózińdi jalpaıta salarmyn! — dep birinshisinen de qattyraq jekirdi.

Belan bul at ústi oılap tapqan dálelinen qaıtpady; soldattar tilge kelgennen keıin, bulardy qalaı da sózge aldarqatyp ýaqyt utýǵa kiristi, bir qapysy tabylar degen úmitke ıek súıedi.

— Dárette otyrǵan adamǵa kúsh kórsetip sonshama qystaǵan qaı jaqtyń batyrysyń óziń?! Kim bolsań da qudaı úshin bir mınýtke pursa bershi... Ýh... ishimdi aıdap ketkenin qarǵalǵan kvastyń. Qaıdan ǵana iship edim, as bolmaǵyr asty... ýh... — dep yńqyldady ol, soldattarǵa estirte ýhilep.

Jan ushyrǵandaı asyǵyp, bir mınýtyn eki ete almaı aptyqqan Belanǵa aıaq astynan kezdesken bul bále mańdaıǵa tap kelgen bir qyrsyq shyrǵal bolyp kórindi. Ol shaqpaqtyń ushqynyndaı jarqyldaǵan kóz toqtatyp qarap, qolǵa ustap baıqap bolmaıtyn ushqyr oılardyń qaısysyna jabysýǵa bilmedi. «Týra barsam qaıtedi, sonda maǵan bular ne isteıdi?.. Meniń ana qapshyqtap ketken «tovarymdy» bular álde kórip qaldy ma?.. Aldyna bir barǵannan keıin sytylyp shyǵý ońaı bolmas... jalt bersem... atady! Iesin tappaı esalań oń jańylyp maǵan tıse, Ivannyń «dáret» ústinde shynymen qalǵany da!.. Qasyna baryp jaǵadan ala tússem, álim kele me ekeýine? Birin uryp jyǵyp, ekinshisi aqylyna kelgenshe jalt bersem be! Tap osy turǵan jerde ekeýin myltyqpenen basyp salsam, onda ana basqalary dúrlikken ıtteı búkil derevnány basyna kóteredi... joq!..

Ne de bolsa...

Ol jalma-jan qolyndaǵy olja vıntovka men qylyshyn shóp-shóleńge qur qolymen shala kómip kólkeshteı saldy da, «ýh», dep ornynan turyp, attylarǵa qaraı júrdi. «Mine birden bular pisirip jemes. Tutqyndaý nıetine kirisse, ony da kórip alarmyn» dep oılady, ol jaýyna qarsy kele jatyp.

Eki soldat qarańǵyda at ústinen júgirgen adamdy anyqtap kóre almaı, dybysynan ǵana shamalap aıqaılasa kerek.

Jáne dybys shyqqan jaqtan seskenip, monshany betke ustaı, boı tasalaǵanǵa uqsaıdy. Muny Belan tórt-bes qadam jer qalǵanda bildi: óıtkeni ekeýi de er ústinen eńkeıip basqa jaqqa qaraı kezenip tur eken. Biraq oǵan endi jalt berýge bolmaı qaldy.

— Ó, saıtan! Arýaqbysyń óziń, álde tiri janbysyń? Daýysyń sonshama jerdiń astynan shyqqandaı kúrildep... — dedi birinshi daýys, qasyna kelip qalǵan Belanǵa úńile qarap.

— Selonikimin.

— Nege júgirdiń? Ne istep júrsiń jeti túnde?

— Aıttym ǵoı. Dáretke qysylyp qattyraq adymdaǵanym ras. Ana úıden shyqtym. Keshkilikte bir kvas iship em, ishimdi aıdap ketkeni nálettiń, — dedi Belan ishin ustap, azdap búgile túsip.

— Ótirik. Aıtyp turǵanyń tap-taza ótirik. Tyń tyńdap júrgen bir surqıa shyǵarsyń. Frontovık? Aıda horýnjııge. Alǵa tús! — dedi álgindegi jekirińkirep sóılegen ekinshi daýys.

— Horýnjıı qaıda, alys pa? Meniń ishim alyp barady, barǵansha búldirip almasam...

— Qaıda ekenin barǵansyn kóresiń. Tart. Alǵa tús! «Myna úıden bylaı aınala bergende ıa sen jatarsyń myna topyraqtyń ústinde, ıa men...» dedi ishinen Belan tistenip. — «Bireýin astyma ala tússem, ekinshisi ata da almaıdy, shaba da almaıdy. Ol attan túskenshe ana sharbaqtan qarǵyp ketsem, arǵy jaǵyn eki aıaqqa tapsyrdym! Áıtpegen kúnde Vanka-Veter atym qursyn».

...Onyń oıyna jas kezindegi birinshi ret Vanka- Veter atanǵany túsip ketti.

Osy atty oǵan aıdaryndaı taqqan kádimgi Kıslák edi. Kishirek kezinde ol aldyna adam salmaǵan júırik, naǵyz jel aıaq bolatyn. Bul oqıǵa beregirek kelgensin, tipti Ivannyń eresek kezinde bolyp edi. Osy Bogdanovkaǵa oryn tepkennen keıin, bir kúni keshke taman Kıslák kezdesti. Kárimen de, jaspen de kóp qaljyńdasatyn Moıseı Antonovıch Tereńsaıdyń basyna shóp jınap kele jatqan. Ol art jaǵynan joldyń shańyn burqyratyp kelip, deńinen ótip bara jatqan Belandy toqtatyp: «Toqta, jelaıaq Ivan. Senimen jarysqan balalar shańyńa da ilese almaıdy. Sen naǵyz jelaıaqsyń. Al keshe sen Pokotılovkadan attyń tekireginen ozyp Bogdanovkaǵa jarty saǵatta jetipsiń. Osy ras pa? Ras bolsa menimen jarysasyń ba? Seloǵa deıin eki shaqyrym jer qaldy. Shómele tartyp sharshaǵan at, sonda da eki shaqyrymǵa ólmes. Ozsań: erteń sen qyrǵa meniń atymmen baryp, meniń atymmen qaıt. Men jaıaý baryp, jaıaý keleıin» — degen. Belan oılanbastan: «Dádko, atyńdy sýar, áıtpese arbańmen shapsań meniń ókshemnen ushqan shańnyń astynda qalasyń», — degen-di. Basynda oınap aıtyp, biraq sońynan qyzyp ketip, Kıslák kók atty týara salyp shaba jónelgen bolatyn! Attyly Kıslákten ozbasa da Ivan seloǵa qatar kirip, úıine jetkenshe onymen quıryqtasa kelgen. Sodan beri ony Moıseı Antonovıch Kıslák «Vanka-Veter» deıtin... Qazir Ivan Belan «arǵy jaǵyn eki aıaqqa tapsyrdym» dep jel aıaqtyǵyna senip edi.

Eki soldattyń eriksiz aldyna túsip, Dovjenkonyń eki kósheniń ıininde turǵan úıin aınalyp ótpeı-aq aldarynan qatty aıańdaǵan jalǵyz jaıaý shyǵa keldi. Qarańǵyda jer astynan paıda bolǵandaı sereń ete qalǵan bul uzyn boıly adamnan eki soldat selt etkendeı boldy da qatarynan úırenshikti jekirispen:

— Toqta! Kim bul? — desti kilt tura qalyp.

Jaıaý adam:

— Menmin. Moıseı Kıslák, — dedi qatań únmen.

Belan qýanyp ketti. Ol: «Túngi kúzettegi soldattardyń qarmaǵyna ańsyzda ilinip qalǵanymdy Kıslák bilse qutqarý amalyna kiriser. Qalaıda endi bir jóni keler. Eń bolmaǵanda bir qapysyn taýyp sytylyp ketýge sep bolar» dep oılady.

— Qalaı dediń, Kıslyı dediń be? Jeti túnde ne istep júrgen adamsyń, bul jerde? — dedi soldattyń birinshisi.

— Úıime qaraı kele jatyrmyn. Kapıtan Belov shaqyryp, sodan shyqtym. — Belovtyń atyn estigen eki soldat úndemeı qaldy.

— Bul bizdiń selonyń starostasy Moıseı Antonovıch Kıslák, — dedi Belan jalma-jan túsindirip: — osy kisiden surańyz meniń kim ekenimdi. Men de osy selonyń adamymyn, óz betimmen júrgen. Maǵan horýnjııǵa barýdyń keregi joq. Jáne ózim... ishim ótip.

— Sen Ivanbysyń? — dedi Kıslákov Belandy daýsynan tanyp. — Ivan, kapıtan maǵan seloda qansha at, qansha jigit, qansha fýrgon bar, sonyń esebin ber dep buıyrdy. Men ózim túnde júre almaıtyn kári adammyn jáne men kimde ne nárse baryn bilmeımin. Al, kapıtan eki saǵat ishinde tolyq málimet beresin dedi. Menimen birge júrip osyny eseptes. Senen basqa seloda adam joq, men ózim hat tanymaıtyn kisimin, — dedi ol Belannyń qolǵa ilikkenin túsinip.

— Myna áskerı adamdar horýnjııǵa meni apara jatyr, áıtpese, Moıseı Antonovıch, at pen jigittiń sanyn esepteýge men ázirmin ǵoı, — dedi Belan.

— Sen shyn starostasyń ba? — dedi birinshi soldat at ústinen eńkeıip Kısláktiń júzine úńilip.

Kazaktardyń atamandary eliptes murtty, aıbyndy jáne selt etpeı sóılep turǵan uzyn boıly shaldyń senimdi túrin kórip soldattyń kóńli kónshigendeı boldy. Ol basyn joǵary kóterip aldy da, joldasyna durys dep ym qaqqandaı ıshara berdi.

— Ózim de sol shyn starosta bolmaı-aq qoısam dep tileımin. Óıtkeni myna tún ortasynda úı aralap qaqpa qaǵyp, at-kólik esebin alǵansha, pesh ústinde jatyp uıyqtaǵanym artyq bolar edi. Meni de kapıtanǵa alyp júrińder: myna soldattaryń túnde úı aralaýǵa ruqsat etpeıdi, taqsyr, sondyqtan buıryǵyńdy oryndaı almadym dep málim eteıin, — dedi Kıslák kekesindi únmen.

— Ný, ný! — dedi ekinshi soldat. — Qyzmet adamyn biz toqtatyp, jolyn bógemeımiz.

— Onda, Vaná, keri buryl, tezdetpese bolmaıdy. Kapıtan eki saǵat qana srok qoıdy, — dep Kıslák «kapıtan buıryǵy» degen sózdiń soldattardy maıdaı jibitkenin bilip buıyra bastady.

6

Kıslák erteden keshke sheıin qara jerdi qarystap álsiz aryq atymen bir júrip, bir turyp, ózi súıregendeı qajyp, sharshap, uzyn kúnde bes taıaq jerdi jyrta almaı jigeri qum bolyp, qyrdan salpaqtap talaı ret jaıaý qaıtatyn da, kúndizgi bar beınet, qasiretti keshki ot basy umyttyratyn. Ol alǵan astyq qaryzyn óteý úshin ólsheýsiz eńbektenip bireýdiń jerin jyrtyp, pishenin úıisip, eginin jınasyp silesi qatqan shaqta da úı ishi demeý bolatyn; qanshama qajyp, nalyp kelse de keń saraıǵa bergisiz kishkene úıindegi oshaq basy arqa súıeýdi. Ol tap qazirde óziniń oshaǵynyń basynda, úı ishiniń jan jaı tabatyn ortasyna kelgendeı boldy.

Belanmen ekeýi belgili jyranyń kóshege jaqyndap kelgen búgilmesine jetkende Paramonov pen Ábdirahman birtindep jınalǵan on komýnısiń árqaısysyna bir vıntovka men on oqtan úlestirip, ne jamandyq bolsa da qyrqysyp qalýǵa daıyn otyr edi. Selonyń terisin tirileı sypyryp alýǵa kelgen bezergen ámirshiniń pármenin tyńdap, saly sýǵa ketip ne isterin bilmeı nalyp qaıtqan Kıslák jyranyń qojyr-qojyr shańdy jaryna arqasyn tireı túsip:

— Ýh, boıymdy jańa jazdym ǵoı! — dedi.

Oǵan myna otyrǵan kósem serkedeı eki alǵyr adammen ishinen tynyp qorshalap alǵan on shaqty jigerli jandardyń túri men qımyly súıenerlik qaıyspas tirek sıaqtandy; selonyń qamyn jeıtin bir ózi emes, myna otyrǵandar da birge, qazir bári qosylyp Belovqa jaýapty birge beretindeı kórindi. Ol óz oshaǵynyń basynda jaıbaraqat tynyqqandaı sezdi, ıyǵynan basyp-janshyp kelgen aýyr zil ana jaranyń jıeginde, syrtta qalǵandaı boldy.

Úreıli, qysylshań tar kezeńdi artqa tastap, keń saraıdyń tórinde otyrǵandaı arqasy keńigen Kısláktiń tili de jaı qalyptaǵydaı ushtala tústi.

— Bul Belovyń aýmaǵan baıaǵy pan Lýsko, ishinen ár sózin syǵyp zorǵa shyǵarady. Ýh, ań násildes haıýan!

Sen ámir kútip, tizeńdi búgip tómen qarap turasyń, al pan Lýsko baspaldaq ústinde aqshyl murtyn qulaqqa qaraı kóterip shıyrady. Sen tamaǵyńdy kenep, jótkirip qoıasyń ne aıtar eken dep. Ol pan Lýsko, aq kóıleginiń jaǵasyn jóndeıdi... Bul Belov tap sol pan Lýsko. Men esik aldynda turmyn, bosaǵada, ol tisin shuqıdy. Men kútip aıaǵymdy on ret sýytyp, on ret almastyrdym, ol bir kózin qysyp, bir kózin jumyrtqa salǵan taýyqsha, joǵary syǵyraıtady. Ýh, ań násildes haıýan. Aıaǵynda: qansha at bar, qansha jigit bar, qansha fýrgon bar jáne qansha astyq bar, sony eseptep eki saǵatta málimet et dedi. Bul tap sol Lýsko da, biz bir onyń quly sıaqty. Ýh!.. Ózi jalpaq Petrovnanyń úıinde. Qasynda Sorokanyń qara qabanyndaı qorsyldap horýnjıı otyr. Bul sońǵy sabaz jalpaq Petrovnanyń jandyrmasyn artyǵyraq jalap qoısa kerek, — aýsal sıyrdaı aýzy basy silekeılenip ketipti. At pen astyq bul pannyń ejelgi kásibi edi, al jigit pen fýrgonnyń sany oǵan nege kerek boldy? Mıymdy áldeneshe ret aýdarystyrsam da buǵan jaýap tappadym, — dedi Kıslák.

— Sen ne deısiń, Moıseı? — dedi Paramonov qarańǵyda moınyn ilgeri soza túsip.

Paramonovtyń sóıler aldynda, ásirese, bir nársege ózgeshe túıiler kezde, jaǵasy qysyp turǵandaı, moınyn soza túsip, jutqynshaǵyn bir qozǵap qoıatyn ádeti bar edi. Jáne onyń boıyna sińip ketken ekinshi bir ádeti: jasy úlken bolsyn, kishi bolsyn joldastaryn já atymen, já famılıasymen ataıtyn, ol ákesiniń atyn qosyp ómirde eshkimdi «ulyqtap» jatpaıtyn.

Ábdirahman da, basqa joldastardy da qarańǵyda júzin anyqtap kórmese de, qımyly men sóz, aıaq alysynan, moınyn soza túskeninen bir nársege qadala sóıleıtinin de seze qoıdy; onyń sózin bólmeý úshin Kıslákqa da, oǵan da suraq qoımaı ishinen tyndy.

— ...Sen ne dediń, Kıslák? Jigit sanyn ber dep aıtty deısiń be? Demek, bul pan, ataman býrjýılarǵa jigit te kerek bolǵany. Gim, tynysynyń taryla bastaǵany. Qalany bermeý nıetimen bekiniske kiriskeni. Jigit qara jumysqa, topyraq tasýǵa kerek. Fýrgon da soǵan. Topyraqtan aınala qamal jasaýǵa tyrysqany. Moıseı, solaı dedi me? Fýrgon kerek dedi me? Bul jaqsy habar! Surańqyrasyn. Taǵy ne surady? Rossıa jumyskerleriniń aýyr judyryǵy býrjýılardyń tóbesine tóngeni deı ber, Moıseı. Solaı ma, joldas Áıtıev? Aýyr judyryqtyń tónetin ýaǵy jetti. Bul býrjýıler neǵurlym qysyla tússe, tóńiregindegi baǵynyshtylarǵa solǵurlym aýyzdy sala túsedi. Qasqyrdy qýyp ákelip qoraǵa tyqsyrsań — buryshqa tyǵylyp alyp, aıbat shegip, tisin aqsıtady. Oral kazachestvosynyń atamandary tap sol, qoraǵa tyǵylǵan qasqyr bolýǵa qalǵany. Moıseı, sen býrjýılardy ań násildes dep, durys aıtasyń. Seniń sózińniń bári ádil sóz. Dál aıtasyń. Sen bulardyń óńin baıqadyń ba, óńi qashyp ketken joq pa? Jandyrmany kóp jalaǵany da qýanysh kernep ketkendikten emes shyǵar, á?! Joq, bul qasqyrlardy, ań násildilerdi aıdap shyǵý kerek selodan! — dedi Paramonov, bireýdi jep jibererlikteı kijingen únmen.

Onyń daýsy shyǵyńqyrap ketti.

— Petr Petrovıch, aqyryn, aqyryn. Daýsyń qatty shyǵyp barady, — dedi Ábdirahman onyń ıyǵynan tartyp otyrǵyzýǵa tyrysyp.

Biraq, Paramonov daýsyn báseńdetkenmen, otyrmady. Ol jyranyń uzyn boıyna qaraı qolyn sermep qalyp úzilgen sózine kóshti.

— ...Bulaı bolmaýǵa múmkin emes. Dmıtrıevtiń aıtqany keldi: aqtyq demge kelgende aıaǵyn qatty serpedi. Al, aıaǵyn neǵurlym qatty serpise, jaýdyń solǵurlym jan berýge jaqyndaǵany. Óziń oılashy — osy kúnge deıin at pen astyq jınap kelgen kazaktar, endi jigit pen fýrgon jınaýǵa kirisken. Jigittiń nege kerek bolǵany? Maıdanǵa attandyrýǵa ma? Joq, kazak kresándy jaýynger dep eseptemeıdi, ony adam dep sanamaıdy, onyń qolynan jaý jeńý keledi dep túsinbeıdi. Bul topyraq qazýǵa, tyldy bekitýge, qalaǵa keltirmeıtin qamal jasaýǵa. Muny osylaı túsiný kerek, munyń basqasha túsinigi joq. Solaı ma, Áıtıev?!

Ábdirahman oǵan jaýap berip áńgimeni sozbaý úshin, Belanǵa:

— Vaná, esebin bildińder me, qansha soldat eken, nebári? Bir vzvod otrád degenińniń jartysynan kóbi selonyń saıaǵy kórinedi ǵoı. Qyrdan aıdap ákelgen, qarańǵyda atty da adamǵa eseptepsińder. Seniń qolyńdaǵy vıntovka ma, ony qaıdan aldyń? Seniń vıntovkań munda emes pe, — dedi úńilip, Belannyń qolyndaǵy qarýdy kórip.

— Joldas Áıtıev, qatemdi tutasymen moıyndaımyn. Bir vzvod dep men aqymaq attardy adamǵa sanappyn, keshir. Ashý qysyp, anyqtap qaramaı, álgi pále kelinshek... bóget bolyp... bul óz aldyna... ana. Azaǵash jaqta selonyń qyryq eki aty jatyr edi, sony aıdap ákelipti súdinsiz dushpan. İshinde meniń atym da bar eken... Bir sózben aıtqanda mende qazir eki at, eki vıntovka boldy, egerde qapshyqtaǵy dushpan esin jıyp, atyn jetektep ketpese, — dep Belan atyn qýyp aýlasyna kelgen soldatty uryp jyǵyp qapshyqqa salyp ketkenin sybyrlaı bastady.

Jyrada otyrǵandar Belandy qorshalaı tústi de, al jasynan birge ósken ańqaýlaý, aqkóńil Soroka onyń súırep kelgen olja vıntovkasyn qolymen qozǵap, qundaǵyn sıpap-sıpap, onyń bir ǵajaıyp ózgesheligin izdengendeı jetesin, qaraýylyn, shappasyn baıqap, shanyshqysyn túrtti. Sóıtti de basqalardyń qarýynan eshbir ózgerisi joq, bul myltyqtyń da tap sondaı ekendigine kózi jetkensin:

— Naǵyz úsh qyrly vıntovka, — dedi.

— Endi qandaı dep oılap ediń? — dedi Naýmenko.

— Joq-aý deımin. Sonda da, — dep tamsanady Soroka.

— Jigitter, ony qoıyńdar. Vıntovkanyń aty — vıntovka, báribir úsh qyrly. Al, Vaná, sonda endi, seniń qapshyqtaǵyńdy qospaǵanda neshe adam? Sanaǵan joqsyń ba, — dep surady Ábdirahman, oıynda bir kenet kelgen aıla-amaldyń shet-jaǵasyn kóz aldyna keltirgendeı qarańǵyda tómen qaraı túıilip otyryp.

— Joldas Áıtıev, esepten atty shyǵaryp tastasaq alpysqa qyryq ekisi jetpeıdi. At sany kámil qyryq eki, oǵan shúbálanbaý kerek. Bular dalada at qaldyrmaǵan bolýy kerek.

— Sonda, anyq, dál sany on segiz adam ba?

— Joq, qapshyqtaǵymen qosa eseptegende on segiz.

— Sonda endi áli on jeti qapshyq kerek boldy ǵoı, — dep Dovjenko myrs ete qaldy da, qatty kúlip jibermeıin dep tamaǵyn keneı berdi.

— Al, endi bylaı, hlopsy, — dedi Paramonov, taǵy da moınyn ilgeri soza túsip: — Vaná, seniń soldattyń aıýandyq qylyǵyna qyzyp ketkeniń zańdy. Shalǵa, áıelge qamshy soqqan aıýandy uryp jyqqanyń jón. Seni bul úshin aıyptamaımyn. Maqtaımyn. Úıtkeni tap jaýyna, býrjýılarǵa qataldyqtan basqa raqym bolmasyn. Biraq seniń óz betińmen jalǵyzdan jalǵyz iske kirisýiń qate. Aqyldaspaı is isteýiń ántektik. Sen bireýin uryp jyǵarsyń, Vaná, ekeýine de áliń keler. Al, úshinshisi seniń basyńa kazak qylyshyn bir-aq soǵar. Sonan keıin ne bolmaqshy? Joq, Vaná. Sen jalǵyz is isteýshi bolma! Sen alǵyrsyń, qaırattysyń. Onyń ústine sen eńbekshiniń jaýyna qaıtpaı qarsy barasyń. Býrjýılarǵa qarsy barasyń, seniń taptyń sana-sezimiń kúshti... Búl qasıetińdi maqtaımyn. Al sen osy alǵyrlyǵyńmen býrjýıǵa ósh qaharly kúshińdi myna joldastaryńmen birge qazir Belov otrádine qarsy jumsa. Qalaıda bulardyń qarýyn tartyp alyp, attarymyzdy keri qaıtaryp, ózderin endi qaıtyp bul jerge aıaǵyn baspaıtyn etý kerek. Bul — bárimizdiń boryshymyz, joldas Áıtıev, aıla-ádisińdi aıtshy, neden bastaý kerek.

— Petr Petrovıch, men tutasymen moıyndaımyn. Sizdiń aıtqanyńyzǵa men tolaıym qosylamyn. Shydamaǵanym ras. Aqyldasyp jatýǵa ýaqyt joq boldy jáne ózim jalǵyz boldym... Endigide este bolsyn, men tutasymen moıyndaımyn. Al, qazir maǵan Sorokany qosyńyz, Belovty alyp kelemin, jelkesinen basyp otyryp, baılap alyp kelemin. Ony qalaı ustaıtynymdy oılap ta qoıdym. Petr Petrovıch, jarty saǵat ishinde, Belov aldyńyzda turmasa meni Ivan dep atamańyz...

Demin ishinen alyp tyńdap, báriniń sózin iri qurandaı kórgen, birin-biri jaýǵa bermes qalqandaı sanaǵan bir ýys jandardyń sol bir qıyn-qystaý kezeńde, sonaý alystaǵy Bogdanovkada, jyra ishinde otyryp keńesken túngi májilisi úlken bir armıanyń shtab máslıhatyndaı boldy.

— Al, hlopsy, biz Petr Petrovıch ekeýmiz keńesip mynadaı pikirge tireldik: Belovqa bir túıir dán, bir qotyr mástek bermeýge dep maqul taptyq. Bul pikir kóptiń oıynan shyǵady dep oılaımyz, tóńkeris kemesine birge mingen joldastar. Bir túıir dán, bir mástek bermeý az! Jaýdy ekinshi aınalyp osy mańǵa soqpaıtyn, bul aımaqtan, qaqpandy sezgen qasqyrdaı, aınalyp ótetin etý shart! Aıaǵyn dushpan bir basyp, bir qaraıtyn bolsyn. Durys pa?! Árıne durys! Ol úshin ne isteý kerek? Petr Petrovıch aıtqandaı, býrjýılardyń tisin qaǵyp alý kerek. Tisin qaǵyp alý degen: myna Belov otrádiniń qarý-jaraǵyn tartyp alyp, eńbekshi múlki seniń ákeń bergen enshiń emes, aýlaq júr! — deý kerek. Bul kelgen on jeti — on segiz qarýly otrád selonyń aıdap kelgen attaryn qamaǵan shetki qoranyń tóńireginde kórinedi, — qasyndaǵy eki úıde qonyp jatqan sıaqty. Sol eki úıdi qazir bárimiz baryp qorshap alyp, qol kótergenin tiri qaldyryp, qarsylasqanyn joıýymyz kerek. Jańaǵy Moıseı Antonovıchtiń áńgimesinen keıin maǵan mynadaı oı kelip tur, joldastar, Kıslákti esep-qısap jumysyna shyǵarypty ǵoı ofıser, sol Kıslákti betke ustap ekiden-úshten bárimiz sol at qoralaǵan aýlaǵa jetip alaıyq. Tún qarańǵy, jer tanys, selo ózimizdiki. Al, jetip alǵannan keıin arǵy jaǵyn taǵy aqkyldasyp kóreıik. Durys pa osy joba?..

— Joldas Áıtıev, durys. Men buǵan túgel qosylamyn. Al, sodan keıin meniń aıtatynym: eń aldymen Moıseı Kıslákti ertip Soroka ekeýmiz keteıik. Kúzetshi kezdesse — bizdi tanıdy, toqtatpaıdy. Belov ofıserge kirip: «On eki jigit, qyryq eki at daıyn ettik, káne pıstoletińdi ústeldiń ústine sal, salmasań basyń ústel ústine túsip qalady» deıim, — dedi Belan.

Ábdirahman ony qostaı tústi.

— Durys-aq. Sen oǵan, Baná, at-kólikti málim etkennen keıin eki qolyn artyna tas qylyp baılap, oǵan kónbese jelkesinen nuqyp qoıyp, isin bitiresiń. Onan arǵy jaǵy ońaılanady; ol úıge senderdiń ókshelerińdi alyp biz de jeteıik, Petr Petrovıch ekeýmiz. Sonan soń «ofıser Belov bir-ekeýiń kelsin dep shaqyryp jatyr» dep Kıslákti jibereıik. Túsinikti me? Moıseı Antonovıch birge erip kelgenin bireý bolsa, bireýin, ekeýi bolsa ekeýin, senekten beri asyrmaıyq. Qalaı asyrmaý kerek — ony ózińiz bilesiz. Soroka men Ivandy senekke qoısaq, ruqsatsyz úıge kirgizbeıdi. Osy ádis durys ádis. Jáne bul jaýdyń óz ádisi. Biz Chervákov ekeýmiz mart aıynyń 27 kúni Oraldyń telegrafyn basyp almaqshy bop eki soldatymyzben túngi saǵat on ekide jetip kelgenimizde, aqtardyń adamdary qarańǵy senekte bizge bas saldy. Aldymen Chervákovty olar uryp jyqty da, maǵan degen shoqpary qarańǵyda aýytqyp kelip myna ıyǵymnan tıgen-di. Jan-dármen kún, áıteýir, keri sheginip, ózimizdiń esik aldyndaǵy eki soldatymyz ara túsip, men syrtqa shyǵyp úlgirgenmin. Mine, tap osy ádisti búgin buıyrsa, sol dushpannyń ózine qoldanǵanymyz jón, — dedi ol.

— Qalaı deısińder, durys joba emes pe? Joldastar! Eger de ekiden-úshten shaqyryp alyp kapıtannyń ústine kirgizip ustap ala bersek!.. Jaqsy, bul aldaǵy jáıt. Muny tap ýaqytynda kórermiz. Maqul ma? Maqul. Olaı bolsa endi iske kiriseıik. Daıynsyńdar ǵoı! Toqta-toqta, bir sekýnd. Bul iske Kıslákti qospaıyq. Ol úıinde otyryp «at pen fýrgonnyń esebin ala bersin». Túsinikti me? Munyń mánisi bar. Ol starosta esebinde, ortaq adam esebinde aralaspaı turǵany jón. Erteń ol basqa jumysqa kerek. Joldas Kıslák, bul durys pa? Biz joqta senen kelip surasa, sen eki jaqqa birdeı bolyp qala berersiń, a?!

Paramonovtyń bul pikirin bári de qostaı tústi.

— Óte tabylǵan aqyl. Qazir bizdi birden-ekiden ertip kapıtannyń páterine jetkizsin. Arǵy jaǵyn ózimiz birdeme etermiz, — desti.

Ózi az sóıleıtin jáne araq iship esirýge onsha áýes emes kapıtan Belov horýnjııdiń, toıda otyrǵandaı, beti barjıǵan túrin de, sózqumar ezbeligin de unatpady. Basynda ózi «bir stakan samogon ishersiń» dep shaqyryp qaldy da, al qazir onan qutylǵansha asyqty. «Myna parasatsyz maskúnem neme istiń jaıyna bir mı júgirtip oılaı ma eken, sirá?! Ar, abyroı, qyzmet baby muny eshbir tolǵandyrmaıtyn-aq shyǵar. Boıdaǵy bar kúsh-qýatyn araqqa jeńdirgen áljýaz shirkin!» dep oılady ol, Kıslák shyǵyp ketkennen keıin horýnjııdiń betine qarap otyryp, oǵan: «Bar, adamdaryńdy baqyla. Bul derevnáǵa quda túse kelgen joqsyń ǵoı» dep aıtpaqshy boldy da, biraq óziniń tymyrsyq minezimen úndeı qoımady, ásirese úı ıesi áıeldiń kózinshe oǵan ákimshilik kórsetip buıyrýdy oryndy kórmedi.

Petrovna qonaǵyna arnap qoıǵan syıly jandyrmasynyń bári horýnjııdiń qulqynyna quıylyp ketkenin jaratpaı qalyp «myna jaý jeńbes ońbaǵan kári nemege ysyrǵansha ózi ishse netti, eń kúshti, eń taza aqqany edi» dep qynjyldy ishinen. Ol ústel ústin jınaı:

— Semen Stepanovıch, siz horýnjııdi syılap, ózińiz ishpedińiz ǵoı. Eń taza birinshi aqqanyn sizge dep arnap edim. Azyraq qalǵany bar, birer stakan ishseńiz jaqsy uıyqtap, jaqsy tynyǵarsyz, — dedi.

— Joq, Petrovna, rahmet. Maǵan sol jarty stakany da jetkilikti. Al, horýnjııge artyq ishýge bolmaıdy. Ásker jumysyndaǵy adam. Qazir shyǵyp kúzetshilerdi tekseredi. Basqa baqylaıtyn isi de tolyp jatyr. Rahmet, — dep aldyndaǵy ydystardy ysyryp, jınaı berińiz degen ıshara bildirdi.

— Joq, joq, men de... Rahmet, hozáıka, — dedi horýnjıı turyp jatyp.

Biraq ol ishinen kapıtannyń bul aldyn oraǵan tujyrymdy sheshýin qoldaı qoımady bilem, Petrovnaǵa da, kapıtanǵa da qosh aıtyspastan tamaǵyn kenep, jótele túsip, áldenege asyqqan adamsha ábigerlenip, úıden shyǵyp ketti.

«Ózdiginen bilip is ister nıeti joq. Eskertpeseń tań atqansha samogondy soraptap otyra beretin. Bir jaqsy jeri bul jerde ázirge bólshevıkterdiń jasyryn áreketi joq. Eger de kresándar býnt kótere qalsa myna sıaqty jaýyngerlermen sý túbine kete berersiń. Ashynǵan kresándar kóp, bul jerdegi kresándar jerli de, baı da. Bular áli soǵys salmaǵyn kóterer»... dep ol ishinen horýnjııǵa qatty narazy boldy da, oıynyń aıaǵy sharýalarǵa tirelip, biraq tereńge barmady, ol oı salasyn keńirek qamtyp kresándardyń ne úshin ashynatynyn taldap jatpady. Múmkin derevná ómiri oǵan myna Petrovnanyń dastarhanyndaı pırokqa toly, samogony sarqylmaǵan toq turmysyndaı kóringen de shyǵar...

Horýnjıı shyǵyp ketkennen keıin Petrovna on mınýtteı qonaǵyn úıde jalǵyz qaldyryp ketti de, qaıta aınalyp kelip:

— Semen Stepanovıch, keshirińiz. Jalǵyz bolǵansyn bárin ózim isteýge týra keledi. Qonaqtyń qasynda otyrýǵa da mursha joq. Qamyr basysyp, pisirisip-túsirisýge Marýskeni shaqyryp edim, basym aýyrdy, ertemen baryp járdemdeseıin dedi. Basynyń saqınasy bar bısharanyń. Jaqynda paıda boldy, jap-jas basynan jesir qalǵan ońaı ma, ómir súrip te úlgirgen joq bıshara qyz. Qaıdan úlgirsin, neke toıy umytylmaı-aq eri soǵysqa ketip qaıtpaı qoıdy. Ári jumysqa yntaly, ári qaıratty, ómiri sharshaýdy bilmeıdi, kúlip, shaýyp júrgen bir kóbelek. Pishennen jurt boldyryp qaıtsa, Marýsá óleń aıtpaı derevnáǵa bir kipgen emes... Semen Stepanovıch, uıyqtaısyz ba? Qazir, krovat jóndep, ózińiz kóktemde jatyp ketken tósegińizdi salyp bereıin. Taza tósek-oryn, belesy jýylǵan, jırenbessiz, — dep áıel onyń asty-ústine túse qaldy.

Kóktemde ne bári bir qonyp ketse de syrlas adamdaı tanys bolyp qalǵan bul «jón biletin, tósegi taza, tamaǵy dámdi» kempirdiń úıine burylǵanda Belov sol jap-jas kúlip, shaýyp júrgen kelinshekpen kezdesermin dep úmittenip edi. Ótken kezdegiden sáti túspeı taǵy da basy aýyryp qalǵany onyń kóńilin sýytyp tastady. Atap aıtpasa da kempirdiń ony shaqyra ketkenin ol ishteı jaqsy sezgen-di. Malmaǵa salǵan terideı byljyrap samogonge ezilip ketken horýnjııdi jóneltkeni de sol ońasha qalýdyń qamy edi. «Kempirdiń nıeti túzý. Meniń keshti kóńildi áńgimemen ótkizýimdi qalaıdy. Nıeti aıtpaı-aq kórinip tur. Al, ana áıeldiń basy aýyra qalatyn ne ádeti eken. Túsiniksiz. Álde qoryna ma, álde basqa sebebi bar ma... jaraıdy, meıli...» Ol ornynan turyp sál ýaqyt oılanyp qaldy da, tereze aldyna bardy. Petrovnanyń sózine de, áıel týraly óziniń shala úmitti oılaryna da asa mán bermegen boldy. Biraq qanshama syr bermeıin dese de ishteı qobaljý ony eriksiz tolqyta tústi. Kempirdiń jatý, demalý jónindegi raıly sózine de jaýap qatpastan syrtqa shyǵyp ketti.

Aı joq, tún qarańǵy. Qarańǵylyq áldeqaıda qalyńdap ketken sıaqty. Úıden shyqqan adamǵa bir qadam jerdegi nárseni baıqap bolarlyq emes. Kapıtan Belov úıden shyqqan kúıi beınesi kózge áreń iligerlik ózi alasa, ózi sırek qaptaldy tar qaqpany shamamen kelip ashty da, aýlasyna aıdap kelgen attardy qamaǵan shetki úıge qaraı júrdi. İshinen jaratpaıtyn, biraq amalsyz er qara etip alyp shyqqan horýnjııǵa senbeı, ol túngi kúzetti óz kózimen kórip tekserip ótpek boldy. Eki úıdiń deńinen ótpeı-aq oǵan attyń dúbiri estildi de, turyp tyńdap ábden anyqtap qaraǵansha bolmaı jaqynnan shyqqan attylar kóshemen qarama-qarsy kelip qaldy. Bul «kúzetshimisińder?» dep surap úlgirgenshe:

— Bul kim, toqta! — desti attylar.

— Kýrkınbysyń? — dedi ol ótkir jas kazakty daýysynan tanyp.

Kazak ony tanı ketti.

— Artyń mártebeli kapıtan myrza, tap ózi, Kýrkınmin jáne...

— Kúzette júrsińder me?

Nachalnıginiń baıaý, kúńgirt daýsyna qýanyp ketkendeı birinshi daýys ilese jaýap qatty:

— Tap ózi, artyq mártebeli kapıtan myrza, túngi kúzette júrmiz, beısýit júris te, mezgilsiz ýaqytta qımyldaǵan qybyr da bilinbeıdi.

— Jaqsy. Árbir jarty saǵat ótken saıyn jaıdy málim etip turyńdar. Meniń qaıda ekenimdi bilesińder ǵoı.

— Hup, artyq mártebeli kapıtan myrza, árbir jarty saǵat ótken saıyn kelip hal-jaıdy málim etip turýǵa. Páterińiz shetten sanaǵanda besinshi úı.

— Ruqsat, saq bolyńdar.

— Hup! Artyq mártebeli...

Sońǵy sózin ábden aıaqtamastan soldattar attaryn tebine túsip júrip te ketti. Olardyń tizgindi burynǵydan góri qytyńqyrap ustap, attaryn sydyrta aıańdatqany ózara sybyryn toqtatyp tyńdaı qalǵan Belan men Sorokaǵa, jáne olardyń qasyndaǵy Marıaǵa, ap-anyq estildi. Bular kapıtan jatqan úıge taıaý kelip endi kirýge bet alǵan kezde kútpegen jerden Belov syrtqa shyǵa keldi de, toqtamastan qaqpany tez ashyp ári aınalyp ketken edi.

«Sezip qalmaǵaı edi» dep oılady basta bul úsheýi, otyrǵan kúıi otrádi jatqan úılerge týra júrgen Belovtyń qarańdaǵan beınesinen kezin almaı. Biraq ol qarsy shyqqan kúzetshilermen tildesti de, aınalmastan izinshe keri qaıtty.

Onyń keri páterine kele jatqanyna ábden kózi jetken Belan Sorokany qolynan jetekteı, eńkeıgen kúıi úsh-tórt qadamdaı jerdi bir-aq adymdap kelip Petrovnanyń aýlasyna kirdi. Ol kapıtannan buryn tez úıge kirip aldy.

— Ivan, saǵan ne boldy? Soroka! Ne kerek?!.. — dedi, sýyt kirgen ekeýiniń túsinen shoshyp ketken áıel.

— Óshir únińdi. Áıtpese... jumys bar! — dedi Belan oǵan kúrildegen daýyspen. Sóıtti de buryshqa súıeýli turǵan qylyshty, oryndyq ústinde qalǵan Belovtyń naganyn jalma-jan Sorokaǵa ustata berdi. Ózi eki kózin Petrovnadan almastan bir aıaǵyn pesh jaqtaǵy sákige salyp qyzben áńgimelesetin adamdaı tizesine shyntaǵyn súıep turyp qaldy.

Adamnyń erkin keıde ózinen bıliksiz kóldeneń kúsh bılep ketedi. Qımyly jaı, sózge sarań, biraq isin oılap isteıtin óte saq ofıser bul joly kidirmesten, oılanbastan úıge asa shapshań kirip keldi. Ol oń jaq bosaǵaǵa jaqyn turǵan iri deneli Sorokaǵa da, sákige aıaǵyn salyp, tizesine súıengen, túsi sýyq, uzyn boıly qara ýkraınǵa da nazaryn aýdarmastan ústelge taıaý, ózi otyrǵan oryndyqqa qaraı baryp, komandymen qozǵalǵan adamdaı aıaǵynyń úshimen aınalyp keri buryldy. Bir mınýtteı ýaqyt únsiz ótti.

— Sender kimsińder? Ne kerek? — dedi Belov jaı salmaqty únmen.

— Sen óziń kimsiń? Tún ishinde tynysh jatqan derevnáǵa otrádpen kelip ne jumysyń bar? — dedi Belan, sol tizesine shyntaǵyn súıegen kúıi moınyn buryp.

Onyń úninde de, júzinde de sýyq yzǵar tútep ketkendeı boldy. Sál oılanyp, ofıser:

— Men Voısko úkimetiniń buıryǵymen selolyq jerdegi sharýalardyń basy artyq at-kóligin frontqa shyǵarýǵa májbúr bolyp keldim. Qazir soǵys kezeńi bolǵandyqtan soǵys tártibi qoldanylyp jatyr, otrád sol úshin. Al, hlopes, sen tártipsizdik jasama. Úkimettiń aty úkimet, onyń ámirine qaraýyndaǵy jandar baǵynýǵa tıis. Ana jerdegi qarýdy ornyna qoıýlaryńdy suraımyn, — dedi.

Belan aıaǵyn sákiden túsirip, basyn kóterip aldy. Onyń uzyn boıy derevnányń orta qoldy úıiniń tóbesine mol jetip tirelgendeı kórindi.

— Men Oraldyń gýbernıalyq atqarý komıtetiniń atynan...

Belan múdirip qaldy... esikten Paramonov pen Ábdirahman jáne olardyń ókshesin ala Dovjenko kirip keldi.

— Aıta ber, aıta ber, — dedi Paramonov Belanǵa qarap.

— ...Men Oraldyń gýbernıalyq atqarý komıtetiniń ıakı sovet ókimetiniń atynan zańsyz túrde at pen azyq óndirip, derevná tonap júrgen seni ustaýǵa keldim. Qarýyń bolsa janyńda ústeldiń ústine sal! — dedi ol.

— Joq, joq, qolyńdy kóter! Ivan, sen óziń tint qaltasyn, — dep Paramonov jalma-jan kirise ketti de, Belanǵa Belovtyń qaltasyn qaratty. Sóıtti de ol, Sorokaǵa ıek qaqty.

— Ondaı ókimet joq... bul bassyzdyq... býnt... — dedi Belov qolyn artyna qaıyryp jiberip jatqan Sorokaǵa.

— Kak net! Qalaı joq! Mine, sharýa men jumysker úkimeti: predsedatel — Paramonov. Komısar — Áıtıev, chlen — Dovjenko Mıhaıl Matveevıch, krasnyı komandır — Ivan Belan... — dedi Soroka oǵan turǵandardy jaǵalaı kórsetip, shyndyǵyn dáleldegen adamsha.

Belov únsiz qaldy. Ol Paramonovqa kózin toqtatqan joq, túrin ábden anyqtap alaıyn degen adamsha, qolǵa túspeı júrgen kádimgi «komısar Áıtıev» deıtin qara qazaqqa qadala qarap qaldy.

Al Paramonov esik jaqqa burylyp, úıge kirmeı senekte turǵan Marıaǵa:

— Bir soldatyn ertip horýnjıı kelsin, Belov shaqyryp jatyr de, tez kelsin! — dedi.

7

Saratan túniniń bir kúrmeýge shaq keletin tusaýdaı-aq kezi edi. Belov otrádynyń birin-birine qospaı ap-sap etkenshe qara kók aspan men qońyr jerdiń shyǵys bettegi túıisken jıegi sarǵysh tartyp, qulan ıektenip qalypty.

Bul túni kózin ilmegen tek qana Paramonov pen Ábdirahman bastaǵan bir top adam emes-ti. Bútin derevná bolyp dúrligip sol túni besiktegi jas baladan ózgeniń basy jastyqqa tımeı shyqqan. Basynda jurt seskenip, qarýly jandardyń kózine túspeı úıdi-úıine buqqanmen, jeme-jemge kelgende sharýalar dúrlige bas salyp, at kúzetindegi eki soldatty kóptep ózderi baılap alǵan-dy.

Sol túni boıy tize búkpegen jurt «qandaı eken, aty shýly ofıserdi jaryqta bir kórip alaıyqshy» degendeı tutqyndardy qamaǵan úıdiń tóńiregine tań ata ózinen ózi jınalyp qaldy. Biraq ol úıde ofıser joq edi; Belov pen horýnjııdi soldattarynan bólektep Paramonov basqa jerge qamatqan bolatyn.

— Terentıı, qalaı jýas pa, mynalaryń? Otyr ma, — dep surady Sorokadan bir qart, tutqyn soldattardy qamaǵan sholandy ıegimen kórsetip.

— Dıdko, sen qyzyqsyń. Jýas bolmaǵanda baılaýly soldattar qaıda barady? Álde sen baılaǵan adamdy kórmediń be? Vanámen ekeýmiz frontta freıtordy da baılap alǵanbyz, buzaýdan da jýas. Qapshyqqa salyp súırep ákelgenbiz, — dedi Soroka qartqa eshnárse bilmeısiń degendeı kinálaǵan únmen.

— İmm. Kóp pe?

— Qalaı, kóp pe?

— Sanyn suraımyn.

— Saıtannyń sanyndaı, — dep Soroka on saýsaǵyn kórsetip bir búktep jáne úsheýin qosty.

— İmm. Birqatar adam eken. Ataman men ofıseri de bar shyǵar? — dedi taǵy da qart, ejiktep bárin bilip alýǵa tyrysyp.

— Dıdko naq sábı sıaqty, — dedi Soroka qarttyń suraǵyna qaıran qalǵan pishinmen. — Ofısersiz soldat bolmaıdy, al otrád bolǵannan keıin atamansyz bolmaıdy. Ofıser Belov jáne horýnjıı Ivannyń sholanynda. Taǵy da bir soldat bar qasynda.

— İmm, sany onyń ústinde jáne alty de.

— Taǵy da ekeýi qashyp ketti, dıdko.

— İmm. Qalǵandary qaıda barady? Tutqyn ustaıtyn jer de joq qoı.

— Dıdko, muny men bilmeımin. Bul predsedateldiń mıǵa júgirtetin jumysy.

Qaqpa aldyndaǵy bulardyń soldat pen ofıser jónindegi áńgimesin Paramonovtar bólip jiberdi.

— Selo azamattary, eńbekshi sharýalar! Revolúsıalyq komıtet qarýly otrád jasaqtap býrjýılardyń zorlyǵyna qarsy kúreske shyǵýdy maqul tapty. Búgin túnde myna ózderiń bilgen-kórgen atyshýly Belov ofıserdi otrádymen qosyp bizdiń jaýynger drýjınamyz ustap, tutqynǵa aldy. Munan bylaı qoldaǵy bar qarý, bar kúsh pen aq kazak atamandarynyń birde-bir soldatyn derevná mańyna jolatpaýǵa bel baıladyq. Jalǵyz bizdiń Bogdanovka emes, ana Alekseevka, Dolınka, Pokatılovka, Fedorovka selolary da qarý ustap qarsy shyqpaqshy. Onda da jaýynger drýjınalar bar. Ana Samar men Saratovtan kele jatqan Qyzyl Armıa Oral ólkesin bosatqansha qaırat etemiz degen sanaly sharýalar myna bizdiń drýjınamyzǵa jazyla berýleriń kerek. Sharýanyń jeri men nanyn, úıi men múlkin ózi qorǵamasa, basqa eshkim kúzetip turmaıdy. Men senderdi qyraǵy bolýǵa, ishtegi, tystaǵy jaýǵa qarsy turýǵa, Sovet ókimetine, onyń gýbernıalyq atqarý komıtetine járdem etýge shaqyramyn, joldastar! Jumysshy men sharýanyń bostandyq alý úshin birikken odaǵy jasasyn! — dedi Paramonov, erkegi men áıeli, úlkeni men kishisi aralas toptalyp qalǵan bir qaýym adamnyń aldyna shyǵa kelip.

Ol jınalys ashyp jatpady. Jurt tegis bilip, ózderi de aralasqan túngi oqıǵany túıindep, qysqasha ǵana málim etti.

Selo ústinde bul sekildi buryn-sońdy bolyp kórmegen oqıǵany árkim ózinshe uǵyp, ózinshe baǵalap, ózara kúbirlesip, sóılesip otyrǵan túrli minezdi jandar Paramonov sózine qulaǵyn tige qalǵanmen, elegizip ún qosa qoımady. Birqatary tipti bul sózdi túsinbeı qalǵan tárizdendi. Sorokamen sóılesken qart:

— İmm. Ol drýjına degen ne nárse, — dep surady.

Paramonov jaýap bergenshe bolmaı, toptyń ishinen bireýi:

— Drýjına degen soǵysqa bel baılap, qolyna qarý alyp shyqqan adamdar. Mysaly, ded Elıseı, sen qolyńa myltyq ustap kazak Boıskosyna qarsy shyqsań drýjınnık bolasyń. Jazylasyń ba? — dedi kekesin únmen.

— İmm. Drýjına áskermen soǵysa ma...

Paramonov qartqa jaýap bergen adamnyń kekesinin ańǵarsa da, baısaldy túrde tolyq túsinik berýge tyrysty.

— Drýjına degen eldiń, halyqtyń basyna aýyr kún týǵan kezde jurttyń, Otannyń qamy úshin jaýǵa qarsy shyǵatyn qolqanat kúsh. Iakı qanaýshy býrjýazıamen kúresetin myna eńbekshi sharýalardyń óz arasynan shyqqan otrády drýjına dep atalady. Buǵan qaıratty, jigerli, sanaly azamattar jazylady. Qolyńyzdan jaýlasý kelmese de, myna siz de drýjınaǵa tilektes, kómektes bola alasyz. Túsinikti me, qart? — dedi ol.

Jurt basyn ızesti. Keıbireýler maquldaǵan ashyq pikir bildirip:

— Árıne, myna ofıser sıaqty at-kólik, astyq alǵandarǵa tıym salǵan aqyl boldy.

— Atsyz sypyrylyp qalatyn edik, bulardy tutqyndamaǵanda, — desti.

— Demek, bizdiń drýjınanyń jumysshy men sharýanyń taptyq múddesin qorǵaǵan erligi maqtanysh is qoı, joldastar. Solaı ma? — dedi Paramonov kópshilikke qarap. Qartqa ilki jaýap bergen adam:

— Selolastar, istiń túbine kóz salý kerek. Qyzý ústinde kelissiz jumys jasaldy. Sońy aýyr soǵyp júrmesin, oılanyńdar. Mıǵa salyńdar! — dedi.

— İmm, — dedi qart.

Biraq ol da, basqalary da sóılegen adamdy jaqtap bas ızese qalmady. Kóbi Paramonovtyń qasynda turǵan Dovjenkoǵa qarady. Óıtkeni Dovjenkomen bul adamnyń áldeneshe ret shodta pikir talasy bolyp, talaı-talaı qyzý sózge barysqanyn bul turǵandar jaqsy biletin. Munyń Dovjenkoǵa qarsy ekenin de kópten beri selolyqtar ishteı sezip, biraq Dovjenkony ashyqtan ashyq jaqtaýǵa seskenip júrgen-di. Kópten beri jasyryn jumyspen seloda turmaı, atamandar qýǵynynan taıqaqtap júrgen Dovjenko búgin ashyq kúreske shyqqanyn kórgen jurt oǵan «sen ne aıtasyń? degendeı kózin tigip edi. Dovjenko jurttyń bul nıetin jaqsy túsindi. Ol jaımen salmaqty túrde:

— Savenko, sen oıyńdy túptegen joqsyń ǵoı. «Sońy aýyr soǵyp júrmesin» dep jurtty saqtandyrǵanyńdy ashyq aıtsaıshy. Bir seloda turǵannan keıin selolyqtar ábden túsinsin, — dedi.

— Meniń oıym — jurttyń báriniń basynda turǵan oı, — dedi Savenko ile-shala sóılep. Biz momyn sharýamyz. Biz kazak ta emespiz, ana sahara halqy kırgız da emespiz. Biz Reseıden kóship kelgen kresándar. Bizdiń jolymyz bir basqa, árkimniń óz tilegi bar. Bizdiń tilegimiz soǵys emes, soǵysqandardy jaqtaý da emes. Biz eshkimge tımeımiz. Al, eger biz eshkimge tımesek — basqanyń da bizde jumysy joq bolady. Solaı ma, ded Elıseı? Oılaný kerek. Kazak Voıskosyna qarsy shyǵyp, biz abyroı ala almaımyz. Mıly jigitter osyny mıǵa salyp árli-berli qozǵaýǵa mindetti, — dep ol tamaǵyn kenep alyp, Kıslákqa qarady. — Kıslák, sen selonyń basshysy bolyp tursyń. Sen seloǵa jaýaptysyń. Solaı bolsa sen oılanýyń kerek. Kazak Voıskosy búgin keshke Bogdanovkaǵa qylyshy jarqyldaǵan eki júzdik demeı-aq qoıaıyn, bir júzdik jiberse biz ne isteımiz? Sen ne isteısiń? Kazaktyń qylyshty qalaı silteıtinin bilesiń be? Iyǵynyń ústinde eshkimniń jumyr basy qalmaıtynyn sen oılaısyń ba? Aldymen seniń basyń ushady. Onan keıin qalǵanymyzdyń basymyz ana Tereńsaıdyń túbinen jaıly oryn tabady. Mine meniń oıym osy. Myna jurttyń báriniń oıy osy, — dedi ol Kıslákqa qadala túsip.

Kıslák úndemedi. Elıseı qart kúrsinip tómen qarady. Dovjenko typyrshı tústi. Ol Paramonov pen Ábdirahmanǵa, sonan keıin áregirekte turǵan Belanǵa moınyn sozyp qalǵandaı boldy.

— Joq, Savenko, sen durys sóılep turǵan joqsyń, — dedi Dovjenko. — Sen teris sóıleısiń. Teris sóıleıtinińdi myna jurttyń bári biledi. Sen bosqa úreı týǵyzasyń. Seniń oıyńsha aq kazaktar at surasa — aıdap ákelip attarymyzdy berýimiz kerek pe? At bergennen keıin jumys bite me? Joq. Astyq ta berý kerek. At ta, astyq ta Voısko úkimetine az. Oǵan taǵy jigit kerek. Fýrgon kerek. Kıslák, aıtshy, qansha jigit surady túnde Belov? — dedi ol Kıslákqa burylyp.

— Qyzmetke jaraıtyn adamnyń báriniń tizimin surady, — dedi Kıslák.

— ...Mine, seniń oıyńsha men de, sen de. Kıslák ta, ana Belan da, ded Elıseıden basqamyz bárimiz tegisinen kazaktardyń oryn qazýǵa baramyz ba? Jigitti nege surap jatqanyn bilesiń be? Olardyń arǵy jaǵynan Chapaı kele jatyr, Samardan 4-armıa kele jatyr. Kazaktar qaıda tyǵylýǵa bilmeı, hoholdardy topyraq tasytyp, qalanyń aınalasyna transheıa qazýǵa jınap jatyr. Seniń pikirińshe atty kazaktardyń qaharynan qorqyp, biz óz kórimizdi ózimiz qazýǵa barmaqshymyz ba? Joq, Savenko, seniń teris aıtyp turǵanyń aıdan anyq. Sen qorqaqtyqqa aıdaısyń. Kúresker halyqtyń jigerin jasytasyń. Munyń jaramaıdy, — dedi Dovjenko salmaqpen.

Savenko daýsyn údete tústi.

— Dovjenko, seni kóktemde qaýym bolyp predsedatel saılady. Qarsy bolǵanymyz joq. Tizgindi qolyńa berdik. Myqty bolsań sen sol qaýym bergen tizgindi nege ustap tura almadyń? Kazak úkimetinen sen nege tyǵyldyń? Sen óziń baspanalap basqa jerde qashyp júrip. Kıslákty nege betke ustaısyń? Álde seniń janyń basqanyń janynan qymbat pa? Basqalardy alǵa qaraı ıterip, kazak qylyshynyń astyna qaraı ıtermelep óziń aman qalmaq bolasyń, á? Seniń tóri kórinip turǵan haılań Kıslákqa da, maǵan da, basqaǵa da kerek emes. Munan sen eshteńe shyǵara almaısyń. Sen selony órtke, selolyqtardy oqqa usynasyń, — dedi aıqaılap.

Bir-eki adam kúbirlep Savenkonyń sózin qostady.

— Kúshtimen tirespe degen. Derevnáǵa kazak júzdigi kelse torǵaıdy umashtaǵan qyrǵıdaı, júnimizdi jular.

— Qudaı basqa bermesin.

— Kazak kelse sen shal, sen bala dep turmas, jappaı qyrqý bastalar, — desti.

— Selolyqtar! Kúrestiń ádisi bar. Kóktem men kázirgi jaǵdaı bir emes. Kóktemde atamandar kúsh aldy. Al kázir halyq armıasy kúsh aldy. Qanaýshy alpaýyt, pomeshıkterge kóktemde on adam qarsy shyqsa, kázir júz adam qarsy shyǵady. Jurttyń sanasy ósti. Kóp qarsy tursa — kazak atamandary men alpaýyttar eshnárse isteı almaıdy. Olar az, biz kóppiz, — dedi Dovjenko.

— Munyń bári jel sóz, qyzyl sóz, — dedi Savenko.

— Meniń aıtyp turǵanym shyndyq, Savenko. El tegis qarý alsa, jeńilmeıtin dushpan joq.

— Seniń kúresiń, basqany oqqa baılap, óziń aman qalý. Muny sen áldeqashan dáleldegensiń.

— Savenko, sen provokatordyń ádisin qoldanyp tursyń.

— Men emes provokator, Dovjenko, sen ózińsiń. Provokator bolmasań sen Kıslákti betke ustamaısyń. Belandy elirtpeısiń. Belan is isteıdi. Kıslák jaýap beredi. Sen podpolshık bolyp qashyp ketesiń. Búgin keshke Oraldan kazak júzdigi shyqsa, ol sózsiz shyǵady myna oqıǵadan keıin, sonda aldymen kimniń basyn shabady? Aldymen Sorokanyń, Belannyń, Kısláktiń, ana Naýmenkonyń basyn shabady. Qolymen istegen solar. Sen olardy orǵa jyǵýǵa kiriskenińdi biz jaqsy bilemiz, — dedi Savenko.

Paramonov moınyn alǵa soza túsip, qos qolyn sermep.

Dovjenkony da, Savenkony da keri ıtermeledi, ózi shetkerirek shyqty.

— Toqtańdar! — dedi ol daýystap. — Savenko, seniń aıtaryń ne sonda? Kúrespeý kerek pe? Myna aqtardyń soldatyn bosatyp qoıa berý kerek pe? Sender qalaı oılaısyńdar, joldastar? — dep ol basqalarǵa qarady. Jurt birneshe sekýnd únsiz qaldy.

— Oılanyńdar! — dedi taǵy da Paramonov. — Bul Savenkonyń sózi durys sóz emes. Bul óte zıandy sóz, mıǵa salyńdar.

— Sen zavodyńa baryp, sondaǵy zavodshylaryńdy úgitte. Bul jerde biz turamyz. Sen erteń ketesiń. Kazak atamany bizden suraıdy, bizdi atady. Qashyp júrgen seni atpaıdy. Sen onyń qolyna túspeısiń. Qolyna túsetin myna bizder. Sondyqtan, joldas komısar, sen maǵan da, myna turǵandarǵa da qoja emessiń. Ózimizge qoja myna bizderdiń ózimiz. Ózimizdiń isimizdi selo bolyp myna ózimiz sheshemiz. Solaı ma, Kıslák? Selolastar, men durysyn aıtamyn. Biz ózimiz bolyp oılasýymyz kerek.

Alty jyldyq selo mektebin bitirgen, jıhanger soǵysynda kishi ofıser shenine ıe bolyp tórt jyl udaıy maıdanda bolǵan, saýatty Savenkony selolyqtardyń kóbi «bilgir adam» dep qurmetteıtin. Ásirese onyń sózgerligine, pikirin dáleldi etip aıtatyn sheberligine saýatsyz sharýalar aýzyn ashyp qalatyn. Osy jaǵdaıdy bilip Ábdirahman bul keseldi adamnyń teris aǵymyna bóget salmaqshy boldy.

— Savenko joldas, káne aqyldasyp kóreıikshi. Sen pikirińdi tolyq aıt. Ne isteımiz? Bálkim bizdiń, myna revolúsıashyl komıtettiń isiniń teris jeri bar shyǵar. Múmkin biz eńbekshi sharýalardyń múddesin qorǵaımyz dep qate qadam basqan bolarmyz! Biraq selonyń bar atyn, bar astyǵyn, bar jigitin aqtarǵa sypyryp berip jibersek, bul adamshylyqqa qarsy, eńbekshilerge qarsy bolmas pa? Erteń myna halyq ash-jalańash, jan-jaqtan shapqan jaýdyń jolynda bosqa qyrylsa — bizdiń azamattyǵymyzǵa nuqsan kelmes pe edi... — deı berip edi, Savenko oǵan da qarsy jekirip, aýyz sala bastady.

— Men kırgızdardyń da ne istep júrgenin bilemin. Mysaly alystan izdemeımin. Ana Nysanov Ábildi alsam da jetedi. Ábil kázir myna Buhar betten orys bitkendi kóshirip, bar jerdi ózine qaıyryp alýǵa áreket jasap jatyr. Kırgızdar bılik alyp, óz úkimetin qura qalsa, bizge ne isteıtinin de jaqsy túsindik. Sondyqtan, oqymysty kırgız, bizge, bizdiń isimizge aralaspańyz. Biz qonystanǵan kresándarmyz. Biz kazak úkimetine de, kırgız úkimetine de qosylmaımyz. Bizge óz ornymyzda beıbitshilik ómir súrý kerek. Meniń aıtqanym túsinikti shyǵar, selolyqtar! — dedi tóńiregine qarap qoıyp.

— Túsinikti, — dep jaqyndaı tústi Ivan Belan. — Óte túsinikti! Bul kontrrevolúsıa. Muny men túgel túsindim. Sen, Savenko, kontrrevolúsıańdy kórsetpe: áregirek jasyr, áıtpese...

— Aqymaq. Nadan. Revolúsıa jáne kontrrevolúsıa seniń úsh jyldan beri úırengeniń. Basqa sózdi bilmeısiń.

— Ne deısiń? Sen kontrık, tilińdi tartasyń ba? Býrjýılarda ǵalym kóp. Biraq maǵan onyń puty bir tıyn. Seni men kázir turǵan jerińde shaýyp tastaıyn...

İlgeri umtyla túsken Belandy joldastary qorshaı qaldy.

— Ivan, sen qyzba. Savenko áýelden aǵymǵa qarsy. Qyrsyq júzedi. Meıli, júze bersin. Kúshińdi sen basqaǵa jumsa, — dedi Dovjenko arashalap.

— Bul eń zıandy pikir, joldastar. Ońbaǵan pikir Savenkonyń pikiri. Estidińder me: «Kazak úkimeti de kerek emes, kırgız úkimeti de kerek emes», — deıdi. Maqul solaı bolsyn. Al, Sovet úkimeti kerek pe Savenkoǵa? Joq, oǵan Sovet úkimeti de kerek emes. «Biz kresándar, biz óz aldymyzǵa bólek turamyz, eshkimge de qosylmaımyz», — deıdi. Osy durys pa? Munysy aldymen ótirik. Ol Sovet úkimetine qosylmasa — basqaǵa qosylady. Eshkimge qosylmaı eshbir adam óz betimen qalmaqshy emes. Bul aldarqatý, jańyldyrý. Biz kresándar óz aldyna bólek turamyz degeni de revolúsıany qoı degen sózi. Kúrespe degeni. Kontrrevolúsıa degen mine osy. Jurttyń bárin biri-birine aıdap salyp. Kıslákqa ana Dovjenkony, maǵan Belandy, Áıtıevke bizdiń bárimizdi qarsy qoımaqshy. Ónbeıdi bul isińnen eshnárse! Bostandyqty bizge patsha da, baı da, qudaı da alyp bermeıdi. Ony bilesiń be óziń, Savenko, sen?! Belan durys aıtty, sen kontrrevolúsıańdy ármen alyp ket, — dedi Paramonov ójettenińkireı sóılep.

— Derevná úlken, onyń ishinde sharýa kóp. Biraq sharýanyń bári Savenkonyń sońyna emes, ana Sovet úkimetiniń sońyna eredi. Qarý kóterýge jaraıtyn erkek Sovetti qoldaýǵa mindetti. Al, eger áńgimeniń bári myna qolǵa túsken ofıser men soldattardy bosatý, bosatpaýǵa tirelse, onda meniń aıtarym: ofıserdiń ıakı Belovtyń qylyǵy osy mańdaǵy derevnáǵa aıan. Ony jazalaý kerek. Al, soldattardy «endi qaıtyp kazak júzdigine jazylmaımyz» degen ýádesin alyp bosatýǵa men qarsy emespin, — dedi Dovjenko.

— Men de osyny jaqtaımyn, — dedi Kılsák — Dovjenko sózi ádil.

Basqalary bastaryn ızesti.

— Birin jazaladyń ne, bárin jazaladyń ne, aıyrma joq, bul otrádtyń bári de Voısko úkimetiniń adamdary. «Soldatarymdy bosatqanyńa da rahmet» dep, ataman alǵys aıta qoımas Dovjenkoǵa. Aqymaqtyń sózin ádil deısiń, uıat emes pe. Kıslák, sonshama jasqa kelgen adamsyń, — dedi Savenko Kıslákti jerlep.

Sóıtti de óz úıine qaraı júre berdi.

— Atamannyń alǵysyn sen al, Savenko, biz oǵan muqtaj emespiz, — dedi Belan aıqaılap.

EKİNSHİ TARAÝ

1

Tap sol kúni Ańqatydan shyqqan jolaýshylar Terektidegi úlken bir selonyń shetine tónip kelgende sirkirep aq jańbyr jaýyp ótti de, elektiń betindeı bujyrlanyp jol shańy shógip qala berdi. Biraq nóserlep jaýmasa qaq turmaıtyn qomaǵaı topyraq sýsynyn da qandyra almaı aq shubar tartyp jatyr; áldeneshe ret jaýsa da bul sıaqty ushyqtap búrkkenge óńin de berer emes.

Hakim jańbyr tamshylaǵannan-aq bórkin qolyna alyp, omyraýyn asha túsip edi: táni de tegis sýlanǵan joq, sonda da rahat ylǵal onyń tynysyn keńeıtip jiberdi, júzine salqyn lep tıdi, denesin jumsaq samal jelpigendeı boldy, boıy sergip, oıy órleı tústi. Kúndizgi qapyryq ystyq aýa beıne yǵysyp, jyljyp, qyrǵa qaraı asyp bara jatqan sıaqtandy...

Ózi atyn qabyrǵaǵa baılap, Báıestiń teri-tersek salǵan arbasyna minip kele jatqan Qajymuqan:

— Bul jaqta da jańbyr joq eken ǵoı ózi, jerdiń qýqyldanýyn-aı, shirkin! Ana bir bult bermen oıyssa qandaı kórkem bolar edi, Báke, á?! — dedi, arqa bettegi kesek qara bultty kórsetip.

— Qaıda oıyssa deısiń?

— Bermen qaraı, qyrǵa qaraı deımin.

— Ol oıyspaıdy. Onyń óziniń joly bar, Jaıyqty jaǵalap toǵaıǵa oqtyn-oqtyn tónip sý búrkip ketetin ózen bulty ǵoı, — dedi Báıes Qajymuqan kórsetken jaqqa moıyn burmaı-aq jaýap qaıyryp.

Bult jaqqa at ústindegi Hakim de qarady. Onyń oıy aldaǵy seloǵa tezirek jetip dem alýda edi, er soǵyp salyqqan denege tynys berý — oǵan qol jetpeıtin arman sıaqty bolyp kele jatqan. «Ózen bulty» degen sóz ony oıǵa qaldyrdy, shynynda da aspannyń qubyla jaǵy shaıdaı ashyq, al arqa jaq jartysy tegis torlanyp, jaýyndy qara bult taram-taram bolyp, Kúıikqala jaǵynan yǵysqan kúıi alqapty, toǵaıly, aǵashty Jaıyqtyń ústimen Tekege qaraı tómendep barady. Ol ishinen: «Dalanyń bulty túbittenip joǵary ushady da, túnerip bir jerge jınalmaı tarap ketedi. Al, mynaý she... Á, bult tek syzatty, dymqyl, sýly jerdi ǵana saǵalaıdy eken ǵoı! Býdyń sýǵa aınalý zańy... Muny Báıekeń qaıdan biledi? En salyp qoıǵandaı «ózen bulty» deıdi. Bári tájirıbeden alynǵan... Sharýanyń bilmeıtini joq...» dep oılaıdy.

— Jaıyqtyń sýy azdaı-aq naq ústine jaýýyn qarashy, — dedi Qajymuqan áldekimge narazylyq bildirgendeı teris qarap.

Áńgime sál úzilip ketti de, qaıtadan bastaldy.

— Osy hoholdardyń bıdaıdy kóp salatyny jaýyny mol egic shyqpaı qalmaıdy, jeri jaqsy bolǵandyqtan-aý dep oılaımyn. Qarashy, ana selenniń kúnshyǵys jaǵy kóz jetkisiz jalpaq jatqan jaıqalǵan bıdaı, bizdiń Myńshuqyr men Qos Obanyń eki aralyǵyndaǵy aq seleli keń dala sıaqty, — dedi taǵy da Qajymuqan.

— Hoholdardyń bıdaıly bolatyny jalǵyz jeriniń jaqsylyǵynan ǵana emes, onda basqa da mán bar, — dep qoıdy Báıes úlken bir syr ańǵartqandaı. Sóıtti de ol:

— Úıinde bola qoısa jaqsy bolar edi, — dep selenniń batys jaq shetindegi shetkerirek turǵan úıge kózin tikti. Bulardyń bet alyp kelgen selosy Oral qalasynan jıyrma bes-otyz shaqyrym jerdegi orys pen ýkraındyqtar aralas turatyn Buqar bettegi bir úlken derevná edi. Báıestiń kózin tikken úıine kelip jolaýshylar attarynyń basyn qaqpaǵa da tiredi.

Báıestiń «úıinde bola qoısa jaqsy bolar edi» dep kúdiktengen Frolovskııi aldynan shyqty. Qaba saqaldy, orta jastaǵy bul qara kisi qolynda baltasy, aldyna kenep aljapqysh baılaǵan kúıi kútken adamyn qarsylaǵandaı qaqpany asha berdi.

— «Joly bolar jigittiń jeńgesi aldynan shyǵady» degen ras, Karpıch, seni úıde me, joq pa dep eki oıly bolyp kele jatyr edim, — dedi Báıes arbadan túspesten aýlanyń ishine ene berip.

— Aman, Mahmedovıch, marja cay, bala aman? — dedi qojaıyn qazaqsha amandyq surasyp.

— Shúkir. Ózderiń de aman ba, qatyn, bala-shaǵa, mal-jan tegis amandyq pa, Karpıch?! Kún ysyp ketti, myna jaýyn senderge de soqpaı ketti, á?!

— Jańbyr az, egin kúıip barady, Mahmedovıch. Qalaı saýda jaqsy ma? Teke barasyn?

— Iá, Karpıch, qala tynyshtyq pa?

— Tynyshtyq?! Tynyshtyq aýyly alys... — dedi Frolovskıı, sońǵy sózine úlken maǵyna bergendeı sozyp sóılep. Onyń úninde de, júzinde de áldenege nalyp, renjigen saryn baıqaldy. — Tynyshtyq bolady, Mahmedovıch, bolady... Alys bolsa da bolady.

Attaryn doǵaryp jolaýshylar lapas astyna kóleńkege baılady, sonsoń qojaıynnyń aıtýymen úıdiń janyndaǵy sákige otyrysty. Qajymuqan qaltasynan qaǵazǵa oraǵan qurǵaq nasybaıdan bolar-bolmas ıiskeı túsip birneshe ret túshkirip saldy da, kele jýynýǵa kirisken Hakimnen bosaǵan qara sháınekti alyp qolyn jýdy, murnyna sý atyp tanaýyn tyńqyldata sińbirdi.

Tynyshtyqtyń bolýyna kúmán keltirmeıtin, biraq beıbitshiliktiń joly qıyn ǵoı degen oıyn nyqtaǵandaı bul keýdeli kelgen palýan deneli kisi sońǵy sózin tómen qarap otyryp aıtty. Ol topyraq arasynan shabaq qurt izdegendeı qolyna túsken kishkene jańqamen jerdi shuqylap, qaıtadan jaýyp otyrdy da, salmaqpen:

— Jańbyr az bolsa da bıdaıdyń shyǵymy jaqsy, qazir dán quıyp sabaǵy uzara bastady. Biraq sony ýaqytymen jıyp alyp, bastyryp qambaǵa salýǵa mursa berse... Myna jaq biz sıaqty mujyqtarǵa jaıly bolmaı tur ǵoı, — dedi ol, kózin jerden almastan ıegimen Oral jaqty meńzep.

Qajymuqan bul adamdy buryn kórgen joq edi;

«Egin ekken baı qara shekpenderdiń biri ǵoı, sirá. Báıesekeńniń tanys emes adamy joq. Qaqpasyn ashyp qarsy alýyna qaraǵanda, osy jaqtaǵy mımandos tamyrlarynyń biri boldy» dep oılady. Hakim bul úı ıesin ózinshe synap: «Baısaldy, bir ornyqty adam eken. Kózi aqyldy adamnyń kózi. Sóz saptaýyn kórdiń be! Tili qandaı jatyq! Orys kresándarynyń ishindegi bir kózi ashyǵy bolýy kerek. Bul kóp nárseden habardar adam shyǵar. Ábekeńniń «osy kisige bir soǵarsyńdar, meni izdeseńder. Sol jón silter» degeni tegin emes. Kez kelgen kisini atamaıdy ǵoı, revolúsıoner bolmasa! » dep kesip-pishti.

Úı ıesi basy artyq sóz aıtpady, kelgenderden shuqylap eshnárse suraı qoımady. Biraq Báıes qýystanǵandaı, ertip ákelgen adamdaryn tanystyrýǵa asyqty.

— Myna kisi, Karpıch, bizdiń aýyldyń bir balyqshysy. Bizde balyǵy kóp kól bar ǵoı, ony siz jaqsy bilesiz. Bıyl osy sońǵy kezde balyqshy kedeıler artel bolyp birigip tirshilik etip jatyr. Sol kishkene arteldiń bastyǵy, Qajymuqan deıtin kisi. Osy jaqqa qaraı tuz izdep shyqqan eken, jolda kezdesip, osylaı qaraı, sizdikine at shaldyraıyq dep jáne myna jigittiń bir sharýasy bolyp... (ol Hakimdi kórsetti). Men ózim, baıaǵy sol teri-tersek jınaý jumysyndamyn, — dep arbadaǵy ıleýsiz, qatqan qoı terilerine kózin tikti.

— Sharýaǵa qazir ne keregin bilemin ǵoı, Mahmedovıch, sabyn, spıchka, tuz kerek. Kóp nárse jetispeıdi, eı, kóp nárse, — dedi úı ıesi.

Ózi birneshe mınýt tómen qarap otyrdy da, Báıeske qaraı:

— Mahmedovıch, óte dámdi borsh bar. Bizdiń áıel jazdy kúni jeńil bolady dep okroshka jasaıdy. Qoldan ashytqan kvas. Okroshka da jaqsy. Biraq ózim borshty súıemin. Kádimgi Ýkraınskıı borsh. Qazir áıel ázirleıdi, — dep ornynan túregeldi.

Buryn borsh iship úırenbegen Qajymuqan sypaıygershilikpen shyjymdaı urttap qaıta-qaıta túshkirip pysqyrýmen boldy. Ol bir tarelke borshty taýyspastan, ortalap qana iship, ústeldiń jıegine qaraı tarelkesin ysyryp qoıdy. Tuzdaǵan kapýstamen aralastyryp qýyrǵan qyzǵylt óńdi etti ol «shoshqaniki shyǵar» dep aýyz da tıgen joq.

Báıes pen Hakim onyń bul syryn jaqsy túsinse de, úı ıesiniń kóńiline keler dep «Qajekeńniń kún tıip basy aýyryp otyr» dep jýyp-shaıǵan boldy. Ózderi Karpovıchtyń kórsetken syılyǵyna alǵys aıtyp, bergen tamaqty sarqa jesti.

Tamaqtan keıin syrtqa shyǵyp, Báıes Karpovıchty ońashalap lapastyń astyna shaqyryp alyp áńgimelesti. Oǵan kelgen jumysyn týra aıta almaı, alystan orap, uzaq áńgimelep, Oral qalasyndaǵy bolǵan jaılardy baıandady; el ishindegi alym-salyqtyń kóbeıgenin, jurttyń oǵan narazy ekenin aıtty. Aıaǵynda:

— Maǵan Ábdirahman Áıtıevke jolyǵý qajet edi, óte qajet, Karpıch. Siz meni sol kisimen kezdestirseńiz, myń rahmet aıtar edim, sizge, — dedi.

Karpovıch onyń júzine asa qadalmaı anda-sanda kóz qyryn salyp tyńdady. Biraq bildirmeı onyń úninen, sóziniń yńǵaıynan syr izdegendeı boldy. Báıesti ol burynnan bile tursa da, ınabatty adam ekenine kózi jete tursa da, tartyna jaýap qatty.

— Báıes Mahmedovıch, men seni jaqsy bilemin. Sen saýda isine jetik adamsyń. Akchýrınderdiń bári de isker, delovoı kisiler... Saǵan, maǵan saýda men eginshilik jumysynan ózge kerek bolmaıdy. Solaı ma? Biz basqany bilmeımiz, durys aıtamyn ba? Maǵan qaladan mashına maıyn qarastyrarsyz, asa zárý bop turmyn, dozarez kerek, (ol alaqanynyń qyrymen saǵatyn kese sıpady) Mahmedovıch, — dedi.

Onyń sózinen Báıeske «saýdagersiń saǵan senýge bolmas» degen ilik tanytqandaı ún baıqaldy.

— Karpıch, sen túlkiquıryqqa salma. Men Ábdirahman Áıtıevtiń dosymyn, — dedi Báıes Karpovıchtiń qulaǵyna taman eńkeıe túsip. Ol sybyrlaı sóıledi, qaqpa jaqqa jıi-jıi qarady. — Onyń ózin, bolmasa ózin biletin adamdy kezdestirseń bolady. Ábdirahman meniń úıimde bolyp, bizdiń aýyldan ketkenine eki jumadaı-aq boldy. Men kerek bolsam Karpıchke soq, sol jerden bilesiń degen. Mektep jóninde aqyldasatyn sharýa bar... — dedi Báıes.

Báıes te saqtyq etip, aqyldasar sharýasynyń shyn túr-túsin ashpady.

Karpovıch jelkesin qasyp, azyraq oılanyp turdy da:

— Biz sharýashylyqtan basqa eshnárseni bilmeımiz, táńiri aıǵaq shyn aıtamyn, Mahmedovıch... Aıtqandaı onyń osy seloda inisi júrgen keshe. Petro, á, Petro! Beri kelshi, — dep qoranyń tórinde sheten dýaldyń basyna jaıǵan aýdy tarashtap, jınastyryp jatqan balasyn shaqyrdy. — Petro, sen Ablashkany kórgen joqsyń ba?

Taldyrmashtaý kelgen bala jigit ákesine jalt qarap, Báıeske kúdiktene kóz tastady da, qabaǵyn tyrjıtty.

— Tat, kórgen joqpyn-aý deımin... Iá, kórgen joqpyn, — dedi.

Báıes balanyń jasyryp, kómeıine bir syr búkkendeı bosań jaýap bergenin sezip qaldy.

— Kórgen shyǵarsyń, Petro, Ablashkany kórmeseń basqasyn kórgensiń...

— Tat, ol joǵary ketti ǵoı... Biz Malysh ekeýmiz túnde ony...

— Onda sen Malyshty shaqyr, — dedi Karpovıch.

— Malyshqa men myna jigittiń ózin ertip barsam bolmas pa, tat?

Karpovıch balasynyń bul sózine oılanyp qaldy da:

— Tanymaıdy ǵoı... Degenmen jaraıdy. Ertip bar, Sóılestir... — dedi.

Azdan keıin bular ekinshi derevnáǵa ketti. Bul derevná jeti-segiz shaqyrym jer eken, Hakim men Petro onda jetkenshe ymyrt jabylyp qaldy.

Derevná óte alys bolmasa da, Hakim men Petro uzaq júrdi, óıtkeni kekildi jigit tóte júrmeı, iz jańyldyrǵan qoıandaı, selony aınalyp ekinshi jaǵynan shyqty.

Hakim onan:

— Nege alystan oraǵytasyń, ana jol tóte edi ǵoı, — dep surap edi, Petro oǵan jaýap qatpady. Ol óz derevnásynan shyqqannan bastap syzǵyrǵan ánin syzǵyra berdi. «Álde mensinbeı me, álde sóılese bilmeı me? Qyzyq jigit eken. Qaraýǵa jap-jas sıaqty, beti ýyzdaı. Kekili jalbyrap tur. Minezi de, júrisi de balanyń minezi men júrisi. Boıy uzyn bolǵanmen áli jas shyǵar. Orys halqy tez ósetin boıshań halyq qoı», dep oılaıdy Hakim oǵan kóziniń astymen qarap qoıyp.

Hakim qalaı oılasa da, azdap sóz tartqysy kelip, oqtyn-oqtyn suraqtar berse de, Petro onymen kelgenshe sóılespedi. İzdep kele jatqan Malyshynyń kim ekenin de aıtqan joq. Ákesiniń aıtýyna qaraǵanda Malyshty Ábdirahmanmen, bolmasa jón biletin basqa bireýimen kezdestiretin qazaq shyǵar dep oılady Hakim, Bul bir hýtor sıaqty shaǵyn ǵana derevná eken, ózenge taqaý, saıdyń jaǵasyna salynǵan, jıyrma-otyz úı ǵana. Saı jaqtaǵy shetki úıden asyp Petro ekinshi úıdiń ashyq jatqan aýlasynan kelip kirdi. Ol esikten tez súńgip ketip, birneshe sekýndtiń ishinde qaıtadan shyqty. İzinshe esikten Ámirdiń basy kórindi...

2

Hakim Ámirmen qushaqtasyp qatty-qatty súıisti, durysy: Ámir asa ystyq sıaqty kórinbedi, al, buryn óte samarqaý amandasatyn, kóbinese Ámirdiń naızadaı ushty sózderine qulaq ta ilmeıtin Hakim, nelikten ekeni belgisiz, bul joly Ámirdi qushaqtaǵan kúıi jibermeı uzaq ýaqyt qysyp turdy, onyń betine qadala qarap ózgeris izdegendeı úńildi:

— Ózgergen joqsyń, tek azdap kúnge kúıińkiregensiń... Senderdi qatty saǵyndym. Ásirese seni saǵyndym, Ámir, birge júrgende adam bilmeıdi, al bólinip ketkennen keıin joldastyń zary ótedi eken... Syrlasatyn adam joq elde. Oı, surama, oqý, klass, joldastar, klýb — bári kózden bir-bir ushty, — dedi Hakim entige, eljireı sóılep, onyń iri sheńberli murnynyń úlken tanaýlary endeı tústi. Hakimniń kózine syrt kórinis ózgermegenmen Ámirdiń minezi, qulqy, qımyly, tipti sózi de burynǵydaı emes-ti: salmaqty pishin, jaı qımyl paıda bolǵan, sózge de anaǵurlym sarań jáne qýaqy ushqyr lebizden salýaly pikir, oıly sózge kóshken. Muny Hakim birden ańǵarmady, ol qushaǵyn jazyp, biraq qolyn ustaǵan kúıi jibermeı turyp:

— Nege úndemeısiń álde saǵynǵan joqsyń ba? — dedi ol taǵy da Ámirdiń betine úńile qarap.

Ámirdiń týra qaraǵan moıyldaı qara kózderine jalyndaǵan bir ushqyn paıda boldy da, ol joldasyn «jasytpaıyn» degen adamsha kózin tómen buryp, otty janaryn aýdaryp áketti.

— Sen sóılesin dep turmyn, — dedi ol aqyryn ǵana, «álde jatyrqap qalǵan ba? Álde ákesiniń qaıǵysy ma?» dep oılady Hakim ishinen, joldasynyń tosyrqap, bir nársege qam jegendeı pishinin kórip.

— Men sóılesem, áńgime kóp, Ámir. Bir kún aıtsam taýsylar emes. Eń bastysy: Ábekeńdi izdep keldim; ol bizdiń elde boldy...

Ámir «tss!» dep suq qolyn shoshaıtty.

Hakim onyń júzine qaraı qaldy; sózin aıaqtamady. Ámir bir nárseni umytyp qalyp taba almaı, ne bir aıtatyn sózi aýzyna túspeı turǵan adamsha tómen qarap oılanyp turdy da, Hakimdi ertip kelgen Petroǵa:

— Petro, sen júre ber. Meniń joldasymdy ertip ákelgenińe kópten kóp rahmet, — dedi.

Petro oǵan tis jaryp jaýap ta qatqan joq, alǵysyna alǵys ta aıtqan joq, eshnárseni kórmegen adamsha, kelgen izimen keri qaqpadan shyǵyp ketti. Azdan keıin ol aqyryndap qana bastap, derevnányń ońasha qaıyrylys kóshesymaǵymen orystyń «Troıka» degen ánin syzǵyryp aıtyp bara jatty. Aýlanyń ishinde qalǵan eki jas jigit sezdi endi neden bastaryn bilmeı tosyrqaǵan kúıi uzaq turyp qaldy. «Eı, Allaı, kádimgi Ámir! Bul jerden kezdestiremin degen oıym joq edi. Ózgergen joq, sol kúıi! Tek qana minezine azdap sabyrlylyq paıda bolǵan. Ábdirahmannyń atyn atatpaǵany túsinikti... Kóldeneń qulaq shalyp qalmasyn deıtin shyǵar...»

— Eı, Allaı! — dep Hakim aqyryndap qana tańdaıyn qaqty. — Ámir, seni men bul jerden kezdestiremin degen joq edim. Oıyma da kelmegen nárse. Qyzyq eken-aý ózi... Al, jaıyq qalaı? Bul jerde ne istep júrsiń? Onekeń tyńdaýǵa daıyn.

Ol kúlimsirep, Ámirdi qaıtadan qushaqtaı bastady.

— Júr úıge, men seni papammen tanystyraıyn... Sen aıtqandaıyn tanyssyń ǵoı, byltyr kórdiń... Júr, júr! — dep Ámir Hakimniń sózine jaýap qaıtarmastan ony qolynan ustap úıge qaraı jetektedi.

«Papamy nesi? Taǵy da bir baıaǵydaı qýaqylyq nárse oılap kúldireıin dep júr me?» — dep oılady Hakim. Ekeýi qoldasqan kúıi jas balalardaı qushaqtasyp, tap-tuınaqtaı jınaqty ǵana kelgen orys úıiniń kishkene esigine bettedi. Bular esik ashyp, úıge enip jaılasqansha kóshe jaqtan Petronyń úzip-úzip syzǵyrǵan áni qulaqtarynan ketken joq.

Úıge kire bergende-aq Hakim tereze janynda turǵan Ámirdiń ákesin tanı ketti...

Ap degennen ol sasyp, ne derin bilmeı, Meńdikereıge bir, Ámirge bir qarap, tabaldyryqtan asa almaı turyp qaldy. Óńi de buzylyp ketti. Ólgen adam... Kazaktar týrap tastaǵan Meńdikereı... Solaı dep estidi ǵoı... Hakim basyndaǵy dóńgelek qara bórkin alyp ǵıbadat ústinde shirkeýge kirip kelip, ne isterin bilmegen adamsha, eki-úsh ret basyn ızep qaldy. Sonan keıin ǵana:

— Assalaýmaǵalaıkúm! — dedi.

Onyń úni de óte aqyryn jáne óte jasyp shyqty.

Hakimniń kim ekenin tanı qoımasa da, onyń sasyp qalǵanyn baıqap, Meńdikereı sózge aınaldyrýǵa kiristi.

— Ýaǵalaıkúm assalam. Sálamat pa, shyraǵym... Joǵary shyń, joǵary shyq! Úıdiń naǵyz tórin birden taba qoıý da qıyn, sonda da osylaı qaraı ótseń shataspaısyń, — dedi Meńdikereı, ózi turǵan tereze jaqty meńzep. Biraq Hakim olaı óte qoımady. Ol esikten jyljyp, Ámir burylǵan pesh jaqqa qaraı yǵysty. Pesh janynda alasa sáki tur, soǵan otyrýǵa yńǵaılandy.

Bólme ishi tar. Esikten kirgende sol qolda kishkene ústel men bir arqaly eski otyrǵysh tur. Meńdikereı aldynda turǵan jalǵyz tereze sol ústel jaqta. Al, qarsy biteý qabyrǵada ústine kórpe japqan aǵash koıka kórinedi. Syrt kórinisine, aýlasyna, ishtegi peshiniń túrine qarap úıdi orys úıi dese de bolǵandaı, edensiz jáne ishindegi kórpe-kópshikke qarap qazaq úıi dese de sıarlyq.

«Papammen tanystyraıyn degeni ras boldy. Sol ǵoı... Sol kisiniń ózi. Kádimgi Ámirdiń ákesi bólshevık Meńdikereı. Ólgeni ótirik bolǵany ma? Álde jańylys bir oqıǵa kezdesti me? Nanaıyn ba, nanbaıyn ba?»..

Tańyrqaǵan pishinde, Hakim onan kózin alǵan joq.

— Men tanymadym ba, bul balany. Seniń álgi aıta beretin joldasyń emes pe, Ámir? — dedi Meńdikereı balasyna burylyp.

Úı ishi qara kóleńkeleý, sham jaǵylmaǵan shaq. Biraq Meńdikereı moıynyn burǵanda Hakim onyń oń jaq qulaǵynyń artynan bútil moınyn, jelkesin osyp ketken qamshynyń izindeı bileýlenip turǵan jýandyǵy barmaqtaı uzyn qyzyl tańbany kózi shaldy.

— Papa, sol — Hakim Júnisov deıtin realnoede oqyǵan joldasym. Byltyr kúzdigúni kórip ediń ǵoı Tekede, — dedi Ámir.

— Men de solaı dep shamalap edim. Esimnen shyǵyp ketipti bul balanyń júzi. Bir kórgennen este qala bere me!.. Byltyr jáne sen ertip kelgen kóp jigitterdiń ishinde kórdim bilem...

Meńdikereı Hakimge qarap, sál ýaqyt, ótken kúnderdi eske túsirgendeı oılanyp qaldy.

Hakimniń basyna da álde bir shym-shytyryq ýaqıǵalar sapyrylysa kirip, ushy-qıyry joq býaldyr kórinister birinen soń biri elesteı tústi. Ol qansha tyryssa da Meńdikereıdiń kórgenin, sezgenin eń bolmasa shamamen de kóz aldyna keltirip, oıyna óre almady. Óldi degen Meńdikereıdiń ólmeı qalǵany, biraq ólim aýzynan qalyp kóp shyrǵaldy ýaqıǵalarǵa kezdeskenine Hakim kúmán keltirgen joq, óıtkeni buǵan anaý moınyndaǵy bileýdeı qyzyl tyrtyq tańba, denesin bútindeı qozǵap moınyn áreń buryp turǵan bul kisiniń aýyr qımyly aıǵaq ta edi. Biraq bul adam zorǵa nanarlyq, ómirde shyn kezdeskendikten ǵana kúmánsiz senerlik tarıhty Hakim sońynan — sol kúni túnde joldasynyń aýzynan estidi...

3

...Marttyń 27 kúni Bykovtardyń kórshisi Ivan Andreevıch Grechko at qamytynyń sógilip ketken shujyǵyn taspalap otyr edi. Ignatty izdep terezeden qaraǵan Marfany ol baıqaǵan joq-ty. Kózildirigi ımek murnynyń naq ushyna deıin yǵysyp, jiptikteı smolaly taspamen shujyqtyń sógilgen jerin muqıattap qaıyǵan, bar ynta-jigeri qamytqa aýǵan bolatyn. «Berigirek bolsyn» dep ol sógilmegen jerin de sıregirek etip jórmep, kópke deıin qamytty endi qaıtyp jamamastaı etken.

— ...Kóktem jaqyn. At kúıli. Temir sabannyń túreni men qylyshy da shyńdaýly. Qamyt, postromka da saı turǵany jón. Ivan Andreevıch dóńgelek sharýashylyqtyń búıirin orta túsirip, ajaryn syndyrǵan emes. Jer ýaqytynda jyrtylyp, tuqym ýaqytynda sebiledi. Áıeli men ekeýi pishendi de aldymen shaýyp, egindi de eshkimnen keıin jınaǵan emes. Qora-qopsysy da kúzge deıin maılanyp-saılanyp, at pen sıyrdyń, shoshqanyń saraılary da úı sıaqty ári taza, ári jyly.

Ivan Andreevıchtiń qujyrasy da syrtynan qaraǵanda jumyrtqadaı... Ómirinde sózge sarań Ivan Andreevıch shod, jıylys túgil úı ishinde de til bezemeıtin. Sóıleýge bos ýaqyty joq attyń, sıyrdyń, shoshqanyń astyn tazartyp, shóp salyp, jemdep, jaılastyrǵannan keıin de oǵan is kóp. Ol eski kıiz baıpaq ultarady, etik jamaıdy, tyrnaýysh, aıyr, kúrek saptaıdy. Baltaǵa, balǵaǵa qol qalt etkende birneshe basy artyq sap daıyndap qoıady. Bala jas, áıel úı sharýasynda. Ózi bolmasa kim ister!

Búgin de sol kóktem qamy, basqasynyń bárin biryńǵaılap, endi qamyt jamap, ony bitirip, jumysyna nasattanǵandaı, bir kóterińki pishinde otyr.

— Ivan Grechko, kıin, jumys bar, — dedi Arhıp, úıge kirip kelip.

Ivan Andreevıch onyń qalaı kirip kelgenin baıqamaı qaldy, Arhıptiń dybysy da estilgen joq. «Syrtqy qaqpa, ishki senektiń tıegi salynǵan sıaqty edi» dep oılady ol esiktiń qaq kózinde taltaıyp turyp alǵan tórtbaq Arhıptiń qyzyl-tarǵyl kózine qarap.

— Tanymaı tursyń ba, nege edireıe qaldyń, qorasynan úrikken saýlyqtaı, — dedi Arhıp jýan daýyspen, Kalashnıkovtar men Peskovtardyń óktemdigine Grechko túgil sol mańdaǵy kazaktardyń ózderi de qarsylyq ete almaıtyn. Onyń ústine Arhıp Peskov araq iship kelgen, súzegen buqadaı basyn qısaıtyp taltaıyp turyp alatyny — araq ishkendegi ádeti. Mundaı kezde ol qol da jumsaıdy, onyń bul minezi jurttyń bárine belgili.

— Sen súdinsiz hohol, biz komısarlardy qamap jatqanda úıińde jasyrynyp otyrasyń á? — dedi Arhıp kúrildep. — Bol, tez! Qolyńa... súımen al!

Ivan Andreevıch jalma-jan aıaǵyna kıiz baıpaq, ústine sholaq tonyn kıdi. Qaıda baratynyn, ne isteıtinin ol suraǵan da joq, suraýǵa shamasy da kelmedi. Basqalardaı sóz aıtyp, qarsylasyp, talasyp kórmegen sharýa, qarbalas ýaqytta kirip kelip daýys kótergen ámirshiniń aldyna túsip júre berdi.

Úıden shyǵyp, aýladan súımen taýyp alǵannan keıin Grechkoǵa:

— Anda, jaǵaǵa! — dep buıryq berdi Arhıp.

Arhıptiń qarańǵyda ıek meńzegen jaǵyna qaraı Ivan Andreevıch júrip otyryp selonyń shetine shyqty. Iambýlatov ózeni Grechkonyń úıinen alys emes edi, ne bary jarty shaqyrymdaı-aq jer-di. Naq jaǵaǵa kelgende sol jaq qolda, qyr basynda qaraýytqan bir nárse kórindi. Sol qaraýytqanǵa qaraı qolyn siltep Arhıp Peskov:

— Kórdiń be anany? Meniń shapqan komısarym... Tómen tús. Muzdy oı da, súırep aparyp súńgit jylymǵa, túsindiń be? Qımylda, súdinsiz hohol...

Jatqan adamnyń kim ekenin, qaıdan kelgenin, ony Arhıptyń qalaı shapqanyn Ivan Andreevıch bilgen joq, ol tek tómen ózenge tústi de, alyp kelgen súımenmen Iambýlatovkanyń qalyń muzyn qarshyldata soǵyp, jylym oıa bastady. Ómirde kóp nárseni kórgen tájirıbeli sharýa «súırep aparyp súńgit jylymǵa» degende muzdyń qaı jeri juqa, aldymen sony oılaǵan. Qys qar qalyńdaý túsip, muzy juqalaý qalatyn bir ıinniń qaırylysyn ol birden tapty da, sol jerdi tesýge kiristi. Biraq qysy uzaq ári sýyq bul ólkeniń juqa degen muzy da arshynǵa jýyq bolatyn. Ótkir súımeni óndire omyrsa da, Ivan Andreevıch qapelimdi sýǵa jete almady. Ol biraz soqqannan keıin býsanyp qulashy jazyla tústi, biraq jylym oıa salý jeńil jumys bolmady.

— Áli de uzaq oıasyń ba sen, hohol? — dedi taǵy da Arhıp.

Ol bul joly asa muqatpaı, «súdinsiz» degen sózdi qospady.

— Oıamyn ǵoı, — dedi Ivan Andreevıch kúmilji daýyspen.

Uzaq ýaqyt oıatynyn, álde tez bitiretinin ol áńgimelep turmady, toptap qyzmetshi jaldap, olarǵa qojaıyndyq etip úırenip qalǵan Peskovtar momyn sharýalarǵa da, kórshiles derevnányń adamdaryna da teńdik bermeıtin. Ásirese Grechko sıaqty daý-janjalǵa barmaıtyn jasqanshaq adamdarǵa degenin istetip ádettengen-di.

Grechkolar kóp zamannan beri osy ólkede oryn teýip, baıyrǵy halyq bolyp ketse de, ózgege ozbyrlyq istep kórmegen, óz eńbegimen ǵana jer-sý baılyǵyna ıemdengen jandar edi. Olardyń tipti «hohol» aty qalmaǵan bolatyn, aldaqashan kazaktar qataryna qosylyp ásker esebinde bolsa da, bul jerdegiler ózinen bir eli bolsa da tómen sanaıtyn.

Jasynan bir kisimen qarsylasyp kórmegen Ivan Andreevıch úlkenniń de, kishiniń de aıtqanyn isteıtin jan-dy. Ásirese stanısa atamany qyzmet jóninde jumsaıtyn shabarman kerek bolsa Grechkony jumsaıdy; al at kerek bolsa — onyń atyna eń birinshi kezek keledi de turady. Atamannyń synǵan qaqpasy men qıraǵan arbasyn da túzeı salatyn Grechko.

Búgin ólgen komısardy aǵyzyp jiberýge shyqqan mas Arhıptiń qolyna sol Ivan Andrevıch ilikti.

Sotqar buqadaı kóziniń astymen súze qarap gúrildep pármen etken Arhıptiń ol aldyna túsip empeńdeı berdi de, lám-mım demesten súımendi qazir qalyń muzǵa boılata soǵyp jatyr. Onyń jylymdy oıyp, ólikti aǵyzyp, buıryqty eki etpeı oryndap qaıtatynyna Arhıp kúmándanǵan joq. Ol Darınskiden buıryq alyp kelgen Zaharmen birge bólshevık Bykovtyń «isin» aıaqtasýǵa asyqty. Muz oıǵan eńbegine qaltasynan tóleıtin aqysyndaı usynyp Arhıp:

— Ivan, sen ana komısar kırgızdiń shınelin sheship al. Muz astynda ol shınelsiz de tońbaıdy. Kerek deseń etigin de alarsyń, — dep, aıaǵyn aıýsha teńsele basyp, keri qaıtyp ketti...

Ózen basyna nege ákelgenin Ivan Andreevıch ǵana túsingendeı boldy. «Komısar? Kırgız!.. Jaramsyz is istegen soǵylǵandar. Qudaıdan da qoryqpaıdy», — dedi ol ishinen, — Bykov qolyna tússe ony da óltiredi ǵoı. Neshe kúnnen beri tisin qaırap júr Kalashnıkovtar. Kirisken isine yjdaǵatty sharýa qalaı da jylymdy oıyp bitirý nıetimen boldy da, ol ilki oıyn túptemedi. Qaıdan kelgen kırgız komısary, ony qalaı qolǵa túsirdi degen suraqtar oıǵa birden kele de qoımady.

Keshke qaraı kún edáýir sýytyp, kúndiz beti jibigen qar men muz qatyp ta úlgirgen. Biraq, Ivan Andreevıch sýyqty sezgen joq, súımendi bir qalyppen, býsanyp alǵan kúıi soǵa berdi. Úzdiksiz qımyldap, ólik keptelmeı sıarlyq jylymdy oıyp bolǵannan keıin ǵana ol tonynyń túımesin aǵytty; eńsesin kóterińkirep, demin aldy, súımenge súıenip turyp jan-jaqqa kózin saldy.

Saı ishi tereń. Bul jerdiń sýy da mol. Ala qystaı selonyń malyna jetip jatqan sý. «Mal ishetin, sý alatyn úlken oıyqtan tómen bolǵanmen bul adam súıegi sý tasyǵansha muz astynda qalady... Mal sezgish. Ásirese at ólik bar jerden sý ishpeıdi. Adamǵa da aýyr qandy sý...» dep oılap ol basyn shaıqap turdy da, áldeneni izdegendeı joǵary qarady.

Ózen ústine tóńkerilgen qysqy aspannyń boz kúmbezi.

Esepsiz baıaǵy kóp juldyz... Aspan úlken qyrman sıaqty da, qus joly beıne bir kúrekpen ushyrǵan bıdaıdyń jondanǵan úıindisindeı: onyń quıryq jaǵy súıir quıymshaqtanyp baryp shashylyp ketken.

Sonaý qus jolynyń ármen ketken bas jaǵynda Kalmykov bar — Ivan Andreevıch týyp-ósken jeri. Berjaǵy jalpaq jatqan kırgız dalasy. Kırgız dalasymen kóship ol jas kezinde Qurmanbaı selosyna kelip ornalasqan. Qurmanbaı kırgız ishindegi orys derevnásy. Orys, kırgız aralasyp jatqan tamyr-tanysy mol jer. Ol sol jerlerdi kóz aldyna keltirip bir oralyp ótti de, «kırgız komısary» jatqan jaqqa moınyn sozdy. Múmkin sol jaqtan kelgen kırgız ajalyn osy jerden tapty ma?!

Temirqazyq pen úrkerdiń alshaqtyǵyna qarap Ivan Andreevıch jazdyń, qystyń keıbir sıpattaryn boljal etetin, qarańǵy túnderde jaz kúni baǵytty, ýaqytty aıyratyn. Sol ádetimen qazir de temirqazyqqa qarap «tún ortasy» dep ernin jybyrlatty.

Ol qyr basyna shyqqanda shynynda da selo ústi ári únsiz, ári qımyldaǵan jannyń qybyry bilinbeıtin edi. Úılerdiń terezelerinde jyltyraǵan sham jaryǵy sırek, áregirektegi stanısa atamanynyń kontory jaqta ǵana jaryq bar; ne attyń, ne adamnyń júrisi tárizdi bir bolmashy dybys qulaqqa shalynyp, ol da keshikpeı joǵalyp ketti.

Ólikke eki-úsh qadamdaı qalǵanda onyń qulaǵyna álsiz ǵana yńyrsyǵan adamnyń dybysyndaı bir dybys shalyndy da, ol kilt tura qaldy. Bir mınýttaı ýaqyt ozdy... Dybys endi qaıtyp shyqpady. Seńseń bórkiniń jıegin kóterińkirep qoıyp Ivan Andreevıch qulaǵyn tosyp taǵy da bir mınýt demin ishine tartqan kúıi, qımylsyz shanshylyp qaldy. Ún de joq. Qybyr da joq. Ol jatqan adamǵa jaqyndaı tústi. «Múmkin emes. Qulaq qateleskeni me?! Dybys bolǵan kúnde...» Jatqan adamǵa tónip kelip eńkeıe tústi. Adam etbettep túsip, qarǵa tumsyǵyn tyǵa, shanshyla qulaǵan, bir qoly asta, bir qoly sozylǵan kúıi qalypty. Bas kıimi bir qadamdaı jerde, sol jaǵynda jatyr. Oń jaǵyndaǵy qaraýytqan bir kishkene zatqa úńilip edi, onyń qarǵa shanshalyp qalǵan nagan ekenin aıyrdy, nagan oń qoldan bir qarystaı jerde jatyr da, qoldyń alaqany jazylyp ketken, bilezigine deıin ashyq. Sol ashyq jatqan bileziginen ustap kótere tartyp Ivan Andreevıch ólikti shalqasynan salmaqshy boldy. Onyń júzin kórýge, qandaı adam ekenin baıqaýǵa tyrysty. Ustaǵan qoly qanǵa bylǵanyp, muzdap qatyp qalǵan, biraq bilegi jyly sıaqtanyp ketti. Ol jalma-jan aýdaryp shalqasynan salǵanda ólik bolar-bolmas yshqynyp dybys berdi...

Óliktiń tiri ekenin Grechko alǵashqy álsiz yńyrsyǵan dybys shyqqanda-aq sezip edi, qazir buǵan onyń kózi anyq jetti. Ol shapshańdap janynda jatqan shoshaq tymaqty jaraly jannyń basynyń astyna jastyq etip saldy da, kózine túsip betin qaptap qalǵan qazaqy qara bórikti basyna durystap kıgizdi, qoldaryn jóndep, aıaqtaryn túzedi. Shıneldiń túımeleri salýly, jaǵasy kóterýli eken. «Tirilip, adam bolarlyq jan ba, álde aqtyq demi jaqyndaǵan úmitsiz tiri ólik pe?» degen oı keldi oǵan. Kúdikti eki ushty oı onyń qolyn shala-jansar adamnyń qoınyna eriksiz apardy. Júrek soǵyp jatyr...

Úsh jyldaı German soǵysynda bolyp, talaı qıynshylyqty bastan keshirgen, talaı ólikti jerlep, talaı jaraly jandy súırep, urys órtinen keri alyp shyqqan kári soldattyń júregi eljirep ketti, aıanysh sezimi bılep, qalaı da qutqarý, ǵarip janǵa kómek kórsetý boryshy ózinen ózi jetektedi. Qalaı aparý kerek? Arqalap tez jetkize alar ma? Qanyn súrtip, jarasyn baılap, aýzyna sýsyn tamyzbasa álsireı bermeı me? Ol kóp oılanbaı-aq úıge qaraı júgirdi. Úıge jetkenshe: qaıda jatqyzý kerek, jarasyn qalaı baılap, qalaı kútý kerek, bárinen de qıyny — jurt kózinen qalaı tasalaý kerek, ol bir múltigin qaldyrmaı muqıattap jan-jaǵyn ábden oılap shyqty.

— Tez monshanyń shamyn jaǵyp, ishin súrt, esik-tesigin qymta, peshtiń tóbesin qaıtadan jap, — dedi ol áıeline, esikten asyǵa kirgen boıy.

Áıeli eshnársege túsinbeı onyń júzine tańdana qarap, aýzyn ashyp qaldy. «Ataman bir jumys tapsyrdy ma? Monshanyń keregi ne?..»

— ...Tezdet, qatyn, sońynan kóresiń... Ýaqyt joq, — dep ol keri shyǵyp ketti.

Jarty saǵattaı ýaqyt ótken shamada kishkene boq "shanaǵa salyp ákelgen jaraly adamdy erli-zaıypty Grechkolar monshaǵa kirgizdi. Sáti bolǵanda, keshte ǵana ózderi shomylǵan kishkene monshanyń ishi áli ystyq eken. Astyna palas tósep, basyna jastyq etip shınelin salyp jatqyzyp, búkil moıyn men jelkeni, bet-aýzyn jaýyp ketken qandy súrtip tazartyp, baılap, esi kirmegen jaralynyń aýzyna spırt tamyzdy. Grechkonyń áskerı flágy da, onyń ishinde «kerek kúnge» arnaǵan spırti de sandyq túbinde jatyr eken. Jaraly jan birazdan keıin kózin ashty... Bul Grechkonyń tamyry Ábilqaıyr Áıtıevtiń úıinde áldeneshe ret kórgen tanys adamy eken...

Jumysty tıanaqtap bitirip, jatqan kezde:

— Arhıp bilip qoısa basyńa pále keledi. Bul seniń soryńa tap kelgen adam, — dep áıeli ýaıym aıta bastap edi, oǵan Ivan Grechko:

— Bilmeıdi. Búgin monshada, túneıdi. Erteń túnde Ablashkaǵa jetkizip beremin. Muz oıdym, ózi kórdi. Salmaǵanymdy qaıdan biledi, ózenniń astyn tinte me? Uıyqtaı ber, — dedi.

Kóp ýaqyttan beri kórmeı ishi pysyp, kúnde aýzynan tastamaıtyn joldasymen ekeýiniń áńgimesin bólmeı Meńdikereı balasyna «jaramdy baılap bere qoı» demedi, bir qolymen bıntin ózi sheship, ózi qaıtadan orap baılastyryp jatty.

— ...Maǵan papamnyń qasynan qyl eli shyǵýǵa bolmaıdy. Jarasy áli jazylyp bitken joq. Kórdiń be áne, ózi baılap jatqanyn. Aýrý bolsa da qarap otyrmaıdy. Osy kúni otrád uıymdastyrý jumysyn qolǵa alyp kúni-túni sonyń qamynda uıyqtamaıdy, qolym dármensiz, halim nashar dep bir aıtqan emes. «Munan da jaman bolýǵa múmkin edi, buǵan da shúkirshilik» dep jazyp-syzyp, kelgen jigitterge aqyl aıtýmen bolady. Shynynda shúkirshilik! Oıboı, talaı aýyr mınýtter bastan ótti ǵoı. Ábekeń meni Tekede páterine shaqyryp alyp papamnyń «ólgenin» estirtkendegini aıt... oı, meniń sol kúnderde qur súldem qaldy ǵoı...

— Bilem ǵoı.

— ...Allaı, sonan úıge kelsem, adam nanǵysyz hıkaıa. Qoı, ony sózben jetkizip bolarlyq emes. Mamamdy men: «Jaı kúnde jylap otyratyn bos adam, qazir shashyn jaıyp aldymnan shyǵady ǵoı» dep oılasam, «Aınalaıyn Ámirtaı, áıteýir molda qaınym janyn alyp qaldy ákeńniń. Oı, qulynym, áıtpegende jetim qalatyn ediń! Bozdaǵym! Botam!» dep qushaqtaı. tústi. Alystan-aq kóńilim buzylyp, ishteı qaltyrap kelgen basym baqyryp qoıa berdim. Mundaı ashshy jas kózden shyǵyp kórmegen bolar! Túsingenim joq. Mamamnyń sózi meniń dombyqqan mıyma qonǵan joq, ne aıtqany qulaǵyma jetken joq, óksigen kúıi óksı berdim... «Qaıtsin-aý, qarǵataıym, óledi dep oılaǵan ǵoı» deıdi mamam maǵan qosa ókirip jylap turyp. Ne kerek, ol kúngi meniń jaıymdy sen kórseń, esiń shyǵyp keter. Biraq, sen óz basyńa kelmegensin, túsinbeısiń ǵoı. Jáne onyń ústine belgili Oneke bolǵansyn...

— Ámirjan, sen meniń tarıhymdy aıtyp otyrsyń ba? Ol uzaq áńgime, ony qoı, — dedi Meńdikereı aqyry ekeýiniń sózin bólip. Sóıtti de Hakimge qarap: — Shyraǵym, munan da jaman bolýy múmkin edi. Buǵan da shúkir. Eger de Grechko sıaqty adal jan tal kelmegende, ábden qıyn bolatyn edi. Ábden qıyn. Eger de qanisher kazaktyń biri kez kelse qaıter edi — sý túbine keter edim. Bárimiz de sharýanyń balasymyz,. Dúnıede sharýadan adamger jan joq. Ózin buryn kórýshi edim, Abylqaıyrdan talaı ret qoı terisin alyp ketip júrýshi edi bir sharýa orys, Men buryn onyń famılıasyn da bilmeıtinmin.. Anaý, kúni Ábilqaıyr aıtty bar ýaqıǵany. Grechko deıtin Trebýhanyń adamy eken. Ajalymnyń joqtyǵyna qaraı sol Ábilqaıyrdyń tanysyna tap kelgenim jáne Nurǵalıdyń úıde bolǵany mundaı kórim bolar ma! Oń qarymnyń sylyp tastalmaǵan jeri joq, ishpegen dárim de joq, aqyrynda áıteýir aı jarym jatyp táýir boldym, shyraǵym. Mına ıyǵymdy kótere almaǵanym bolmasa, eshteme emes. Topshy sińirime zaqym kelgen be qalaı, eı, bir qolsyz da adam iske jaraı beredi, eshteme emes, — dedi Meńdikereı, qozǵalmaıtyn oń qolynyń saýsaqsyz alaqanyn ashyp, jumǵandaı qozǵap otyryp.

Hakim onyń oń qolynyń qozǵalmaıtynyn jáne saýsaqtarynyń úsip túsip qalǵanyn jańa ǵana kórdi. Ol birer saǵat buryn Meńdikereıdiń qısaıyńqyraǵan basy men bileýdeı qyzyl tańbaly moınyn ǵana kórip, ishinen aıap otyr edi. Al, onyń úsip túsken moltaq saýsaq oryndaryn baıqaǵan da joq-ty.

— Sen jóninde men, shyraǵym, Qalen ýchıtel men Ábdirahmannan estigenmin, jaqsy bilemin, syrtyńnan qanyqpyn. Oqyǵan sanaly jigittiń eline qyzmet etýi — adamdyń boryshy. Revolúsıaǵa aralasyp, ony qoldaý — sol boryshyńdy atqarý degen sóz. Bul qadamyńdy men qatty qoldaımyn... — dedi azdan keıin Meńdikereı Hakimge.

Aralarynda bolyp buryn-sońdy syr-pikirlerin bilmese de, ózi basqa oqýshylardan kóri revolúsıonerlerge qashyqtaý júrse de Hakim Oralda Dmıtrıev pen Chervákovtyń, Ábdirahman men Saqypkereıdiń attaryna kópten qanyq-ty. Ámirden Meńdikereıdi de shet-pushpaqtap estigen bolatyn, onyń mezgilsiz ólimin, joldasymen birge azalaǵan-dy. Bul adamdardyń bárin ol jurttan asqan sheshen, er júrekti qaharman, teńdesi joq bilgir jandar dep túsinetin. Bulardyń isi ekenin biriniń qolynan kelmeıtin, isteı almaıtyn is dep oılaıtyn. «Almaǵaıyp, ekitalaı, qaýpi mol, qateri kúshti is» dep keıde oılaýǵa da qorqatyn. Al, Meńdikereıdiń «ólim aýzynan qaıtqanyn», adam nanbastaı qıly-qıly kezeńder men aýyr beınetterdi basynan keshirgenin estigennen keıin Hakim bul adamdy óte-móte qurmetti, asqan kemeńger dep bildi.

«Oqyǵan sanaly jigit... Revolúsıaǵa aralasyp, ony qoldaý — boryshyńdy atqarý. Bul qadamyńdy men qatty qoldaımyn», — deıdi. Osylardyń qataryna iligýge jaraǵanym ba?!

Onyń boıyn ne bir adam sıpattap bolmaıtyn sezim bılep ketti. Ol Ábdirahmandy da, myna otyrǵan úlken kisini de qushaqtap, betinen súıip alǵysy keldi.

— Ábekeń qaıda, qazir? — dedi ol ne derin bilmeı kúlimsirep.

— Ábekeń be? Ábekeń... — dep Meńdikereı sozyp, jaýap ázirlegendeı múdirip qaldy. — Ábekeń osynda... joq... bir tapsyrmany oryndaýǵa ketti. Seniń atyń Hakim ǵoı. Hakim, sen qaraǵym, pálenshe qaıda, qaı jerde júr, ne istep júr dep surama. Mundaı jumysty adamnyń ishi ǵana bilip qoıǵany jaqsy...

Ol Hakimniń betine qarap ezý tartty.

Hakim basyn ızedi.

— ...Men seni munan bylaı qaraı «stýdent» desem, oǵan arlanbaısyń ba? Bizde osyndaı bir saqtyq esebinde shyn atyn atamaý ádeti bolady...

Hakim taǵy da basyn ızedi.

— ...Árıne, qazir emes, keıin. — Meńdikereı Hakimge endi shúıilgendeı pishinmen oılana qarady da: — Sendermen aýyldas ta, bolystas ta kisi emes, biraq sen ony bilýiń kerek, bilmeseń de atyn estigen shyǵarsyń. Senderdiń jaǵyńdiki. Aqmetshe deıtin bir belgili adam bar...

— Qaı Aqmetshe? Muqammetshın be? — dedi Hakim julyp alǵandaı.

— Tap ózi. Aıttym ǵoı, sen ony bilýge tıistisiń. Belgili adam.

— Ol bizge jaqyn jıen. Qyzyl narly Aqmetshe.

— İmm. Tipti jıen be sizge?! Qyzyl narly. Arǵymaq jylqyly. Oqymysty Aqmetshe. Jıen bolǵany jaqsy da, jaman da. Týǵan jıen be?

Hakim qysylyp qaldy. «Nege suraıdy!.. Bir nársege... kúdiktene me?..» — dep oılady.

Meńdikereı jaǵyn sıpap oılanyńqyrap turdy da:

— Osy Aqmetshe jóninde bir áńgime bilip qaıtsań qalaı bolar qaladan? Báribir «qalaǵa baramyn, mektebimdi kórgim keledi» dediń ǵoı. Eshkim tergep-tekserip júrmes pe, qalaǵa barǵanyńdy? Kazak-orystar qatal jáne saq halyq.

Hakim basyn ızep:

— Óte jaqsy. Bilip qaıtaıyn, — dedi.

— Endeshe, Hakim, sen bylaı et: sol sizdiń jıen Aqmetsheńiz qazir Tekede. Noǵaı meshitiniń túbinde páteri bar, sony taýyp al. Jıenińmen naǵashysy esebinde «jaqyndyq» tilmen sóıles. Biraq saq bol, eshbir syr berýshi bolma biz jóninde. Aqmetshe Jympıty úkimetiniń podrádin tasyp júr. Bul joly asa qundy bir júk jetkizip bermekshi. Sol júk ne júk? Qaı kúni qaladan shyǵady, qaı jolmen júredi, qasynda kim bar, mine osyny bilip qaıtý kerek bolyp tur. Sen osyny isteı alasyń ba?

— Bul jumystyń eshbir qıyndyǵy joq...

— Qıyndyǵy joq deýge bolmas. Biraq qoldan kelmeıtin nárse emes.

Hakim ishinen balasha qýanyp ketti. «Tapsyrma degen osy sıaqty bolatyn shyǵar. Men muny búgin-aq baryp bilip qaıtaıyn. Keshikpespin».

— Men búgin bar deseńiz, búgin baryp bilip qaıtaıyn. Biraq Ábekeńde bir sharýa bar edi... Biz eki-úsh adambyz osy jerge kelgen. Ol kisiler keıin aýylǵa qaıtýy kerek.

— Qupıa jumys pa? — dep surady Meńdikereı.

— Qupıa ǵoı, árıne. Biraq sizden jasyratyn is emes.

Siz de, Ábekeń de bir...

Meńdikereı basyn ızep, qostaı tústi.

Hakim bolǵan ýaqıǵany sulýlap aıtyp, ádemi sóz tańdap jatpady. Ol kelgen jumysyn tez bitirýge, Oral qalasyna baryp qaıtýdy da jedeldetýge kiristi. Shapshań sóılep, sál sóziniń aıaǵyn jutyńqyrap:

— Siz estigen sol Qalen ýchıteldi Dosmuqambetovterdiń qarýly adamdary kelip bolys keńsesine aıdap ketti. Jurt ony Jympıtyǵa aparyp túrmege qamaıdy, sottaıdy desedi. Meni de ustap edi, biraq... qoldarynan jyrylyp shyǵyp kettim. Ákem jigit jınap jatyr, «qalaı da Qalendi bosatyp alamyn. Bosatpasa bolystyń ózin qolǵa túsiremin. Aýyl ústine kúnde at oınattyryp, er azamatty toqtysha óńgertip jibere almaımyn», — deıdi. Menimen birge bizdiń eldiń balyqshylar artelin basqaryp júrgen bir jigit keldi. Balyqshylar jáne basqa da el jigitteri: «Bútin el bolyp kóterilemiz. Salyq tólemeımiz, jigit bermeımiz. Qarý tapsaq — qarsy turysamyz» desedi. Osy jóninde ne aqyl aıtar eken dep Ábekeńe kelip edik, — dedi.

Meńdikereıdiń kóz janary jaınap ketti.

— Toqta, toqta! — dedi ol Hakimge jaqyndaı túsip. — Qalendi nege ustaıdy, ne aıyp taǵady, ony bilgen joqsyńdar ma, — dep surady.

— Ábekeń jınalys jasap sóz sóılegen... Osyny estip: «Bólshevıkterge tilektes, shod ashty, úkimetti jamandap, at pen jigit jınaýǵa qarsy turdy» dep starshına donesenıe beripti.

— Bilemin, bilemin, Ábdirahmannyń sóz sóılegenin. Al, «ákem jigit jınap jatyr» deısiń jigit jınala ma? Jınalsa shamasy qansha bolar?

— Bizdiń óz aýlymyzdan qyryq-elý adam atqa minedi. Balyqshylar men taǵy basqalar qosylsa júzden artady ǵoı.

Qaraǵym-aý, manadan beri osyndaı áńgimeńdi nege aıtpadyń... Toqta, bul oılanatyn jumys. Bul óte maǵynaly jumys... Sen, qaraǵym, búgin sol kelgen adamdaryńnyń qasynda bolshy. Erteń osy mańda jınalysymyz bolady, soǵan kelersiń. Ámirdi jiberip men ózim habar berermin. Ámir, joldasyńdy shyǵaryp sal, — dedi Meńdikereı.

Hakim qosh aıtysyp shyǵyp ketti.

4

1918 jyldyń maıy men ıýn aılarynda Saratov soveti jasaqtaǵan Saratov, Tambov, Pýgachev, Novoýzen otrádtarynan quralǵan «erekshe armıa» jáne onan basqa da tolyp jatqan qarýly kúshterdiń bári Oral maıdanyna attandyrylyp, 4-armıanyń komandır! M. V. Frýnzeniń qaraýyna berilgen edi. Jáne sol kúzde jas Qyzyl Armıanyń kúshimen aq kazaktardyń qolyndaǵy Astrahan, Pýgachev, Sımbırsk, Samara, Kazan qalalary bosatylyp, aınala qorshaı bastaǵan jaýdyń ilki qarqyny báseńdegen-di. Onyń ústine Edil boıynan shyqqan bir úlken otrád jer úshin kúresken kresándar jáne pomeshık-alpaýyttardyń qolynda jumys isteıtin batraktarmen tobyn kóbeıtip, birte-birte molaıyp, ulǵaıyp, soǵys isine jetile bastaǵan quraldy kúshke aınalǵan bolatyn. Ol qara sharýalar arasyna aty kóbirek jaıylǵan, bas komandıri de qara buqaranyń ishinen shyqqan Chapaev otrády bolatyn.

San jaǵynan kóptigi bir polkteı-aq bolsa da Chapaev otrády jaz boıy Oral qalasyna úsh ret tónip kelip qıan-keski qyrǵyn soǵyspen Jetikól-Jekendini, Shıpov pen Tasqalany alǵan edi. Bul kazak atty ásker korpýsynyń komandıri general Akýtın dıvızıalarynan keıde eriksiz keri sheginip, keıde polkin polkine qospaı talqandap atamandar armıasyna búıideı tıdi. Súzegen buqany basy-kózine soǵyp qoraǵa tyqqan adamdaı, Chapaev Oral kazaktaryn sol jaz óz gýbernıasynyń shetine shyǵarmaı qoıdy. Bul tyqsyrý ekpini qatty aqtar áskeriniń óktem qımylyn sý sepkendeı basty da, Oralda bolǵan oırannan keıin ishinen tynyp, kúsh-qýatyn boıǵa jınaǵan jersiz, sýsyz, malsyz, teńdiksiz, kazak qamshysynyń astynda ashynǵan halyqtyń aıanbaı alysýyna dem berdi.

Ózinen buryn alystaǵy qulaqqa da: «Sharýa batyry!», «Kózsiz er Chapaı!», «Chapaı japyryp keledi!» dep dańqy jer jarǵan. Edil erin qalyń buqara, jańbyr tilep aspanǵa kózin tikken eginshideı kútti. Chapaıdyń aty kóp eldiń jyly-jumsaǵyn shaınamaı soryp úırengen alpaýyt kýpesterdiń, chındi generaldar men shekpendi sultandardyń úreıin shyndap ushyra bastady.

Osyndaı kezde ádildik, teńdik izdep ańsaǵan halyqtyń qulaǵyna jańa armıanyń jaıyn baıandaýǵa, onyń qataryn molaıtýǵa, kúreske úıretýge Petrograd pen Máskeýden, Saratov pen Samardan Oral ólkesine nasıhatshylar aǵyldy. Nasıhatshy revolúsıonerler aqtar týyn tikken Oral qalasyna da, gýbernıanyń baıtaq derevnálary men aýyldaryna da, «Han» ordasy men kazak júzdikteriniń ishine de tary talqanyna quıǵan sútteı sińip jatty.

Osylardyń biri Tereńsaı túbegine kelip kresándardyń sezin ótkizgen jas komısar Andreev edi.

Jazdygúni ótken jasyryn sıeziń jınalý tártibi asa sheber boldy.

Jaıyqtyń Bórili betinde Tereńsaı túbegi jatyr. Búl bir elsizdeý jatqan shabyndyǵy mol keń alqap. Tereńsaıdyń Jaıyqqa quıar jeri ol kúnde ıt muryny ótkisiz jalpaq jatqan qoǵa, qyr beti tal ósken toǵaılyq ta, al, arǵy jaq — orman bolatyn.

On eki oraqshy tyrna tizbekpen úlken jylǵanyń boıyn eki ret oralyp shyqqanda kól-kósir jerdi kúltelengen qalyń shóppen jaýyp saldy. Erteńgi kezdegi kóp shalǵynyń daýysy tup-tunyq aýanyń kózge ilikpeıtin bir pernesin úzip basyp, úzip basyp qulaqqa shamyrqanarlyq kúńgirt shyńyldy dybys quıyp turǵandaı. Jylǵadan názik samal esip jas shóptiń qalampyr ısin erge qaraı ysyryp jaıyp bara jatqan sıaqty. Jaǵymdy dybys, súıkimdi ıis, kóz toıattarlyq alqara kók kórinis shalǵy aýyrlyǵyn bildirer emes...

Jylǵany tórtinshi ret oralǵanda oraqshylardyń eń sońyndaǵy qojaıynnyń aldynda kele jatqan Qajymuqan: «Osy qudaı atqannyń pishenin shaýyp berýge keldim be men osynda. Munyń álgi sybyrlap júrgen úlken jınalysy qaıda? Álde aldap bar pishenin shapqyzyp almaqshy ma? Myna uzyndyǵy shırek shaqyrym shóptiń kúlte jolynyń bir joly bir dyǵal shómele, qudaı biledi myna jerdiń ózinen tup-týra bir keben turatyn boldy. Áı, shirkin-aı, osyndaı shabyndyq ta bir qolǵa tımeı qoıdyń-aý! Eń shabyndy degen bizdiń Hanjurtymyz mynanyń shıregine de kelmeıdi», dep oılady.

Artta kele jatqan qojaıyn úıine túsken qonaǵynyń osy oıyn sezgen adamsha, jaltaqtap jan-jaǵyna qaraı berdi. «Bular nege kórinbeıdi? Ádeıi shóbimdi shaptyra kelgen kisishe, kelissiz bolar siltete berýim» dep:

— Al, bir toqtaı qalyp temeki tartyp alaıyq. Shóldegen jigitter ana kvastan qana-qana iship alyńdar. Álde azyraq tamaq jep alamyz ba? A, osy da teris bolmas, — dedi.

Aldy toqtap, artqylary aldyńǵylardyń deńine jetip shalǵysyn ıyǵyna salyp, aınala atyrapqa kóz jiberisip, biri ilgeri, biri keıin kelip on eki adam alqa-qotan otyrysa bastady. Eti qyzyp alǵan jastaý jigitter eki beti albyrap kvasty turyp ishti, bireýleri soıaýdaı-soıaýdaı ekpe temekini cap qaǵazǵa shıyrshyqtaı shıyryp, shymqaı kók tútindi túıdektep jutyp, ishinen ony bozǵyldata óńin qashyryp shyǵaryp jatty. Qajymuqan kóziniń astymen jurtqa syǵalap qarap qoıyp, qonyshtan alǵan nasybaıyn shym-shymdap ıiskep qoıdy.

— Áne, tóbeleri kórine bastady. Báse, saǵat onnan qalmaı jınalamyz desip edi. — Frolovskıı qaltasynan saǵatyn sýyryp: — Týra, — dep qasyndaǵy Qajymuqanǵa kórsetti.

Qajymuqannyń baǵana kelgennen kózine túsken, aınalasy qoǵaly bir kishirek aıdynda qurma aý salyp júrgen balyqshylar, bular otyra bergen kezde jaǵaǵa shyǵaryp aýlaryn jaıdy. Olardyń ári jaıylymda balaqtaryn beline deıin túrgen, qolynda shanyshqysy bar úsh-tórt adam aý jaıǵandarǵa jaqyndaı berdi. Osy kezde Jaıyqtyń arǵy betinen eki qaıyqqa minip on shaqty kisi beri ótti. Olardyń da qoldarynda aıyr, tyrnaýysh bary kórindi. Ózen jaǵasy men saı qoltyǵyna, qyrattyń basy men jylǵa boıyna birindep jınalǵan adam qarasy molaıa bastady.

Jáne osy kezde Jamanbórili jaǵynan buqa aıdaǵan eki attyly tap osy qoınaýǵa qaraı bettep kele jatty. Búlkildegen eki attyly sońynan jete bergende bóksesi shómeıgen, syptyǵyr quıryq maýbas qazaqy buqa, basyn bulǵap qoıyp alǵa qaraı jelip ketedi; nysana oq atym jer ozyp baryp qaıta aıańdaıdy; keıde ol qylǵyna ókirip, topyraqty sheńgeldep alyp laqtyryp-laqtyryp jiberip, keýdesin kótere jele búlkildeıdi.

Taǵy osy kezde jeńderin sybanǵan, balaqtary túrilgen eki jigit ózendi jaǵalap qarmaq salyp kele jatty. Qajymuqan olardy alystan-aq tanydy. Bireýi Hakim, qasyndaǵysy bular túsken úıdiń ıesi Frolovskıımen keshkilikte kelip sybyrlasyp ketken kishkene qara jigit, kádimgi onyń Malyshka deıtini. Túnde Hakim Qajymuqanǵa: «Erteń úlken jınalys bolady, basshylardy sonda kórip sóılesemiz. Siz ertemen myna úı ıesiniń arbasyna minip pishenge shyǵyńyz. Solaı kelistik. Shóp shabýǵa jaldanǵan adam bolyńyz, kóldeneń jurt sezbesin Bákeń sizdi tuz izdep júrgen balyqshy dedi ǵoı. Shóp shapqan aqyma tuz alamyn deseńiz boldy» degen.

— Áke-sheshesinen. jasyrynyp, ertemen balalar osylaı qarmaq salýǵa ketýshi edi. Bular da tap sondaı eken. Aılashylyn-aı ózderiniń, óı, shaıtandar-aı! — dep Qajymuqan Hakimderge qarap kúbirlep, basyn shaıqap qoıdy.

Buqa aıdaǵan ekeý kelip bulardyń janyna attaryn tusaǵanda Qajymuqannyń esi shyǵyp kete jazdady.

— Ábeke! Á, Ábeke! — dep ol ornynan ushyp túregelip, attan túsken Ábdirahmannyń qolyna jarmasty. —

Oıpyrym-aı, ózgerip ketipsiz ǵoı, Ábeke! Naǵyz bizdiń qara sıraq balyqshylar sıaqty bolypsyz. Má, mynaý bizdiń... apaıdyń balasy, jıen... Aman-esen be, jıenjan. Mine kezdesý kerek bolsa! — dedi ol Ábdirahmannyń joldasyna burylyp.

Qajymuqan kelgen ekeýiniń attaryn tusasyp, amandyq surasyp, balasha qýanyp qaldy. Qajymuqan sonshama-aq sóıleskisi kelip edi, biraq Ábdirahman sálemdesip bolyp, úı-ishiniń amandyǵyna tústi surady da, bógelmesten, arǵy betten qaıyqpen ótken adamdar tobyna ketti de, Qajymuqan júzi tanys, syrttan jaqsy biletin Orazben áńgimelese bastady.

Keshikpeı eki adam bul «áldeqalaı kezdesken» oraqshy, aýshy, qarmaqshy, sıyrshy, shóp jınaýshylardy basqa uryp túgendegendeı aralap shyǵyp, qolmen meńzep saıdyń ishine qaraı jıdy.

Bular saıǵa ábden jınalyp, aldy otyryp, arty oryn tańdap, qaýmalaı toptasqan kezde, oń jaq qoldaǵy taldyń, saı saǵasyndaǵy qalyń qoǵanyń arasynan áskershe kıingen qarýly adamdar top-tobymen, shyǵa keldi. Qajymuqan selt ete tústi.

«Shynymen-aq qamap alǵany ma? Jurttyń jınalýyn ańdap júrgeni me? Osynshama jandy qyzmet ústinde...» degen jaman oı keldi Qajymuqanǵa.

— Bular kim? — dedi ol sasqanynan qasyndaǵy Orazǵa, qarýly adamdardy kórsetip.

— Qajeke, qarýlysy da, qarýsyzy da — bári de Komıtettiń adamdary. Bilesiz be tóńkerisshil komıtet degendi. Qazir sıez bolady. Soǵan jınalyp jatyr. Siz de kelipsiz ǵoı. Shaqyryp pa edi? — dedi ol Qajymuqannyń sasyp qalǵanyn baıqap.

Qajymuqannyń kóńli jaılana tústi.

— E, báse! Ózim de solaı oılap edim... Ábekeńdi izdep keldik jumyspen. Osynda, osy jerge kelińder degen eken bizdiń Hakim deıtin baladan. Soǵan kelgenim... Apyrym-aı, qyzyq eken. Kádimgi qazaqsha dalaǵa jınala ma, kók shóptiń ústine, aýyldaǵydaı? Orystary kóp qoı. Qazaq nege az?

— Qajeke, úndemeńiz. Tyńdaıyq. Qazaqtan orys kóp qoı qaı jerde de! Sonsoń kóbirek jınalǵany. Dup-durys aıtasyz, qazaqsha kók shóptiń ústine maldas quryp otyramyz. Aspan asty keń, saı ishi samal, ári jup-jumsaq. Tar úıge jınalǵannan osy jaqsy emes pe? — dedi Oraz Qajymuqandy ıyǵynan ustap kúle silkip qoıyp.

Saıdy — klýb, kók oraıdy — oryndyq, tómpeni — minbe etip, sharýalar sezi sol kezde osyndaı bir keń túkpirde jınalyp edi.

Kún sáskege jetpeı-aq jer-dúnıeni kúıdirip jiberetin jazdyń bir ystyq shaǵy edi. Lezde aq shaqyltaqtana qalǵan qyr basynan esken jel shoqtyń lebindeı, biraq ańǵary keń Tereńsaıdyń ishi ári jasań, ári saıa, oraq basynan áldeqaıda jeńil eken.

Ystyqqa asa syr bere qoımaıtyn jáne kúnge kúıýge de onsha beıim emes qara Qajymuqan da saıǵa túskensin kóńildenip ketti.

— Mine rahat, tap bizdiń Shalqardyń saǵasy sıaqty eken, shirkin! Qoshy bala, beri kel, myna jerge otyraıyq, — dedi ol Hakimge shóbi qalyńdaý tepseńdi kórsetip. Sóıtti de qonyshynan qaǵazǵa oraǵan qurǵaq nasybaıyn sýyryp aldy. Ony qolynyń ushymen eptep qana shymshyp alyp tanaýyna tıgizer-tıgizbes bir túshkirip te qoıdy. — Shalqardyń saǵasy sıaqty eken dep men saıasyn aıtamyn, jasań lebin. Al jeri qaıda, bizdiń jerlerden myń ese artyq eken. Bala, sen baıqaısyń ba, bul salanyń kez kelgen jeri shabyndyq ta, aıaq bassań sýy móldiregen bulaq kórinedi. Al, qyrlyǵy tek qudaı eginge jaratqan da qoıǵan, taıaqpen shuqyp tuqym sepseń de bir jyldyq qoregińdi alarlyqtaı. Jaqsy jerdi orystar qaıdan taýyp alady deseıshi! Aı-aı, ıaı! — dep basyn shaıqap qoıdy Qajymuqan.

Bilimi joq bolsa da eti tiri, aınalasyndaǵy nárseni óte ańǵarǵysh, ómirdiń kúndelikti qyspaǵynda ábden jyryndy bolyp shynyqqan Qajymuqan «kózi ashyq» Hakimge:

— Meniń oryssha onsha shalymdy emes ekenimdi, bala, sen bilesiń ǵoı, qasymda otyryp myna jurttyń ne aıtqanyn túsindire ber. Bul maslıhat-sıazda biz estimegen áńgimeler aıtylady dediń, káne, men ony zerdem jetse túsinip kóreıin. Eldegiler Jumekeńniń ertegisin aýzynan silekeıi shubyryp tyńdaıdy, kórgen, bilgenimdi men de olarǵa barǵansyn shubyrtyp bereıin. Pervoı aldymen mynalar qandaı hakimder — sony kózinen tizip aıtyp shyqshy. Anaý taban aýdyń kózine turmaıtyn kók serke sıaqty, shyltyryqtaı sap-sary orys balasy kim? Aınalasyndaǵy jandardyń bári kisi kórmegendeı soǵan kózin tige qalypty ǵoı, — dedi.

— Samardan kelgen jigit kórinedi, sondaǵy bas komandırdyń jibergen adamy deıdi. Osy bizdiń gúbernamyzda quralyp jatqan qyzyl otrádtardyń basyn biriktirip, kúni erteń Jaıyq ólkesindegi baı alpaýyttarǵa qarsy shyǵaratyn kórinedi. Tyńdańyz, Qajeke, men onyń sózin qazir asty men ústin, sekini men útirin de qaldyrmaı túsindirip otyraıyn, — dedi Hakim.

— Bárekeldi! Orystyń juqa sary balasy, solaı joǵarydan keldi de! Bular jas basynan bárin bilip týady-aý. qarashy, shıaz ashtyryp, sóz sóılep, ǵasker jınaqtap júrgenin. Ózi aýǵan joq, naǵyz bizdiń Áıtim maǵzum sıaqty maıysyp tur eken. Al, ana qolyn siltep turǵan aryq qara orys she?

— Oıbaı, ol naǵyz úlken jetekshi. Eń birinshi bastyq sol...

— Qoıshy, — dep Qajymuqan Hakimniń sózin bólip jiberdi. — Bastyq deıtin emes qoı ózin. Teri ıleýshi adam sıaqty sumpıyp tur, moıyny da jińishke, ilgeri qaraı sozylyp ketipti. Oń kózin nege aqyraıtady — aǵy bar emes pe?

— Qajeke, bul bir qajyrly adam kórinedi. Famılıasyn men de jańa estidim. Naǵyz kedeıden shyqqan, kedeıdiń qamyn oılaıtyn, tap myna ózderińiz sıaqty jalpy-malshylardy, balyqshy-sharýalardy teńdikke jetkizetin adam. Siz qaıdan shamalap qoıdyńyz? Teri ıleýshi ekeni ras — Teke qalasyndaǵy zavodtyń jumyskeri deıdi. Paramonov deıtin kisi. Gýbernadaǵy qurylǵan kedeı úkimetiniń basshysy...

Qajymuqan tańdanǵandaı, Paramonovtyń eńkishteý kelgen qaǵylez denesine, eti juqa ashań óńdi júzine qarap otyryp: «Jigerli adam shyǵar ózi. Bireýdi kózge shuqyp alatyndaı-aq shúıilip, qolyn sermep qoıady. Al, anaý soldattardyń qasynan kelgen shot mańdaı qara kim boldy eken? Bizdiń Ataqbeldiń Eshesi sıaqty uzyn jáne sińirli, myqty qudaı urǵan shyǵar! Elý basy ma eken, júz basy ma eken?!» dep oılady ol Belandy kórip.

— Ana Ábdirahman Áıtıevtiń oń jaǵynda otyrǵan Saqypkereı Arganıchev deıtin belgili revolúsıoner. Al, onyń qyr jaǵyndaǵy moıynyn tańyp alǵan Meńdikereı Ipmaǵambetov — gýbernalyq sovettiń múshesi, komısar. Kóktemde atty kazaktar ony qylyshpen týrap tastaǵan jerinen tirilip ketken. Naǵashy, umytpa. Meńdikereı deıtin osy, kádimgi ólip tirilgen bólshevık, — dedi Oraz Qajymuqandy ıyǵynan ustap shaıqap qoıyp.

— Týrap tastaǵan jerinen tirilgeni qalaı?

— Bir jaq moınyn, ıyǵyn, topshysyn qylysh qıyp ketken. Biraq ajaly joq bolǵan soń ólmeı qalǵan. Kómýge barǵan orys shala-jansar jatqanyn kórip jasyryp shanaǵa salyp alyp ketken de, eline ákelip tastaǵan. Aralasyp júrgen tanys orys bolsa kerek, biraq aty-jónin aıtpapty.

— Apyrma-aı, ǵajap eken! Endi bul kisi myń jasar. Atty kazaktar ne qylmaısyń dep shabady?

— Bólshevıksiń, bólshevıktiń komısarysyń dep shabady. Naǵashy, sen bilmeısiń be aqtardyń qyzylǵa ósh ekenin? Jumyskerdi, sharýany, jetim-jesirdi qoldaıtyndardy qyzyl deıdi. Myna osy jınalǵandardyń bári kedeıshil qyzyldar...

— Bilemin, jıenjan, jaqsy bilemin qyzyldyń kim ekenin. Ana Ábekeń bizdiń kózimizdi ashyp, ońymyz qaısy, solymyz qaısy tanytyp ketti ǵoı, órkeniń óskir. Áıtpese qarany aq dep kelgen nadannyń ishindegi nadanbaıy biz bolatynbyz. Sol kózimizdi ashqandyqtan osy jerge kelip otyrǵanymyz. Sabaz-aı, Meńdikereıdiń de qylyshqa týralyp júrgeni biz úshin, kedeı úshin!.. Jıenjan, álgi joǵarydan kelgen ásker adamnyń soldaty kóp pe eken áıteýir? Ana, juqa sary orys jigitiniń deımin.

— Áskeri de kóp, qarýy da jetkilikti, Qajeke, saspa, jetpegen jerin qolǵa qarý alyp myna ózimiz toltyrarmyz. Solaı emes pe, a? — dedi Oraz kúlip.

Jınalys bastalyp, basqarǵan adamdar is-áreketine kóshti de, Qajymuqan ornynan qozǵala tústi.

Kórinim jerde kózge tizilip jaǵalaı jatqan orys qystaqtary men shoǵyr-shoǵyr qonǵan qazaq aýyldary mol Jaıyqtyń bul shópti-egisti, saı-salaly keń alqaby Qajymuqanǵa úlken áser etti. Ol kesheden beri úndi, qımyldy shyńyldaǵan bazarly ómirdiń ortasyna túsip ketkendeı boldy. Ásirese syrt qaraýǵa jaıbaraqat jatqan bul eńbekqor túbektiń tereńinde burqanǵan bir úlken tasqynnyń saryny estilgendeı, áldenege qulaqty aıqara túrip, bilekti myqtap sybanǵan qalyń toptyń qaptap molaıyp kele jatqan qara qurymy kózge elestep ketkendeı boldy. Jer de, el de, adam ataýlynyń bári de tegis qozǵalyp ornynan turyp ketken sıaqtandy. Ol ishinen: «Myna Jaıyqtyń jalpaq jaǵasy dúbirlegen adam ǵoı, aınalaıyn! Kesheden bergi kórgen oraqshy, eginshi, balyqshy, baltashy, malshy, jalshy, degenińniń bári osynda ǵoı. Apyrym-aý, bala-shaǵaǵa deıin júr! Mynaý bizdiń úıge túsken qojaıyn da ábden qý eken. Apyrym-aı, túk bilmegen kisishe atyn jegip, aıyryn saptap, kvasyn alyp, oraǵyn kóterip pishenge aldy da shyqty! Bizdiń Tanabaılardy qulǵana deýshi edi jurt, qulǵana dep mynalardy aıt! Áı, jaraısyń, Ábdirahmanym! Osylaı etip mynaý bet-betimen júrgen halyqtyń basyn biriktirý az jumys emes. Basshy bolsań osylaı bol. Mynaý da bir qaıys aıaq, qadalǵan jerinen qan alǵan qaısar jigit shyǵar. Kórdiń be túbin tesip jibergendeı qolmen nuqyp, sózben shegeleýin...» — dedi jınalysty ashyp, qysqa málimdeme berip jatqan Paramonovqa qarap.

— Men shamamen ǵana topshylamasam sóziniń teń jarysyn uqpadym, Hakimjan, — dedi ol Hakimge.

— Sabyr etińiz, Qajeke. Orystardyń sózin qazaqshalaıtyn tilmash bar...

Qajymuqannyń shydamaı otyrǵanyn baıqap, Oraz aqyryndap túsindire bastady.

— Myna májilisti bastap jatqan sol jańaǵy aıtqan Paramonov degen kisi. Jaıyqtyń arǵy jaq, bergi jaǵynan jetpiske taıaý adam keldi: munyń bári poselkelik, aýyldyń sovetterdiń músheleri bolǵan mujyqtar men kedeı qazaqtar. Ne bári jıyrma jeti derevná, on eki aýyldan ýákilder keldi. Býrjýılar sovettiń únin óshiremiz dep jan talassa da, jumysshy men sharýanyń erkin tunshyqtyra almaıtynyna bul jınalys aıǵaq. Ortaǵa salatyn máshálámiz: Rossıanyń basqa jerlerinde qandaı ýaqıǵalar bolyp jatyr, sonsoń bizderdiń aldymyzda ne jumys, ne mindet tur, mine, osyny ortaǵa salyp aqyldasyp alamyz, — deıdi. Ázirge aıtqany osy, — dedi Oraz.

Azdan keıin jańa mandala beshpet-shalbar kıgen qara bórikti qazaq jigiti kekili jelbiregen jap-jas sary orystyń sózin qazaqshalap berdi. Bul bala tárizdi beti ýyljyǵan jas adam óte qatty sóılep edi. Qajymuqan onyń, báıgeniń aldymen kelgen dónendeı, aǵyzyp sóılegen sóziniń birin de uǵa almaı, tek jińishke daýsynyń únine uıyp, aýzyna qarap qalǵan-dy. «Allaý, adam da osyndaı quıyndatyp shapshań sóıleıdi eken. Mynaǵan jan ilese almas, ilesse de uǵynyp úlgere almas», dep oılaǵan. Al, qazir ony daqpa-daqtap árbir sózin salmaqtaǵandaı baptap baıan etken qara murtty, dembelshe qara jigittiń sóz saptaýyna máz boldy.

— Qazaqshalap turǵan Kúrleshtiń Myrzaǵalıynyń balasy, Jezbuǵanyń boıyndaǵy Qutsıyq, adamgershiligi mol aqyldy jigit, — dep Oraz onyń qulaǵyna sybyr etti.

— Báse, sorly kisiniń balasy bolmas dep edim ózim de. Ataqty adamnyń balasy da kedeıshil bolady eken ǵoı, — dedi Qajymuqan.

— Tyńda, naǵashy. Kúsh ákesin tanymaıdy dep, ádildik izdegen sanaly jandardyń talaıyn kórersiń quı baı, quı jarly bolsyn.

«...Samardaǵy qolbasynyń jibergen myna aldaryńyzda turǵan jas jigit maǵynaly sóziniń aıaǵyn bylaı túıdi: revolúsıa tasqyny jaǵaǵa syryp shyǵaryp tastaǵan shóp-shóleńdeı — myna Oral qalasy men tómengi Oral ólkesinde aq general men kazak atamandary bir ǵana úıindi kóń-qoqyrdaı bolyp qaldy. Rossıanyń jumyskerleri men qara sharýalary bulardy keshikkpeı aıyrlap Jaıyqtyń arnasyna laqtyryp aǵyzyp jiberedi. Biraq bul kóptiń jumysy, myna siz ben bizdiń qajymaı qaırat kórsetip kún demeı, tún demeı qımyldaıtyn azamattyq boryshymyz. Kóp jumys istepsińder: kóp derevnálarda, komýnıs partıasynyń ıacheıkelerin qurypsyńdar. Munan buryn Bogdanovka eńbekshiler sezin ótkizipsińder; qyzyl otrádtyń toptaryn jasaqtapsyńdar. Bul kóp jumys. Igilikti jumys. Biraq bul áli jetkiliksiz. Ózderińiz oılańyzdarshy, Orynbor men Oraldyń eki arasynda ǵana alpystan asa iri derevná baryn óz kózimmen kórip keldim. İri derevnálar. Bir-birinde myńdaǵan úıleri bar selolar kóp. Sol alpystaı selonyń árqaısysynan qyryń-elý adamnan qolǵa qural alyp shyǵyp, jaýǵa qarsy tursa, ataman Martynovtyń alty polkine eshbir kóldeneń járdemsiz ózderiń de tótep bere alar edińizder. Amal ne, otrádtaryńyz áli az jáne pyshyrap, besten-onnan bólinip, bir jerge basyn qosa almaı júrgen kórinedi. Jáne kózderińizge aıta ketetin nárse: óte jaıbaraqat jatyrsyńdar. Kúres qyzbaǵan. Jaý jarasyn silkilemeı bos qoıǵansyńdar, týysqandar. Ózenniń eki betinde de ataman adamdary bilgenin istep júr, onyń aldyna shyǵyp, kese kóldeneń tura qalǵan jan joq. Eldiń atyn alyp, astyǵyn sypyryp, arba-kóligin jıyp, quda túse kelgen adamdaı kólbeńdep júrgen kazaktar. Ana buzyq atamannyń kúnákar basy alda qashan dar aǵashyn kóksep tur. Ony halyq sotynyń aldyna júgindirmeı tynyshtyq joq. Al, bul qarap otyryp qana bitiretin jumys emes, týysqandar. Kimnen qorqasyńdar, aıtshy? Erteń Samar men Saratovtan, Qazan men Orynbordan qozǵalatyn kóp áskerge kómek pen daıyndyq isi áli jetkilikti emes. Ataman adamdaryn ishten shalyp, jolyn kesip, áreketin buzyp, júgin tartyp alyp, qarýsyzdandyryp aınala qýalap mańǵa jýytpaý kerek emes pe?! Qasqyr aýlaǵanda, jurt bolyp qamalap, buqtyrmaı aınala qýyp berekesin almaýshy ma edi ańnyń! Bul da sondaı ǵoı, onan da jaman, zıandy jyrtqysh. Zıandy jyrtqyshty derevnádan ıt qosyp shyǵaryp salmasań bola ma? Kóteriletin, silkinetin ýaqyt jetti, aǵaıyndar. Taptyq sanasy oıanǵan qajyrly eńbekshiler aqtyq aıqasqa aıanbaı attanaıyq! Bostandyq, baqyt kókten kelmeıdi. Ózimiz jasaımyz ony. Jeńimpaz Qyzyl gvardıamyz jasaıdy. Al, sol Qyzyl gvardıa myna ózimiz. Tóńkeris gvardıasynyń qatary molaıyp, órkendeı tússin, joldastar! Ýra!» — dep uran tastady sheshen jigit, — dedi qazaqshalaǵan Myrzaǵalıev.

Qazaqshalaǵan bul sózi jatyq súıkimdi adamǵa Qajymuqan qatty rıza bolyn ketip ornynan ushyp tura keldi, bir-eki ret qolyn da shapalaqtap qaldy. Bul ótkir sóz ana sary balanyń sózi emes, myna qara tory ásem jigittiń sózi sıaqty kórindi. Ol qobaljyǵan ústine qobaljı tústi. «Jaıbaraqat jatqan biz ǵoı. Bizge aıtyp tur ǵoı muny. Myna Jaıyqtyń jaǵasyndaǵy halyqtardaı jatpaı-turmaı áreket jasaı bersek — Ábekeńniń aıtqan óz bıligin óz qolymyzǵa aldaqashan alyp qoıar edik. Aı, biz jaıbasarmyz. Ámánda artta júremiz. Asyqpaımyz. Kórdiń be?» — dep ókingendeı boldy ol. Sóıtti de tilmash qazaqqa qarap turyp:

— Durys aıtasyń. Biz áli jaıbaraqat jatyrmyz. Áli tipti buǵyp otyrmyz. Bireý «áıt!» dese shoshyp ketemiz. Joq, aǵaıyn, endi turamyz. Endi biz de qozǵalamyz. Myna men ózim bastap qozǵalamyn. Qarý beresińder ǵoı, áıteýir! — dedi aıqaılap.

Shetten kelgen Andreev Qajymuqannan kózin almaı qarap qaldy. Onyń ne sóılegenin qasyndaǵy Ábdirahmannan surady. Al, azdan keıin Myrzaǵalıev ornynan qaıtadan turyp Qajymuqannyń sózin orysshalap kópke jetkizdi de, ony tegis qostaǵan halyq tus-tustan qol shapalaqtap aıqaılap jiberdi.

— Bul kisi balyqshylar artelinen kelgen, alystan kelgen eńbekshi, — dep Ábdirahman túregelip qolyn uryp turyp qaldy, al Andreev júgirip kelip Qajymuqannyń qolyn aldy.

Joq jerden jurttyń bári nazar aýdarǵanǵa, ásirese, joǵarydan kelgen myna jas jigittiń qolyn qysyp qurmet etkenine Qajymuqan qatty sasyp qaldy. Ol ne qylaryn bilmeı ezý tartyp jan-jaǵyna jaltaqtap qaraýmen boldy. Qajymuqannyń meılinshe kúnge kúıip, jelge jarylǵan qara qaıys júzi, ýysyna zorǵa sıarlyq dókir iri saýsaqtary, taramys áldi denesi, etsiz shyqshyty jaıylyp, ezý tartqanda aqsıta qalǵan aqqaladaı tisteri, kóziniń aınalasyndaǵy máz bolyp jıyrylǵan juqa qyrtysy, qaltqysyz shyraıy Andreevtiń kóz aldyna qyrdyń eńbegi esh, tuzy sor kóp eńbekshisiniń bala minezdi batyl keıpin alyp kelgendeı boldy.

Birneshe adam sóz sóıleýge ruqsat surap oıyndaǵy pikirlerin aıtty. Qajymuqan olardyń ishinen Ábdirahman men Paramonovtyń aıtqandaryna ózgeshe qulaq qoıdy, bar yntasyn salyp tyńdady. Kádimgi óziniń buryn áldeneshe ret sóılesip, talaı áńgimesin qanbaı tyńdaǵan Ábdirahman jurt aldyna kúreske shyqqan palýandardaı kórindi.

Onyń sózi ózgeshe senimdi, ózine ózi palýan adamnyń bar nárseni kózge kórsetip, qolǵa ustatyp turǵandaı aıqyn. Jáne kóbinese Qajymuqandy basqalarǵa úlgi etip sóıledi. Bul jaı Qajymuqandy tipti eljiretip jiberdi. Ábdirahman:

«Jumystyń baıaý júrip jatqany shyn. Jaý bizden áldeqaıda yjdaǵatty, áldeqaıda shapshań qımyldap, kúshin tez jınap aldy. Bizdi es jınatpaı eseńgiretip tastaýǵa tyrysty. Tájirıbesi mol, bilimi tereń, iske alǵyr, sózge sheshen Dmıtrıev sıaqty bir top kósem, serkelerimizdi qarańǵy úıge qamap, bir qataryn tabanda atyp, asyp jibergennen keıin de atamannyń adamdary aınala qorshap alyp boı jazdyrtyp, bas kótertpedi. Kúni-túni derevná bitkenniń ishinde de, syrtynda da qarýly otrádtar kúzetip izimizdi ańdyp júr. Baıshyl-býrjýazıashyl oqyǵandar sózin de, quralyn da bizdi jamandap, bizdi qurtýǵa jumsap jatyr. Osyndaı aınala qorshaý qıyn-qystaý kezeńde qalyń eńbekshiniń taptyq sanasyn oıattyq. Kúresshiler tobyn jasaqtadyń. Bul aqtalý da emes, maqtaný da emes. Bul shyn istiń aıqyn beınesi. Ana otyrǵan Moıseı Kıslák sharýa adam, oqymaǵan jan. Biraq bolǵanynsha adal, ishki tilegi jumysshy men eńbekshi sharýanyń ústem bolýy jaǵynda. Eshkim suramaı-aq Kıslák jaýdyń kózinen ózimizdi de, isimizdi de tasalap qaldy. Al, ana otyrǵan Qajymuqan Jantileýov degen kedeı sonaý alystaǵy Shalqardan osynda bizdi izdep kelgen. Bizdi emes, komýnıs partıasyn, sovet úkimetin izdep kelgen. Starshındar men bolystarǵa qarsy bas kóterip jatyrmyz, qandaı aqyl, qandaı kúsh kómek kórsetesińder dep kelgen. Mine, bul qalyń sharýanyń kúreske shyqqanyna aıǵaq.

Bular jalǵyz emes, kóp. Osy kóptiń basyn jańa ǵana qurap aldyq, joldastar. Myna jınalys ta sol bas quraǵanymyzdyń kórnekti dáleli...» — dedi. Al Paramonovtyń sóziniń aıaq jaǵy Qajymuqannyń qulaǵyn jaryp ótkendeı boldy:

— ...Qajymuqan sıaqty saharanyń proletarıattary kúreske tegis kóterilgennen keıin býrjýılardyń kúni sanaýly qaldy deı ber! Solaı ma, joldastar?! Solaı, sanaýly! İske kóshińder, joldastar! Qazirden bastap, erteńnen bastap qolǵa qural ustap aq atamandarǵa qarsy attanyńdar! Túsinikti me, joldastar! Túsinikti! Qaýlyny osylaı dep alamyz! — dedi judyryǵyn kóterip, moınyn ilgeri qaraı soza túsip.

Sóıleýshilerdiń rýhy tep-tegis osy sıaqty kóterińki boldy da, jasyryn sıez qaýlysyna: Jaıyqtyń eki betindegi búkil derevnálar men aýyldardyń sanaly eńbekshilerin sıez atynan Qyzyl Gvardıa qataryna jazylýǵa shaqyramyz!

Mart aıynyń ishinde jalpy gýbernıalyq sıeze saılanǵan Oral soveti — bizdiń jaýynger shtabymyz. Saıası úgit jumysyn, ásker qurastyryp ony basqarý isin sol shtabqa, ıakı Sovdeptiń bar múshelerine tapsyramyz, dep jazdy.

5

Sáske kezindegi Tereńsaıdyń ishine jınalǵanyndaı jurt birindep bet-betimen bildirmeı tarap ketti de. Hakim de Ámirmen birge Meńdikereıdiń kishkene páterine oralǵan edi.

— Kókem seni shaqyryp jatyr, — dedi Ámir Hakimge, úıine aldymen ózi kirip shyǵyp.

Kúndiz terezesi tas jabyq qujyradaı bólmege kirip kelgende Hakim eriksiz selt ete qaldy: úıde Paramonov pen Ábdirahman otyr... qysylmasyn degen bolýy kerek, — ekeýi de kirgen jas jigitke nazaryn aýdarǵan joq, jaıbaraqat qalypta sybyrlap sóılep, áldeneni áńgimelesip otyra berdi; tipti Hakimmen isi joq adam sıaqty Ábdirahman jabyq terezege qarap oıyn jınaqtaǵandaı sál múdirip qalyp, qaıtadan áńgimelesedi. Biraq olardyń bul úıge qalaı tez kelip qalǵanyn, ne jóninde kúbirlesip otyrǵanyn Hakim bilgen joq. Ol tek «ne der eken!» dep Meńdikereıdiń lebizin tosty.

Keshe kesh jáne búgin tańerteńgideı bir jaq qolymen ıyǵyn ıkemsiz súırep, jaı qımylmen aıaǵyn qınalyp basyp júrgen Meńdikereı qazir qoldy-aıaqtaı balasha zyryldap tur. Ol Hakimdi qolynan ustap sákige otyrǵyzyp, asa yqylasty raı kórsetti.

— Shyraǵym, saǵan shtab atynan tapsyrma bereıin dep shaqyrttym. Ol tapsyrmanyń shet jaǵasyn túnde óziń estidiń de. Sen, Hakim, kúresken adamdy kórgeniń bar ma? Árıne, áldeneshe ret kórdiń. Tipti óziń de qurby-qurdastaryńmen talaı alysqan shyǵarsyń. Úıtkeni jasynda alyspaǵan, beldespegen bala kemde-kem ushyraıdy. Solaı ma?

Hakim úndemesten basyn ızedi.

— ...Kúreskende adam jyǵamyn dep kúresedi. Jyǵylamyn degen jandy men ózim kezdestirgenim joq. Ataqty palýandar da jyǵamyn dep topqa túsedi, bala ekesh bala da óz teńdesin jyǵyp salyp, basynan attap ketýge tyrysady. Durys pa? Biraq sol jyǵý úshin nendeı shart kerek? Kúsh kerek. Kúshiń joq bolsa kúresemin dep te, jyǵamyn dep te oılamaısyń. Al, kúshke serik ne kerek? Ádis kerek. Ádisqoı bolmasa, qara kúshiń kóp jerde túkke aspaı qalady. Ádis jasaı almaı átteń kúshim zaıa ketti dep sońynan óziń ókinetin jaı da kezdesedi. Al, kúsh pen ádiske qosymsha taǵy bir nárse kerek; ol — qalaı da jyǵamyn degen taýdaı talap, qaıtpas qajyr. Mine, shyraǵym, saǵan osyny eskertem. Dushpanyń uıyqtaǵan kezde ǵana qalǵy, onda da bir kóziń ashyq qalsyn. Kórgenińdi, bilgenińdi tisińnen shyǵarma, ishińe ǵana túı. Tapsyrǵan isti oryndasań — oryndadym de, oryndaı almaı qalsań, habar et. Úıtkeni basqasha shara qoldanamyz. Al, biletin nárseń: sol aıtqan Aqmetsheniń júgi. Ol: qarý-jaraq. Eger de Jympıty úkimetine jolyn bógep qarsylyq kórsetpeı oq-dári men myltyq, pýlemet pen zeńbirek tasytyp qoısaq — arǵy jaǵynyń ne bolatynyn óziń shamalaısyń ǵoı. Bar, shyraǵym, jolyń bolsyn, — dedi Meńdikereı.

Otyrǵan ekeýi maquldaǵandaı, únsiz bastaryn ıisti.

Hakim shyǵýǵa yńǵaılandy da, taǵy da pysyqtap alý nıetimen:

— Qalaǵa baryp bilip, izinshe qaıtyp keleıin be? — dep surady.

— Joq, joq. İzinshe qaıtyp kele almassyń. Júkti ábden anyqtap bilmeı qaladan shyǵýǵa bolmaıdy. Múmkin qonyp qalarsyń, tipti birneshe kún jatýǵa da týra keler. Kerýenniń qashan júretinin bilgennen keıin tórt-bes saǵattaı aldyn ala shyǵyp ketseń bolady.

Barbastaý basynda malshy Áljan degenniń úıi bar, sonda ıa sol kisiniń qulaǵyna sybyr etersiń, ıa óziń tanıtyn bir jigitti jolyqtyrarsyń. Arǵy jaǵy basqalardyń mindetinde. Onan keıiı óziń asyqpaı kelýińe bolady. Kelistik qoı.

— Jaqsy!

Hakimdi senekte Oraz qarsy ushyratyp kúlimsirep júzine qaraı qaldy da:

— Qulaǵyńa deıin qyzaryp ketipti ǵoı, emtıhan berip shyqqan joqsyn ba? — dedi ázil únmen.

Jaılanysyp otyrýǵa da kelmeıtin tap-tar jerde úlken adamdardyń aldynda bolyp ábden qysylyp, terlep shyqqan Hakim, onyń sózine jaýap taba almaı qaldy. Jáne Orazdyń atústi ázili oǵan orynsyz kórindi. Ol ishinen jaratpaı: «Sen de bul jerge ot ala kelip turǵan joqsyń ǵoı. Qyzarǵan-qyzarmaǵanyńdy kórer em, biraq kútýge ýaqytym joq», dep oılady júrip bara jatyp.

Hakim Oralǵa tez jetýge asyqty.

6

Sovdep músheleri Júnistiń ereýil kóterýin qoldap, ony qaı jaǵynan da demeýdi maqul tapty da, Jympıty úkimetiniń qoltyǵynda eleýsiz júrip úgit jumysyn kúsheıtýge ótkir jas jigit Orazdy bóldi.

— Al, Qajeke, men sizdiń aýylǵa soǵyp, kópten kórmegen naǵashy jurtyma tegis sálem berip, sonan soń ózimizdiń elge aspaqshy bolyp turmyn. Arbańyzǵa minsem aýyrlamaısyz ǵoı, delbeńizdi ózim ustaımyn. Suramaı-aq, at-arbańyzdy jıendik etip minip júre bersem de bolatyn edi, biraq ystyqta jaıaý borsańdatýǵa sizdi aıadym, — dedi Oraz kúlip Qajymuqannyń ıyǵynan qaǵyp qoıyp.

Qajymuqan «jaqsy» deýdiń ornyna kúıbeńdep jaýap qata qoımady. Ol qaıta-qaıta, bir nársesin joǵaltyp alǵan adamsha, basyn shaıqap, oılanyp ózine-ózi kúbirleı berdi. Oraz onyń teris aınalyp: «... Qur sózge jurt sene me?.. Qur aıaqqa bata júrmeıdi degendeı, ne qaǵazy joq, ne basqasy joq...» — degen kúńkilin estip qaldy. Ol Qajymuqannyń myna sózin ózi jóninde dep joramaldap: «Arbasyna mingizgenine aqy alǵysy kelgeni me bul kisiniń? Qur aıaqqa bata júrmeıdi degeni ne?» dep oılady da:

— Qajeke, men sizdiń arbańyz bolmasa basqa kólik qarastyraıyn. Biraq ekeýmizdiń qalaıda birge júrgenimiz maqul edi. Siz maǵan óte kerek bolyp tursyz, — dedi.

— Joq, joq. Arba óz aldyna... — dedi ol, teris aınalǵan kúıi mińgirlep.

— Endi ne sebep? Bizge tez attaný kerek edi...

— Qaǵazsyz júrýge bolmaıdy. Aýyzsha ýaǵda bir basqa, dákiment bir basqa. Bizdiń el qaǵazǵa senedi. Onyń mánisi de bar. Qaǵazdyń orny bir bólek. Qol qoıyp, mór basqan sary ala qaǵaz bolmasa zakon bolyp sanalmaıdy. Aınalaıyn jıenjan-aý, sen bilesiń ǵoı, oqyǵan adamsyń. Zań-zaqunnyń kúshi qaǵazda tur. Qaǵaz almaı bolmaıdy, — dedi Qajymuqan qınalǵan pishinmen.

Oraz onyń qınalǵan júzine aıanyshpen qarap:

— Naǵashy, mine janym, ollahı, bir sózińizge túsinsem buıyrmasyn. Ol ne zakon, ne qaǵaz? Álde bolmasa jolǵa júrýge qolyńyzǵa qaǵaz alǵyńyz kele me? Bul jerde eshkim qolǵa dokýment bermeıdi. Berýdiń jáne keregi de joq. Túsindińiz be? Qupıa júris...

— Joq, joq, atama. Dákimentsiz júrýge bolmaıdy. Qolyńda qaǵazyń bolmasa saǵan kim nanady? O ne degeniń, qaraǵym-aý, qolǵa dákiment bermeıdi, degeniń? Mine dákimentiń! Tanısyń ba, munyń qandaı dákiment ekenin! Kádimgi ózimizdiń kedeıshil húkimet bergen «dákiment!» dep etekteı etip aldaryna jaıyp salsam, starshınań da, sýdıań da jymdaı bolady. Meniń aıtyp turǵanym haqıqat nárse. Makarov pen Kerderi Shoraqtyń sala qulash dákiment ákelip: «Myna kól de bizdiki; kóldiń ishindegi balyq ta bizdiki. Balyqty ana Ańqatyńnan aýlańdar, uǵyndyń ba?!» dep kózge túrtkenin ózimiz kórdik qoı. Kózge túrtip qana qoıǵan joq, jylymǵa salyp malshylady. Mańyna baryp kór, qolynda dákimenti bar qudaıdyń! Qaraǵym, sen qyzyqsyń, qyzyq bolmasań osyny oılamaısyń ba. Eger de meniń qolymda sol Makarovtyń dákimentindeı qaǵazym bolsa — Shalqardyń ústinen kóldeneń qusty da ushyrmaımyn, aý salý bylaı tursyn. Ábekeń osy jaıdy jaqsy biledi, ol dákiment jasap berýi kerek, — dedi Qajymuqan senimdi únmen.

Oraz onyń betine qadala qarady; sózin aıaqtaǵannan keıin basyn ızep:

— Men sizdiń dokýmentińizge jańa ǵana túsindim. Shalqar jóninde eken ǵoı. Báse, Makarov pen Shoraq degennen keıin ǵana ańǵara bastadym. Ia, Ábekeń dokýment áperemin dep ýaǵdalasyp pa edi?

— Oıbaı-aý, Shalqardy aıtpaı men neni aıtyp tur deısiń. Ábekeń bizge kóliń de, kólińniń balyǵy da ózderińdiki. Buryn qoja bolyp qoqańdaǵandar endi aıaǵyn da attap basa almaıdy, — dep bizge álgi saǵany temir torlap býyp qoıǵan mejesin sýyrtty ǵoı. Munyń bári jaqsy. Al, egerde myna kúzge qaraı eski qojalar aınalyp soǵatyn kún bolsa, men mine artel, mine kóldiń qaǵazy, mine móri, mine qoly! — dep kórsetpeımin be! Sonan keıin menen alyp kórsin Shalqarymdy! Bul zaqun be? Álde zaqun emes pe?

— Ym! — dedi Oraz. — Munyń zakon ekeninde daý joq. Kólge de, jerge de qoja bolatynyńa eshkimniń shági bolmas. Biraq ondaı qaǵazdy qazir sizge bere qoısa. Jer men sý eńbekshiniki degen jalpy sovet húkimetiniń bergen nusqaý zańy, ıakı dekreti. Biraq sony qazir qaǵazdatyp ala qoıamyn deýińiz keliske keler me eken, Qajeke!?

Qajymuqan shap ete qaldy.

— E, onyńyz keliske kelmeıdi deısiń? Nege keliske kelmeıdi? Makarov pen Shoraq Shalqar bizdiki, biz húkimetten satyp aldyń dep bizdi qýyp shyqqany keliske keledi de, al, meniń arteldiki, qyryq kedeıdiń sýy, balyǵyn ózimiz ustap, ózimiz jeımiz dep alǵan qaǵazym uıat pa? Ol qalaı bolǵany. Qazir kúz keledi, muz qatady, balyq maýsymy bastalady. Sonda biz taǵy da qaıyr suraǵandaı Shoraqtyń aldyna baryp mólıemiz be? Qapysyn taýyp qojaıyndar qaıtyp kelip bar baılyqty sý astynan sýyryp jatqanda biz qatyn, bala-shaǵamyzben ash-jalańash dirildep úıde otyramyz, a?

Munyń, qaraǵym, naǵyz balalyq qoı, keliske kelmes deýiń...

Qajymuqannyń daýsy kóterilip ketti, ol Orazdyń sózine qatty renjip qaldy.

— Oıbaı, aǵataı, men bilmeımin. Júrińiz, júrińiz Ábekeńe. Ondaı qaǵazdy beretin bolsa — qazir baryp alaıyq, — dedi Oraz sasyp.

— E, súıdeseıshi. Keliske kelmeıdi dep jasyta bergenshe. Osy jasyǵanymyz da jeter. Kóringen kelip kólimizdiń ústinde taltańdap, osy kúnge deıin qojaıynsynǵany da jeter. Men ol qaǵazdy alamyn. Qalaıda alamyn. Ólsem de alamyn. Alapes degen bir ury bolypty. Kásip bolmaǵannan keıin shıetteı jas balalaryn urlyq jasap, mal aıdap ákelip asyrasa kerek. Ury bolǵan kisi qaı bir jetisip turǵannan isteıdi deısiń, bárin istetetin ashtyq qoı. Bir kúni Alapes keshigip qalyp, qarny ashqan qara sıraq balalar pesh túbinde otyryp shyryldaı bastaǵan kórinedi. Sonda Alapestiń qatyny aıtady deıdi: jylama, qaraǵym, jylama. Alapes óler, ólmese jaman sıyr ákeler dep. Qýyp kelgen sıyr tyshqaqtamaı ma, ony balalar talaı kórgen ǵoı. Tap sol áıel aıtqandaı, men de qara sıraq kedeılerge: Qajymuqan óler, ólmese bir dákiment ákeler, dep ketkemin. Sondyqtan men dákiment almaı ketpeımin, — dedi Qajymuqan.

«Myna qara sıraq qasqa kedeı aıtqanyn istemeı tynbas. Ábden ashynyp alǵan eken. Kózi kórip, qoly ustamasa, nesıe sózge senbeıtin qazekeńniń osy minezi jaqsy», — dedi ishinen Oraz Qajymuqannyń qaısarlyǵyna rıza bolyp.

Oraz Qajymuqandy Ábdirahmandarǵa qaıtadan ertip kelip onyń tilegin málim etti. Balyqshynyń bul tilegin Ábdirahman oılanbaı-aq oryndaýǵa kiristi. Ol jınalysta jurttyń sózin qazaqshalaǵan eki tilge de júırik salmaqty Myrzaǵalıevke:

— Ispolkom atynan jaz, qaýly esebinde jaz. Jer máselesi jónindegi sovet úkimetiniń dekretine súıenip Shalqar kóliniń sýy, baılyǵy balyq kásibimen kúneltken jaǵadaǵy eńbekshilerdiń paıdalanýyna berilsin. Onyń qojasy sol eńbekshiler, ıaǵnı Qajymuqan sıaqty kóp balyqshylar dep kelistirip jaz. Ózimiz qol qoıalyq, Bogdanovka sovetiniń mórin bas, — dedi.

Ózi sıaqty taramys kelgen aryq Paramonov ilgeri qaraı moınyn bir sozyp qoıyp, Qajymuqannyń kelip ıyǵynan qaqty.

— Myna men de jumysshymyn. Sen de jumysshy, kásipker sharýasyń. Jer de, sý da ózimizdiki. Shalqaryńdy qaıyryp alǵanyńdy quttyqtaımyn. Endi eshkimge berme, — dedi Qajymuqannyń qolyn qysyp.

Qajymuqan onyń sózin qazaqshalatpaı-aq uqty.

Paramonovtyń dostyq shyraıyn ejikteýdi kereksitken joq.

— Baı kazak-orys Makar Kerderi Shoraq pen Shuǵyl baıdiki tamyr. Sen rabochaı Qajymuqandiki tamyr. Qonaqqa kel! Jaıyn quıryǵyn jegizemin, — dedi Qajymuqan oǵan yrjıyp. Qajymuqannyń aqqaladaı tisteri kúlgende aqsıyp ketti. Onyń orysqa túsinikti bolsyn dep tilin buzyp sóılegeni uǵymdy-aq boldy bilem, Paramonov:

— Barady. Barady, tamyr, — dedi.

ÚSHİNSHİ TARAÝ

1

...«Tún qatyp júrip, tús qashpaı... Erlerdiń isi biter me!» — dep osyndaı sýyt júristen alǵan eken ǵoı, — dedi Hakim at ústinde kele jatyp esinep. — Bizdiń Nurymnyń bilmeıtin jyry, aıtpaıtyn óleńi joq. Osy sóz kimdiki eken? Kimdiki bolsa da, Nurymnyń aýzynan túspeıtin osy óleń taýyp aıtylǵan, naǵyz kókeıińnen shyqqan asyl sóz. Ar jaǵy qalaı edi óziniń...

Ol búgin tań sáride shyǵyp qyryq shaqyrymnan astam jerdi attan túspeı júrip kelip, qazir Oral qalasyn kórgennen keıin kóńili kóterilip ketti.

Jolda ol oqtyn-oqtyn yńyrsyp án salyp kele jatqan. Kóbinese onyń aýzyna orala beretin áni «Záýreshti». Árbir án árkimge túrli-túrli jaǵynan unap, júrekke óziniń ózgeshe bir pernesimen ystyń kórinýi múmkin. Nege ekenin kim bilsin, — Hakim «Záýresh» ániniń muńdy jaǵynan kóri saǵynyshty sarynyn unatatyn. Unatqany sol — ol ońasha shyqsa-aq:

Bizdiń el kóshse jaılar Bálten saıyn,

Jaıylǵan jylqy biler jerdiń jaıyn.

Boıymda alyp-julǵan aýrýym joq,

Saǵyndym Záýresh qyzdyń quıǵan shaıyn, —

dep jaıaýlata jóneletin. Qazirde de ol osy shýmaqty Mynanaıdan tómen túskennen keıin, qatty kótermeı qońyr ándetip jiberdi. Biraq ózi muny baıqaýsyz saldy. Án oılamaǵan jerden aýzyna túsip ketti. Jáne óleńniń sońǵy jolyn ózgertip «Saǵyndym Záýresh qyzdyń quıǵan shaıyn» dep qaldy...

Mynanaı men Oral qalasynyń arasy jeti shaqyrym toǵaılyq. Ormany asa qalyń bolmaǵanmen, jol aǵash arasyn jaryp ótedi. Kún sáske tús bolyp qalsa da, jol ústinde tiri jan kezdespedi. Japyraǵy tynymsyz dirildegen kók terek pen shańyraq bórikti baqa qara aǵash keı jerde jolǵa ádeıi eńkeıip turǵandaı japyraǵy betti sıpap qalyp ótkizip jiberedi. Orman ishimen ıreńdegen jylan jol keıde sýy móldiregen bala bulaqtardy attap ketedi.

Ońasha orman, ıesiz jol, salqyn lepti móldir sý, lekite aıańdaǵan at Hakimniń eńsesin kóterip jiberdi. Ol úzeńgige shirenińkirep taqymyn jazdy, er ústinde qanatyn qomdaǵandaı, boıyn kerip, keýdesin kóterińkireı tústi. Atty sıpaı qamshylap qoıyp ol án salyp jiberdi. Oılanbaı-aq, tolǵanbaı-aq jelpine túsken keýdeden darqan júris, tentek qımyldan týǵan «Aıazbaı» esile kóterildi de, qońyr daýys orman ishin mátók ánmen bir kóterip tastaǵandaı. Án Hakimge asa jaqsy salynǵan sıaqty kórindi. Ol ózine-ózi rıza bolyp nasattana tústi. Bul ándi munan birneshe kún buryn ol Nurymnan estigen edi. Biraq ony salamyn, úırenemin degen oı áýelde oǵan kelgen joq-ty. Al, qazir ániniń, Nurymnyń salǵanynan kem shyqpaı, oıǵa birden qonyp qalyp, sóziniń bári tegisinen aýzyna kele qalýy — shattyqtyń qol jetpeıtin bir bıigine shyqqandaı áser etti. Ábden úırenip alaıyn degen adamsha Hakim ándi qaıtadan saldy. Ekinshi shýmaǵyn ol qansha tyryssa da taba almady, óz janynan qıystyryp qosa salýǵa — durys óleń qol-aıaǵy jyp-jınaqty bolyp aýyzǵa túse de qoımady. Sóıtip ol, ánin jaqsy sala bilgenmen, sózin tutas keltire almaı áýre bolyp kele jatyp, joldyń kópirge qaraı burylatyn jerine jetip qaldy. Bul Jaıyqtyń jaǵasyna jarty-aq shaqyrymdaı jer edi.

Hakim munan bir aı buryn qaladan elge ketkende parommen ótken bolatyn. Qazir kópir túsken, biraq onan áý derlik jerde parom da júrip jatyr. Attan túsip, jetektep minip, jetektep shyǵatyn mashaqaty kóp paromnan qashyp Hakim kópirge qaraı buryldy. Kópirdiń ústi bos, parom basy ete kópshilik kórindi.

Hakim jaǵaǵa jaqyndaı bergende paromnan shyǵyp kele jatqan kók attyly, shekpendi bir qazaq qarsy kelip tanyǵan adamdaı:

— Bala, aman-esen be! Kópirge barasyń ba? — dedi. Kók attyly buryn kórgen tanys adam, biraq onyń kim ekenin Hakim esine túsire almaı, sasqalaqtańqyrap:

— Assalaýmaǵaleıkúm, — dedi.

Kók attyly qazaq, kúnde kórip júrgen adamsha Hakimge jaı-mánisti túsindire bastady.

— Kópirmen óteıin dep pe ediń? Árıne, reti kelse kópirmen júrgen jaqsy. Biraq onymen júrgizbeıdi, ana qudaı qarǵaǵandar. Bularǵa oqyǵan adamyń da, oqymaǵan myna biz sıaqty qyr qazaǵynyń da báribir, bireýin de mańyna jýytpaıdy, kópir basynda turǵan ana jasaýyl kazak-orys. Ózi Qosatardiki, qarǵalǵanyń qazaqpen ómir boıy aralasyp júrse de, ústemdigi qalmaıdy. Arda kırgız, saǵan kópir kerek, a? Mynaý kerek emes pe? dep qamshysyn kórsetedi. Byltyr mundaı emes edi, bul qudaı atqandardyń bıyl bizge qasteri jaman tigilgen. Sábet jaqsy. Bar sábetke, beredi, — deıdi táńir alǵyr qolynyń jumyryn shyǵaryp. Aı, qaǵynǵan kazak-orystar-aı, bulardyń bilmeıtin qulǵanasy bar ma! Súteı degen bir barqyn aıtqan eken: «Dúkenshi Matreı de maǵan qylyp edi qylyqty, men de oǵan az qylmadym. Sol kerek Matreı ıtke» dep. «Súteke, sen oǵan ne qyldyń?» dese, Súteı aıtatyn kórinedi: «Dúkenine kirsem-aq, sen mákrý kırgız aıaq-qasyqtardy ustap bosqa aramdaısyń. Satyp alýǵa aqshań joq, shyq dúkennen dep aıdap shyǵady. Bir kúni men jurtpen birge aralasyp kirip, Matreıge kórsetpeı satýǵa qoıǵan qasyqtaryn jalap-jalap kettim» dep. Sútekeńnin bar qylǵany Matreıdiń qasyǵyn jalap aramdaǵany-aq. Osy da kek alý ma eken? — dep kúldi paromnan shyqqan kók attyly qazaq. — Bularǵa qasyǵyn jalap aramdaǵannan kóri, arqasyna dúre salyp, ózderiniń istegenin ózderine istese, sonda týra keler edi. Qasyq jalaý degen sóz be eken! Qudaıdan bezgender kópir ekesh, kópirdi de qyzǵanady. Barsań myltyǵyn tósep tura qalǵany. Myltyqpen qorqytqany óz aldyna, bárinen de batatyny jer-jebirińe jetýi: kırgız, arda kırgız, aram kırgız kaısak dep kemitedi. Qurysyn odan basqasy da tolyp jatyr. Ózderine qaramaıdy-aý, bul baı kazak mundarlar. Tańyna tańba basqandaı etip sábet on myńnan, jıyrma myńnan salǵyrtty basqanda arqasyna shybyrtqy tıgen qyzyl ógizshe qaıqańdady dep edi pálem. Sábetti jeńip qazir taǵy qoja bola bastady. Aı, Jaıyq boıynyń qara qasqa kazak-orystarynyń ońǵany bar ma! Naǵyz tamuqtyń tórinde jatatyn kápir osy Jaıyq boıynyń jalmaýyzdary. Tamuqtan basqa bular qaıda kirer deısiń. Kápirge keregi de sol ǵoı...

Hakim turyp tyńdasa bul kók attyly qazaq ishine syımaı turǵan talaı áńgimesin túıdek-túıdegimen aqtarǵandaı-aq edi. Biraq Hakim bógelmedi. Ol qalaǵa kirýge asyqty jáne myna qazaqty buryn kórgenmen aty-jónin esine túsire almaǵanyna qysylyp, jaqyn adam bolsa uıat bolyp qalar dep oılap odan tezirek ketýge tyrysty.

— Jaqsy. Men paromnan óteıin. Asyǵys edim, — dep ol jaǵaǵa qaraı asty.

Arǵy betke ketken parom qaıtyp oralǵansha atyn jaǵadaǵy bir qalashynyń arbasyna baılaı salyp, Hakim sýǵa tústi. Ol kópten qulash urmaǵan Jaıyq sýynyń saǵynyshty qushaǵyna engenshe asyqty. Júgirgen boıy túbi kórinip jatqan qaırań jaǵanyń aq marjan sýyna kúmp etip súńgip ketti de, tarbaqa tebispen aǵysy qatty ortaǵa qaraı qos qoldap serpip on bes — jıyrma qulash jerden baryp shyǵa keldi. Keýde toltyryp dem alyp, basty keri serpip tastady da, ásem jyljyǵan endi aıdynnyń aqsha betin jeńil qulashtap rilep ketti. Iyqty, suńǵaq Hakimniń denesi óńkeı kók terektiń ishinde sırek kezdesetin Jaıyq jaǵasynyń sulý qaıyńy sıaqty edi. Júzi kún men jelge qyzyl qońyr tartqanmen tatrandaı tulǵa sý betimen jarq-jurq etip esip bara jatqan sıaqtandy.

Aǵyndy sýdyń asty oıly, qyrly, sarqyramaly keledi. Aq qaırań órge júzip, sol aǵysy qatty capqyramany izdeıdi. Ekpindi arnanyń saǵasyna jetkende ol kóldeneńdep jatyp qalady, erke balyqty aǵyn asyryp aıdap ákelip qulamanyń jarynan tómen tastap jiberedi. Balyq ekinshi jaqtan aınalyp shyǵyp, taǵy jatyp, taǵy qulaıdy. Aq qaırańnyń jazǵy oınaǵy osylaı bastalady.

Jasynan aǵyndy sýdyń boıynda ósken Hakim, bala kezdegi «Aq qaırań» oıynyn bastaǵysy kelip, kerbez aqqan jalpaq sýdyń ortasyna baryp, shalqasynan jatyp alyp aq balyqsha tómen syrǵydy. Úzdiksiz aǵyn boıshań sý ony áldeqaıdaǵy alys túbekten shyǵararlyq, biraq ýaqyt tar, jol uzaq. Ol keri qulashtap biraz jer júzgennen keıin, taǵy da maýqyn basa bir súńgip alyp, sýdan shyqty.

Ter men shańnan arylǵan dene beıne bir aýyr júkti ıyqtan syryp tastaǵandaı jeńileıip ketti. Kóńil de áldeqaıda sharyqtap ketken sıaqty. Jalǵyz-aq: kelgen jumys qalaı biter — Hakimniń kıinip jatyp oılaǵany tek sol.

Parom bergi jaǵaǵa jete bergende kópir basynan shyǵyp kelip eki adam dokýment tergedi. Ekeýi de qarý-jaraq asynǵan tergeýshi. Kazaktar, qaıyrma, bórik, qazaqty shekpen kıgen bazarshy qazaqtar men noǵaı beshpetti tatar saýdagerlerine asa nazar aýdara bermeıtin sıaqty, — atústi kóz júgirtip qaǵazdaryn shapshań qaıyryp jatty. Ormannan jıdek terip qaıtqan shelekti bir-eki áıelderge tergeýshiler kózderin de salǵan joq. Biraq atyn shylbyrynan jetektep, qazaq arbasymen qatarlasa paromǵa jyljı bergen Hakimdi birden toqtatyp, kúdikti kózben ýchılısheniń bıletine bir qarap, júziktiń kózinen óterlik boıshań deneli jas jigittiń betine bir qarap, tergeýshiler moshqaı tústi.

— Qalada ne sharýań bar?

— Ýchılıshede atestatym qaldy, sony ala keldim.

— Ony qaıtesiń?

— Atestatsyz oqýǵa da, qyzmetke kirýge de bolmaıdy.

— Ony qaıdan bilesiń.

«Saǵaqtan ildi...» dep oılady Hakim. Tańdanǵan adamsha kazak-orystyń betine qasyn kere qarady da:

— Bul belgili shyndyq emes pe, myrza. Mektep bitirgen qaǵazyń qolyńda bolmasa, qur sózge kim senedi?! Uzaq áńgimege barmaı, qysqa jaýap qaıyryp, tez qutylýdy tilegenmen kazaktar asyqpady.

— Shyn aıtasyń. Seniń qur sózińe nanýǵa bolmaıdy. Ásker qyzmetinde nege joqsyń?

— Myrza... esaýyl myrza, (áskerı adamnyń esaýyl sheninde ekenin Hakim jańa ǵana baıqap qaldy). Bizde ásker qyzmeti mindetti emes, erikti. Alaıda mektep bitirgennen keıin áskerı jumysqa kirý paryz ǵoı.

Sonyń úshin atestatymdy alyp, kishi shendi ásker qyzmetine kirý talabymen keldim.

Hakim oıǵa kelgen jaýapty aıta saldy, onysy oryndy da kórindi. Kópir basyn baqylaýshylar ózara kúbirlesip qaldy.

Jol bógep masqara qylmasa jarar edi. Endi ne isteımin. Atestattan basqa taǵy ne sebep bar buǵan aıtatyn? Basqa bir syltaý aıtsam, maǵan júdá senbeı qalýy múmkin. Kúdiktiń úlkeni sonda týmaı ma? Oılamaǵan jerden iligip qalaǵa kire almaı keri qaıtsam, onda barlyq istiń qarap bolǵany, dep sasty Hakim. Syrt pishini burynǵy qalpynsha qalǵanmen ol ishteı qatty qobaljyp ketti. Onyń oıy bir mınýttiń ishinde sharq uryp aýyldy, Qara Obany aralap shyqty. Paramonovtyń, Ábdirahmannyń, Meńdikereıdiń sózderi qulaǵyna qaıta kelgendeı boldy.

«Sanaly azamat halqy úshin basyn tigedi, kúreste aqyl men aıla, erlik pen tapqyrlyq jeńedi... Kóz aldymyzda jaý áskerin saqadaı saılap, kókpeńbek qarý-jaraq asyndyryp jatqanda, bir is bitirmeı, — salǵan jerden saǵaǵynan ilingen balyqtaı bulańdap, mynalardyń qolynda qalyp qoısam, ne bolǵanym?! Qural-jabdyqtaryn bógeýsiz alyp ketip, erteń ózimizge qarsy jumsaǵany ma?! Senip jibergen meniń ana basshylarym ne deıdi maǵan?..» Hakimniń mańdaıynan muzdaı ter shyǵyp ketti, túsi kóre kózge qýqyldanyp júre berdi. Tergeýshiler jaılana tústi. Parom ústi adam men kólikten lyq toldy. Jaǵada jalǵyz Hakim ǵana qaldy. Sý basyndaǵy bar jurttyń kózi endi tek Hakimge ǵana tigildi. Paromdy Hakim ádeıi toqtatqandaı:

— Ne kútip turmyz?

— Myna jigit ne dep tur?

— Ay, bizdi bógemeńiz, ekinshi parommen kelersiz, — desti bir adamdar Hakimge qarap. Basqalar da abyrjı bastady.

— Sen ásker qataryna ketýge tıis kırgızsin. Realnoe ýchılıshe áskerı tártipti mektep. Seni biz Djambeıtaǵa jóneltemiz, onda ásker bólimi bar, soǵan, — dedi, esaýyl Hakimge.

Hakimniń kózi uıasynan shyǵyp kete jazdady, ol jalma-jan esaýyldyń aldyna qazyqtaı shanshyla qaldy.

— Asyl tekti esaýyl myrza, men ózim de sol Djambeıtaǵa bara jatyrmyn, sondaǵy sizdiń odaqtas dos huqimetińizdiń drýjınasyna kishi shendi ofıser bolyp ótý úshin qolda dokýmentam bolmaı bir táýlik merzimmen qaǵazymdy alyp qaıtýǵa keldim. Eger de búgin realnoe ýchılıshe atestatyn alyp erteń sáskede komısıaǵa tabys etpesem, otan aldynda jeke jaýapty bolmaqshymyn. Bul jóninde qolymnan podpıska berip kettim. Myna oqýshylyq bıletimdi sizge zalog ornyna qaldyryp, úsh saǵattan keıin atestatymdy ákelip kórsetip, sizden qaıtaryp alýǵa ruqsat etińiz! — dep qulaq qaǵyp, izet kórsetti.

Esaýyl da belbeýin túzep qoıyp, shıratyla tústi.

— Senderdeı túk bitirmeı bostan-bos sendelip júrgen shaıtandardy kezi kelgen jerde ustap alyp konvoımen jóneltýge nakaznoı atamannyń aıryqsha buıryǵy bar. Kırgızderdi kırgız bólimine, kazaktardy kazak júzdikterine attandyramyz. Al, sen sekildi bilimdi kırgızdardy im... tótenshe baqylaýǵa mindettimiz, — dedi esaýyl qatań únmen.

Onyń túsi qatań bolǵanmen úninen ıkemge kelerlik Hakim bir dybys estigendeı boldy da, «ne de bolsa munyń yńǵaıyna kóshe sóılep, madaqtaı túseıin», degen nıetke boı urdy.

— Óte ádil aıtasyz, asyl tekti esaýyl myrza. Bos júrgen sendelbaılarǵa tıym salyp, áskerlik tártipti sizder nyǵaıtpasańyz basqa eshkimniń qolynan kelmeıdi. Bizder jónindegi nakaznoıdyń buıryǵy da asa qundy buıryq. Áskerı bólimshelerdi jańadan quryp, sizderdiń ınstrýktorlyq basshylyǵyńyz arqasynda kósegemiz endi kógere me dep turmyz. Endi qaıtyp oralǵanda sizdiń aldyńyzda turǵan tájirıbesiz oqýshy da tap ózińizdeı ásker mádenıetine ári jetik, ári isine shyn berilgen soldat bolatynyna kúmán keltirmeńiz. Óte berýge ruqsat qoı, asyl tekti esaýyl myrza?! — dep surady ol, shanshylyp turǵan kúıi.

— Ym... úsh saǵat kóp, eki saǵat ishinde qaıtyp oralmasań, ustap alyp úsh kún katalashkaǵa otyrǵyzamyn da, onan keıin temir tártipti konvoıdyń qolyna beremin. Káne, marsh! — dedi esaýyl.

— Hup bolady, asyl tekti esaýyl myrza! — dep Hakim atyn paromǵa súıreleı jóneldi.

2

Aqmetsheniń páterin Hakim birden tapty — buǵan qyzyl narlar sebep boldy. Kópir basyndaǵy esaýylǵa eki saǵatta oralamyn dep ýáde bergen Hakim, árıne, esaýyl úshin emes, óz isin tez aıaqtaýǵa asyqty. Meńdikereı aıtqan shamamen Ǵaınolla meshitiniń arqa betindegi bir qysqa oramǵa kelip Hakim qaraǵaıdan salǵan shaǵyn tatar úıleriniń jaǵalaı júrip qaqpalaryn syǵalady. Úsh-tórt qaqpa ótken soń tizilgen kók arba men óńkeı qyzyl narǵa lyq toly úlken aýla onyń kózine alystan-aq shalyndy.

«Aqmetsheniń páteri tap osy shyǵar» — dedi Hakim ishinen. Bul sıaqty birkelki narlar men fýrgondar basqa eshkimde bola qoımas. Orystarda arba bolǵanmen nar joq jáne olar tap osy noǵaı kóshesine túspes te...

Hakim qaqpadan kirip, aýlada eshkim kórinbegennen keıin kek arbalarǵa qaraı birneshe adym jer júrdi de, terezeden qarap turǵan adam bolsa nıetimdi sezip qalar dep, esikke buryldy. Bir qaraǵanda-aq onyń ańǵarǵysh kózi aýlanyń eki jaq buryshyna ıirilgen segiz arbanyń úsheýine júk tıeýli ekenin baıqap qaldy. Fýrgon arbanyń qalqanynan jarty metrdeı bıik tıelgen júk jonaıttalyp ústi torpyshpen jabylǵan da, kendir arqanmen beldeýlep shandyp tastalǵan. Biraq torpysh astynan (tap qalqanǵa taıaý jerleri ashyq) uzyn-uzyn qaraǵaı jáshikter kórinip tur.

Esikke jaqyndap kelgende ol terezeden qaraǵan áıeldiń jáne bir erkektiń basyn kózi shalyp qaldy. Aýlada ıt joq, eken, sodan da adymyn kerińkireı basyp kelip esik qaqty. Esik ashqan tatar áıelden:

— Jeńgeı, aıyp etpeńiz, men qatelespesem Aqmetshe Muqammetshın deıtin kisi sizdikinde toqtaǵan shyǵar deımin. Kirip sálemdesip shyǵýǵa ruqsat etseńiz, sizge kóp-kóp alǵys aıtar edim. — dedi Hakim, esik aldynda turyp áıelge sál basyn ıip.

— Bolady, bolady, kirińiz, ol kisi úıde, — dedi áıel bógelmesten. «Oqyǵan óte ádepti jigit eken. Qazaqtardyń osy kezde bilimdi, kórkem jigitteri tolyp ketti», dep oılady áıel Hakimniń ádeptiligine de, kórkine de qatty rıza bolyp.

— Shyraǵym-aý, sen Hakimjan emessiń be? — dep Aqmetshe qarsy tura keldi, sálem berip qol sozǵan Hakimge. — Hakimmin, jıen aǵa, Hakimmin, — dedi Hakim qos qoldap kórisip.

— Júzi tanys, ózi de sol jas kúnindegi kózi kúlimdegen kúıi. Biraq, sereıgen uzyn jigit, ádemi kıingen, jas oqymysty, Hakim deýge keler emes... Terezeden qarap turmyn bul kim dep... Joǵary shyq, joǵary shyq, naǵashy. Sonshama tez ósip ketkensiń. Jańylmasam, Jympıty mektebin bitirgen jyly kórdim ǵoı deımin. Tórt-bes jyl ishinde sonshama ózgergensiń, Hakimjan! Sen ana tentek Nurymmen ekeýiń sirá, bizge tartyp boıshań boldyńdar ǵoı deımin. Áıtpese naǵashym uzyn boıly emes. Naǵashy jeńeshem de orta boıly ǵana. Bul qalaı bolǵany, buryn jurt jıeni naǵashysyna tartady deýshi edi, endi naǵashysy jıenine tartqany ma?! Sonda jıeni boıshań bolsa, naǵashysy oıshań bola ma? — dep Aqmetshe jańyltpas sózin aralastyryp sóıledi. Onyń kóziniń qıyǵy kúlimdegen jumsaq shyraıdan bosamady.

Ázili aralas jyly sózben qarsylaǵan Aqmetshege Hakim ishinen qatty qýandy. Biraq ol asa jyǵyla ketpeıin degen oımen sypaıy amandasyp, ádeppen sóılep, óziniń jaı qalpyndaǵy salmaqty minezinen shet shyqpady, suraǵan sózine jarqyn júzben qysqa-qysqa jaýap qaıtardy. Áke-sheshesiniń esen-saýlyǵyn jáne basqa da úı ishiniń amandyǵyn bildirdi.

Júnistiń bul óte jaqyn jıeni, ilgerirekte jıi qatynasyp júrgenmen, Hakim es bilgeli kóp aralaspaıtyn. Sondyqtan onyń minez-qulqyn da, tipti túr-túsin de Hakim jete bilmeıtin. Ákesiniń ǵana anda-sanda: «Úlken bilimdi jıen. Aqyldy, sózge utqyr adam. Óz paıdasyn biletin, dúnıeniń tetigin tapqan jan», degen qysqa-qysqa sarań minezdemesinen ózge Hakimniń bileri az-dy. Oǵan bul buryn syrlas bolyp kórmegen ataqty adamnyń betpe-bet otyryp ashyq sóıleskeni óte jaqsy yrym sıaqtandy. Ol Aqmetsheniń júzine baıqatpaı qarap alyp otyrdy: ashań júzdi, at jaqty, uzyn qara saqaldy, kelbeti asa kelisken adam. Aqyl men sıapat ıesi bolarlyq kelbet. Kóz quıryǵynyń udaıy kúlimsirep turatyny, sóz muqamynyń jumsaqtyǵy ári synaǵysh, ári aldamysh adamdardyń shyraıy ma, qalaı?! Noǵaısha tiktirgen mandala beshpet, shalbardyń tos qaltasynan kúmis saǵatynyń kúmis baýy kórinedi, kıgeni kebis pen mási. Kıim túrine qaraǵanda tatar saýdagerleri sıaqty. Syrt pishini Peterbýrgtaǵy joǵarǵy dárejeli aýyl sharýashylyq mektebin bitirgen úlken bilimdi adamnyń túrine asa saı emes.

«Zymıan adam ekenińdi sóziń de, túriń de aıtyp tur. Meıli ne bolsań o bol, maǵan — báribir, óz paıdasyn biletin, dúnıeniń tetigin tapqan jan dep kókem taýyp-aq aıtqan shyǵar sirá. Paıda izdemese Jympıty úkimetiniń podrádin aıdaı ma?! Mundaı bilimdi adamdardyń bári is basynda úlken tóre: biri pravıtel, biri onyń múshesi, biri sýdıasy, biri doktory... myna oqyǵan jıenniń kásibin qara! Júk tasýshy!.. Biraq maldyń túrin jaqsartqan deýshi edi, — ras eken, aýladaǵy narlardyń kespirin-aı, kórýge kóz kerek, sýret sıaqty, bári birkelki, óńsheń qyzyl arýana! Arýana emes — birtýma narlar! Al, arba degenińiz tizilgen kók fýrgon. Hakimdik dárejeni qoıyp baıýǵa kirisken kisi eken», dep oılady Hakim sákige quıryǵyn qoıyp otyryp.

— Sheshin, Hakimjan, shaı ishemiz, tamaq jeımiz. Áńgimelesemiz. Jaqsy keldiń, óte jaqsy keldiń. Naǵashyma baryp sálem bereıin, kóreıin, balalary qandaı bolyp ósti eken, bileıin dep oılap júr edim. Biraq qoly qurǵyr bosamaı, bir qalt eter ýaqyt tappaı júrgenim. Apam marqum qaıtqannan beri naǵashym da bizdiń elge betteýdi qoıdy, — dedi Aqmetshe saǵynǵandaı bir baıaý únmen. Hakim áńgimeniń uzaqqa sozylǵanyn táýir kórdi. Sondyqtan oǵan shaıǵa qaraýdan basqa amal bolmady. «Arbanyń úsheýi-aq tıeýli, qalǵany bos. Úsheýin ǵana jóneltpes, qalǵandaryn da tıeter. Soǵan qaraǵanda búgin júrmeýi kerek. Endi ne isteý kerek, neden bastaý kerek?...» Hakim terezeden aýlanyń ishki jaǵyna kóz tastap, sál oılaǵandaı boldy da.

— Jıen aǵa, men bıyl realnoe ýchılısheni bitirdim. Biraq kóktemde osynda sapyrylys bolyp ketip sabaǵymyz da durys aıaqtalmaı, kóbimiz atestat alyp úlgire almadyq. Búgin sol mektep bitirgen qaǵazdarymdy alaıyn dep keldim. Qalada tártip qatańsyp ketken: dokýmentsiz eshbir jandy ári de, beri de ótkizbeıdi eken. Meni de uzaq tekserip, atestat qaǵazymdy alyp, Jympıtyǵa, áskerı qyzmetke kiretinimdi aıtqannan keıin, eki saǵatqa dep zorǵa etkizdi. «Bilimi bar ásker basyndaǵy adamdardyń isten tys júrgenderin áskerı dala sotyna beremiz» dep qorqytty. Óz oıym Jympıtyǵa barý. Osynda siz bar degesin, sizden aqyl suraıyn dep keldim, — dedi.

— Mektep bitirgeniń jaqsy bolǵan. Qaıyrly bolsyn! — dedi de Aqmetshe Hakimniń betine qarap oılanyp qaldy. Sóıtti de azdan keıin sol qolymen qara saqaldy ıegin bir nárse shaǵyp alǵandaı qasyp-qasyp jiberip, sıpalap qoıdy da, azdap tamaǵyn kenedi. Ol kóre kózge oıyn jınaqtap, aıtar sózin salmaqtaǵan adamsha bógeliske tústi.

— Sen ásker jumysyna kirme. Ózińniń de soǵan alyp-julyp bara jatqan zaýqyń shamaly ma dep oılap turmyn, — dedi Aqmetshe kúlip.

— Joq, jıen aǵa, nege, zaýqym bolmasa osyndaı kezde qalaǵa kelemin be...

— Qalaǵa kelýge sebep kóp, ony qoı. Áskerge kirgiń kelse áldeqashan Jympıtyda otyrar ediń... Bul áńgime óz aldyna. Sen maǵan óziń týra qarashy. Bizdiń tuqymnyń ne aıtaıyn degeni júzinen de kórinip turady. Biraq men seni tergep-teksermeı-aq qoıaıyn. Senen jáne ana bólshevık jigittermen sóılestiń be, sóılesken joqsyn ba dep te suramaımyn. Óıtkeni sen óz jolyńdy óziń tabarlyq dárejege jetken jassyń. Onyń ústine: ákeń Júkeń... sol Júkeńniń balasy bola turyp, orta keýde bilimiń bola turyp, seni basqadan aqyl suraıdy degenge menen basqa kisi nanar, biraq ókpeleseń de aıtaıyn, men ózim nanbaımyn. Sen aǵaıyndy Álibekovterdi bilesiń ǵoı, senderdiń elderińe eli irgeles Qamystykól Toqsabasy, aǵaıyndy úsh jigit, úsheýi de oqyǵan. Úlkeni Ǵubaıdolla, oǵan tetesi Hamıdolla deıtin bar. Kishisi Ǵalıasqar realnoe ýchılısheni bitirgen jigit, biraq ol senen kóp buryn bitirdi. Sol ortanshy Álibekov Hamıdolla qý, maǵan bir kúni bylaı dedi: «Meniń bul dúnıede qudaıǵa kúpirshilik keltiretin bir kúnám bar, ol: adamnyń ne oılap turǵanyn, ishindegisin biletindigim. İshtegini bilý — qudaıdyń ǵana jumysy. Mine sol qudekeńniń úlesine qol suǵamyn dep aýyr kúnáǵa batyp júrgenim. Sondyqtan erteńdi-kesh tileıtinim: ıa qudaı, seniń bilgenińdi bilemin dep kúnáger boldym. Osynymdy keshire kór dep sıynamyn», — deıdi. Sol Hamıdollanyń kúnási qazir jurttyń kóbinde bar. Hakimjan, mundaı kúná ázir sende bastalǵan joq pa? — dedi Aqmetshe kúlimsirep.

Hakim sasyp qaldy. Qapelimde ne derin bilmeı, jaltań-jaltań Ańmetsheniń betine qaraı berdi. Ol Aqmetshege: «Bul kúnániń naǵyz uıalaǵan jeri myna ózińizsiz ǵoı» dep aıtyp qala jazdady.

— Búrtik atqan jazǵyturǵy jas taldyń qabyǵy sıaqty sende de sol ishki syrdy bilip qoıý qyltıyp kele jatqan shyǵar. Úıtkeni sen Júkeńniń balasysyń. Al Júkeń aqyldy adam. Syr bilý, boljaý, synaý, aldy-artyn baıqaý degen nárseler aqyldan ǵana týady. Maǵan jas kezimde naǵashym: «Dúnıede ólmeıtin úsh nárse bar, ol: ustazdyq, sharýashylyq, saýdagerlik. Ustaz bolý úshin bilim kerek. Bilimi kóp kisi ǵana basqaǵa sabaq bere alady, shákirt ustaı alady. Al shákirti bar kisiniń isi ólmek emes. Ekinshi sharýashylyq. Tilin bilseń tildeı jerden jyldyq qorek tabasyń. Ustaı bilseń bir maldyń júz malǵa turatyny bar. Sondyqtan sharýashylyqtyń tetigin tapqan adam qor bolmaıdy. Úshinshi saýdagerlik. Saýdagerlik jer tanytady, el tanytady. Aqmetshe, sen osynyń birin usta. Usta degenim oqy degenim», — dedi. Meniń oqýyma naǵashymnyń sózi ǵana qamshy bolǵan joq, onyń járdemi de tıdi. Ol kisi musylmansha ǵana oqyǵan adam, onda da túrki tanyrlyq dárejeden asyp oqymaǵan. Mine, aqyldylyqtyń belgisi. Sondaı shaǵyn oqý, shaǵyn bilimmen dúnıeniń pálsapasyn jaqsy biledi. Burynǵy danyshpan Luqpan sıaqty; jurt naǵashymdy tentek desedi, úıtkeni basqaǵa onyń alǵyrlyǵy tentektik bolyp kórinedi. Bul árıne, ǵadil syn emes. Meniń saǵan ańǵartaıyn degenim: Júkeń boljaǵysh — ol ulyqtardyń sózine emes, isine qaraıdy. Jurtqa jaǵymdylyǵyna qaraıdy. Qazirgi bolyp jatqan sapyrylysty ol, muǵaıyn-aq, ólshep-piship otyr. Kimniń bezbeni basym: Janshanyń jaǵy salmaqty ma, bolmasa ana Baqytjan bas burǵan belgisiz sonar jol bir qaraǵa soqtyra ma?! Sen muny ákeńniń lebizinen ańǵarýyń tıis. Sen maǵan qarama, menen aqyl da suraımyn dep dámetpe. Ásker jumysy degen sóz — aldaýǵa sheberlený, al, zábirdi — ıgi is, zorlyq — naǵyz paıdań osy, dep sendirmeseń qolyńnan bılik qusynyń qalaı shyǵyp ketkenin de baıqamaısyń. Muny saǵan bilmeıdi dep aıtyp otyrǵanym joq, osylardy oılaı bastady-aý dep turmyn, — dedi Aqmetshe.

«Mynaý álde meniń ne istep júrgenimdi syrttan bilip alǵan da, já bolmasa tuzaǵyna shyrmap alyp, syr bilýdiń aılasyna túsken zymıan. Kókemdi qalaı-qalaı maqtaıdy? Shyny ma, álde kózge kúlimdegeni me... Ákeńniń lebizinen ańǵarýyń tıis... munyń aıtýynsha biz jaǵy basym, muny kókem bilip otyrǵan sıaqty... joq, buǵan syr berýdiń jóni kelmes. Aljas basqan adymnan bútin jolǵa kesel kelýi múmkin» dep oılady Hakim.

— Jıen aǵa, Sizdiń sózińizden men kóp luǵat alatyn boldym. Meni siz kópti kórgen, bilimi darıadaı, ózińizge teńeı sóıleısiz, onyńyz árıne maǵan shaq baǵa emes. Kókemniń syryn siz jaqsy bilýge tıissiz, biraq saıasat jumysyn boljarlyq hasıet ol kiside tap siz aıtqandaı bolmas. Men ne isterimdi, ne qoıarymdy ózim de áli túptep oılaǵanym joq, ol kisige de aıtqanym joq. Myna tek qana sizge kelip birinshi ret oıymdy ortaǵa salyp aqyldasý talaby ǵana edi. Kózge shyqqan súıeldeı bolyp aýyl ortasynda otyrǵansha, ázirge Jympıtyǵa baryp, siz sıaqty aqylgóı aǵalardan tálim-tárbıe alyp, jaqsy sóz estý de bilim ǵoı degenim edi. Túp maqsatym áli de oqı berý. Qaıda oqýdy, qalaı oqýdy belgilep alýǵa da aqylshy kerek. Meniń sizge kelgen basty jumysym osy. Sonan keıin... Qalaǵa bir saýdagerdiń arbasyna ilesip kelip edim, ol ertemen Mynanaıra shyǵyp ketkeni. Ózim qazir jaıaý qalyp turmyn, — dedi Hakim.

Aqmetsheniń qaladan qashan júretinin bilip alý úshin ol tásil qoldandy — arbańyzǵa mingize ketińiz, demekshi boldy.

— Ýá, ýá, jańa-jańa keldiń sóz túıinine. Baǵanadan beri «meni at-arbańyzǵa mingizip ala ketińiz!» demeısiń be?! — dep kúldi Aqmetshe. — Qazaq solaı keledi. İsteıin dep turǵanyn jasyryp, alystan oraǵytyp qoıan sharlaýǵa túsedi. Qyzyq halyq. Atyń joq bolsa meniń arbama min. Biraq men de alystan oraǵytaıyn: búgin-erteń júrmeımin; qalada eń kemi eki-úsh kún bolamyn. Al saǵan búgin ketý kerek shyǵar? Solaı ma?

«Jylan jorǵa. Quıryǵyn ustatpaıtyn bir pálege ushyradym... bul meni bultaqqa salyp, silemdi ábden qatyratyn boldy», — dedi Hakim ishinen.

— Jıen aǵa, siz meniń sózimdi ázil-qaljyńǵa salyp jiberdińiz be, qalaı? Men: naǵyz shynym, qaltqysyz aıtqan syrym dep sizge ant-sý iship jatýdy maqul dep oılamaımyn. Jıendik jasaýǵa siz úlkensiz, sondyqtan men sizge «naǵashylyq» jasap, óz paıdamdy kózdep ketsem keshirersiz. Meniń ne aıtatynymdy, ne oılaǵanym kósh jerden kórip otyrǵan aqyldy aǵasyz ǵoı. Sondyqtan sizge týra aıtaıyn. Jumysym óte tyǵyz. Jalǵyz iske turý ǵana emes, basqa da Jympıtyda isteıtin sharýam tolyp jatyr. Sondyqtan men sizdiń alda-jalda óz tarantasyńyzǵa asylamyn demeıin. Kópirliańqatyǵa deıin ana júk arbańyzdyń birine minip barsam arǵy jaǵy tıip tur, úıdiń irgesi deýge bolady, bizdiń Tileýbaı týysqandar kópirden eki-aq shaqyrym jerde otyr. Úıge baryp, at minip shyǵyp, sizdi Jympıtydan taýyp alarmyn, — dedi.

Hakim ótirik aıtqanyna júzi shydamaı, Aqmetsheniń kózinen qashyp, bólmeniń ishin ajaıyptaǵan bolyp, buryshtaǵy shar aınaǵa, onyń basynda asýly turǵan qyzyl jıek úlken súlgige, jardaǵy jaǵalaı qadaǵan taqıaly, beshpetti, jińishke murtty, alqa taqqan, sháli tartqan tatarlardyń áıel, bala-shaǵalarymen aralas túsken sýretterine kóz júgirtip ótti.

— Jaraıdy, Hakimjan, — dedi Aqmetshe julyp alǵandaı. — Onda sen de meni aıyptama, tasa bassam: seniń osy júrisiń maǵan oǵash kórinedi de turady. Jasyrynbaq oınaǵanda balalar kórinip tursa da, kózin jumǵan bolady ǵoı, men de sol sıaqty kózimdi jumdym. Óıtkeni Qyzyl úıge baryp sen bas ofıser bola almaısyń, bireýdiń shashbaýyn kóterip júretin kishi ofıserlikke sen kónbeısiń. Al, bar bılikti qolyńa alyp ketýińe saǵan áli bir on jyl kerek. Sondyqtan seniń iske kiremin deýiń bos sóz bola ma deımin. Oqý degeniń durys, biraq ony kútý qajet. Sen osy ana sovdepshilderdiń qatarynda emessiń be? Olar jastar jaǵyna kóbirek quryq salady, ásirese sen sıaqty qolǵa ustaýǵa turarlyq ár jaǵynan da salmaǵy bar adamǵa úıir, sen olardyń kádesine jaraısyń da! Al, qalaı bolǵanda da kóbirek oılanatyn kez... Jaqsy. Eger de óziń qomsynbasań júk arbanyń birine minip barýǵa bolar edi, alaıda onyń taǵy bir kelispeıtin, tipti jaramsyz jaǵy bar, júktiń ústi otyrýǵa tynyshsyz. Jaman aıtpaı jaqsy joq, túnde júk ústine minemin dep bir jerińe áldeqalaı zaqym keltirip júrseń, naǵashym meniń esigimdi ómiri ashpaı qoıar «atyńdy aıadyń» dep. Eń qıyny osy jaǵy. Qalaı deısiń?

— Uıyqtap qalyp arbadan qulaıtyn men bala emespin ǵoı, Aqa. Oǵan úrkip, qorqyp saspańyz. Men búgin keshke deıin sharýamdy bitireıin qaladaǵy.

— Jaraıdy. Jumysyńdy bitir. Biraq keshke oral. Sen meniń sózderime týra jaýap bergen joqsyń, bárin kólikke buryp kettiń.

— Ázildeısiz ǵoı, Aqa. Mekteptiń tabaldyryǵyn attap ótpegen adam qandaı kádege jaraýshy edi... Jaraıdy, keshke kelip keteıin biraq óz páterimde qonarmyn.

— Hakimjan, sen júrýge bel baılaǵan bolsań, óz páterińde qonba. Bizdiń kólikter, múmkin, búgin túnde júrip te keter.

— Jaqsy, jaqsy, — dedi Hakim asyǵyp, ornynan kóterile túsip. — Onda men tezdeteıin. Qalada baryp shyǵatyn úılerim bar edi.

— Shaı ish. Úlgiresiń, keshke deıin kóp ýaqyt bar.

— Joq, Aqa, rahmet. Shaı iship otyrýǵa ýaqyt tar. Keshke ishermiz shaıdy.

— Onda men, at-arbamen baratyn jerińe aparyp tastaıyn. Qazir men de qala aralaımyn. Kún yssy, qala ishi jaıaý adamdy tez soǵyp tastaıdy.

Hakim keshigemin dep shaı ishýge de, bóget bolady dep, at-arbaǵa minýge de kónbedi. Ol «rahmetti» ústi-ústine jaýdyryp:

— Hosh, kórgenshe saý bolyńyz, — dedi.

İstiń sáti túse bastady. Aqmetsheni tez taýyp alyp, onyń júk tıeıtinin de, qaladan qashan shyǵatynyn da Hakim op-ońaı bildi. Úıden kóshege shyqqanda onyń ón boıyn qýanyshty sezim bılep ketti. Ol kıteliniń jaǵasyn aǵytyp, tershigen denesin jelge qaqtyra tústi, boıyn erkindep jazdy. Tergeýshi sıaqty jumbaq sózdermen aldyn orap, syr tartpaqshysy bolǵan Aqmetsheniń aldynan ildirmeı ketý — jas Hakimge jeńil de tıgen joq. Kimniń ishine kim kirip shyqqan. Aqmetshege syr bermeýdi ol asa qajet nárse dep tapty. Ózinshe muny oryndap ta shyqqan sıaqty. Hakimniń dokýment ala keldim, qyzmetke turý jóninde sizben aqyldaspaqshymyn, kóligińizge mine ketsem, degen sózderi óte dáleldi, óte oryndy kórindi. Qalaı bolǵanda da ol ári jumbaq, ári tartysy mol úlken jolǵa basqan ilki qadamynyń ońǵa aınalatynyna shek keltirgen joq. Biraq... shtabtyń tapsyrmasy: tez habar jetkizý. Bul habardy jetkizý úshin on toǵyz shaqyrym jerdegi Barbastaýǵa baryp kelý kerek. Keshke deıin qyryq shaqyrym jer júrip qaıta oralýǵa ýaqyt jetse de parom basyndaǵy esaýylǵa ne demekshi? Kópirge soqpaıtyn basqa jol da joq. Ótkel de joq. Endi ne isteý kerek? Hakim Kojevennaıa kóshesinen shyǵyp qıalap kelip úlken tas kósheni kesip ótti de, Sennaıa 55-úıge qaraı júre berdi. Onyń endigi bar úmiti Báıeste boldy. «Eger de Báıes qalada bolsa — is bitti. Al, bolmasa...»

Dokýmenttiń kerek jeri de, tar jerde aqyldastyń joldastyń kúni de endi týdy.

3

Jas kezinde mediresede oqyǵanmen, oryssha mektep bitirmegen, biraq kóp júrip, kópti kórip ysylǵan adamnyń biri prıkazchık Báıes edi. Ol kóp jyl boıy qalada jáne qazaq oqyǵandarynyń arasynda júrip «ońy men solyn» myqtap aıyrǵan, kózi ashyq adam-dy. «Teńdik», «bostandyq» degen uǵymdardy Báıestiń kókeıine quıǵan adamnyń biri Ábdirahman Áıtıev bolatyn. Ol árıne, Báıeske ómirde bolyp jatqan ózgeristerdi jekelep úıretken joq. Áıtıevtiń joldastar arasynda, kópshilik aldynda sóılegen sózderin tyńdap, onyń istegen isterin baǵalaı kelip, Báıes ony: «Qazaqtyń qamyn jeıtin azamat naǵyz osy eken» dep bildi. Osy uǵym Áıtıevke jaqyndaı túsýge eriksiz sebep boldy.

Basynda ol Áıtıevten: «Balamdy qaıda oqytsam eken» dep aqyl suraý úshin páterine kelip áńgimelesip júrdi de, sońynan óte jaqyn adamdaı bolyp ketti. Al, alasapyran kezinde Áıtıevtiń tatarlar arasynda jasyrynyp jatqanyn estip qalyp, Báıes ony qaladan bildirmeı alyp shyǵyp, óz eline ákelip, óz úıine panalatty... Revolúsıoner Ábdirahman senimdi, kózi ashyq Báıeske úlken jumys tapsyryp kete almady. Oǵan Saǵadan keterde jalǵyz-aq aıtqany: «Óletti selosynda Frolovskıı. Oralda Zemstvoda isteıtin Zýbkov deıtin adamdar bar. Maǵan jetkizgendeı tyǵyz habarlaryń bolsa, ıa basqa bir jumyspen men kerek bolyp qalsam osy adamdar arqyly habarlarsyz.

«Stepnoı ýchıtel» jiberdi deseńiz olar túsinedi degen-di».

Osy ýáde boıynsha Báıes Hakim men Qajymuqandy Óleńtige bastap ákelip Frolovskıımen kezdestirdi, ol seloda bir qonyp, ózi qalaǵa asty. Qalada ol, elden jınaǵan eki ógiz terisi men jıyrmaǵa jýyq qoı terisin Sálimgereıdiń skladyna tapsyryp, onan aýylǵa kerekti azyn-shoǵyn tovar alǵan. Ol búgin basqa jumysyn da bitirip tústen keıin Ańqatyǵa júrmekshi edi.

Kóńilinde qýanysh pen kúdik alma-kezek aýysyp, kúzgi kúndeı qabaǵy bir ashylyp, bir jabylyp kele jatqan Hakim aýladaǵy Báıestiń atyn kórgende qýanǵannan júregi jarylyp kete jazdady. Attyń arǵy jaǵynda lapas astynda Báıestiń ózi de otyrǵan. Biraq Hakim ony kórmeı aıaǵyn shapshańdap basyp úıge qaraı jóneı berdi.

— Bala, beri kel? — dedi Báıes oǵan, ádeıi ózin izdep kelgenin sezip.

Hakim jalt qarady da, ne derin bilmeı sasyp qalyp:

— Ketken joqsyz ba áıteýir? — dedi.

Sóıtti de ózinen ózi máz-maıram bolǵan jas balasha ezý tartyp, Báıeske qaraı júrdi. Onyń saǵynǵan adamdaı qatty qýanyp ketkenine Báıes te kúlip jiberdi.

— Joq, joq, ketkenim joq. Biraq júrýge daıyndalyp otyrmyn. Nemene, jaı ma, qaraǵym?

Hakim jan-jaǵyna bir qarap aldy da:

— Úı ońasha bolsa, úıge kirip sóılessek, — dedi.

— Joq, úıde adam bar. Bir-eki kerderi otyr... Beri kel, myna lapas astyna. Osy jer ońasha.

Hakim Báıeske qalaǵa jańaǵy ázirde ǵana kelip jetkenin, kimderdi kórgenin, ne úshin kelgenin sybyrlaǵandaı qulaǵyna jaqyndaı túsip, otyrmastan, eńkeıip turǵan kúıi aıtyp berdi de:

— Meni kópirden ótkizbeıdi, úıtkeni dokýmentam joq. Olda-bildá degendeı jalynyp qalaǵa zorǵa kirdim. Endi keri júrdim degenshe kazak-orystardyń katalashkasyna týra kirdim deı ber. Sondyqtan men Aqmetshege kóligińizge mingizip ala ket dedim. Ondaǵy oıym kerýenmen birge kópirden tergeýsiz ótý jáne ekinshi jaǵynan sáti tússe... (ol daýsyn múlde báseńdetip, Báıestiń qulaǵyna aýzyn taqaı tústi), — dedi asyǵa sóılep:

Hakim sońǵy sózin óte sybyrlap aıtty, tipti óz sózi óz qulaǵyna da zorǵa shalyndy.

— Aqmetsheniń júk tıetip jatqanyn men de estidim, — dedi Báıes. — Sol júkti endi orta joldan qaǵyp alý kerek qoı, solaı ma?

Hakim basyn ızedi.

— Bul úshin anda... habarlaý kerek pe?

— Joq, Barbastaýdaǵy Áljan degenge aıtsa bolǵany. Arǵy jaǵyn ózderi biledi. Bizdiń adamdar daıyn bolýy kerek...

— Áńgime Áljanmen bitse bul op-ońaı ǵoı. Buǵan seniń barýyń ne kerek; Men-aq aıta salaıyn jolshybaı. Tipti Qara Obaǵa barý kerek bolsa oǵan da baraıyn, — dedi Báıes.

— Meniń sizge júgirip kelgenim, Báıeke, mine osy jumys edi. Osyny aqyldasaıyn dep, ne isteýge bilmeı, qatty sasyp kelip edim. Endi áńgime bitti. Áljanǵa aıtqanda «kólik ústinde bizdiń adam bar. Hankóline jetkende án salyp, dybys beredi» dersiz.

— Jaqsy oılap tapqan aqyl.

— Al, atymdy qalaı etemin.

Báıes Hakimniń betine qarap turdy da:

— Hakimjan, sen áli bala ekensiń ǵoı. At degen kez kelgen aǵlýptyń janyna baılap jiberseń kete barmaı ma? Al, eger de ózińe kerek bolyp qalmasa, atyńdy ózim-aq alyp keteıin. Aýylǵa barǵansyn, Júkeńe jetkizip beremin, — dedi Báıes.

— Attyń tap qazir keregi bolmaı tur ǵoı, kórmeısiz be?

— Bala, oılan, qazir kerek bolmasa, erteń zárý bolarsyń. Atsyz adam — múgedek adammen birdeı ǵoı. Men ony alyp ketip, sol Áljannyń ózine berip ketsem qaıtedi. Kerek ýaǵynda kelip minip ketersiń. Hakim oılanyp qaldy. Báıestiń aıtyp turǵany óte oryndy, taptyrmaıtyn aqyl. Búgin bolmasa at erteń kerek...

— Kelistik, kelistik, Baıeke. Sol Áljannyń ózine tastap ketemin deısiz be? Shamasy, bul jurttyń bárine belgili Áljan boldy ǵoı.

— Belgili ekeni ras, Barbastaý basynda odan basqa Áljan joq. Kópten orystardyń malyn baǵyp kele jatqan adam. Áljan qaısy deseń, balaǵa deıin anaý dep barmaǵyn shoshaıtady. Al, Hakimjan, sen meniń qulaǵyma óz estip-bilgenińdi sybyrladyń ǵoı. Endi seniń qulaǵyńa men de estigenimdi sybyrlaıyn: qala qazir dúrligip jatyr. Kazak-orystardyń kópir aýzyn kóbirek tergeýi de, bazardyń ertemen ǵana bolar-bolmas jınala túsip, kún sáskege kelmeı tarap ketetini de, ıne men shyrpynyń qurýy da — bári de osy dúrligýdiń saldary kórinedi. Orys áıelderi de, tatar áıelderi de qalada shyrpyǵa deıin alyp tyqqyshtap jatyr eken. Men emge bir túıir shyrpy taba almadym. Basqasynyń da ońyp turǵany joq. Osynyń bári tyqyr taıanǵannan deıdi. Al jáne kúni-túni damyl joq aǵylyp kelip jatqan ásker. Bul Jaıyqtyń boıy tek kazak-orystan tolyp bolǵan eken ǵoı ózi. Júzdik-júzdigimen, arbaly azyq-túligimen, qos dóńgelekke ıegin súıep súıretken pýlemetimen, zeńbiregimen josyp jatqan bir halyq. Kúni boıy, keshe túni boıy Arqaǵa qaraı Shaǵandy órlep shubylǵan áskerden kóz úzilgen joq. Endi buǵan ne boldy de? Shapaı deıtin bir qyzyl komandır shyǵyp qoıǵa tıgen bórideı bóriktirip keledi deıdi. Qalanyń orystary keshikpeı bizdiń Oralǵa da keledi dep kúbirlesetin kórinedi. Eki noǵaı bas qossa aıtatyny: «General Akýtındi meshitke kirgen ıtteı qylyp Tasqalaǵa deıin qýyp ákelipti. Myna tynbaı shyǵyp jatqan gúrsil atamandardyń kúsh synap ásker oıynyn jasap jatqany emes — shyn soǵys kórinedi ǵoı. Hýtorlar men stansıadaǵy kazak-orys baılary mal-múlkin satqanyn satyp, satpaǵanyn arbaǵa tıep bosyp ketýge bet alypty. Al, osyndaı jaqsylyq habar bolyp jatqanda Nurtaza qaziret namaz ústinde: «Bul aqyr zaman. Musylmandar, ár meshitke jınalyńdar. Malǵunǵa tas atyńdar. Tajal shyǵypty», dep qorqytatyndy shyǵarǵan. Tajal degeni bólshevıkter. Osyǵan men túsinbeımin. Myna jerimizdi, sýymyzdy bıletpeı, atyp-asyp, teńdik kórsetpeı kelgen kazak-orystardyń húkimetin qulatqanǵa qaı musylman qarsy turar. Osy qaziret jaryqtyqtar da áıteýir bir qyńyr júredi. Bazarǵa bar da baǵyńdy syna dep, bizdiń Ábekeńderdiń jón siltegen jaǵyna jandy pıda qylsa bolmas pa, a bala?! Silteı ber, taıynba. Osy baǵytyń — baǵyt... aıtqandaı bizdiń Qajymuqandar qaıda qaldy? Sıezeriń ótti me? — dedi Báıes, Hakimniń qulaǵyna, tap ózi sıaqty aýzyn taqaı túsip.

«Osy, Báıekeń ózinen ózi júrip bólshevık bolyp shyǵatyn... bara-bara bizden de asyp túser bul» dep oılady Hakim.

— Qajekeńniń eki ezýi eki qulaǵyna jetti qazir, «dákiment» aldy, — dep Hakim Báıeske Qajymuqannyń Sovdepten alǵan qaǵazyn, sıeze bolǵan áńgimelerdi baıan etti.

Keshikpeı Hakim Báıesti kópir jaqtaǵy eń shetki kóshege deıin shyǵaryp salyp, onyń paromnan aman-esen bógelmeı ótip ketkenin óz kózimen kórip turyp, keri qaıtty. Báıestiń Áljan arqyly kerekti habardy tıisti jerine jetkizetinine ol myqtap sendi. «Baekeń ózimnen de artyq oryndaıdy» dep oılady. Sóıtti de «syrtynan bolsa da bir kórip keteıinshi» dep Qurbanovtardyń úıine qaraı aıańdady.

4

Baıaǵy jasyl qıyqty tanys úı, sol bıik baspaldaqpen ishke qaraı ashylatyn úlken esikti kórgende Hakimniń júregine álde shattyq, álde muń, belgisiz bir qobaljý paıda boldy. Ol baıqamaı kúrsinip qaldy. Qýanyshpen qosarlana júretin bul muń belgisi onyń ishinen eriksiz shyǵyp ketti. Bireý estip qaldy ma dep jan-jaǵyna elegize kóz tastap, baspaldaqqa kóterile berdi. Biraq onyń júz qubylysyn baıqaıtyn, kúrsingenin estıtin tóńirekte tiri jan joq edi. Keshke qaraı adamnyń naǵyz aǵylatyn kezi bolǵanmen úlken kósheniń boıy qazir halqy tarap ketken Mynanaıdyń bazaryndaı, ıesiz jatyr. Hakimge Qurbanovtyń úıi de jansyz, aıasarsyz kórindi. Burynǵy káshekti terezelerdiń kórkin ashyp turatyn oımyshty perdelerdiń biri joq, esikke taıaý baıaǵy óziniń ashylatyn terezesin ishinen gazetpen jaýyp qoıypty. Ne zamannan bepi turǵan qaǵazdaı ol perde ornyna japqan gazet sarǵaıyp, qýaryp kúnge kúıip ketken. Baspaldaq ústiniń shańy bir eli, kópten adam aıaq salmaǵan sıaqty, Hakimniń etiginiń izi ap-anyq túsip qalyp jatyr. «Kóship ketken joq pa eken» dep oılaǵan ol esikke jaqyndaı tústi. Sonda da ol óziniń eski ádetinshe esikke qulaǵyn tosyp, qaǵýǵa yńǵaılanǵan qos saýsaǵynyń qyry syrly qaraǵaıǵa tıer-tımes jerde sál ýaqyt bógelip qaldy. İshte eshbir dybys ta, qybyr da sezilmedi. Ol demin ishine tartyp esikti tyqyldatyp qaǵyp-qaǵyp jiberdi. Onyń júregi endi qobaljyǵan joq, beıne attaı týlady — soqqany ózi túgil ózgege de estilerlik boldy. «Eger de Múkarama shyǵa kelse! Ondaı baqyt aıaq astynan tabylar ma?!»

İshte dybys bilinbedi de, ol esikti qaıtadan qattyraq tyqyldatty. Birer mınýtteı ýaqyt ótip te ketti, biraq eshkim dybys bere qoımady. «Úıin bekitip kóship ketti me» degen ilki oı Hakimniń kúdigin kúsheıte tústi. «Qý kempir múmkin uıyqtap qalǵan shyǵar» dep, ol aqtyq ret judyryqpen esikti soǵyp-soǵyp qaldy. Azdan keıin ishki aýla jaqtan dybys estildi de, júrgen adamnyń aıaq basysy, qulaqqa shalyndy. «Mynaý sol kempirdiń aıaq basysy...»dep Hakim oılap ta úlgirmesten:

— Ýálımisiń. Qaqpadan kir, qaqpadan. Syrtqy esik jabyq, — dedi kempir áregirekte turyp.

Bezergen kempirdiń sol baıaǵy sańqyldaq daýsy, biraq búl joly Hakimniń qulaǵyna meırimdileý, jumsaǵyraq ún estilgendeı boldy. Kim ekenin aıtpastan Hakim baspaldaqtan júgirip túsip qaqpaǵa keldi de ıterip jiberip, bir jaq jartysy bir kisi sıǵandaı ǵana ashylǵan jerinen ishke kirdi. Ol qarsy kele jatqan kempirdi de kórdi. Baıaǵy kempir, ústine kıgeni de burynǵy sary ala shyt kóılek, qońyr aljapqyshy da, basyndaǵy túre tartyp, artynan baılap qoıǵan oramaly da sol kúıde... sarǵysh betiniń ájimderi de, qysyńqyrap qoıyp, ınedeı qadap, udaıy jaqtyrmaı qaraıtyn kózderi de ózgermegen. Kempir Hakimge sál ýaqyt ańtaryla qarap qaldy da, eki kózin aıyrmastan, terisi kerege kózdengen qolymen aljapqyshyn tómenirek túsirip, kóıleginiń kep-keń búrmesin jazyńqyraı tústi. Sóıtti de, erni jybyrlap:

— Eı, miskin. Sen qaıdan keldiń... sen tigi...

— Sálem berdik, áje! — dedi Hakim, kempirdiń qobaljyp, sóz taba almaı, kóre kózge abdyrap qalǵanyn baıqap. — Denińiz saý ma? Aman-esen turasyzdar ma? Sizge sálem berip shyǵaıyn dep keldim, áje! Úıge kirýge ruqsat pa? — dedi.

— Allaǵa shúkir. Bık rahmát. Kip. Kir. Umytpaǵansyń. Ǵumyryń uzaq bolsyn. Kip, — dedi kempir, birden meıirli sózge kóship.

Oılamaǵan jerden kórip kempirdiń sasyp qalǵanyn jáne burynǵydan júziniń anaǵurlym jyly ekenin Hakim birden baıqady. «Baıdyń asyn baıǵus qyzǵanady» dep, buryn mańynan júrýge rıza emes edi; qazir qorǵasyndaı balqyp qalǵan eken. Qudaı ne qyp ıdi muny sonshama? — dep tańdandy ishinen Hakim, oń qoldaǵy Qurbanovtyń kabınetine qaraı adymdaı túsip.

— Beri júr, beri júr. Mınhaıdardyń bólmesi jabyq, ózi úıde joq. Kópten beri tigi Jympıty sháhárinde, — dedi kempir aıaǵyn elbeńdeı basyp.

— Bildim, — dedi Hakim ishinen: — muny jibitken jalǵyzdyq eken. Mukarama da joq, myna qańyraǵan úıde jalǵyzdan jalǵyz kóshken jurtta qalǵan jetim taılaq sıaqty ábden jasyp bitken. Áıtpese bul qahar soqqan qyryq turbanyń kiltshisi sıaqty «saǵan kim kerekten bastar edi».

Qurbanovtyń úıine burylǵanda Hakim Múkaramanyń bólmesine kirip «buryshtaǵy shar aınasyna bir qarar ma edi» dep arman etip edi. Bul tilegi aıaq astynan oryndala qalǵanyna ol qyzdyń ózin kórip qushaqtaǵandaı qýandy. Kempirge erip ol qyz bólmesine qalaı enip ketkenin de baıqamaı qaldy.

Kempir kúıbektep, sóz aıtqysy kelgen adamsha Hakimge bir qarap, bólmege bir qarap, aýzy jybyrlaı tústi de, biraq edende jatqan qaz qanat sypyrǵyshty alyp, ony qoıarǵa jer tappaı, senekke alyp shyǵyp ketti de, azdan keıin qaıta oraldy. Bul eki arada Hakim bólme ishin kózimen bir súzip shyqty. Múkarama bardaǵy zattardan bólmede krovat pen shar aına ǵana qalǵan. Jardaǵy jaǵalaı tizilgen sýretterdiń biri joq, buryshtaǵy kishkene týalet ústel jurdaı, ústi jalańash tur; mamyq jastyqty, sháıi kórpeli, aldynda qyrmyzy kilem jatatyn úlpildegen qyz krovaty da kónetoz qońyr maýyt odeıalomen jaba salynǵan. Terezeni de kempirdiń shyt kóılegi tárizdi bir solǵyn matamen perdelep qoıypty.

— Áje, jalǵyz turasyz ba? — dep surady Hakim tamaǵyn kenep qoıyp. — Den saýlyǵyńyz qalaı? Aýrý-syrqaýdan amansyz ba? Qartaıǵanda qıyn ǵoı jalǵyzlikti degen nárse, — dedi, shynymen-aq kempirdiń saýlyǵyn tilep, jalǵyzdyǵyna jany ashyp qalǵan adamdaı.

— Jalǵyzbyn, malaı, jalǵyzbyn... Seniń esimiń osy Hakim ǵoı?

— Hakim, áje. Umytpaǵan ekensiz.

— Ia, Hakim, Hakim. Nege umytaıyn... Jalǵyz turǵanda adam ótken kúnderin tasbıq sanaǵandaı, kúnde sanap, kórgenderin kóz aldynan ketirmeıdi... Mınhaıdar qaıtpady, kóp boldy ketkenine. Múkarama sol Jympıty sháhárinde. Sonda turyp qaldy. Sóıleı tússin degen nıetpen Hakim kempirdiń sózin bóle qoımady, biraq aıaǵyn basa almaı qalǵan qolaý jylqydaı Múkaramaǵa kelgende kempir mamyrlaı berdi.

— Jaqyn jer ǵoı, hat-habar alyp turatyn shyǵarsyz ondaǵy... adamdaryńyzdan?

— Habar bar. Keshe qara Ýálı kelgen edi — aman. Múkarama sonyń úıinde turady. Bık saǵynam depti. Ánıim ornyna ánı bolǵan apamdy bık saǵyndym degen... men de bık saǵyndym...

Kempir myrs etip jylap jiberdi de, bólmeden shyǵyp ketti. Hakim kempirdi qatty aıap ketti.

... Jasy alpystan asqan, múmkin jetpistiń ózine de jetip qalǵan shyǵar. Sorly-aı, ońaı emes qoı myna sıaqty ala sapyran kezde, atys-shabys zamanda jalǵyzdan jalǵyz turý. Qudaı saqtasyn, myna sıaqty bes bólmeli ańyraǵan úıde kempir túgil, men de elegizip bir kún qonyp shyǵa almaspyn... Qaıta ózi qasqyr adam eken, osynsha jasqa jetkende bir úıdi bir ózi ustap turǵan. Degenmen qystygúni... joq tipti jazǵyturǵy minez joq, múlde basqa áje. Qalaı ózgergen! Burynǵydan sózi de qarýsyz, óte jasyp, qartaıyp qalǵan adamnyń júrisi men sózi... Budan Múkaramany qalaı surasam eken? Qyrsyǵyp aıtpaı qoıýy da múmkin... Hakim terezeniń aldyna baryp syrt jaqqa kóz saldy. Kádimgi ózi asylyp qaraǵan tereze. ... Múkaramanyń jylap otyrǵan jeri tap osy edi ǵoı.

Ana aınadan kórgem. Sonda ne úshin jylady; sońynan aıtam degeni... áli aıtylmaı ketip bara jatyr. Qudaı atqan shapqynshylar-aı dalada júrgen meni de ertemen qyryq turbaǵa qýyp ketti-aý. Sol túngi uran japsyryp júrgen bala qaıda eken. Naǵyz revolúsıoner bala dep mine sony aıt! Kimniń balasy?! Munda kim biledi ol balany?! Eske kelmepti, Ámirden surasam ol biler edi. Báıekeń de bálkim bilip qalar ma edi, áttegen-aı, suramaǵan ekenmin!.. — dedi ol ishinen basqalarmen aralas oıyna Sámı de túsip:

— Áje, munyńyz ne, sizdiń jylaıtyn kelisińiz joq. Mınhaıdar da, Múkarama da keledi ǵoı keshikpeı. Jympıty olarǵa bir joly qalatyn jer emes, — dedi Hakim, qaıta kirgen kempirdi jubatý úshin.

— Sen álde olardy kórdiń be? — dedi kempir julyp alǵandaı.

— Joq. Áje, kórgenim joq. Kórmegenime úsh aıdan asyp barady. Amandyqtaryn sizden surap bileıin dep oılap edim. Mektepti bitirgennen beri elde boldym...

— İs basyndamysyń?

— Ia, — deı saldy Hakim, qart kempirlerge is basynda bolý úlken dáreje ekenin oılap.

Kempir:

— Eh... — dep basyn ızedi. — Men de sol ketkennen kórmedim Múkaramany... Hat jazdyratyn da kisi tappadym. Saǵyndym... Qara Ýálı erteń keri qaıtady, kelip ket dep jazyp jibersem...

Kempir sońǵy sózin qaıta jutyp qoıatyndaı Hakim jalma-jan qaǵyp áketti.

— Hat jazatyn kisi tappaǵanyńyz ba osy qaladan. Oıbaı, áje-aý, «kelip ket deseńiz» sizdi qýantý úshin sol kúni, hatty alǵan kúni jetip keledi, jap-jaqyn jer ǵoı, ne bári júz otyz shaqyrym... Káne, qaǵaz ákelińizshi, men jazyp bereıin. Ózińiz aıtyńyz ne jazdyratynyńyzdy, men qaldyrmastan hatqa tizeıin, — dedi ol kempirge jaqyndaı túsip.

— Alla ǵumyryńdy uzaq etsin, Hakim, seniń. Olaı bolsa men qazir qaǵaz keltireıin. Mınhaıdardyń kabınetinde qaǵaz da, qalam da bar, — dep kempir elbeńdep syrtqa ekinshi ret shyqty.

«Qudaı urǵan qý kempir, jańa ǵana Mınhaıdardyń kabıneti jabyq, kiltte tur dep edi. Kórdiń be, mystannyń óz paıdasyna kelgende bárin de isteıtinin. Toqta, sen kempir, Súteı aıtqandaı dúkenshi orys maǵan da qylyp edi, men de oǵan qyldym qylyqty dep seniń hatyńdy da jazaıyn, óz hatymdy da birge jónelteıin bálem, mańyna jýytpaı qyzǵanǵan Múkaramaǵa, sen kempir bolmaǵanda Múkarama ekeýmizdiń aramyz bulaı tomaǵa-tuıyq qalmaıtyn edi...»

— Áje, osy kúni pochta júrmeı me Jympıtyǵa? Siz jazbasańyz da Múkarama jazýǵa tıis qoı sizge, — dep surady Hakim, qalam, sıa saýyt alyp kelgen kempirden.

— Pochta buryn aptasynda bir júretin edi, qazir ony da qoıdy. Qara Ýálı aıtty: Saǵıttar qazir pochta aıdamaıdy dep. Sol úshin hat kelmeı jatyr. Hakim, sen malaı, jaz: bık saǵyndym seni, Múkarama. Ábıiń qartaıdy, Múkarama. Ózim ósirgen, Múkarama, kelip ket. Men bara almaımyn. Úıdi tastap ketýge bolmaıdy dep jaz. Kelistirip jaz.

— Jaqsy, jaqsy, áje. Konvert bar ma?

— Bar, qazir keltiremin kabınetten. Mınhaıdar da bári de bar, orystyń basynan ózgeniń bári bar. Toqta, sen asyqpaı jaz. Men shaı qoıdym, shaı ishemiz Alla jazsa... Orystar bık záreni alyp tur. Oram boıy ǵasker tolyp, túni boıy shapqylaıdy. Qorqynysh. Bık qorqynysh, Mınhaıdar da kelsin, jaz. Ekeýi de kelsin. Alla musylmandardyń mereıin ústem qylsyn...

Kempir kirip-shyǵyp aıtatyndaryn qaldyrmady: kıimderińdi sandyqqa salyp, eden astyna yrǵyttym. Jýyrqandardy shýlanǵa, buryshqa jasyrdym. Mınhaıdardyń kóılekterin de jýyp, ótektedim. Kabınet kiltin jasyryp qoıam. Ózinde deımin... Taǵy osy sıaqtylardy da qostyrdy, sóıtip kempirdiń úlken sary samaýyryn qaınaǵansha Hakim tereze aldynda otyryp eki hat jazyp shyqty. Shaı aldynda hatyn kempirge oqyp berdi.

— Bık sháp jazylǵan. Alla ǵumyryńdy uzaq etsin, — dep alǵys aıtyp, kempir qatty qýandy.

Ol kempirdiń hatymen qosa, baıqatpaı óz hatyn da birge konverttep, syrtyna: «Múkaramanyń óz qolyna tapsyrylsyn. Ánıden» dep jazdy.

«Pámli» shaıy úshin Hakim de kempirge kóp-kóp rahmet aıtyp, ekeýi burynǵy qyryn qabaq arazdyqty tastap, odaqtas, tilektes jandar sıaqtanyp qoshtasty.

5

Aqmetsheniń páterine Hakim aqsham kezinde qaıtyp keldi. Qaqpadan kire bergende onyń kózine eń aldymen túsken nárse: aýlanyń ishi synalanyp tyǵyp qoıǵan sıaqty, túıe men arbaǵa lyq toly, áreń sıyp tur. Jáne bári birkelki túıe — óńsheń qamshydaı qatqan jaraý, jas narlar túsi túgelimen qyzyl. Hakimniń kózine tek bireýi-aq qońyrqaı kórindi. Kúndiz kelgende ol ne bári segiz arba jáne sol shamaly-aq túıe sanaǵan. Al qazir túıe onan úsh ese kóp, arba da molyraq. «Munysy qalaı? Álde túıesin kúndiz dalaǵa baqtyra ma eken?» dep oılady ol. Sálden keıin shetki arbanyń syńar jetegin kórip, bulardyń nardy arbaǵa qos-qostan jegetinin ańǵardy. Narlardyń sulýlyǵyna tańdana qarap ol kózimen súzip shamamen sanyn belgiledi, jıyrma bir túıe. «Daq bolmaý kerek qoı, sannan jańylǵan shyǵarmyn» dep ekinshi qaıtyp túıeni sanamady da Hakim, qaqyrynyp, sińbirinip, jaıbaraqat júrgen adamsha, qoranyń tór jaǵyndaǵy kúndiz kórgen dárethanaǵa qaraı narlardyń arasymen jyljyp óte berdi. Birneshe arbadan ári, tanyǵandaı moıyndaryn buryp, kózderi jaýdyrap qaraı qalǵan narlardan asyp, ózgelerden góri bıigirek tıelgen fýrgonnyń artqy dóńgelegine taqala tústi. Ol aınalaǵa bir qarap qoıyp adam kórinbegennen keıin kók arbadaǵy jáshikterdiń ústin japqan torpyshty ashyp, ishindegi júkti bilmekshi boldy. Erteden beri onyń oıynan shyqpaı qoıǵan: «Sol ma, sol emes pe? Bilshi, bilshi» degen kúdik eriksiz ıtermeledi. Shegesi sırekteý jerin tańdap, jáshiktiń juqa taqtasynyń birin barmaqpen kóterip kórdi. Qolǵa solqyldaqtaý tıgenmen, taqtanyń basyn qaıys temirmen beldiktep tastapty, kúshpen kóterip, orta jerinen omyryp jibermese qolyn ári jibererlik emes. Sonda da ol ekinshi qolymen demep, taqta arasyna zorlap saýsaǵyn suqty. Aldymen jup-juqa aıyl jaıqy tıdi de, odan ári boılatqanda suq qoldyń basy jińishke jumyr temirge tireldi. Temir ári muzdaı, ári maıly sıaqty... Sózsiz myltyq jetesi... Tyrnaqtaı da kúmán bolmaýǵa tıis. Hakimniń kenet júregi aýzyna tyǵylyp, demi bitip bara jatqandaı tynysy taryla tústi. Ol qolyn keri tartyp, torpyshtyń ashylǵan jerin jaýyp úlgirmesten aýla ishi búıi tıgendeı dúrligisti...

Úrlikken qoıdaı japyrylǵan túıelerge jalt qaraǵan Hakim: turǵan narlardyń japyryla jol berip shógip jatqandarynyń «mańq» etip umtyla túskenin, bos turǵandarynyń birine-biriniń soqtyǵysyp jatqany lapas astynan kóptiń arasyn ıyqtap, buzyp-jaryp kele jatqan adamsha basqalardan anaǵurlym boıshań qara nardyń moınyn sozyp ózine tónip qalǵanyn kórdi. Ol shoshyp ketti. Jáı jeligip ıesimen oınaǵan túıeniń kelbeti emes. Kisi alatyn úlekteı, jolyndaǵy arba-qarany japyra umytylyp, bas salatyn nıetpen omyraýlaǵan qarabasqyrdyń túri, tapap-tapap tastamasa da qarpyp qalatyn oıy kámil. Túıeniń qusyǵyn shashyp qalǵannan jaman nárse joq — jynynan kıimińdi tazartyp ala almaısyń! Al, qarpyǵany adamǵa jeńil jaraqat emes. Túıeli eldiń balasy bolǵanmen jas kezinde bir qatty shoshynǵannan keıin ol óz betimen túıe arasyna jýymaıtyn. Onyń oıyna tap sol sátte óziniń tentek kishi qara nary túsip ketti.

Kishi qara nar Hakimmen túıdeı jasty-dy. Áli esinde: Hakim de segizde, qara nar da segizde. Qara nardy jegip tezek terýge shyqqan áıelder Hakimdi de arbaǵa mingizip alyp ketti. Qabaqtyń etegine kelip nardyń uzyn buıdasynyń ushyn Hakimniń qolyna ustatty da, áıelder qaptaryn arqalap bet-betimen tezek terip ketti. Oıynda eshnárse joq, Hakim bir qolymen buıdanyń ushynan ustap, ekinshi qolymen qulyq qazyp otyrǵandy. Belgili balalardyń yrymynsha aıaqqa qulyqty neǵurlym kóp jaqsań, soǵurlym júırik bolasyń... «Qulyq! Qulyq! Qulyqtap!» shuńqyraıǵan topyraqty bulǵalap otyryp kishkene qońyzdy shyǵaryp aldy da, Hakim ezip-ezip tabanyna jaǵyp jiberdi. «Endi menen qaısysyń ozar ekensiń, bálem. Uzyn sıraq Nurymǵa da jetkizben» dep qýanyshy qoınyna syımaı, ushatyn qussha qanatyn qomdap júgire jónelýge yńǵaılana túsken-di. Biraq ol umtylyp úlgergenshe bolǵan joq — óziniń eki aıaǵy aspanda, basy tómen qankóbelek oınap qulap bara jatqandaı, áýelep ketkenin bir-aq sezdi.

Júrek zý ete túsip, qalaı baqyryp jibergenin ózi de bilmeı qaldy. Oń aıaǵynyń jilinshiginen qapsyra tistep, tentek qara nar balany delegeıletip joǵary ákete berdi, boıshań nardyń basy sonaý bıik órkeshtiń deńine asqanda dóńgelenip kóringen jer Hakimniń kózine munaradan qaraǵandaı boldy. Urshyqtaı úıirilip ketti... «Óldim!» degen buldyr sezim onyń aıqaıyn kósh jerge jetkizgenin ózi bilgen joq, tek ýlap-shýlap jan-jaqtan júgirgen qatyndardyń qara nardy qarǵap-silegenderi ǵana qulaǵyna keldi. Tentek nar Hakimdi qaıtadan jerge qoıa salyp, «tumsyqqa soǵady-aý!» degendeı, basyn onan ári aspandatqanyn, áıelderdiń ony basqa soǵýǵa qoly jetpegenin, ózin zorǵa jubatyp, arbaǵa áreń mingizip alyp qaıtqanyn ol keıin estigen-di...

Sodan beri Hakim qara nardyń mańynan júrýdi qoıǵan. Qara nar túgil túıe ataýlyny ol eseıip jigit bolǵansha jek kórýmen ketken-di. Al, kishi qara nar óte oıynshyl, ásirese balany kórgende delebesi qozyp, ózin kótermese de, bórkin alyp qashyp ketýge daıar turatyn bir esti haıýan-dy. Onyń syry jurttyń kóbine málim, sondyqtan da aýyl ony tentek qara nar atap ketken-di...

Al myna tónip qalǵan qara nar qandaı nar? Búl da bórik alyp qashý nıetimen tónip kele me?...

Hakim shoshyp ketken kúıde, denesi muzdaı bop, qarǵyp ekinshi arbanyń ústine shyqty. Arba ústi narǵa tosý bolarlyq kedergi emes, ol ári sekirip, úıge qaraı júgirdi... Biraq onyń jolynda áli eki arba jáne birneshe túıe bar-dy. Biraq eń senimdi bas pana: esik, úıdiń esigi!

Nar Hakimniń qashqanyn kórgennen keıin múlde jyndanyp ketti. Ol jolyndaǵy túıelerdi qarpyp-qarpyp jiberip, turyp úlgergenshe mursha bermeı, bir túıeniń ústinen qarǵyp ta ketti, ekinshisin qaǵyp qalyp, jyǵyp kete jazdady. Ol: Hakim esikke kirip keter degendeı, onyń jolyn kesip, úı jaqtan aınalyp shyqpaqshy boldy. Nar — mysyq, Hakim — tyshqan, úı — in sıaqtandy. Munyń bári birer mınýtteı ýaqyttyń ishinde ǵana bolǵanmen, Hakimge bul qutylmas bále — uzyn kún boıy tap bolǵan tilsiz jaýdaı kórindi. Esikke qaraı endi birneshe qadam attasa — narmen betpe-bet kelip qalarlyq. «Bul jaýyz úlek shyǵar!» degen úreı onyń tula boıyn jaryp ótti de, muzdaı ter alty arysynan birdeı aǵyp ketti. Arqa shymyrlap, sheke solqyldaǵandaı!.. Aıqaılaý uıat jáne Hakimniń aıqaıyn estip úıden kisi shyǵyp aıyrǵansha túıe «bilgenin isteýge» múmkin. Aýla ıesiz, arashalar jan joq. Ol jan dármen qyp, aınalyp kelip, bıik júkti fýrgonnyń astyna kirip ketti. Nar omyraýlap kelip arbanyń ústine kılikti de, moınyn sozyp arǵy jaǵynan shyǵady-aý degen Hakimniń basyn kútti...

«Barlyq shyrǵaldy qudaı meniń basyma jazǵan eken! Myna jalmaýyz nar tapap ketetin boldy-aý! Endi ne qyldym?! Qoı, ne de bolsa dybys bereıin Aı... Aı»...

Hakim aıqaıy aýzynan shyǵyp ta úlgergendeı bolmady. Ol tek «shók» degen zekýmen birge nardyń naq janynda turǵan úlken qara kisini kózi shaldy.

Nar Hakimge basynda asa iri kórinbegenmen qazir óte boıshań jáne turǵysy asa uzyn kórinip ketti. Al, nardyń janyndaǵy «shók» dep oń qolyn sermep qalǵan qara kisiniń boıy da nardyń qomymen shamalas, tipti órkeshke taıaý sıaqtandy. Sasqan adam, tarshylyq jerde tóńirektegi nárseni durys ólshep-pishe almaı, qoryqqannan qos kórinýi de múmkin. Onyń ústine arba astynda júrelep otyrǵan Hakimge tómennen qaraǵanda bul adamnyń uzyn kórinýi ǵajap ta nárse emes edi, biraq túregelgennen keıin de boıshań degen Hakim onyń ıyǵyna da kelmeı qalǵanyn jaqsy baıqady. «Shók!» degen óktem únge nar selt etkendeı keri shegine tústi de, qashqan mysyqtaı jalt berip lapas astyna qaraı aıańdady. Al, Hakim, nardan da tez jalt berip, qorqyp tyǵylǵanyn sózben jýyp-shaımaq boldy.

— Assalaýmaǵaleıkúm, aqsaqal. Narlaryńyz qabaǵan ıtten de jaman bir báleket eken. Dáretke otyraıyn dep arba arasyna kire berip edim, týra umtylǵanyn kórdiń be, qahar soqqannyń. Múlde moınyn salyp umtyldy, úlek emes pe, ózi jaý aıdaǵyr? — dedi, arba astynan shyǵa kelgen boıy, ústiniń shańyn qaqqyshtap.

Qanshama syr bermeıin dese de, onyń shapqan attaı dúrsildegen júregi men kúni boıy dombyranyń shegindeı shertken jan-júıkesi daýsyn dirildetip jiberdi.

Úlken qara kisi Hakimniń sálemin almady. Onyń ornyna ol jemge kóz tastaǵan qara qussha jalt etip bir qarap aldy da, etiginiń qonyshyna qolyn sozyp, aqyryndap shaqshasyn sýyra bastady. Ap degende Hakim: «Myna sıyqsyz nemenege eńkeıip jatyr, jerden qarý alyp soǵyp jibereıin dep turǵan joq pa?» dep qaýiptendi de, shaqshany kórip kóńili jaılanǵandaı boldy. Shaqshasy da ıesine laıyq — tutas múıizden istegen uzyn shaqsha. Sol qoldyń salasymen qysyp onyń tyǵyny alyndy, eki ret ekshegende tyrnaqtyń tereń shuńǵyly qara qońyr dymqyl nasybaıǵa jonaıttala tústi. Hakim anyq-aq kórdi: ol basqalardaı nasybaıdy ıiskelegen de joq, ıiskep bolyp sońynan murnyn tańqyldata sińbirgen de joq, ol tek tyrnaǵyn oń jaq tanaýyna jaqyndatqandaı bolyp edi, toly tyrnaq ortaıyp qala berdi. Qalǵanyn ekinshi tanaýǵa jaqyndatpastan buryn ol taǵy da Hakimge kóldeneń kóz tastady.

«Myna dáý qaıdan paıda boldy? Arbanyń arasynan túregeldi me, álde úıden shyqty ma? Qaıdan shyqsa da, kámil-aq, meniń ne istegenimdi baıqap qalǵan adam bolýy kerek, sálemimdi almady.., Túri qara nar sıaqty. Joq, qara nar emes, qara qus sıaqty, kádimgi qorǵandardyń basynda otyratyn dalanyń qara qusynan aýǵan joq! Kóz qarasty qara! Nasybaı atysyn qara! Nasybaıdy atpaıdy — tanaýǵa jaqyndatsa boldy, úlken peshtiń kómeıi sıaqty alystan tartyp ketedi..»

Qara kisi shynynda da Hakimge kóldeneńnen shúıile qarap turyp, tyrnaǵyn sol jaq tanaýyna janastyryp ótti de, shaqshasynyń tyǵynyn tyǵyp, qonyshyna qaıtadan qystyrdy.

Hakim ań-tań bolyp onyń nasybaı atqanyna, tańǵaldaı túrine, uzyn túıe jún shekpenine, aq kıiz qalpaǵyna, balyqshylardyń etigindeı, qonyshy tizesinen asqan bylǵary etigine qarap túıeni de, úıdi de umytyp ketti.

— Úıge júr! — dedi ol Hakimge jýan daýyspen, esikke qaraı ıek qaǵyp. Onyń bul sózi Hakimge buıryq sıaqty estildi.

— Aqań úıde me? Meni kútip qalǵan joq pa? — dep surady Hakim, basqa sóz taba almaı.

Qara kisi oǵan da jaýap qatpady. Tańyrqaǵan Hakim úıge qaraı júrdi.

Hakim úıge kirgende Aqmetshe ofıser formaly ashań júzdi qazaq jigitimen sóılesip otyr eken.

— Kesh jaryq, — dedi Hakim, azdap basyn ıip.

Ofıser basyn ızedi de, Aqmetsheniń sózine qulaǵyn tosty. Jańa ǵana bir áńgimeni bastap, sonyń aıaǵyn kútken pishinmen ol úı ıesiniń aýzyna qarap otyryp qaldy, biraq Aqmetshe úlken qaraǵa burylyp:

— Nardy baıladyń ba? — dep surady.

Hakimniń búıregi búlk ete qaldy. «Nardy suraǵany meniń túıeden qashyp arbanyń astyna tyǵylǵanymdy bilip kórip otyr eken ǵoı mynalar, bala sıaqty túıeden qoryqqanym masqara uıat boldy. Meıli, endi ne bolsa da, bolary boldy.. Omyraýlap bas salýǵa umtylǵan nardan kim bolsa da qashar edi. Tek basqasyn bilmese jarady», — dedi ol ishinen baǵanaǵy ózi otyrǵan sákige quıryǵyn qoıyp jatyp.

— Hakimjan, sen sheshin, bermen, myna jaqqa, tórge shyq. Tamaq daıyn shyǵar. As-sý ishkensin júrip ketersińder. Sen meni kútpeısiń ǵoı, Kópirlige deıin baryp qalýǵa ábden bel baıladyń ba? — dep surady

Aqmetshe Hakimnen. Sóıtti de ol Hakimniń bas ızep maquldaǵanyn kórip, ofıserge buryldy: — Myna jigit jańaǵy aıtqan Hakim Júnisov deıtin naǵashym. Jaqynda Jympıtyǵa barady. Sizge arnap tapsyrdym, aman-esen Kópirlige deıin aparyp salarsyz. Kerýenniń shetinemeýine de kóz bolamyz ǵoı. Aqshaǵa qyzyqqandyq emes, Janshanyń sálemi úshin ǵana kólik jibergenimdi ózińiz jaqsy bilesiz, — dedi.

Ofıser Hakimge tesile qarady da, azyraq oılanyp qalyp, áldenege tań qalǵandaı:

— Jympıtyǵa jaı barasyz ba? — dep surady Hakimnen.

— Jaı deýge de bolady, qyzmet babynda jasy úlken aǵalarmen aqyldaspaqshy edim. Ózińizdi tanymaǵanyma aıyp etpessiz, — dedi Hakim.

Ofıserdiń jaýabyn Aqmetshe berdi.

— Bul kisi hakimshilik isin atqaratyn óte eleýli ofıserlerdiń biri — Aıtqalı Abylaev deıtin aǵań, Hakimjan. Erekshe tapsyrmamen kelgen, bárińiz bir júresiz, — dedi.

Aıtqalı Abylaevtyń atyn estigende Hakimniń denesi muzdap júre berdi. Biraq ol aty ózine málim ofıserdiń betine qadala qalmady, qalaı etkende syr bermeý kerek — onyń bar oıy tek osynyń ǵana tóńireginde boldy.

— Óte jaqsy boldy, — dedi ol aqyryn ǵana Aqmetshege qarap. Biraq esepsiz kúdik, túpsiz oı basqa bir kirip, bir shyǵyp, ańdaýsyzda aıaq tıip ketken qumyrsqanyń ıleýindeı bolyp ketti.

...Naǵyz jaýmen betpe-bet kelý dep osyny aıtady! Kópir basy, qara nar degender mynanyń qasynda oıynshyq úshin kezdesken kedergiler! Ofıser Abylaev ekeý bolsa ózi biledi, al eger bireý bolsa — bul sol Qalendi ustap áketken, Baqynyń atyn oqqa ushyryp, ózin ólim aýzyna tiregen, meni aıdatyp sý basyna aldyrǵan sabaz!.. Shuqshıa qaraýynda bir mán bar edi-aý! Atym men famılıamnan jáne Kópirli Ańqatynyki degen sózden bul kámil-aq meni tanydy. Endi ne isteý kerek? Myna bedeldi, ataqty Aqmetsheniń aldynda «men nahaq edim» dep keshirim suraý kerek pe, bul jaýdan?! Elemegen bolyp otyra bergende ne bolady?! Bas salyp ustaımyn dese, oǵan da qudireti jeter, óıtkeni bul konvoı bastyǵy, adamdary da bar... tipti. Myna Tekeniń ámirshilerine habar bere qoısa — sý túbine ketken Jer osy boldy. Álde Aqmetsheni araǵa salamyn ba? Munyń aty ne — bas saýǵa ma? Jaýdan jasyp aıaǵyna jyǵylýdyń bul bir eń baryp turǵan abyroısyz túri... Ádis, aıla, tapqyrlyq, batyldyq qaıda? Senip jibergen basshy aǵa qaıda? Ýádeli jerde beretin belgi qaıda?! Kúndizgi oılap sheshken nárselerdiń bári aǵyp ketken seldeı-aq aıaqsyz kete bara ma?..

...Tóńirektiń bárin kózden tasalap bara jatqan mynaý qońyr ińir, aýladaǵy qyzyl narlar da kózge áreń-áreń elesteıdi. Biraq aıaqtyny eseptegen attyly kazak. Qaraýyldy kópir. Orap jatqan jalpaq Jaıyq. Qońyr ińirde jalpaq Jaıyq bóget pe? Onyń jaǵasy jaılaý, boıy darqan. Shomp etken bir adam — tastap jibergen shyrpymen birdeı — ony kim kórip, kim izder?! Arǵy bet orman. Onan ári keń dala...

«Aqmetsheni araǵa salamyn ba?» degen álsiz oı ıen dalada qulaqqa yzyńdaǵan sary masadan jaman mazalady. Biraq ol aqylǵa salyp, aınala salmaqtaı kelip:

«Joq! Munymen aqtyq silkisýge deıin barmaı qyl eli sheginben!» — dedi ishinen.

Qoıdyń basyn salǵan bir tabaq et qyzý áńgimemen jelinbedi, bir-eki alǵannan keıin Abylaev:

— Aqa, raqmet. Jańa ǵana tamaq jep shyǵyp edim. Ruqsat bolsa men jınalaıyn, Jol aqysy — júrý degen ǵoı, — dep Aqmetsheden ruqsat surap shyǵyp ketti.

— Hakimjan, al. Taǵy da al... Az jediń ǵoı — degen Aqmetsheniń maqtamen sıpaǵandaı, jup-jumsaq sózine qaramastan, Hakim:

— Kúndiz kún tıdi me, basym aýyryp otyrǵany, — dep etti bul da óndirip jeı almady.

Onyń oıy: «Osy jerden shataqsyz júrip ketsek — arǵy jaǵyn kórip aldym. Kimge-kim bas ıerin Allanyń ózi biler!» degen táýekelge tireldi.

6

Hakimniń shamalaýynsha ofıser Abylaev ta syr bermeýge tyrysqan sıaqty. Jarty saǵat ótpeı-aq ol qaıta aınalyp kelip kerýendi tez júrgizýge jarlyq berdi de, ózi kólik jegilgenshe úıde otyrdy. Biraq bul sút pisirim shamasy uzaq ýaqyttyń ishinde ol Hakimge «lám-mım» dep til qatpady, burylyp júzine de qaramady, beıne onyń ádeıi bar-joǵyn baıqamaǵan adamsha shylymyn tartyp, túngi terezege úńilip qaıta-qaıta aýlanyń ishine qaraýmen boldy. Kóp sóılespegenmen anda-sanda ol Aqmetsheniń suraǵan sózine jaýap qaıyryp, ózi de birneshe ret qarsy saýaldap qoıdy. Biraq munan Hakim ózine kerekti eshnárse asha almady, — onyń ne júzinen, ne lebizinen jadyraǵan jaqsylyq shyraı da, túıilgen jamandyq nyshan da taba almady.

Kerýenmen júretin qarýly adamnyń mol ekenin Hakim syrtqa shyqqannan keıin bildi. Qaqpanyń ishindegi myltyǵy shoshaıǵan soldattardyń sanyn ol onǵa jetkizdi de, kóshedegi kúbirlegen adamdardyń qansha ekenin shamalaı almady. Qarańǵyda muny sanaýdyń ózi kúshke túserlik. Keshikpeı, shýmaǵyn jazǵan arqandaı shubatylyp aýladan shyqqan kólik pen attyly adamdar qysqa kósheniń boıyn tutas alyp ketti.

Kópir aýzynda bulardan eshkim qaǵaz surap, ne júk ekenin tergep jatpady, qaıta qosh keldińiz degendeı, Abylaev qaraýylshynyń kúrkesine jeter-jetpeste, kópirdiń kóldeneń aǵashy kóterile de bastady.

Tańerteńgi bıletin alyp qalǵan esaýyl kezdesip qala ma dep Hakim arbanyń teris jaǵyna shyǵyp boı tasalaı júrip otyrdy. Biraq kópir basynda ol esaýyl bolmaı shyqty. Bolǵan kúnde de onyń túnde Hakimdi tanýy eki talaı nárse edi.

Aıdyń qarańǵylyǵy ózen basynan árilegensin bilindi. Ásirese qalyń ormandy toǵaıǵa kirgende beıne bir tún ishinde esik-túndigi jabyq, shamy joq kıiz úıge kirgendeı aınalany qap-qara túnek tas búrkep aldy. Qarys attam jerdegi jandy-jansyz zatty kórip, tanyp bolarlyq emes. Jandy-jansyz zattyń kózge bederin ǵana túsiretin qop-qoıý qarańǵylyq deńkıgen torańǵylardy basy qazandaı jalbyr shashty, álde ne bir ǵajaıyp deneli alyptarǵa uqsatyp jibergen, olarǵa bir qaraǵan pendeniń kóńiline úreıli bir qorqynysh quıylyp keterlik. Al sol tastaı túndiktiń ishinde shymqaı qara kók aspannyń úlken kúmbeziniń tóbesi bozqylaý tartady. Óıtkeni oǵan jalqysy, egizi aralas jamyrap jatqan irili-ýaqty juldyzdar kúmis nuryn shashyratyp, sáýle seýip turǵan tárizdi.

Par-parlap nar jekken on bir arbanyń Hakim keıingi jaqtaǵy birine mindi, kerýendi baǵanaǵy shaqshaly uzyn qara kisi bastady. Ol «buzyq» qara nardy dara jegipti de, qabyrǵasyna at baılapty. Tatar aýlasynan shyqqanda Hakim muny baıqaǵan joq edi, kerýen basynyń janynda at kele jatqanyn kópirden ótkensin ǵana kórdi! Aty erli, biraq er ústi kópshiksiz, attyń búıirine soqpasyn dep úzeńgisin qaıyryp erdiń qasyna ilip tastaǵan ba qalaı? Alystan qaraǵan kisige munyń jekkeni de par túıe sıaqty, óıtkeni atynyń ózi de túıeden kem emes, esik pen tórdeı iri jylqy kórindi, aıyrmasy tek qana aqshyldyǵy — túsi qylań jylqy eken. Kerýen basy bolǵan adamnyń bári osylaı janyna at baılaı ma, álde bul myna iri qara kisiniń ǵana ádeti me, jetektegi attyń nege kerek ekenin Hakim túsine almady.

Narlardyń kóbi-aq tirkeýsiz, aldyńǵy arbanyń izimen bos qoıa bergen, biraq júgin tartpaı sheginshektep qalǵan bireýi joq, aldaǵy fýrgondy omyraýlap, tep-tegis jolmen jeliske bergisiz sary aıańǵa salyp keledi. Dóńgeleginiń kúpshegi qajalyp, kegeıi sylqyldamaǵan óńkeı kók arbalar syńq-syńq etedi de, oǵan qara nardyń oqtyn-oqtyn «mańq» etken dybysy túngi joldyń sıqyrly sáni tap osy dep qoshtaǵan tárizdenedi.

Dala túniniń atpen jortqan adamǵa jiger quıyp, arbalyǵa kúdikti oı týǵyza. beretini bar. Álde osydan ba, álde kúndizgi kezdesken shúbáli jaılar men keıbir adamnyń túsiniksiz qýlyqtary sebep boldy ma, áıteýir Hakimniń kóp kúdigi sheshýi qıyn, aınala jumbaq, shytyrman oılarǵa aınalyp ketti. Ol jekjat bolǵanmen syrlas emes Aqmetsheniń ne pıǵyldy jan ekenin, onyń kórip kelgendeı sóılegen sózderiniń ne astary baryn ábden asha almady. Kerýen basy qaranyń da Hakimge túri men isi unamady. Unaý bylaı tursyn, onyń jan shoshyrlyq kelbeti men sózge sarań tuıyq minezi saqtanýdy kerek etkendeı boldy. Bul kerýende qaýiptenbeıtin jan jalǵyz-aq bala jigit, ol túnde túıe baǵatyn, qazir kólik aıdap kele jatqan qara kisiniń qosshysy. Al tosynnan kezdesken ofıser Abylaev Hakimniń oılaǵan oıy men jobalaǵan isine bóget bolý úshin ádeıi tap bolǵan qyrsyq sıaqtandy. Jolǵa kóldeneń jyǵylǵan bórene sıaqty ony tóńkerip tastaý da, ústinen attap ketý de ońaıǵa soǵarlyq jumys emes.

Toǵaıdyń qalyń aǵashynyń ishine kirgende bir toby kóliktiń sońynda, bir qatary alda kele jatqan qarýly qazaq jigitteriniń ekeýi Hakim mingen arbanyń eki qabyrǵasyn qaýmalaı qaldy da, attaryn arbaǵa omyraýlata tóndirip, betin kórip alaıyn degendeı bireýi eńkeıip oǵan úńile tústi. «Meni tutqynǵa almaqshy bolǵan eken» dep oılady Hakim, júk ústinde tońǵan adamdaı boıy jıyryla túsip. Sóıtti de ol kıteliniń etegin kóterip, oramalǵa orap shalbar ishinen beline qystyrǵan naganyn ustaı aldy. Ózinen ózi sozylǵan qol jan talasqandaı shapshańdap, tar jerde bas qorǵar qarýdy oraýdan bosatyp jalańashtaı bastady. «Egerde tutqynǵa alyp, tula boıdy tintetin nıetke kóshse naganmen ekeýin eki tartyp jiberip arbadan qarǵyp keteıin. Basqalary qamdanyp úlgirgenshe, myna jol janyndaǵy qalyń aǵashqa súńgip ketermin. Qarańǵyda qalyń toǵaıdyń kez kelgen shókesi baspana emes pe?» degen arty nege soǵaryn oılatpaıtyn asyǵys amal, ony jedel qımylǵa jeteledi. Biraq eki jaq qabyrǵadan Hakimge jaqyndaı túsken bul eki soldattyń oıy múlde basqa edi: olar kerýenniń jınaqty júrip, irkilmeı ilgeri asa berýi, kózge túrtse kórgisiz ormandy toǵaıdan tezirek ótý nıetinde bolatyn. Olar jáne ózinen ózi qýystanyp qıt etse qarý jumsaýǵa ázirlengen Hakimniń kim ekenin de, onyń ne oıy baryn da bilgen joq-ty. Hakimniń oń qol jaǵynan kelip, betine úńilgen adam:

— Saq bol, bala, arttaǵy kólik bólinip, turyp qalmasyn; ony da qara, ilgergiden óziń qyl eli qalma, — dedi.

Bul qarýly qazaqtyń jaıbaraqat únimen «kólikke saq bol, bala!» degen momaqan aqyly úreılengen Hakimge sý sepkendeı áser etti. Ol aýzynan:

— Jaqsy, jaqsy. Qadaǵalap otyramyn! — degen sózdiń qalaı shyǵyp ketkenin de bilmeı qaldy.

Onyń endi tistegendeı qatty qysqan saýsaqtary nagannyń qundaqshasy men shappasyn bosatyp, jalma-jan alǵan ornyna ony qaıtadan tyǵa bastady. Qarýly adamdar keri sheginińkirep, at tizginin jol jıegine burdy.

«Apyrym-aı, asyǵys is ántek amalǵa uryndyra jazdady. Mynalar maǵan bir unamsyz sóz aıtsa boldy, men tap berip qarý jumsaýǵa daıyn edim. Munym óte asyǵystyq, aqyryn oılamaǵandyq bolyp shyǵar edi. Túbi zıan nárseni adam baıqamaı istep salady eken ǵoı. Meni tipti osylar tutqynǵa alyp-aq qoısyn. Sonda ne qylar edi? Ana attanysqa shyqqan bizdiń adamdar báribir meni bosatyp almaı ma? Eger de men toǵaı ishinde qalyp qoısam? — Qurysyn, bir shyrǵaldan qudaı saqtap qaldy!.. Abylaev meni kámil-aq tanyp kele jatyr. Tanymaýǵa múmkin emes. Aqmetshe aty-jónimdi, búge-shigesine deıin qaldyrmaı aıtyp berdi ǵoı. Ne zulymdyq bolsa da bul qaskúnem ishine túıdi. Adamdaryna ázir aıtpaýy da múmkin. Aıtsa syr bildirer edi jańaǵy aqyl aıtqan soldat», — dep oılady Hakim, arba ústine jaılanysyńqyrap otyryp.

Hakimniń Abylaev jóninde: qaskúnemniń ne oılasa da zulymdyǵy ishinde boldy, degeni durys boljal boldy. Hakimdi tanystyryp Aqmetshe sózin aıaqtaı bergende-aq Abylaev ony tanyp qana qoıǵan joq, bul Ańqaty basynda qoldan jyrylyp shyǵyp, jurt aldynda masqara etip, attyly-jaıaýly júgirgen bútin aýyldy sońyna salǵan stýdenttiń betine kıimimen jutyp qoıatyndaı qarap edi. Aqmetsheniń páterinde ol Hakimge týra bas salýǵa da daıarlanǵan-dy. Biraq úlken adamdarǵa jaltaqtap qalǵan ofıser jurt qadirleıtin, tipti Jansha Dosmuqambetovtiń ózi aýyzeki sóılesip júrgen Aqmetsheniń sózinen jasqanyp qalǵan bolatyn. Ol Abylaevqa júrerde: asa qadirli adamnyń balasy — naǵashym, sizge tapsyrdym. Kóliktiń aman bolýyn oılarsyz, aqsha úshin emes. Janshanyń bir aýyz sózi úshin berdim degen-di. Osy sóz onyń ilki oıyn tez ózgertýge sebep boldy. «Aqmetshe ara túsedi, naǵashysyn tutqynǵa alýǵa ruqsat etpeıdi. Tipti Janshanyń ózine aıtyp arashalap qalýy da múmkin. Onan da muny óz qolyma erkin tıgende ǵana bir jaıly eteıin. Al egerde Hakim Júnisov bir sebeppen qalada qalýǵa bel baılasa — onda polısıa basqarmasynyń qolyna berip keteıin» dep sheshken edi.

Abylaevtyń ińirde as jemeı, asyǵyp ketkeni de osy sebepten edi. Keıin bul nıetinen «habary joq» Hakim kerýenge ilesip, uzyn jolǵa birge shyqqannan keıin Abylaev: «Ia, baq, ıa, arýaq! — dedi. — Surqıa stýdentti qudaıdyń ózi aıdap kelip qolyma ustatty. Anaý kúngi aırylyp qalǵannyń esesin qaıtaryp, ana álgi at jaqty uzyn ýchıtelimen birge Haron sultannyń qolyna bereıin. Atańa nálet azǵyndardyń ótin alyp... quısyn! Biraq buǵan tap qazir úndemeıin. Bilmegen kúıde arba ústinde otyra bersin. Ana Kópirli Ańqatysyna barǵanda, tań ata, eki qolyn artyna baılap, ózin arbaǵa tańdyraıyn. Áıtpese bul myna tas qarańǵyda taǵy qoldan bult eter», — dep tisin basty ol at ústinde kele jatyp. Bul oıyn ol soldattarǵa da aıtpady.

Abylaevtiń ómirbaıany asa uzyn da emes, asa dáripti de emes. Qatal tárbıe, qatań minez qushaǵynda ósken qaıyrymy az, qanyn ishine tartqan jan. Buǵan múmkin ómirdiń teris aqqan bir aǵyny aıypty shyǵar. Kim biledi, turmys túrli, adam túrli ǵoı...

Ol ákesi jas kezinde ólip, ógeı ákeniń qolynda ósken, jan bitkenge narazy, jalǵyz júrip, jalǵyz turatyn bala boldy da, oqýǵa kirgen kezde de eshkimmen dostaspaı qoıdy. Munan kóp jyl buryn ásker tártibinde beıim realnoe ýchılısheni bitirgennen keıin Haron tóre ony ásker jumysyna qosty da, biraq jıhanger soǵysy kezinde maıdanǵa jibermeı tilmashtyq isine baýlydy. Sóıtip birneshe jyl kresánskıı nachalnık keńsesinde boldy. Patsha taǵynan qulap eski úkimet ózgergennen keıin bir jyldaı bostan-bos qalǵan Abylaev byltyrdan beri jańa qurylǵan Jympıty úkimetiniń ishki tártipti basqaratyn qyzmetine ofıser bolyp ilikken-di..

Sol Jympıty úkimetiniń Voısko úkimetiniń alǵan qarýyn tıgen ataqty Aqmetsheniń qyzyl narly kerýenin de biri at ústinde, biri arbada, birine-biri qabyspaıtyn qarama-qarsy maqsatty eki jan tas qarańǵy túnde dala jolynyń jumbaq qoınyna tereńdep enip bara jatty.

Kóktegi juldyzdaı jamyrap jer betine jaryq tógip jatatyn qalanyń samsaǵan shamy sıaqty oty joq, já bolmasa tún ishinde aldyńnan shyǵa keletin shoq-shoq ormany men qaraýytqan taýy da az, jylmıyp jatqan sańyra kózge ilinerlik syrt belgiden jurdaı. Qaı shamaǵa kelip, qaı jerge jetkenińdi jer men joldyń túrine qaraı aıyrasyń. Al jer reńi men ósimdik bitisinen jańylyp aıaqty jazym basa bastaǵan kezderde ákki túıe men aqyldy at jol bastaıdy. Basqan jerinen jańylmaıtyn janýar ózine tizgin bergen shaqta kerekti qarasynǵa adastyrmaı alyp keledi. Kóp júrip joldyń oıy men qyryn, shóbi men shókesin taldap bilmese de, Hakim de jerdi jaqsy shamalaıtyn. Biraq arba basyna eki adamnan keletin qarýly jandar men kerýen bastaǵan qara kisi Hakimniń boıyn da jazdyrmaı, oıyn da kósildirmeı, kózin de alysqa túsirmeı ýystaryna myqtap ustap jumyp alǵan sıaqty. Oǵan tómen túsip eńkeıip qaraýǵa da, arba ústinen jan-jaǵyna jaqsylap kóz jiberýge de múmkindik bermedi, jele aıańdap zyrlap kele jatqan jaraý narlardyń júk tıegen bıik arbasynan sekirip túsýdiń ózi de qaýipti, túsken kúnde ne úshin túskenińdi tekserse, bárinen osy jaman — kúdik týǵyzatyn jaı. Al, qaı jerge kelgenińdi shamalap, ábden qatesiz bilip almaı ýádeli jerde dybys berýge de bolmaıdy. Bul dybys já ilgeri, já keıin berilse istiń qara sabyndaı buzylǵany emes pe?!.

Dala túni kúdikti molaıta berdi. Kúdikpen qosylyp shym-shytyryq oılar qabattasty.

«Meńdikereı Aqmetsheni taýyp, onyń ne júk tıeıtinin bil; Oraldan qashan júretinin anyqta», — dedi Biraq ol bul kerýendi kim qarsylaıtynyn, qalaı qarsylaıtynyn aıtqan joq. Muny men de suramadym. Eger de myna Abylaevtyń jıyrma shaqty qarýly adamyna qarsy turyp qarýyn qolǵa túsire alatyndaı otrád kelip úlgirse jaqsy. Eger de on shaqty adam qarsylap, mynalardyń qarsylasqanyna tótep bere almasa ne bolmaqshy? Tań atqansha keletin adamdar qara jolǵa jetip úlgermese ne isteımiz? Men mynalardan qýlyǵymdy asyryp, oılaǵan oıym sáti túsip oryndala qalsa bir júk, eń myqtaǵanda eki júk qarý jyryp alyp qalamyn. Jaman aıtpaı jaqsy joq, oǵan da jetkizbeı, Abylaev Barbastaýdan asqan kezde meni tutqynǵa alýǵa oılasa — onda bas qorǵaý ǵana qalady. Ol bas qorǵaý áreketiniń ózi de óte qymbatqa túsýi múmkin», dep oılady Hakim bir kez. Azdan keıin onyń oıy onan da ári, onan da tereń nárselerge tireldi.

«Meńdikereı kúrestiń ádisi kóp. Buǵan aldymen batyldyq pen tapqyrlyq kerek», — deıdi. Meniń osy isim de kúres pe? Mynalardyń jeti túnde qarý tıep, ony qorshalap kele jatqany da kúres pe? Jaqsy, osynyń bári kúres bolsyn. Onda endeshe, birneshe saǵattan keıin shart-shurt urys bastalady da, já bular bizdi keskileıdi, já bolmasa bulardy biz atqylaımyz. Atqylaý túbi — ólim. Sonda myna janymda kele jatqan jaıbaraqat úndi jalpaq qazaqtyń jazyǵy ne? Bolmasa ana qaraqus reńdi uzyn qara kisiniń kinásy kerýen aıdaǵany ma? Oǵan kerýen aıdatqan Aqmetshe, Aqmetshege júgimdi jetkizip ber dep suraǵan Jansha, ana Abylaev pen myna soldattardy da jibergen Jansha. Sonda bári bir Jansha úshin janyn bermekshi me?! Janshany Jansha etip, myqty etip — adamnyń janyna sheıin bılettirip qoıǵan qaı qudiret?.. Joq. Munym balalyq oı. Jalǵyz adam emes, ókimet. Búkil ókimet. Patsha da jalǵyz edi ǵoı, biraq onyń súıengeni ókimet, jumysshynyń qulatqany da sonyń úkimeti. Bul da sondaı. Al, adam óledi dep aıasań — ózińdi óltiredi. Sondyqtan jaý aıaǵan — jaraly deıdi. Qolyna tússe olar da aıamas. Ony oılaýdyń keregi joq eken. Qolyna tússem myna Abylaev meni qazaq eken dep aıaı qoımas. Ol adamshylyq jaýda bola bermes. Bir túnde Oraldyń sovettik úkimetin qulatyp, basshylaryn túrmege tyqty; Meńdikereıdi shaýyp tastady, ol tek áldeqalaı ólmeı qaldy; Orynbordan kele jatqan 300 áskerdi aqtar túnde bas salyp tósekte jatqan jerde qandy qyrǵynǵa ushyratty; búgin mynaý Jympıty úkimeti atyp, asyp, túrmege tyǵyp at pen jigit, aqsha men kıim jınap jatyr; el qorǵaımyn dep qarý-jaraq tasýda. Bular myna kerýendi aman-esen Jympıtyǵa jetkizse ne bolmaqshy? On bir kólikte eń keminde myń vıntovka bar shyǵar. Bul myń vıntovka bir polkke qarý; polk ony erteń bizge qarsy jumsasa!.. Eger de bul kerýendi buryp ózimizge — shtabqa alyp ketpesek, kóre kózge jaýdy óz qolymyzben qarýlandyrý bolmaı ma? Basymyzdy baılap kirisken isimizdiń túbi — qarýda. Ana otrádke jazylyp, teńdik alamyz dep jatqan jigitterge qarý kerek. Men de sol qarý úshin shyqqan joqpyn ba, sonaý Shalqardyń jaǵasynan. Qolyńa qarý al da, ózińdi óziń bıle dep uran tastaǵan joqpyz ba, ana qalyń sharýa men jumyskerge. Joq, ólip ketsek te muny Jympıtyǵa jetkizbeý kerek!» dep tistendi Hakim.

Keshikpeı kerýen Barbastaýǵa keldi de, toqtamastan onyń aıaq ótkel sýyn keship ótip, Tereńsaıdyń arǵy qyrqasyna ıek súıedi.

Kerýen jalpaq jazyq dalaǵa shyqqannan keıin kósilgen sary aıańǵa tústi. Barbastaý qyrqasy arttaǵy qala shamyn birte-birte kózden jasyryp, qoıý qarańǵylyq aınalany tegis qymtaı túsken sıaqtandy. Qyrlyqtyń shańdy jolyna kúrpildete basqan jalpaq tabandar, kerýen sońynan jeti túnde kózge iliner-ilinbes boz tozań — arqan súıretip kele jatqandaı. Dala ári tymyrsyq, ári únsiz. At pen túıeniń aıaǵyn ólshep basqan kúngirt dúbiri, arbanyń aqyryn syrtyly ǵana úzdiksiz qulaqqa keledi... Arba ústinde eńkeıip Hakim túngi dalaǵa qulaǵyn tosyp otyrdy da, janamalap kele jatqan jalpaq qazaqtan syr tartpaqshy bop, aqyryn ǵana yńyrsyp, óziniń únemi ońashada aıtatyn: «Bizdiń el kóshse jaılar Bálten saıyńdy» ándetti. Onyń daýsy ete aqyryn jáne asa názik shyqty, qasyndaǵy qarys attam jerdegi adamǵa bolmasa, kók arbanyń úzdiksiz syńqylynan, kerýen basyndaǵy adamdardyń qulaǵyna úni shalynarlyq ta emes. Jalpaq qazaq:

— Eı, aqyryn, bala, nemene ishiń pysyp kele me? — dedi. Biraq ol sonymen birge jaılap kúrsinip qaldy da, bul kelissiz kúrsinisin jaýyp-búrkeý nıetimen áldeneshe ret tamaǵyn kenedi. Onyń jekirip tastamaǵanyna (tún jamylyp uzyn jolǵa shyqqan qupıa kerýen jol ústinde án saldyrmaı qoıýǵa da múmkin edi). Hakim qýanyp ketti. «Aqyryn!» degen sóz «dybysyńdy shyǵarma» degen sóz emes jáne onyń ústine kúrsine túsip, osyny jótelmen tunshyqtyrýy kóńil kúıin tebirentetin ándi unatqany dep bildi. «Aqyryn!» degen sózdi tipti elemegen sıaqtandy. Ol dybysyn aldyńǵydan áýeletpeı, sol maqammen:

Shyńǵyrlaý tasyǵanmen Jaıyq emes,

Bizderge óleń aıtý aıyp emes,

Tún qatyp, túsiń qashyp, ish pysqanda,

Azyraq yńyrsyǵan aıyp emes, —

dedi ol ádeıi óleńniń keıingi eki jolyn ózgertip, qazirgi shaqqa beıimdep jiberdi. At ústindegi qazaq úndemedi. Biraq bul baıaý úndi, oı sergiterlik tátti án basqalarynyń qulaǵyna da shalyndy. Eshkim eshqandaı qoshtaý da aıtpady, tıym da salmady. Hakimniń jaly kúdireıe tústi. «Ýádeli jerge jetkende salatyn «Aıazbaıǵa» deıin men senderdiń qulaqtaryńdy ábden úıretip alaıyn. Qanshama kóregen, jannan asqan qyraǵy konvoı bolsań da júregiń bir selt etpeı qalmas» dep ol «Záýreshtiń» bir tańǵa jeterlik ári zarly, ári muńdy óleńderinen tańdap-tańdap birinen soń birin sýyryp sala berdi. Ol «Qulpy tas tórt buryshty aıaý bıik» degen saı-súıekti syrqyratatyn shýmaqty kerýenniń o sheti men bu shetine jetkize zarlatty. Biraq qatty kóterip alystan qaıyrmady. İlki áýezdi kúsheıtińkirep qana, muńdy jerdi dirildetińkirep qana saldy. Azdan keıin ol án áserin ábden kúsheıtip tyńdaýshyny yntyqtyra túseıin degen nıetpen kilt toqtatty da:

— Uıqy kelgennen keıin boı sergiteıin dep edim, myna bir án onan ári qalǵytyp jiberdi ǵoı ózi. Uıqyny shaıdaı ashatyn Muhıttyń «Aıdaıy» sıaqty bir aıqaılap salatyn án bolsa, shirkin! Qara túndi qaq jaryp jiberer edi! Osyndaıda sondaı ánderdi bilmegen de bir qorlyq eken. Siz, otaǵasy, Erǵalı Aıazbaıulynyń ánin bilesiz be? Bilseńiz salyp jiberseńiz qaıtedi, á? Men salar edim, biraq sózin bilmeımin bar bolǵyrdyń, — dedi Hakim áligi oń qolda kele jatqan qazaqqa.

Sóıtti de ol attylynyń betine úńile tústi. Biraq onyń júzinde ne baryn kóre almady, jasynyń qaı shamada ekenin de bilmedi. Jalǵyz-aq murty qalyń sıaqty kórindi, denesi de tolyq, ári jalpaq ekeni baıqaldy. Attyly Hakimniń sózine tez jaýap bermesten, úndemeı qaldy da, azdan keıin aqyryndap bir sińbirip alyp, arbaǵa jaqyndaı tústi.

— Sen, shyraq, myrza jigit, álgi án qalǵytyp jiberdi deısiń. Qalǵytqan joq, qaıta ol meniń saı-súıegimdi bosatyp jiberdi. Zarly adamnyń shyǵarǵan áni ǵoı, qý bas adamnyń. Qyryq uldan qalǵan jalǵyz qyz ólgennen keıin ne bolsyn!.. — dedi.

Onyń daýsy óte aqyryn jáne dirildep shyqty. Qarańǵyda kóre almaǵanmen onyń júziniń qatty qubylǵanyna da Hakim shek keltirgen joq. Endi birer sózden keıin ol Hakimnen «taǵy da án sal, shyraq, jol qysqarsyn!» deıtin-aq.

— Sonymen, otaǵasy, Erǵalıdyń ánin estigen joq pa edińiz? — dep surady Hakim taǵy da.

— Erǵalıyń qaı Erǵalı?

— Aıazbaıdyń.

— Joq. Ondaı adamdy estigenim joq. Ánin de, ózin de bilmeımin.

— Erǵalı deıtin er kóńildi batyr jigit edi desedi. Eregisken jaýynyń jylqysyn qýyp ala ma qalaı. Ózi kim bolsa o bolsyn, ánin aıtsaıshy. Jylqy alyp, shattanyp, at ústinde kele jatqanda tań ata aspandata salatyn áni kórinedi sabazdyń. Bir aýyzyn ǵana bilemin óleńiniń. Osy túnniń qaı ýaǵy boldy eken, otaǵasy. Tań áli alys shyǵar?

— Tún ortasy bolyp qaldy ǵoı. Shama qazir Barbastaý men Hankóldiń eki arasy.

— Barbastaý men Hankóldiń ortasyna, áı, jete qoımaǵan shyǵarmyz! — dedi Hakim, attylynyń sózin ábden dáleldetý úshin.

— Dál ortasy. Ýaqyt shamasy da, jer yńǵaıy da Qaraqystaýdyń dóńine kelgenimizdi ańdatady.

— Onda Sholaq Ańqatyǵa tań bilinbeı jetemiz ǵoı.

— Asyp ta ketermiz, narlardyń júrisin kórmeısiń be? Erteń sáskede Qyzylúıdiń ózine jetip bir-aq tireler, myna sary aıańmen, — dedi attyly, burynǵydan kóri daýysyn shyǵaryńqyrap.

Hakim eńkeıińkirep joldyń oń jań betin kózimen jep jiberetindeı qadala tústi. Árigirekte, jol boıynda qaraıǵan úıindi sıaqty bir nárse kózge ilindi. Ol ishinen: «Mynaý kádimgi Qaraqystaý. Belgili nysana!.. Sol, sol!» — dedi. Onyń tula boıy kenet shimirkenip ketkendeı boldy.

Astymda atym mingen Shaıtan qara

Jaıyqtan jylqy aıdadym óńsheń ala,

Osydan osy jylqy boıǵa sińse,

Taǵysyn, taǵy aıtarmyz, qosshy bala!..

Qalyń murtty attyly qazaq jaqyndaı túsip:

— Aqyryn, aqyryn! — dedi Hakimge jalynǵandaı bop. Biraq osy ánmen tap osy Qaraqystaýdyń tusynda dybys bermekshi bop ýádelesken Hakim, dýda delebesi qozyp, qyzyp alǵan ánshideı-aq órshelenip, óleńniń ekinshi shýmaǵyn jalǵastyryp jiberdi. Erkin dalada bógeýsiz shalqıtyn er kóńildi tentek án túngi dybyssyz tunyq áýeni sharq uryp óresi kóterile berdi de:

Qaı qala, myna qala, Teke qala,

Tekemet tur saldyrdym teńbil ala,

Tún jortyp, tańmen saldym tentek ándi,

Jaratsań aq boz úıden shyq ta qara! —

dep kóterdi. Án aınalasy áldeneshe shaqyrym tegistikte kirpik ilmegen jandar bolsa, qulaǵyna tegis estiletindeı boldy.

7

Syrt qaraýǵa kóz toqtatar belgisi joq jylmıyp jatqan jalpaq dalanyń túkpir-túkpirinde el aýzynan tastamaıtyn eski qorǵandar men tóbeler kóp. Solardyń biri «Syrym shyqqan». «Syrym shyqqannyń» basyna kóterilip erteńgi kezde keń atyrapqa kóz jiberseń: arqa betti kók alqaly Jaıyqtyń uzyn sheńberi orap jatady; sheńber alqabyndaǵy tizilgen selender tómende, tap aıaǵyń astynda jatqandaı kórinedi: batystaǵy úlken qalanyń munaraly, nar úıleri buldyraıdy; beregirektegi Hankóli jasyl tostaǵandaı ıegiń astynda turady; Barbastaýdan Kópirlige asqan úlken qara joldyń boıyndaǵy júrginshiler qumyrsqadaı qybyrlap, keı kezde kerýenderi jipke tizgen balyqtaı órilip jatady; al, qyr jaqtaǵy taqta bel óris ústi: orazdynyń on ekisi shyǵyp juptap-juptap qoıǵan balshynyń tasyndaı, tekshelengen jylqy; keıde olardyń úıir-úıir shoǵyry beıne bir jasaq-jasaǵymen jyljyǵan áskerdeı, kózdi úıirip ketedi...

Otyz-qyryq shaqyrym jerdegi jaý shebin qıada turyp barlaý úshin, Syrym batyr osy obany myń jigitke sút pisirimde úıdiripti desedi.

Ábdirahman búgin sol obanyń basynda. Álipteı tartylyp, Barbastaý jaqqa qarap tur. Onyń kózi jol ústinde emes, joldan kóp qashyq jatqan Terekti bettegi shoǵyr-shoǵyr jylqylarda edi. Qazir sol shoǵyrlardan bólinip, shetke domalaǵan túıir tarydaı, birden birge alshaqtaı bastaǵan jalǵyz noqatqa qadaldy.

Kún eńkeýden tómen qulap ystyń býaldyry seıilgen kez edi. Jalǵyz noqat kózge ilinbeı jyljyp, az ýaqyttyń ishinde synyq súıemdeı beriledi; kele-kele ol jylqy tobynan arqan boıy alshaqtaı tústi. Múmkin bul bir qıadan arqan boıyndaı-aq kóringen shaǵyn aralyq, taı shaptyrym da jer shyǵar!

Bul noqattaı qarasyn attyly adam edi. Oba basyndaǵy, jalǵyz tal jýsandaı bolyp turǵan Ábdirahmandy kórip, ol atynan tústi de, shylbyrynyń ushynan jetektep birneshe qadam jer júrip kóldeneńdeı berdi. Onyń istegenin Ábdirahman da istep jaıaýlap obanyń ekinshi shetine baryp turdy. Bulardyń arasy eń kemi on bes shaqyrym jer edi. Biraq jazyqtaǵy bul eki adamnyń alysqa úırengen jiti kózderi bir-birin jaqsy aıyrdy. Óıtkeni jalǵyz attyly qaıtadan erge qonyp kún batysqa — sonaý Hankóline qaraı kóldeneńdep shaba jóneldi. Ol kóp jerge shapty, beınebir jer baýyrlap ushyp bara jatqan qus sıaqty syrǵydy. Sóıtti de ol alystaǵy attyly ilki turǵan jerine qaıta oraldy, qadala qaraǵannan kózi buldyraı bastaǵan Ábdirahmanǵa úlken qotandaı jerdi aınalyp shyqqanǵa usady, onyń bul oralyp shabýy — buǵalyq sýretin salǵany edi, muny Ábdirahman jaqsy túsindi. Attanys aldynda alystan atoılap shaýyp buǵalyq beınesin kórsetetin ejelden kele jatqan saqyra ádeti edi. Muny istegen sonaý jalǵyz attylynyń Qapı ekenine Ábdirahman endi shektengen joq. Ústerine óńkeı kep-keń túıe jún shekpen kıip, er qasyna ilgen qarýlaryn etegimen jasyryp, qarlaryna quryq ilip, eltiri bórikterin edireıte jortqan Qapı otrádindegi qazaq jigitteri jylqyshylar sıaqty edi. Olar keshe ymyrttatyp qyrǵa shyǵyp qonyp, búgin tańerteń jylqy arasynda aıaldap, Barbastaý aýzynan Hakimniń habaryn kútken bolatyn. Qazir mine, ýáde boıynsha Qapı joldy qysqartyp, qıyrdan belgi berip tur edi.

Oba basynan jortyp túsip Ábdirahman tómendegi Belanǵa otrádti úshke bólgizip, shoǵyrlandyrmaı batysqa qaraı júrgizdi. Ymyrt jabyla Hankóline jetip joldan eki shaqyrymdaı jerdegi Qaraqystaýda bas qospaqshy boldy.

Hakimniń áni Abylaevqa da unady... «Aqboz úıden shyq ta qara... deıdi, kelistirip-aq aıtady-aý, ánshiler. Myna surqıa stýdenttiń kórdiń be Aıazbaıdyń tap ózindeı shyrqyraýyn! Buǵan bir nárse kórinip kele jatqan bolar. Bul seniń aqtyq ániń bolsyn, toqtaı tur!» — dedi ol ishinen. Sóıtti de qasynda kele jatqan eńgezerdeı úsh iri jigittiń atqa qolapaısyzdaý otyrǵan shetkisine:

— Anaǵan únińdi óshir de! Bul qyz aldynda otyryp án salatyn jer emes. Bar! — dedi zekip.

Shetki iri jigit buıryqty túsinbeı qaldy. Ol:

— Ne deısiz? Qyz aldynda otyratyn deısiz be?.. — dep kidiristep at tizginin tejeı tústi.

— Esalań mılaý! Ana ándi toqtat deımin. Marsh, túıir oı joq, túıedeı bolǵan neme! — dedi Abylaev soldatyna jekirip.

Soldat at basyn keri burmaı:

— Hop, taqsyr! — dep tizginin tejegen kúıi zaýlap júrip kele jatqan artqy túıe-arbalardy tosyp turyp qaldy.

Abylaev soldattyń atyn da, famılıasyn da atamady. Soǵan qaraǵanda ofıser bir qatar adamynyń aty-jónin jaqsylap bilmeıtin de sıaqty. Onyń sebebi de bar. Oral qalasyna tótenshe tapsyrmamen shyǵarda kazarmadaǵy «ásker oıynyna úırenip jatqandardyń» ishinen on bes adamdy boıyna qarap turyp ózi tańdap alǵan edi. Bul eńgezerdeı iri jigitterdiń oǵan bireýi de tanys emes-ti. Aty-jónin jazyp bergen elýbasyǵa ol:

— Maǵan bulardyń aty, famılıasy, jasy, bilimi qajet emes, kórgende adam shoshyrlyq túıedeı túri ǵana kerek, — degen bolatyn.

Sol syrt kózge susty, boılary syryqtaı, eki ıyǵyna eki adam mingendeı óńkeı dáýlerdiń biri kádimgi sybyzǵyshy Qaıypqojanyń Kárimǵalıy bolatyn.

Kárimǵalı arba ústinde kele jatqan kerýen basymen onyń túıe baǵatyn jas bala jigitin ǵana biletin. Al, myna án salyp kele jatqan adamnyń ol túrin de, ózin de kórgen joq, onyń ánine de asa qulaq tosa qoıǵan joqty?! «Bul qaısysy án salǵan? Jeti túnde án salǵandaı ne bar deımin-aý!.. Sybyzǵy men dombyra bolsa bir sári. Shirkin, kókemniń kújildetip otyratyn sybyzǵysy bolsa! Paı-paı-paı! Sheke tamyry bileýdeı bolyp ketedi-aý!.. Myna sıaqty túnde tartsa bizdiń aýylǵa da estiler edi kújili» — dep oılady ol. Hakim men onyń qasyndaǵy attyly soldat deńdese bergende:

— Bul qyz aldynda otyryp án salatyn jer emes. Muqym, aýyzdaryńdy ashpańdar. Ashady ekensiń bar ǵoı, myna doıyrmen jondaryńnan taspa alamyn! — dedi Kárimǵalı, óziniń kádimgi týǵannan beri Hakimge tanys dúńkildek daýsymen.

Hakim únsiz qaldy. Ol aýzyn asharyn da, ashpasyn da bilmedi. «Eger de meni tanysa bul áńgúdik Kárimǵalı bútin kerýendi basyna kóterer. Buǵan dybys bermeıin», dep túıdi Hakim ishinen. «Mańdaıynyń sory arylmaǵan sor qasqanyń kezdesken jerin qara! Eger de bizdiń jigitter tura bas salsa — aldymen oqqa Kárimǵalı ushady ǵoı... endi qaıttim?!» Hakim oıyn aıaqtap úlgire almady, aldyńǵy jaqtan «toqta!» degen ashshy aıqaı shyqty.

Hakim selt ete tústi. Ol túngi ýaqıǵanyń bastalyp qalǵanyn shamalap úlgirgenshe bolmaı vıntovkanyń qatar shyqqan qos kúrsili qara túndi qaq jaryp, myzǵyp qalǵan dalanyń kózin ashyp jibergendeı, otty demi jarq ete qaldy; typ-tynyq túngi salqyn aýany bildirmeı tesip ótip alystaǵy kókjıek jaqty uńǵylap bara jatqan oqtyń talmaly sýyly da joǵalyp ketti. Aldyńǵy jaqta dúbir de, daýys ta molaıa tústi. Tóbeden túskendeı tosyn shyqqan myltyq daýsy birden-ekiden kóp kólikti qorshalap, bytyrap kele jatqan Abylaev jigitteriniń de úreıin ushyryp jiberdi. Hakimniń janynda ánge uıyp kele jatqan úlkendeý adam «Alla!» dep qaldy da, pana izdegendeı arbaǵa taqala tústi. Muny Hakim anyq kórdi.

Biraq ol eki sarjandaı jerdegi «aýyzdaryńdy ashpa...» dep buıryq bergen Kárimǵalıdyń shoshyp ketip, attan aýyp qalǵanyn baıqaǵan joq edi. Sonda da ol ári ańqaý, ári júreksiz Kárimǵalıdy bosqa ólip kete me dep oılap arbadan qarǵyp tústi de:

— Kárimǵalı, Kárimǵalı! Men Hakimmin. Tús attan, shapshań tús! Áıtpese oqqa ushasyń. Búl kelgen qyzyldar. Kerýendi qamap aldy. Shapshań tús. Beri kel! — dep dybys berdi.

— Ne deısiń? Ne deısiń? Qyzyldar kelip qaldy deısiń be?.. — dep arbaǵa taqalǵan adam basyn temen buǵyp Hakimge úńildi. Onyń daýsy sybyrlap qana shyqty.

— Sen de tús attan, otaǵasy! Ana joldastaryń da arbanyń astyna tyǵylsyn jan kerek bolsa! — dep Hakim ilgeri qaraı júgirip baryp ózinen úshinshi túıeniń ıyq qaıysyn shappa pyshaqpen oryp-oryp jiberdi. Qos nardan ortasyndaǵy dara jetek sylq etip jerge túsip ketti. Narlar oqys toqtap, kenet ıyǵynyń júkten bosap qalǵanyna tańdanǵandaı qaıyrylyp moıyndaryn art jaqqa burdy. Birin-biri omyraýlaı kelip kıligip, artqy arbalar da irkilip qaldy. Arbanyń qalqanyna buıdasy iligip, muryndyǵyn julqyp qalǵan bir nardyń naz etkendeı «ah!» degen dybysy shyqty. Toqtaǵan kólikterge kózderin tigip jáne aldyńǵy jaqta ne bolǵanyn bilmeı úrpıisken eki-úsh qarýly jigitterge Hakim óziniń «Attan tús! Áıtpese ólesiń!..» degen aýzyna tez oralǵan sıqyrly sózin qaıtalaı berdi. Óń men tústeı, oılamaǵan jerden shyqqan Hakimniń daýsyn estip, sózin jańa ǵana uǵyp Kárimǵalı eri aýǵan atyn qoıa berip arbaǵa umtyldy.

— Hakim... sen qaıdan kelesiń? Aýyldan kelesiń be? Qaı jerge tyǵyl deısiń?.. — dedi Kárimǵalı entigip.

Onyń esi shyǵyp ketkenine Hakim tańdanǵan joq. Úıtkeni ol aqty-qarany áreń dep aıyratyn Kárimǵalıdy eki jumanyń ishinde ysylǵan soldat bola qaldy dep oılamaǵan da edi.

— Myna jerge tyǵyl. Báriń de osy jerge tyǵylyńdar. Myltyqtaryńdy laqtyryp, qylyshtaryńdy aǵytyńdar. Áıtpese bosqa ólesińder, sorly qazaqtyń balalary, — dep buıyrdy Hakim.

Úreıi ushqan jigitter Kárimǵalımen birge arbany baspana etti de, Hakim bes kólik pen bes jigitti ıirip tastap ózi ilgeri qaraı júgirdi.

Ap degende Abylaev ta shoshyp ketti. Biraq bul jerde qarýly qyzyl otrád kezdesedi degen onyń mıyna qonatyn uǵym emes edi. Sondyqtan ol túngi reıdide júrgen atty kazaktar shyǵar dep, myltyq atyp toqtatqan qarýly adamdarmen salmaqty túrde terezesi teń adamsha sóılesýge kiristi.

— Sizder kim bolasyzdar? — dedi Abylaev ilgerirek shyǵyp. Oǵan jaýap berýdiń ornyna:

— Bastaýshy ofıser qaıda? Bul kimniń júgi? — dep surady, birinshi «toqta!» dep buıryq etken óktem daýys.

— Myrzalar, aıqaısyz, dańǵyrsyz túsinisýińizdi suraımyn. Biz beıbit nıetpen Voısko hukimetiniń Jympıty ýalaıatyna jibergen azyq-túligin ákele jatqan adamdarmyz. Qaǵazy mine. Joldama qaǵaz. Bastap kele jatqan ofıser — men. Famılıam Abylaev, — dedi júk ákele jatqan otrád bastyǵy.

Eki búıirden kıip Áıtıev pen Belannyń qarýly jigitteri Abylaevty da, onyń janynda kele jatqan eki adamyn da qorshalaı qalyp edi.

— Konvoı men ofıserdi tutqyndap, júgin tintińder. Eger de júkten qarý shyqsa, ofıserdiń basy alynsyn. Tez, jigitter! — dep buıryq etti oń qoldaǵy atqa etegi jaıylyńqyrap otyrǵan adam.

Abylaev munyń qazaq ekenin shamalaǵanmen, kóktemnen beri sońyna túsken belgili Áıtıev ekenin bilgen joq. Ol tek «áli de kazak-orystar ǵoı» degen oımen:

— Myrza, bul júk qalada da, kópir basynda da qaralǵan júk. Sizdiń jol bógeýge qaqyńyz joq. Voısko hukimeti bergen kýálik mine. Bassyzdyń istemeńizder. Men ruqsat etpeımin... — dedi.

Biraq ony eki joldasymen qosa qorshalaı qalǵan qarýly jandardyń jalań qylyshtary kóz úırene bastaǵan qońyr túnde jarq-jarq etip tóbege tónip te qaldy. Bir adam onyń jaǵasynan, ekinshisi — tizgininen aldy da, úshinshi qoldyń belindegi naganǵa jarmasqanyn Abylaev julqyp qalǵannan ǵana sezdi.

Ol sonda da óz isin aqtap:

— Myrzalar, bul hukimet taýary... Bularyńyz ádilsizdik. Tún ishinde bas salyp kúshpen jol bógeý asa kelissiz is. Buǵan hukimet aldynda jaýap beresizder, — dedi, attan aýdaryp túsirip, qarýyn sypyryp alyp jatqan adamdarǵa.

Bul kezde jańaǵy oryssha sóılegen qazaq keıingi kerýen jaqtaǵylarǵa daýystap:

— Kerýen bastap kele jatqan jigitter! Qarsylaspaı qylysh-myltyqtaryńdy tastańdar. Eger de qarý jumsap, kúsh kórsetetin bolsańdar — qyrylyp qalasyńdar. Aldaryńda eki pýlemet qurýly tur. Al, aınalań qorshaǵan ǵasker. Kádimgi qyzyl ǵasker, — dedi.

Urys-soǵys túgil, myltyq daýsyna da ábden qulaǵy úırenip jetpegen bul qazaq jigitteri myna túngi shabýyldan úrikken qoıdaı japyrylyp qalyp edi. Onyń ústine Áıtıevtiń sózi aıaqty ańdaýsyz basyp qulama jardyń qarańǵyda qaq basyna kelip qalǵandaı áser etti.

Ofıser Abylaevtyń boıyna qaraı tańdap ertken bul iri jigitteri qarýlaryn laqtyra bastaǵany bylaı tursyn, kóbi attarynan qarǵyp túsip arba men túıeni baspana etýge tyrysty. Baǵanaǵy Hakimniń janynda ándi kúrsinip qoıyp tyńdap kele jatqan úlkendeý kisi Kárimǵalıdan:

— Qazaqsha sóılep tur ǵoı... Sonda qyzyldar da qazaq bolǵany ma? — dep surady kúbirlep. — Atamyz qazaq, bizge áıteýir tıe qoımas...

Biraq basta úreıi ushyp ketip, sońynan Hakimdi tanyp qalyp áke-sheshesin kórgendeı qýanǵan Kárimǵalı oǵan jaýap bermedi. Múmkin onyń myna sıaqty ózgeshe ýaqıǵalardy, ásirese «qyzyldar», «aqtar» degen maǵynasy tereń sózderdi jete túsinýge shamasy da kelmegen shyǵar! Áıteýir, ol joldasyna jaýap berýdiń ornyna:

— Bizdiń Kákim. Ózimizdiń kádimgi bilgish Kákim! Paı, paı, Kákimniń de júrmeıtin jeri joq-aý! Jeti túnde kezdese ketti! Qarańǵyda aqsúıek oınap júrgen balasha... paı, paı, qyzyq-aý ózi! — dedi.

Onyń júzinde múmkin balasha máz bolǵan pishin de paıda bolǵan shyǵar, biraq tap sol shaqta Kárimǵalıdyń betine úńilgen eshkim bolǵan joq — árkim óz basymen qaıǵy boldy.

Kóringenge qojaıynsyp qalǵan ózimizdiń kádimgi urynshaq «kazak-orystar shyǵar» dep Abylaev qatty úreılene qoımaı, til qaıratyn kórsetýge tyrysyp edi, biraq Áıtıevtiń «aınalań tolǵan qyzyl ǵasker» degen sózin estigende júregi sý ete qaldy da, maıysqan jezdeı eki búktetilip, júresinen otyra ketti. Onyń kenet dymy quryp qaldy, tili sóıleýge kelmeı kózi qaraýytyp ketti. Býynsyz adamdaı sylq ete qalǵan ofıserdi jaǵadan ustap turǵan jigit qaıtadan kóterip aıaǵynan tik bastyrdy.

— Kúıeýin kórgen qalyńdyqtaı sen nemenege bylq-sylq etesiń. Shyǵar, taǵy qandaı qarýyń bar boıyńda, tez! Áıtpese moınyńdy burap julyp alarmyn, — dedi ol Abylaevty «qol qatama, qaıtedi» dep oılap.

Bul Myrzaǵalıev jigitteriniń ishindegi Ábilqaıyr Áıtıev edi. Qasyndaǵy Soroka onyń nıetine ábden túsinbeı:

— Shekesin syndyra sal, úgittep ne qylasyń ıtti, — dedi qasqyrsha gúrildep.

— Aǵataı-aı, meniń jazyǵym joq... óltirme... qazaq balasymyz ǵoı... — dedi Abylaev úni shyqpaı zorǵa sybyrlap.

Az ýaqyttyń ishinde-aq qorshap alǵan kóp adam qarsylasýǵa da jaramaǵan nashar konvoıdyń qarý-jaraǵyn sypyryp alyp, ózderin shoǵyrlap bir jerge jıdy. Bulardyń taǵdyryn kúni buryn oılap sheship qoıǵan otrád basshysy:

— Ne bári qansha kólik, qansha adam edi? — dep surady zyr júgirip júrgen Hakimnen.

— Qarýlysy on bes, eki kerýenshimen ne bári on jeti kisi. Túıe — jıyrma bir, arba — on bir. Tıegen júk — qarý-jaraq, qansha ekenin ofıser Abylaev biledi. Surańyz, — dedi Hakim aptyǵyp sóılep.

— Ymm... Abylaevsyz da esebin tabarmyz. Al, káne, qarýyn tastaǵan han soldattary, beri qarańdar, — dep Ábdirahman aqyryndap tamaǵyn keneı tústi. — Senderdi soldat deýge de bolmaıdy. Jóni, adasyp júrgen adamdar dep esepteýge keler. Úıtkeni sender Jympıty hukimetine qyzmet etip júrsińder. Biraq ne istep júrgenderińdi jaqsy bilmeısińder. Myna júkteriń qarý-jaraq, muny senderge berip otyrǵan qalyń buqaranyń qas jaýy ataman Martynov deıtin jaýyz. Al — bul qarýdy surap otyrǵan Jansha bastaǵan qazaq oqymystylary. Olar bul qarýdy momyn eldiń aýzyn ashtyrmaı bılep-tósteý úshin alyp jatyr. Ataman Martynovpen birigip taǵy da qazaq eńbekshilerin ezip, qul etý nıetimen ǵasker jınap jatyr. Mine osyǵan túsinbeı myna Abylaevpen birge kerýen qorǵap, qarý ustap, júk kúzetip kele jatqandaryń adasqandyqtyń belgisi. Túnde júrgen uryny túnde ustaıdy, urlyq istep jatqan jerinde qolǵa túsiredi. Sender tap sol sıaqty qylmys ústinde qolǵa tústińder, Alaıda senderdiń nadandyqtaryńdy eskerip jazadan bosatpaqshymyz. Budan bylaı tiri qalamyn deseńder han áskerine barmańdar. Týra úılerińe qaıtyńdar. Ofıser Abylaevtan ózgeńdi bosatamyz, — dedi.

Úreıi ushyp birine-biri tyǵyla túsken jandar Ábdirahmannyń sońǵy jyly sózi aýzynan shyqqanda jylap jibere jazdady.

— Aǵataı-aı, órkeniń óssin. Zorlyqpen júrgen adambyz. Eriksiz júrmiz. Endi qaıtyp han mańyn kórmeýge ant etemiz, — dedi jylamsyrap baǵanaǵy Hakimniń ánin uıyp tyńdaıtyn úlkendeý kisi.

Naq janynan jaı túsip esi shyǵyp ketken adamdaı býyny quryp qalǵan Abylaev, azdan keıin qutylý jolyn jan talasa izdep edi. Ol basyn kóterip alyp:

— Taqsyr, mende ne jazyq bar. Men de buıryq oryndap júrgen adammyn. Munan bylaı moınyma ilmeıin. Janymdy qıyńyz, — dedi dirildep.

Kópten beri ózine aty da, isi de tanys Abylaevtyń búgin Hakimge túri de raqymsyz jannyń túrindeı: qanyn ishine tartqan qarasur, kózinde jyly shyraı joq, ashań óńdi, sýyr júzdi, ıilmeıtin qaısar adam sıaqty kórinip edi. Al qazir ofıserlik atyn umytyp qoryqqannan is-maqsatynan bir jola bezgeni tabansyz bıshara ekenin kórsetti.

— Abylaev myrza, atyńa isiń saı kelmedi, ofıserlik abyroıdan kóri janyń qymbat eken, — dedi Hakim oǵan. Sóıtti de Júnisov Ábdirahmanǵa jaqyndaı tústi.

— Júnisov myrza, qalaı deseńiz de men basymdy ıdim. Óıtkeni men jazyqsyzbyn. Eshbir qazaqqa qastyq oılaǵan jerim joq. Muny siz jaqsy bilesiz. Búgin Aqmetshe myrza tapsyrǵannan beri siz meniń qaraýymda boldyńyz. Jamandyq istesem qolymnan keler edi, biraq opasyz oıdan aýlaq boldym. Sol aqtyǵyma qarap jáne ejelden kele jatqan qazaqtyń eski erlik ádeti boıynsha sizderden jan saýǵa suraımyn. Óle-ólgenshe eshbir qazaqqa qol kótermeýge ant etemin, qudaı bir quran shyn. Al, jazyqsyzdan jazyqsyz jazalaımyn deseńiz — basym mine, — dep Abylaev tómen qarady.

Ábdirahman úndemedi. Onyń qasyndaǵy qazaqsha jaqsy biletin Dovjenko da únsiz qaldy. Basynda jek kórse de qazaq balasymyz ǵoı, degen sózge Hakimniń de ishi jibip ketti. Ol Ábdirahmanǵa qarap:

— Ábeke, jigittiń aıaqqa jyǵylǵany — tirileı ólgeni. Abylaev myrza ant-sý ishti.. Qaıtesiz endi, jan saýǵa berińiz, — dedi.

Ábdirahman bul sózge de jaýap qatpady. Ol tek Belanǵa qysqasha túrde:

— Komandır joldas, qozǵalaıyq, — dedi.

Ásker qorshaǵan uzyn kerýen yrǵalyp-jyrǵalyp kún shyǵysqa qaraı bet aldy.

Keshirim alyp jol ústinde jaıaýlap qalǵan top jigitti qoıýlana bastaǵan tań qarańǵysy qymtaı tústi. Olardyń arasynda kópten tisin basqan qas dushpany jan saýǵa berip, Abylaev ta qaldy.

TÓRTİNSHİ BÓLİM

BİRİNSHİ TARAÝ

1

Bala qoıshy etektep terip ákelgen aq japalardy aınala qalap, kádimgi oshaqtyń ortasyndaǵy jalyny betti sharpıtyn úıdegi ottaı etip-aq jaqqan. Alaýraǵan qyzyl tapqa japamen aralastyra qalaǵan tastary da qyzarǵan. Óziniń dóńgelek beti de qyp-qyzyl... Otqa qyzǵan tarǵyl tastar qandaı ádemi, ásirese kún kózi qońyrqaı tartyp bult arasyna jasyrynǵanda tastar al qyzyl tartady da, kún bulttan shyqqanda qarakúreńdenip ketedi. Ot údep, shoq molaıyp ábden qyzǵan kezde tasy qaısy, shoǵy qaısy aıyryp alarlyq emes. Jalpaǵynan jatqan qyzyl dalap, qara noqattary qaptaǵan tarǵaq-tarǵaq betti aq tastar da tegisinen qyzǵaldaq tústes. Sonda da qoıshy naǵyz shymqaı qyzylyn terip, sheti ketik qara tostaǵandaǵy sútke «byj» etkizip tastap jiberedi. Qyzyl tas túsken jer shymyrlap súttiń beti qaımaqshı túsedi. Qoıshy úzbeı tas artynan tas salady, sút betiniń shymyry tutasyp, usaq-usaq otaýlanǵan kóbik paıda bola bastaıdy. Azdan keıin shuńǵyl qara tostaǵannyń qyzyl tastar kótergen sútiniń etegi de, beti de kóterilip tep-tegis burqylǵa aınalyp ketedi...

Bala qoıshy óziniń úırenshikti kúndegi ádetinshe tostaǵanǵa qoı saýyp, onyń sútin tas qyzdyryp qaınatyp otyr. Búgin onyń súti ádemi qaınady, — aýyz kúıdirelik ári ystyq, ári uzaq pisken dámi tańdaı tamsandyrarlyq. Órim-órim jyrtyq kóılekpen jańbyrǵa jaýrap, jaýyn sońynan jelpigen salqyn jelge dirildep qus ettengen dene ózi ystyq, ózi aıaqqa juqqandaı qop-qoıý qoı sútin qandaı kereksitedi! Ásirese búırek betiń albyrap, sharpyp turǵan qyzyl shoqtyń janynda otyryp urttaǵan sútke ne jetsin!..

Jaýynnan keıin aspan qandaı ádemi, jer qandaı jasań tartqan! Qazir betege — jastyq, jer — tósek! Kishkene qoıshy qan tamyrǵa tutas taraǵan súttiń býymen denesi býsanyp, balbyraı bastady; az ýaqyt bir shyntaqtap, jantaıyp jatty da tańymyn kerip shalqalaı tústi...

Aspanda bir jaǵy aq shaǵyrmaq, bir jaǵy qaraqoshqyl bulttar irkis-tirkis, beınebir kósh kerýeni sıaqtanyp qalǵan. Anaý arqa bette Syrym shyqqannan bastap Hankólge deıin adarǵy kórgen órmektiń jibindeı taram-taram bolyp bozqylaý jańbyr jaýyp barady. Sol jańbyr jeldi ózine tartyp ketse kerek — álem ishinen tynyp qalǵan sıaqty, qybyrsyz, únsiz maýjyraı túsipti. Tolqyndanyp jatatyn dalanyń úlpek shash betegesiniń de bir taly qozǵalmaıdy; damylsyz kóship, tirkese domalap, oıdan saıǵa entelegen ebelek-qańbaq ta qalt turyp qalypty. Qos Obanyń basyn kóleńkelep turǵan túndik bulttan árigirek kóshken eldeı bir bulttar tizbegi tur: teń-teń júk artqan narlar, qos órkeshi baladaı taılaqtar sıaqty... Shubaǵan uzyn kóshtiń aldynda yrǵaq moıyn aqbas atandy up-uzyn jel buıdasynan soza jetelep, seńseń bórikti kósh basshysy da ketip bara jatqandaı...

Osy bulttarǵa qarap jatyp ishinen: «Bulttar da adam sıaqty kóship júredi... Anaý júk artqan túıeleri... Qoılary da bar... Bulttyń ústi shyjyp turǵan shyǵar, kúnge tıip tur ǵoı...» dep oılap qoıshy qalǵyp ketip, kózin jumyp qalyp, qaıtadan zorǵa ashyp, qaıta jumyp, birer mınýt ishinde-aq myzǵyp ketti. Jańbyr sońynan jasań tartqan shópti qunyǵa qyrqyp, endep jaıylǵan qoılardyń árilep ketkenimen kepi joq, qoıshy uıyqtap jatyp ta: «Sháıt! Sháıt!» dep daýystaıdy. Biraq ózi uıqynyń qushaǵyna meılinshe enip ketti...

Sybyzǵyshy Qaıypqojanyń kishi balasy Qalıdyń qoıshylyqqa jaraǵany bıyl. Shuǵyl hajy ony eki jyldan beri jaz jaldap alyp, aýyl janynda qozy-buzaý baqtyryp júrgen. Túste qozy kógendep, qoı kelgen kezde saýatyn saýlyqtardy qosaqtasqannan basqa Qalı jeliniń basyna bıe qaıyryp beredi, biraq munan ózge oǵan senip tapsyratyn jumys shamaly bolatyn. Áıelderdiń usaq-túıekke jumsaǵany esep te emes. Tipti tezek terýge alyp shyǵyp hajynyń erikken kelinderi men aýyl qyzdarynyń áńgime soǵyp otyryp Qalıǵa tezek tergizetini, qabynyń túbi jer syzyp myqshıa kóterip balanyń tezekpen bir arbany bir ózi toltyratyny, qoı qyrqysatyny, jún jınaıtyny, taǵy basqa tolyp jatqan jumystary sanǵa qosylmaıdy. Onyń qolynan is keletini, istegen isin tyńǵylyqty etip bitiretini hajyǵa da, basqalaryna da belgili bolatyn. Biraq ony sonda da eki jyl boıy úı tóńireginde júrgizýmen bolǵan. Tek bıyl ǵana qoıshylyqqa jarady. Onda da eki qoıshynyń birin Shuǵyl satatyn, soıatyn bir qora qoıdy Jympıty túbine baqtyrýǵa bólgennen keıin ǵana Qalıdy qatarǵa qosyp, baqtashy etken-di. Qalıdyń «qoıshylyqqa jaramaýynyń» sebebi de bar: ol óte kishkentaı, kózge tym qorash; on alty jasar derlik emes. «Bardyń balasy on beste otaý ıesi» bolsa, Qalıdy jıyrma jasta da «jigit bolypty» deý qıyn. At jaqty kelgen, uzyn boıly, qapsaǵaı, nar órkesh muryndy ákesiniń, jaýyryny qaqpaqtaı, keýdesi kere qulash alyp deneli Kárimǵalı aǵasynyń boıy men qıapatyn Qalıdan qudaı ádeıi aıap qalǵan ǵoı. Ol aýmaǵan Jubaı: boıy áli kúnge keliden eki-aq eli bıik, beti de sheshesiniń betindeı dóp-dóńgelek jáne kúıip pisken baýyrsaqtaı, qyp-qyzyl; al murny shymshyp ustaǵanda ǵana qolǵa zorǵa ilinerlik, onyń ústine tıtteı tanaýy, tań qalǵan adamdaı qabaǵyna qarap qalǵan. Mysqylshyl Shuǵyl ony «mysyq muryn» dep taýyp ta qoıǵan ba, qalaı?!

Qalıdyń bul syrt kórinisi esepker Shuǵyldyń kóńilin kónshite qoımasa da, onyń til alǵyshtyǵy men ańǵarǵyshtyǵy shotyn bir-eki qaqtyrýǵa jarap qalatyn. Biraq Qalıdyń eń nashar, tipti qaǵýǵa kelmeıtin názik pernesiniń biri uıqyshyldyǵy edi. Árıne, onyń minezinde munan ózge ketikteri tolyp jatyr, olardyń ishinen kózge birden túsetini qorqaqtyǵy. Osy sıaqty jaqtaryn salmaqtap-salmaqtap, adam joqta bir jaǵy amalsyzdan, bir jaǵy kóldeneń shyǵynsyz arzan qoıshy bolǵandyqtan Shuǵyl:

— Mysyq muryn, seni qoıǵa salamyn. Jaqsy baqsań — aqyń bir toqty emes, qozyly qoı. Qozyly qoıdy ósire bilseń on jylda qansha bolatynyn bilesiń be?.. Jaýap ornyna Qalı ańqıyp Shuǵyldyń tup-týra aýzyna qarap qaldy. Basyn kótergen saıyn, kishkene tańqy tanaýy odan ári shalqalady.

— Biraq seniń anaý shaqsha basyńdaǵy mıyń ony esepteýge on jyl júgirtseń de jetpes. Bir qoı on jyldyń ishinde myń qoı bolyp shyǵady, — dedi Shuǵyl oǵan. — Sana, sana. Ekinshi jyly bir qoıyń ekeý bolady, úshinshi jyly tórteý, tórtinshi jyly segiz, besinshi jyly on alty bolady, altynshy jyly otyz eki, jetinshi jyly alpys tórt bolady, segizinshi jyly júz jıyrma segiz, toǵyzynshy jyly eki júz elý alty bolady. Uqtyń ba? Onynshy jyly bes júz on eki, al on birinshi jyly bir myń da jıyrma tórt qoı bolady... — degen edi. Eltip qalǵan Qalıdyń til qatýǵa da shamasy kelgen joq — qozydan qoı baǵýǵa kóship «eseıgen» Qalı, aıaq astynan myń qoıdyń ıesi boldy da shyqty. Shuǵyldyń aıtqanyna shúbalanýǵa onyń mıy jetken joq. Shuǵyl aıtsa qalaı bolmaıdy. Bolady! Shuǵyldyń aıtqany kelmeı, degeni bolmaı qalǵan kún bar ma? Bútin elge, bútin bolys qolastyna ataǵy jaıylǵan Shuǵyldyń bilmeıtini bar ma? Sodan beri Qalı qoı baqty, myń qoı bolatyn qozyly qoı oıynan shyqpaı qoıdy. Qazir uıyqtap jatyp ta ol «Sháıt! Sháıt!» dep jatyr kim bilsin, túsinde sol óziniń esepsiz kóp qoıyn óristetip «oty mol jerge qaıyryp, Shuǵyl sıaqty, atpen kelip alystan baqylap tursam» degen armany tilge oraldy ma...» Biraq ózi qazir uıyqtap jatyr. Óriste uıyqtap qalý onyń boıyna sińip alǵan. Jaıaý júris, zeriktirerlik jalpaq dala, jansyz qyr, erteden keshke sheıin ergen qoıdyń sońy — uıqynyń besigi sıaqty. Ásirese buıyqtyrǵan qońyr salqyn kúnderde qoıý sútti ystyqtaı iship alǵannan keıin aýyz esineýdi, samarqaý dene kerilýdi kereksitedi de turady...

Ákesi Qaıypqojanyń qaıtys bolǵanyn ótken jumada Qalıǵa jylqyshy Amanqul estirtken-di. Eshkim jibermese de Amanqul jylqydan shyǵyp qoı sońyndaǵy Qalıǵa ádeıi keldi. Ol Qalıdy balasynǵan joq, kádimgi úlkendershe, tipti bılerdiń osyndaıda aıtatyn sózderinshe bastady. Sáti túskende Qalı qoı sońynda eken, ádetinshe uıyqtap qalmapty. Kele jatqan attylyny kóre salyp, pysyqtyǵyn kórsetý úshin qoıdy qaıyrǵyshtap, «sháıt-sháıtin» jıiletken Qalıdy Amanqul:

— Qalıjan-áý, á, Qalıjan! Beri kel, Qalıjan! — dep aıqaılap shaqyryp aldy da: — Qalıjan, sen úlken adam boldyń ǵoı, sonshama qoıdy bir óziń baǵyp. Úlken kisiniń isine ıe boldyń. Muqym, jigit bop kettiń.

Seniń ózińe aıtatyn, aýyr bolsa da amal joq, estirtetin jaı bar. Kel myna jerge otyr. Qoıy qurǵyr qaıda barar deısiń, qoıdan da qymbat nárseler... — dep bir qoıdy. Jyly shyraı, jaqsy sózdi sırek estıtin qoıshy jaınaı tústi. Ásirese Amanquldyń: «Úlken boldyń. Ózińe aıtatyn áńgime bar» dep teń sanap syr aıtpaqshy bolǵany onyń tóbesin kókke jetkizerlikteı áser etti, bala ezý tartyp, Amanquldyń sózine basyn ızeı berdi.

— Ákeń Qaıypqoja Júrsebaı balasy, — dedi Amanqul salmaqty únmen: — Júrsekeń batyr bolǵan adam. Al, Qaıpekeń batyr bolmasa da ónerpaz boldy, ónerimen sybyzǵynyń tilin bildi, arqaly sybyzǵyshy boldy. Qaz bolyp qańqylda dese — sybyzǵysy qaz bolyp qańqyldady; kıik bol dese — aqsaq kıik bolyp shoınańdady; botasyndaı bozdap, muqym, nardy ıitti. Marqum... (ol «marqum» degen sóz aýzynan erte shyǵyp ketkenine shoshyp ketip, Qalıdyń betine jalt qarap edi, Qalı áli basyn ızegen qalpynda beıǵam otyr eken)... Iá, marqum Qaıqań alty arys Qaraǵa aty tegis jaıylǵan sabaz edi. Jaqsylardyń aýzynan túspeıtin, jamandardyń qoly jetpeıtin arystan edi. Úı ishinde — pana, el ishinde — dana edi, — dep kóp sózdi shubyrtyp kelip aıaǵynda: — sol Qaıqańdar da ótti dúnıeden. Bul shirkin, jalǵan kimge joldas bolar deısiń. Ózi de kópten kókirek aýrý edi ǵoı, úıirge qosylmaıtynyn men, muqym, aldaqashan bilgenmin. Jany jannattyń tórinde bolsyn. Seniń qadirli ákeń, meniń qymbatty aǵam ılahı ımandy bolsyn! — dep betin sıpaǵan-dy.

— Ilahı ımandy bolsyn! — dep Qalı da oǵan ere ezý tartqan kúıi qosyla betin sıpaǵan bolatyn.

Jurt sıaqty eńirep jiberer degen Qalı ezý tartqan kúıi, oıynda eshteme joq, betin sıpaǵanyna qaıran qalyp Amanqul: «Bireýden estidi me eken, álde kúni buryn aýrý ákesiniń óletinine kózi jetip kúderin úzip, eti ólip ketti me eken? Mundaı da tas baýyr jan bolady eken? Álde sorlynyń deni durys emes pe?» dep ishinen tańdandy da:

— Qalı, sen jigitsiń. Qaıqań marqum sıaqty aqyldy bolmasań da, Kárimǵalıdaı bolasyń. Qosh! — dep atyna minip júre bergen edi.

Qalyń qoı dúrlige úrikken kezde Qalı taǵy da: «Sháıt! Sháıt!» — dedi, biraq ózi oıanbady. Bes júzden astam qoıdyń bir aýyr kesegi Qalıǵa qaraı tóńkerilip myńdaǵan tuıaq jerdi jemirip jibere jazdady da, qoıshy jatqan tepseń tegis solqyldap ketti. Alystan kúrkiregen kúndeı kúńgirt dúrsil túıdektelip shapqan qoıdyń zýylymen aralasyp qyr astyn tutas dúrildetip jiberdi... Shań-tozańnan arylyp jańbyr sońynan jasań tartqan tunyq aýa qoı ıisin qasqyrdyń jelge qaraı kótergen timiski tumsyǵyna kósh jerden-aq jetkizdi. Tosqaýyldap kóbirek shońqaıyp, qara tumsyǵyn kókke jıi-jıi qadap kele jatqan bóri, jabaǵyly qoıdyń shýash ısi shyqqan qyrǵa qaraı óndire tekirektep ketti. Baýyryn kótermegen kóp bóltirikti jaraý jyrtqysh jyly-jumsaq jemniń dámin alǵandaı shaýyp kele jatyp aýzyn arandaı ashyp birneshe ret aýany qaýyp-qaýyp jibergende balǵadaı azý tister birine-biri etti. Ol bir qyr asqan soń-aq qoı qarasyn kórip betegeden bıik, jýsannan alasa bola qaldy; buqqan kúıi boıshań alashaǵyrdy tasalap biraz jer júgirip kelip, áýdem jer qalǵanda júreleı qaldy. Qasqyrdyń qyzyltarǵyldanǵan kózine jer quıqasyna kenedeı jabysyp qalǵan qalyń qoıdyń endegen alaby tutas ilikti; onyń jerden qarys súıemdeı ǵana kóterilip, jeldi ishine tarta shúıirgen qara noqat tumsyǵyna ashshy qara jýsanmen aralasqan qoı jynysy quıylyp ketkendeı boldy. Sabalaq júndi sur jyrtqysh eltip ketti, taramysty tirsekteri dir-dir qaǵyp, ezýi yrjıyp, aýzy aqsıa tústi. Ol kórgen tóstikteı bop jermen-jeksen jyljı jóneldi: bolat serppedeı búgilip jazylǵan sińirli tirsekter tóstek deneni alǵa qaraı arshyndaı jyljytty. Jatqan qoıshynyń álsiz shyqqan adam ıisin ol elegen de joq. Onyń esi-derti tek qana qarsy aldyna kóldeneń tartylǵan jeminde edi. Oılanǵandaı, shópti baıaý qyrqyp, basyn úzdiksiz kóterip dalaǵa qarap turǵan myqshyqtaý kelgen úlken azbandy ol bir-aq silkip, jumsaq bóksesin tutas jutyp qoıǵandaı boldy.

Alysqa kóz tige almaıtyn, aıaǵyn jybyr-jybyr basqan ónimsiz qımyldy, momaqan minezdi janýar jyrtqyshtyń taıaý kelip qalǵanyn sezdi me, basyn kótergen kúıi, bóri betke ustaǵan shókeniń qımylyn ańdaǵandaı qarap turdy da, aldyńǵy sol aıaǵymen jerdi tarpyp-tarpyp qaldy. Qalǵan qoılar oǵan eleń ete tústi...

Sadaqtyń oǵyndaı ytqyp, qarǵyǵan bóri úsh sarjandaı jerge bir-aq túsip, taǵy da eki-úsh umtylǵanda, burylyp qana úlgirip tarpańdaı shapqan qyzyl azban bóriniń bassalyp qatty-qatty silikkeninen eki ret domalap ketti. Azban ornynan qaıta turǵanda ekpinmen asyp ketken bóri olaq aınalyp alystan oraǵytyp, dúrkirep bara jatqan qalyń qoı jaǵynan keldi. Azban álde aıbat shekkisi keldi me, álde buryla almady ma, áıteýir ol qasqyrǵa qarsy kelip qaldy da, aqsıǵan tis, ashylǵan aýyz, albastydaı umtylǵan jyrtqyshtyń tónip qalǵan betinen jalt burylyp qoıdan bólek aldy ashyq mań dalaǵa qaraı qashty. Qashqanda qoıdyń da atqa jetkizbeı ketetin júırikteri bar, al myna iriligi taı ógizdeı azbannyń kósile shapqanda arshyny da kishigirim attyń óresindeı kerilip ketti. Onyń ústine, quıryqty bolǵanmen, maıy salpy bitpegeni qandaı kórim, denesi yqsham azban jep-jeńil, beıne bir shapqan attaı zýlady. Qasqyr tónip kelip tisterin saqyldatqanda janýar odan ári yshqyna shaýyp bórini artqa tastap, oqshaý shyǵyp ketedi. Biraq ańqaý azban bóltirikti bóriniń kóptiń ishinen qalaǵanyn ǵana bólip alyp, alystaǵy apanyna arqalap barǵannan kóri ári tez, ári jeńil aıdap jetkizý amalyna kóshkenin sezgen joq. Ol tek, qutylý joly osylaı degen soqyr sezimniń bıleýimen shapqylaı berdi...

Úrikken qoıdyń aýyr bir tobynyń uıyqtap jatqan Qalıdyń ústimen dúrlige asqany tap osy kez edi. Oıana ketip ol kózin ýqalap-ýqalap jiberdi de japyryla, uılyǵa, birin-biri synalaı jabysyp, uıysyp qalǵan shúıkedeı jumarlanyp bara jatqan qoıǵa qarady. Qapelimde ol ne bolǵanyn túsinbedi: úshke bólinip, tóńkerile shaýyp, jumarlana oıysqan qora-qora qoı... Birde dúrsildep, birde satyrlap jer-dúnıeni solqyldatqan bir dúrligis... Adam ne bolǵanyn aıyryp biler emes. Ekinshi ret kózin ýqalaǵanda Qalı oń qol jaǵyndaǵy jeke shaýyp bara jatqan qyzyl azbandy, ony tirsekteı alqyndyryp, aýyz salýǵa taıaý qalǵan bórini kórdi. Bóri, naǵyz bóri! Ol bórini jaqyn jerden kórmese de alystan kózi talaı shalǵan. Jurttyń aıtýynan da ol jaqsy biledi... Myń qoı kezdesse de birin qaldyrmaı tamaqtap jym-jylas etetin bóri ǵoı! Myna dúrkiregen qoıdyń birazy moıny astyna qaıyrylyp qyljıyp-qyljıyp qalǵan shyǵar...

Qalıdyń kózi buldyrap ketti: oǵan qyzyl azban da áldenesheý, qasqyr da ekeý-úsheý bolyp kórindi. «Ana qoılardy da qýyp bara jatqan qasqyrlar... Mynaý da birnesheý... Tolǵan qasqyr...» degen oı onyń qıyn jaı oǵynan da shapshań jaryp ótti. Ol aldy-artyna qaramastan júgire jóneldi. Biraq úshke bólingen qoı aýylǵa qaraı oıysty da, qyrdyń arǵy astyna túsip ketti; qyzyl azbandy tirsektegen qasqyr — Myńshuqyrdan arǵy qyratqa bettedi, al, Qalı basqa jaqqa, taýǵa qaraı júgire berdi... Ol taýdan da ári — Ańqatyǵa, óz úıine qashýǵa bet aldy...

2

Ólgen adamdaı shetenge salyp kóterip ákelip, Bekeıdiń úıine tósekke salǵan Baqy tap sol kúni essiz-tússiz kúıi tilge kelmesten dúnıe saldy...

Obrochnaıa jaılaýyndaǵy aýyldardyń basyn jıyp, sadaqa jasap bas jegizip Júnis hajy sóz sóılep, Asan Jol starshynnyń znagin julyp alatyn kúni ymyrt kezinde aýrý yńyrsyp til qatatyn tárizdi bir shyraı berip, basyn qozǵaı túsip edi, biraq jan-jaqtan súıemeldep abyrjyǵan týysqandarynyń úmiti aqtalmady — aýzynan zeńgil qusyq aqtarylyp aýrý qaıtadan qımylsyz qaldy. Túni boıy álsiz ǵana yńyrsyp, anda-sanda baıaý qyryldap jatqan bul úmitsiz aýrýdy Bekeı men Toıashqa kezek kúzettirip, Júnis erteńine sáske tús kezinde óz atarbasyn jektirip ony taýdaǵy úıine jóneltken-di.

Biri attyń delbesin ustap, biri aýrýdyń basyn súıegen Nurym men Toıash Shuǵyl aýlyna jetkenshe óte uzaq júrdi.

Dala da jap-jalpaq, qazaqtyń etek-jeńi keń, ózi mol túıe jún shekpeni sıaqty óńir-óńir bolyp jarysa jondanyp ketken qyrattary men uzyn-uzyn yzattary shekpenniń qos tigisti saıyndaı, biri taýsylsa, ekinshi bireýi ázir turady, shetine jetkizbeıdi. Aspan da baıaǵy tóńkerilgen kúıi, ıa ári, ıa beri jyljyr emes; onyń tereń tórindegi qadaý-qadaý aq shaǵyrmaq bulttar da taban jyljymastan, tasbıyq tartqan sáldeli sopylardaı, múlgip tur. Sonaý, qazyǵyn aınalǵan arqandaýly attaı, qalyqtap qankóbelek oınaǵan qaraqus ta erinbeı shúıilip, asyqpaı árileıdi, — kóp ýaqyt kózden úzilmeı, útir sıaqtanyp shúıiledi. Altyn omyraý, sary baýyr shegirtke de bota tirsekterin birine-birin úıkep alyp shyr qaǵady da, sodan keıin biraz ýaqyt saıabyr tutady. Aınala beıǵam, aınala saıabyr dúnıe! Biri tynyp, biri zyrǵyp, biri múlgip, biri damylsyz dóńgelengen álem...

Arba da tynbaı jyljyp keledi, basyn shulǵyp tastap at ta birde búlkildep, birde aıańdaıdy. Biraq aýrýdy úıine jetkizýge bolmady. Ol Hanjurtynan asqan soń-aq meńdeı berdi. Ressorly arbanyń júrisi jumsaq, ústi jaıly bolǵanmen dalanyń shoqalaqty joly hali nasharlaǵan Baqynyń aqtyń mınýtterin azapqa aınaldyrdy. Toıash basyn arbaǵa soqtyrmaı, qolyn jastyq etip kóterip otyrǵanmen, dene yrǵalyp-teńselip, keıde oıdym-oıdym shuqyrǵa dóńgelekter zirk etkizip soqqanda aýrýdyń demi kúni buryn úzilip keterlikteı selkildeıdi.

— Toqtat atty, qysyldy ǵoı sorly, — dep Toıash oń qoly yqylyq atqan aýrýdyń basyn súıegen kúıi, sol qolymen Nurymnyń delbe ustaǵan jaq qarynan tartty da, ózi eńkeıip ıman aıtty.

Artyna jalt-jalt qarap qoıyp: «Úıine tiri jetkizsek eken bısharany» dep uzyn joldy qalaı qysqartýǵa bilmeı kele jatqan Nurym atty toqtata salyp arbadan qarǵyp tústi. Ol Toıashqa jaqyndaı berip aýrýdyń betine taman úńilgende qos tanaýy qýsyrylyp, túsi shúberekteı bolyp ketken Baqy aqtyq demin bitirip birjola tynyp qalǵan edi...

Ekeýi de únsiz: tómen qaraǵan kúıi birneshe mınýt qalt turysyp qaldy. «Elsiz dalada nege toqtadyń?» — degendeı delbesin jerge tastaı berip dybyssyz turǵan Nurymǵa at burylyp bir qarady da, búıirin solq etkizip dem alyp, kúrsingendeı boldy. Joldyń janyndaǵy inniń tómpe tóbesinde shanshylyp turyp at-arba jaqyndap kelgende súńgip ketken saryshunaq tyshqan qara monshaq kózin jylt etkizip, basyn qaıtadan qyltıtty.

— Aıy bitken aıynda, kúni bitken kúninde. Ajal aıdasa amal joq, sebebi attan boldy. Nurym, min arbaǵa, delbeńdi usta. Úıine aparyp oń jaqqa salyp, aq jýysyp jerlep qaıtarmyz. Marqumǵa bizdiń basqa ne járdemimiz bar, — dedi Toıash, basyn kóterip.

Ol óliktiń eki qolyn jıyp keýdesine qoıdy; eski eltiri bórkiniń ishinen basyn tańǵan oramalyn alyp betine japty, aıaqtaryn jóndep kósildirdi. Sonsoń ózi teris aınalyp kózin súrtkendeı boldy da, uzaq ýaqyt sińbirinip, qaqyrynyp, arbanyń endi art jaǵyna minip Baqynyń aıaǵyna otyrdy.

Kóńili buzylyp, qatty qobaljyp ketken Toıash Nurymnyń betine qaraı almaı eki kózin jol janyndaǵy seleýdiń shókesine tikti. Birge ósip, turmys beınetin bir kórip, kóp zaman ashshy men tushshyny qatar tatyp kele jatqan zamandas aǵaıyny Baqynyń ólimin azalap kele jatqan Toıashtyń júzine Nurym da qadalmady, úlken adamnyń bosaǵan kóńilin bosata túsýdi, já oǵan bógeý bolýdy laıyq kórmedi. Nurym da Toıashtyń kóz tikken shókesine qarap «meniń de oıym bir jerde, men de azalas» degen sıaqtandy.

Toıashtyń kózin tikken seleýi úzdiksiz júrgen arba dóńgelegine mújilip qý túbir bolyp qalypty. Bir kezde aq jaly tógilip jelge tolqyndana jelbirgen aq seleý shashaǵy qyrqylyp, toqal eshkiniń basyndaı arýaqsyz. Al, arba soqpaıtyn tegistik jerdegi jalpaq jatqan tý seleýler murty da synbastan, jerdi kórsetpeı jaıqalyp tur.

Delbe qaǵylyp, at júrip ketti. Biraq Nurym oıy bólinbeıdi, ol qaıta, at aıaǵyn ilgeri basyp, arba tynymsyz jyljyǵan saıyn búginge deıin sezbegen, bilmegen aýyr oıdyń qushaǵyna eriksiz kirip bara jatqandaı boldy.

Jasynan albyrt ósken, musylmansha qıssa kitapty kóp oqyǵan, án men óleńge beıim, topta irkilmeı janynan shyǵaryp ta tógip-tógip jiberetin jyrshy aqynnyń kóńiline qasiret quıylyp ketkendeı boldy. Ol uzaq ýaqyt tunjyr pishinde jerden kózin almady, qoly delbeni maǵynasyz qaqqylap nazary seleýden seleýge aýdy... «Aıy bitken aıynda, kúni bitken kúninde. Ajal aıdasa amal joq. Sebebi attan boldy» degen Toıashtyń sózine oıy úzdiksiz orala berdi. Beıne birinen soń biri jalǵasyp jatqan seleý sıaqty: at bolmasa Baqy óler me edi? Bekeıdiń taıaq jegeni de at úshin! Súleımendi salyqshylardyń sabaǵany da at úshin! Qalenniń ustalýy! Hakimniń ustala jazdap soldattar qolynan áldeqalaı jyrylyp shyǵýy! Biri men biri jalǵasqan ýaqıǵa! Ras! Hakimniń aıtqany yp-ras. «Úlken kósh ózennen ótip jatqanda qyzyǵyna qarap qana turýǵa bolmaıdy. Eń bolmasa malyn aıdasyp sýdan ótkizisesiń. Júgin túsirisesiń. Qaıyǵyn jóndeısiń. Bireýge bolyspaı, bireýdi qoldamaı qarap turýǵa bola ma? Ádilsizdik is istep bireýge bireý zábir kórsetse — oǵan qarsy turmaý jigittik pe!...»

Sońǵy kezde Hakim men ekeýi pishen basynda túnep, keıde túni boıy áńgimelesip, qala men dalada bolyp jatqan nárselerdi aıtyp kóp syrlasatyn. Bul syrlardan Nurym buryn oılamaǵan, sezbegen, aýyzǵa almaǵan jaılardy ańǵaryp qalǵan-dy. Bir kúni úıdeı pále óz basyma da kelýi múmkin. «Týlaqtaı silkip, saqalymyzdan almasyna kim kepil» dep kókem durys aıtty. Anaý kúni men de qarap qalǵanym joq... «Túbi bir shyrǵal bolady ǵoı» dep oılady Nurym.

Júnistiń úlken balasy bul Nurymnyń minezi jurttan ózge edi. Ol jasynan «tentek Nurym», «jyndy Nurym», «óleńshi Nurym», «eser Nurym» atandy. Bala kezinde aýyldyq moldaǵa oqytyp, aqty-qarany tanyǵannan keıin qatar ósken eki balasynyń Júnis birin medresege, birin oryssha oqýǵa bergen-di. Biraq oryssha oqýǵa bergen Hakim Jympıtyda alty jyl oqyp «adam bolyp» ketti de, medresege bergen Nurym din tártibine, sabaq bergen ustazdarynyń degenine kónbeı «buzyq» atanyp júrip úsh-tórt jyl oqydy da, aqyrynda qashyp ketti. Eldiń ıgi jaqsylary sózin eki etpeıtin bedeldi ákesinen de taıynbaı: «Men molda bolmaımyn kóke. Meni de, ózińizdi de, medreseni de bosqa áýre qylmańyz. Báribir arqandasańyz da men medresede turmaımyn» degen-di Nurym. Óz degenin júrgizetin júzi sýyq qatal Júnis Nurymdy medresege qaıtadan aparyp berip edi, úsh kúnnen keıin Nurym «ushty-kúıdi» joq boldy. Nurymdy úı ishi alty aı jaz surastyryp taba almaı úmit úzip «sýǵa ketip óldi», degen qaýipke toqtaǵanda, ol ataqty naǵashysy Shaǵatpen birge kúz elge qaıtyp keldi. Arada bir kún júrip, birneshe el arqyly baratyn alystaǵy Aqberli naǵashysyna baryp Nurym: «Naǵashy, men senen aqyndyq ónerin úırenýge keldim» degen. Ári ánshi, ári sal Shaǵat izdep kelgen jıenine óner úıretip, bútin jaz qasyna ertip, el aralap júrgen. Budan keıin Júnis: «Joǵalyp tabylǵan mal olja deýshi edi, sen sol boldyń» dedi de qoıdy. Ony endi qaıtyp medresege aparmady. Sóıtip Nurym naǵashysynyń úıretken ónerin qýyp qaıda oıyn, qaıda toı bolsa — sonyń basynda boldy; toı bastaý, bet ashý, qyz aıtysqa túsý — onyń shappaı alatyn báıgesi sıaqty basy baıly isine aınaldy. İshinen jaratpasa da ákesi balasyn bul ónerden tıa almady, kele-kele: «Esi bar tentek, sharýasyn umytyp ketpese boldy» dep Nurymnyń «isine» asa nazar aýdarmaıtyn bolyp ketti...

Sol «esi bar tentek» Nurym qazir ómirinde birinshi ret ózgeniń ómiri men ólimin oılap otyr. Oǵan oı salǵan Baqynyń ólimi. Onan buryn da ol bıyl kóp nárselerdiń syryna túsine bastaǵan edi. Al myna ólimniń sebebi tipti bólek, quny arzan ólim. Jurtqa ómirinde bir jaqsylyq etip kórmegen Shuǵyldyń bir taıyn qorǵaımyn dep ólý — eshnárseni oılamaı maǵynasyz, ajaldyń arandaı aýzyna baryp kire berý, saqtanbaý degen sóz. Sonshama janyn qıǵandaı Baqyǵa Shuǵyl ne jaqsylyq kórsetti?!

— Aqkóńil, ańqaý jan. Aldaýǵa kónip, eńbegiń zaıa, tuzyń sor, endi mynaý Shuǵyldyń bir taıy úshin jan bergeniń. Bir taıy úshin! Bir taıy úshin! — dep Nurym qolyn bir jalyn sharpyp ketkendeı, kenet siltep qaldy. Qatty seripken delbe búıirine sart etti de, at oqys ytqyp ketti.

— Bala, aqyryn, — dedi Toıash basyn kóterip Nurymǵa tańdanǵandaı qarap; ol attyń oqys umtylǵanynan keri qaraı lyqsyp ketti de, qorabyn alyp tastaǵan jaıdaq tarantastyń shetki arysynan ustap qaldy.

Nurymnyń qaraqoshqyl júzindegi jarlaý qabaǵy túksıińkireı túsipti de, sopaqsha kelgen etsiz jaqtary qýqyl tartypty, kózderi de shuńǵyldaý uıasyna beregirek kelip qalǵan sıaqty, oty shyǵyp ketken.

«Jazataıym ólimge ushyraǵan myna kinásiz týysqanyna kúıinip otyr ǵoı. Albyrt jigit qyzýmen bireýge tıisip qalmasa qaıtsin. Aǵaıyn arasynda qyryn qabaqtyqtyń keregi joq-aq, ásirese Shuǵyl sıaqty shóńgeldi jerge aıaqty ańdap basqannan artyǵy bar ma» dep oılap Toıash:

— Bala, sen sabyr et. Baqańnyń ólimi aıanyshty, bárimizdiń de arqamyzǵa aıazdaı batady. Áıtse de sabyr túbi sary altyn degen bar. Jazmyshtan ozmysh joq, — dedi sózine shalalaý biletin din naqylyn qosyp.

Onyń sózine jaýap qaıyrmastan Nurym sol tómen qaraǵan kúıi, anda-sanda delbeni qaǵyp qoıyp oı qushaǵynda otyra berdi.

Taý etegine iline bergende Nurym aldyńǵy jaqqa kóz tigip jol boıynyń tutasqan bıik aqjal seleýiniń arasynan qyltyńdap kóringen bir balanyń basyn kózi shalyp qaldy. Balanyń basy birde anyq kórinip, birde elbeńdep shóp arasyna súńgip ketedi. Júrisi de oǵash, beıne bir aıaǵymen aqsańdap oınap yrǵalańdaǵan bala sıaqty. Tek jol ıini jazylǵanda ǵana balanyń denesi kózge tutas ilikti — júgire-júgire boldyryp endi jortaǵynan aıańy basym qarǵa sekeńge salyp keledi. Shyrmaýyqtaı shyrmaǵan qalyń oıy serpile túsip Nurymnyń bar nazary balaǵa aýdy. «Elsiz baýraıda jalǵyzdan jalǵyz empeńdeı umtylǵan bul kim balasy? Aldynda jýyq mańda el de joq. Álde jaz ıesiz jatqan qystaý jaqqa aman-jamanyn bilý úshin kóz salaıyn dep kele jatqan bala ma?» Taǵy da basqa osy sıaqty joramal oılar biriniń sońynan biri tizbektelip úlgergenshe bala «aý degendeı jerge» kelip te qaldy. Júz keıpin aıyrýǵa áli de alys bolǵanmen Nurym Qalıdy alasa boıy men kespeltek denesinen-aq tanydy.

— Mynaý Qalı ǵoı, aınalaıyn-aý! — dedi de, Nurym qasyndaǵy Toıashqa, basyn kóterip, kózin qolymen kólkeshteı qarap balanyń kim ekenin aıyryp jaýap berip úlgirgenshe: — dáý de bolsa Shuǵyl sabap, myna bala sonsoń úıine qashyp bara jatyr eken, — dep topshylady ol, kúni uzyn oıynan shyqpaı kele jatqan Shuǵyldyń aldymen aýzyna zulymdyǵy túsip.

Toıash syǵalap qarap, balanyń kim ekenin ábden qatesiz aıyryp, Nurymnyń sózin qoshtaıtyn kisideı basyn ızep tamsanyp turdy da, kózin tómen ólikke túsirdi. Ol úndemedi.

Júgiris te emes, aıań da emes, qarǵa sekeńin báseńdete túsip Qalı arbadaǵylarǵa bir qarap, art jaǵyna bir qarap aldy da, úrikken buzaýdaı, joldan oqys burylyp jalt berip bir búıir qashty. Balanyń nege shoshynǵanyn Nurym ekinshi ret taý jaqqa kózi túskende ǵana sezdi, taýdyń Jylanbel qyrqasynan shyǵa kelgen adam dalbaqtaı shaýyp bular burylǵan joldyń ıinine qaraı oıysty. Atqa jaıdaq minip, eki aıaǵy eki jaqqa ketken bul qýǵynshynyń:

— Usta! Usta! — degen jińishke daýsy Nurymdardyń qulaǵyna da shalyndy.

Bul zárdeı tıgen qulaqqa jaǵymsyz aıqaıdy estigen bala ózinshe atqa jetkizbesteı-aq umtylyp jóneı berip edi, biraq arbadan qarǵyp túsip, adymy keń uzyn Nurym onyń júgirmeı-aq aldyn orady.

— Beri kel, Qalı, beri kel. Nege qashasyń? Álde meni tanymaı qaldyń ba? — dedi ol balaǵa jaqyndap baryp. Bala Nurymdy jańa tanydy. Arttaǵy aıqaılap qamshy úıirip shapqan «jaýdan» berik panany endi ǵana tapqandaı:

— Nur aqa, bular meni óltiredi. Meniń jazyǵym joq... men... men... — dedi bala qoıshy aptyǵyp Nurymǵa tyǵyla túsip.

Ol sózin aıaqtaı almady. Qyrýar jer júgirip alqymy isingen jáne úreıi ushyp býlyqqan balanyń ne aıtaryn kún buryn túsingen Nurym, ony qolynan ustap arbaǵa qaraı jetektedi.

— Qoryqpa. Demińdi al. Sabatpaımyn, — dedi ol sózin bólip-bólip sóılep.

Júgirmegen, alqynbaǵan Nurymnyń sózi de, qylǵynǵan adamdaı, tereń kómeıden shyqty. Kúni boıy qaınap kele jatqan ishtegi bir belgisiz ashý qazany endi burqyrap qaqpaǵyn kóterip tastarlyqtaı halge jetti, onyń túsi burynǵydan da qýqyl tartty; ishinen myqtap tistengeni shyqshyt etiniń búlkildegeninen ǵana baıqaldy. «Toqtaı tur. Seni bir táýbaǵa keltirmesem meniń Nurym atym qurysyn. Qalenniń ustalǵany da seni men Joldyń kesiri. Hakimniń shyrmalǵany da senen. Baqynyń ajaly seniń taıyńnan. Endi myna qarǵadaı jetimdi...» Nurymnyń tula boıy dir-dir etti, onyń túri beıne bir bezgek ustar aldaǵy adamnyń túrindeı boldy.

— Seni nege sabaıdy? Shuǵyldyń ákesi Búrkitti sen emes qoı óltirgen?

— Meni sabaǵan joq, — dedi Qalı. Demin alyp úlgerip, uzyn Nurymǵa arqa súıegen bala pysyq jaýap qatty. Balanyń qorqaq bolǵanmen asa jasyq emes ekenin Nurym da biletin. — Sabaý qaıda, Shuǵyldan basqasynyń maǵan áli kelmeıdi.

Nurym onyń betine jalt qarady da, senimdi túrde, naǵyz shyn kóńilmen aıtyp turǵanyn sezip, basyn shaıqady. Balanyń maqtanǵany oǵan aq kóńildik bolyp kórindi.

— Onda, sen nege qashyp bara jatyrsyń?

— Qashpaýǵa bolmady, Nur aqa. Qyzyl azbandy qos qasqyr, qalǵan qoıdy bes qasqyr qýyp ketti. Óz kózimmen kórdim. Qazir Myńshuńqyrdan asyp ketken shyǵar. Arǵy jaǵy ne bolaryn Allanyń ózi biledi, qalǵany hajiniki, qalmaǵany — Qos Obamen eki ortada jýsap qalǵan shyǵar. Qyzyl azbandy qýǵan qos qasqyrǵa deńimnen óte bergende taıaqty jiberip qalyp edim, ars etip ózime qarsy tura qaldy. Arlan eken, úlkendigi týra hajynyń kók buqasyndaı. Adam qarsy turarlyq emes... Qoı qyrylǵanyn hajy estise meni óltiredi dep qashyp kelem. Onan basqa... óltirse oǵan eshkim eshnárse aıta almaıdy. Sondyqtan kórmegenim hajy bolsyn. Qoıly qozysy da ózine, bári de ózine.

Toıash bularǵa arbadan túspeı qarap, áńgimelerine qulaǵyn túre tyńdap otyr edi.

— Sonda endi aýylǵa, óz úıińe qashyp bara jatyrsyń ba? Áı, Qalıjan-aı, baǵyń ashylmaǵan sorly ekensiń. Saǵan pana bolatyn úıińde ákeń de joq. Ákeń bolǵanda ne ister edi, báribir myna joıqyn hajynyń degenine bóget bola almas edi. Bálkim, páleden mashaıyq dep, keri qaıtarar edi seni. Hajynyń qoıyna qasqyr shapqany, kóbińniń soryńa bolǵan qyrsyq qoı. Urysar, sabar — oǵan kónbeseń bolmaıdy. Malyn ıesiz tastap qashýyń jón bolmas, onda aıyp ústine aıyp taǵady, shyraǵym, — dedi Toıash qynjylǵan pishinmen.

Keı jeri oǵash bolsa da, asyrmaıtyn sózdi asyryp aıtyp tursa da, balanyń sózi Nurymǵa kinásiz sábıdiń qaltqysyz lebizindeı kórindi de, ózi butaǵa panalaǵan torǵaı sıaqtandy. Qalıdyń: «Meni óltirse, oǵan eshkim eshnárse aıta almaıdy degeni dup-durys» — dep oılady ol. «Myna bireýi óldi ǵoı Shuǵyldyń dáýletin qyzǵyshtaı qorımyn dep. Eshkim eshnárse isteı alar ma bul úshin».

Ol balany qorǵaı, Toıashqa jaýap berip:

— Toeke, ákesi joq bolsa da, jetimdi arashalap, tóńiregine panalatatyn myna biz barmyz. Shuǵyl pálen, Shuǵyl shúlen dep baǵyna esirgen dúleı nemeni qudaısyna bermeńiz. Bir asqanǵa bir tosqan, qolynan kelse meni shaýyp alsyn. Balany myna men qaıtaram úıine. Qasqyrdan qalǵan qoıyna topalań tısin, baqpa! Ana qartaıǵan shesheńniń qasyna bar da, sıyrynyń sútin talshyq etip otyra berińder. Ashtan ólip, kóshten qalmaısyń. Kúrekke boq kóp, Shuǵylsyz da baǵýǵa qoı tabylady, — dedi Nurym daýysyn kúrildete sóılep.

Bul eki arada Qalıdy qýǵan jaıdaq attyly da jetip kelip, arba ústindegi qımylsyz jatqan adamǵa bir úńilip, arbany aınalyp ótip, astyndaǵy attan da jaman entigip, kepken tańdaıyn túkirigimen jibitkendeı qaıta-qaıta jutynyp qoıyp, túsi buzylyp ketken uzyn Nurymǵa jaltaqtaı qarap qalǵan edi.

Ábden aıyra almasa da, Nurymnyń sońǵy sózi onyń da qulaǵyna shalynyp qalǵan-dy. Týysqanyna ara túsetini Nurymnyń túrinen de, túsinen de oǵan anyq baıqaldy. Biraq ań qýǵandaı elirip, qashqan qoıshynyń qarasyn kórgennen beri ábden ekilene shapqan jas jigit ekpinmen:

— Tal túste qoıyńa ıe bolmaı qasqyrǵa tastaı qashyp. Jaman neme, soıaıyn ba ózińdi qazir?.. — dep saldy, qorqa sóılep, Nurymnan kózin almaı.

Qasqyr túgel qyryp ketse de Shuǵyldyń qoıyna jany ashyr pıǵyly joq Nurym, qansha qoı qaza bolǵanyn bilgisi kelip:

— Eń bolmasa jıyrma-otyzyn jýsatqan shyǵar, á? Nesheýin óltirip, nesheýin tamaqtapty? — dep surady qabaǵyn qars japqan kúıi, attylyǵa jaqyndaı túsip.

Nurymnyń úni qulaǵyna jyly tıip jigit ashyla sóıledi. Ol basynda Nurymdy aqyryp-jekirip tastaı ma dep seskengen edi.

— Óriste ólgen qoı joq, tamaqtap ketken qoıdy da kezdestire almadyq. Bir ret sanap ta shyqty, uly sany aman desedi, biraq tústep kelgende «úlken qyzyl azban joq» deıdi aǵam. Men ketkende qaıtadan túgendep qalǵan. «Qasharsoıǵan bette qasqyrdyń uıasy bar, kún ara qozy, buzaý jetektep ketip turady. Sirá qyzyl azbandy sol qanshyq qasqyr jetektep ketken shyǵar. Bóltirigi ermeı bóri kóp shyǵyn jasamaıdy», dep joryp tur. Aǵamdar biledi ǵoı. Tek myna Qalı qara qasqanyń qoıdy betimen jiberip qashqanyn aıtsaıshy. Júr, meniń artyma minges, — dedi ol Qalıǵa qarap.

— Qoı aman bolsa, shyǵyn jalǵyz qyzyl sek bolsa, sen nemenege qyzyl tanaý bolasyń sonshama edireńdep? Álde Shuǵyl saǵan sol qoıdyń teń jartysyn bólip bere me «mine eńbegiń» dep. Kelgen izińmen keri qaıt. Qalı barsa óz erki, barmasa óz erki. Onda seniń ejireńdeıtin jumysyń joq, — dedi Nurym oǵan.

Qýǵynshy da Shuǵyldyń kóp jalshysynyń biri edi. Arbadaǵy ólikke kúni boıy shoshyna qarap, biraq ne dep suraýǵa bilmeı turǵan. Aqyrynda ol óziniń topshylaǵan oıyn bilgisi kelip:

— Toeke, kıimi Baqańnyń kıimi... Myna jatqan sol kisi me? Baǵana pishen basynda: «Attan qulap talyp qalypty» dep estip edik... — dedi baıaý ún qatyp, Toıashtyń tómen qaraǵan júzinen jaýap izdegendeı eńkeıe túsip.

— Baqań. Sol estigeniń durys. Jańa, jolda qaıtys boldy... Ózderiń sıaqty bul da sol keshe ǵana shabýyldap júrip, hajynyń saıaǵyn izdep baryp, ajalyna qaraı baqytsyzdyqqa ushyrady, — dedi ol basyn kótermesten tómen qarap otyryp.

Jigit betin sıpap, ishinen duǵa oqyǵandaı aýzyn jybyrlatty. Azdan keıin ol burylyp Qalıǵa:

— Qalı, qaıtasyń ba, álde úıińe ketesiń be? — dep surady.

Qalı oılanbastan:

— Kórmegenim hajy bolsyn. Qoıly qozysy da ózine, ózi de ózine, — dedi.

Qalı óziniń úırenip ketken ádetinshe: «Qoıly qozy» dep sóıleıtin edi de, ony basqalary: «Joq, olaı emes. Qozyly qoı alasyń aqyńa» dep túzetetin. Jigit onyń sózin qazir túzetip jatpady.

— Óziń bilesiń. Biraq Shuǵylǵa men ne der ekenmin: kelmedi deımin be, bolmasa taba almadym deımin be. Jaraıdy, bir jaýabyn taýyp aıtarmyn, — dep atynyń basyn hajynyń aýlyna qaraı bura berdi.

Jigitke sóziniń áser etkenin jáne óliktiń qatty oılandyryp tastaǵanyn kórip Nurym:

— Júnistiń balasy ara túsip Qalıdy maǵan bermedi, úıine qaıtaryp jiberdi dersiń. Sen jamanatty bolma, Shuǵyl qolynan kelse meni-aq shaýyp alsyn, — dedi.

Qýǵynshynyń qaıtqanyn kórip Qalı pysı bastady.

— Áneý kúni Alpysbaıdy «qoıyń qurttap ketipti, sen qaramadyń», dep at baýyrynan ótkizip sabaǵan Nuryshqa, hajy ózi kórip turyp «jonynan taspa al, tegi jarymaǵan Sasaıdyń ólse qunyn tóleımin» dep urǵyzǵan. Qoıy qyrylǵany úshin meni týra óltiredi. Shuǵyldyń taıaǵynda ólgenshe óz úıim bosaǵasynda jataıyn, — dedi bala.

«Atańa náletter, Qaıypqojanyń balalarynyń shetinen deni durys emes. Qalı naqurys dep jaıyp edi. Kemitý úshin, qorlaý úshin aıtpaıtyndary joq. Mynany eshnárse túsinbeıdi dep kim aıtar. Aıyby baǵy ashylmaǵandyǵy, sorly balanyń» dep, Nurym ishinen aıap ketti.

Al, Toıash basyn shaıqap:

— Jaraıdy, qaraǵym, úıińe júre ber. Sońynan daý-dalabańdy kóre jatarmyz. Úıińdi taba alasyń ǵoı, adasyp ketpeısiń be? — dedi.

Balaǵa myna jany ashyǵan eki úlken adamnyń mańdaıynan sıpaǵandaı jyly lebizi qatty demeý boldy. Ol endi shoqtyǵy shyǵa sóıledi.

— Aǵa, men bizdiń eldiń jerin saı-salasyna deıin, qýys, tesigine deıin bilemin. Osy jolmen júrip otyryp Jalǵansaıdyń boıyndaǵy úlken qara jolǵa túsemin de, Aqpannyń naq jelkesine kelgende burylyp Úlken Qaraqoǵanyń syrtymen úıge baramyn, — dedi.

Toıash oılanyp, azdap bógeldi de, qynjylǵandaı daýsyn báseńdetip:

— Senderdiń úıleriń... Jalǵyz shesheń arǵy bette, bizdiń úımen birge. Jaqynda kóshirip alǵanbyz, Qaıqan marqumdy jerlegennen keıin. Ańqatydan jalǵyz ótemin dep sýǵa ketip qalyp júrme. Aıqaılasań ar jaqtaǵylar qaıyq ákelip ótkizip alady, sý basynan kisi arylmaıdy, — dep balaǵa jón siltep, aqylyn aıtty.

Bala basyn ızedi de, jolǵa túsip, Toıashtar kelgen jaqqa qaraı aıańdap bara jatty. Arbadaǵylar da jetimge qaraı-qaraı ilgeri jyljı berdi.

3

«Qysqa aıǵyry oqqa ushyp Baqy essiz-tússiz ólim ústinde jatyr. Kók bestini hannyń jigitteri minip ketipti» degen habardy sol kúni tańerteń jylqyshy Amanqul jetkizgen edi.

Shuǵyldyń aýly Qaramekteptiń syrtynda otyrǵan, al jylqy órisi Myńshuńqyrdan ári Qýraıly bettegi sary jonda bolatyn. Ortadaǵy aýylǵa jumysyna eń kemi bir soǵyp ketetin tún jorytqysh Amanqul sol kúni ymyrttatyp saǵadaǵy balyqshylarǵa kelip, sýyt júrgen Asan men Súleımenge jolyqty. Ol bul ekeýinen bolǵan ýaqıǵany bastan-aıaq estip alyp tez keri Qaramektepke shapty. Jazdyń bir kúrmeýge kelmeıtin tapshy túni Amanquldyń aınalyp kelýine jetpeı Qaramektepke qaıtyp kelgende qulan ıek bop tań da atyp qaldy. Aýyldyń qyrýar qoıy da olqy jatatyn sheńberi kishigirim kóldeı mol qotannyń taý jaq shetinde, qaǵyp qoıǵan qaraqshydaı, uzyn Ýálı tur edi, Amanqul estigen habarynyń qyryndysyna deıin qaldyrmaı, demin almastan, sóz arasyna tyńǵy da qoımastan onyń tebingideı qulaǵyna at ústinen ádeıi eńkeıip turyp quıa saldy. Asyqtaı jutqynshaǵy ersili-qarsyly júgirip, «bul, bul, bul qalaı bolǵany?!» dep tamaǵyn kenep alyp, ejiktep túsinýge yńǵaılanǵan Ýálıge mursha bermesten Amanqul sózin bitirip atyn tebinip te qalǵan-dy. Qaharly Shuǵyldyń kózine túspeı jylqyǵa tezirek jóneý úshin ol asyqqanda tutyǵyp qalatyn Ýálımen uzaq súrege barmady. Estigen áńgimesin syrlańqyrap, kem-ketik degen jerin toltyryńqyrap óz janynan qosyp, áńgimeni ábden kúsheıtý úshin aıaǵynda:

— Júnistiń sońyna erip óz aýlynan alpys jigit atqa minbekshi Súleımenniń aıtýynsha. Bastaǵy aýyldan eń kem degende qyryq jigit, Saǵadan otyz jigit ermekshi bilem. Saǵadan otyz jigit oınap-kúlip otyryp-aq tabylady, qurdaı shubyrǵan qara sıraq Tanabaıyń shetinen soıylshy emes pe?! Sonda taýdaǵy aýyldy qospaǵannyń ózinde de júz otyz jigit shyǵady eken! Alqakóldegi Toqsaba tutas eremin dese kerek. Júnispen olar áýelden sybaılas. Bolysty shaýyp alǵannan keıin Qul men Oljaorysty, Búki men Qojakeldini jınap búkil Qaranyń balasy bolyp Qyzylúıdi qıratamyn depti. Súzegen buqadaı toń moıyn Júnis isteımin degenin isteıdi. El ana jylǵydan da jaman dúrlikken kórinedi. Dúrlikpeı qaıtsin-aý: Qalen aǵamdy ustatyp, Júnistiń balasyna quryq salyp, Baqy aǵamdy oqqa sulatyp! Bul bolysty ma... Ákeńniń aýzyn... Bularǵa bir tıym salmasa bolmaıdy, — dep Amanqul óristegi jylqyǵa qaraı jóneı bergen edi.

Amanquldyń ala tańmen borandaı boratqan bul sýyq habary Ýálıdiń úreıin ushyryp jiberdi. Aýyldan ári aspaǵan, ómiri mundaı jamandyq jaıdy qulaǵy estip, kózi kórmegen momaqan sharýanyń esi shyǵyp ketti. Qalendi... kádimgi bilgish Qalendi ustap áketken! Myltyq atyp aýyl ústine álek salǵan.

Aty oqqa ushyp Baqy qulap qalǵan! Múmkin oǵan da oq tıgen shyǵar! Erkek, áıeli seńdeı soǵylyp, el dúrligip jatyr! Endi munan keıin soǵys bola ma? Aqyr zaman! Odan ári ne bolmaqshy?!..

Aýyldan arqan boıy shyqpaı-aq tekirekteı shaýyp, alakóleńde taýdyń qońyrqaı baýyryna qaraı árilep bara jatqan Amanquldyń artynan qarap Ýálı uzaq turyp qaldy. Sonsyn ol moınyn Shuǵyldyń sheńberli úlken úıi jaqqa burdy, kózi bozǵyl túndikke tústi. Túndik jabyq, úı tóńireginde qybyrlaǵan jan da joq. Áli erte. Sıyr saýatyn áıelder de áli turmaǵan. Nuryshtyń otaýy da tym-tyrys, — tańǵy tátti uıqy ózinen ózgeniń bárin tas qylyp qushaqtap baýyryna qysyp alsa kerek... «Bul, bul, bul qalaı bolǵany?» — dedi Ýálı tary da kúbirlep. Ol ishinen Amanquldan estigen bul ári jan túrshigerlik, ári uzyn áńgimeniń jelisin qaıtadan bir jınaqtap til ushyna keltirdi. Qalendi ustap áketken... Qasqa aıǵyr qaza tapqan... Kók at pen qarager jorǵa qoldy bolǵan... Júnis jurtpen jasaq qurýǵa kirisken... «Qoı, muny, muny Nuryshqa, Nuryshqa aıtaıyn. Sol bir amalyn tabar qalaı da», — dep qoıdy Ýálı estirte sóılep. Sóıtti de Nuryshtyń otaýynyń qazan jaq janynan kelip:

— Nurysh, á, Nurysh! Úıde barmysyń, Nurysh?! — dedi. Bir mınýtteı úıden eshbir dybys estilmedi. Sodan keıin áıeldiń sybyrlap erin oıatqan bıazy úni qulaqqa shalyndy. Qatal ákeniń tártibi, kóp maldyń taýqymeti eriksiz sergek etken Nurysh elegize basyn kóterdi de, biraq ornynan tura qoımaı, shyntaqtap otyryp ishten irgeni kóterip:

— Ýálekeńbisiń? Jaı ma? — dedi.

— Jaıyn jaı, jaıyn jaı...

Amanquldyń bes mınýt ishinde qardaı boratqan áńgimesin Ýálı Nuryshqa syrttan sybyrlap, úzdiksiz tuttyǵyp, terlep-tepship sút pisirim ýaqyt ótkende áreń aıtyp aıaqtady. Buǵan onyń tutyqpasyn, shubalyńqy sóıleıtinin bylaı qoıǵanda Nuryshtyń qaıta-qaıta suraqtap, sózin bólip jibergeni de sebep boldy.

Nurysh jalma-jan túregelip kıine bastady, biraq ákesine ózi baryp aıtýǵa seskenip, kárli hajige ne de bolsa Ýálıdiń ózin jibermekshi boldy.

— Ýáleke, kókeme estigenińdi óziń aıtyp ber. Men de sońyńnan jeteıin. Qazir kıinip bolǵansyn jeteıin, — dedi ol Ýálıge.

Bul kezde Shuǵyl da tysqa shyǵyp tóńirekke kóz salyp tur edi. Ol Myńshuńqyrǵa qaraı órip bara jatqan aqtyly oıǵa biraz ýaqyt kózi shattanǵandaı qarap turdy da, moınyn taý jotasyna burdy. Kóz jetetin jerdi alystan sholyp pishenshileriniń turǵyzǵan maıa-maıa shópterin sanap shyqty. Taýdyń eki jaq jonyn, sonaý jalpaq qumaq pen Qos Obaǵa deıin sozylǵan úlken oıpatty mashınalarynyń ustaradaı sıpaǵanyna eki jumadan asqan bolatyn. Sol alqap qazir endi endep jaıylǵan qalyń qoı sıaqty. Jypyrlaǵaıa shómele men uzynnan uzyn shubaq kerýenshe tirkesken maıaǵa tolyp qalypty. Kóz súrinerlik kóp pishen, birań Shuǵyl hajynyń shuńǵyldaý bitken kishirek kózderiniń aıasy ony olqysynǵandaı qysylyńqyrap, yńshamdala tústi, «taǵy da osyndaı qyryq-elý maıa úıilse» dep turǵan sıaqty. Pishenmen qosarlana kúnde bastan ketpeıtin oılar da tap osy mınýtte taǵy da tizbek-tizbegimen shubatyldy.

...Bul pishen qoıǵa, qolda qalatyn sıyrǵa, jegetin, minetin kólikke jetip qalar, jetpese de bir qara kórseter... Jylqyny tómengi Jaıyq boıyna tebinge salýǵa jańa Baıbaqty qudalar men Nurysh pátýǵa keldi ǵoı.

Bıyl qys sıyrdyń qolda qanshasy qalar eken? Shuńqyrkóldiń bor satqan Sasaıy men Dýana boıyndaǵy qý sıraq Qynyqtardyń asyrap berýge sıyr almaǵany joq. Ósimge de biraz jandyq ketti. Qoıdyń boıdaǵy men súbelisi Apshennıktiki. Apshennık bolmasa ne ister edik? Onda maldy tep-tegis Úıshikke aıdar ma edik?! Ol úıiń órteńgir orys ta bir jeti basty jylan. Kúz qoı alar kezde bazar narqyn bir kótergen emes, bes tıyn bolsa da tómen túsirýge tyrysady. Ala jazdaı «kish-kishtep» baqqan malyńdy kórine qaqynan arzan satasyń. Byltyr aınalasy elý tıynnan arzan aldy. Bıyl qanshadan kemiter álgi qońyr qaǵazyn? Qoı basy elý tıynnan bolǵanda júz qoıdan elý manet. Myń qoıdan bes júz manet. Mine teginnen tegin paıda. Bir ózimnen eki júz elý manet paıda aldy-aý ol úıiń órteńgir. Nyǵymetten, Qodanbaıdan qansha paıda shyǵardy? Basqa baılardan qansha qoı aldy, qansha paıda etti deseıshi! Álgi ana kele jatqan Áshibektiń qolyna bir túspeıdi-aý sol kóp aqshań men kóp qoıyń. Bálem sonda bir táýbaǵa keler ediń!..

Shuǵyl tamaǵyn kenep, oıyn qaıta jınaqtaǵandaı boldy.

...Qudaı Áshibektiń betin aýlaq etsin. Jamandyq tilemeıinshi, orys bolsa da Apshennık soǵylǵanǵa. «Samar men Sarytaýǵa maldaryńdy ózderiń aparyńdar. Senderdiń de adymdaryńdy ashatyn kezderiń jetti» dep Yqylas durys aıtady. Ózimiz mal aıdap úırený kerek... «Myna kók qutan nege moınyn sozyp júr tań atpaı», — dedi ol Nuryshtyń otaýy jaqtan shyǵa kelgen Ýálıdi kórip.

Osynshama oıyn bólip jibergen Ýálıge ishinen kúbirlep álde nebir «kúpirlik» sózdi bylsh etkizdi de, hajy úıge kirdi. Ol kebisin sheship, tórge jetip úlgergenshe izimen Uzyn Ýálı de esikten búgile kirip oshaq ornyna jeter-jetpes shamada bir tizerlep otyra ketti.

Shalynyń sońynan namazyn oqyp bitirip, qaza qalǵan birer paryzyn ótep bolǵan Aıtolysh ertemen kipgen Ýálıge qarap:

— Shyraǵym-aý, boıshań qaınym, sen ne qyp júrsiń torǵaı tóbege kelmeı? — dep aýzyn sylp etkizdi.

Nuryshpen aqyldasyp, aıtar sózin yqshamdap, jat sabaqtaı ázirlep alǵan Ýálı:

— Kók atty minip ketken Hakimdi Baqy qýyp jetip soıylmen soqqan kezde qaıyryla berip atyp ketipti. Atyp ketipti... Qasqa aıǵyr sespeı qatypty. Baqy kesken tomardaı domalap qalypty, domalap qalypty. Janýar sóıtip qaza tapqan, qaza tapqan. Báshekeń kóliniń syrtynda Qalendi ustap ketken Hakimder, Qalendi ustap ketken Hakimder... — deı berip edi, Shuǵyl ádetinshe jan-jaǵyn qarmana qaldy.

— Moınyń soraıyp, sen ne jutyp ediń sonshama qylǵynǵandaı? Qaı Hakim? Qaı qasqa aıǵyr? Sen búgin qotan kúzetip pe ediń? Álde el qydyryp keldiń be, esalań dýanalar sıaqty? — dedi kózi tikendeı qadalyp.

Onyń shoqsha saqaldy tómengi ıegi shoshań ete tústi de, kishkene kózderi qolamta tárizdenip ketti.

— Men búgin aýylda boldym. Aýylda boldym. Alakóleńde Amanqul kelip aıtyp ketti, ol jylqyshylardan estipti...

— Neni estipti, nemene bolypty? Ol qaı qudaı meniń aıǵyryma kózin alartqandaı? — dedi hajy túıilip.

Ýálı qaıtadan bastap, Amanquldyń aıtqanyn qysqartyńqyrap, qınalsa da túsindirip aıtyp shyqty.

— Qasqa aıǵyr sespeı qatqansha Amanqulyń da, sen de, Nuryshyń da — báriń de nege sespeı qatpaısyńdar, á? Shaqyr, ana myryqty. Bári sonyń isi. Aıǵyrdy mingizip saıaq qaratyp, tapqan aqylyn qarashy mıǵulanyń?! Bes maldyń basyn qosaqtaı almaı, etiginiń julyǵyn jalap júretin naǵashysy Jabaǵy ǵoı ol myryqtyń! (Jabaǵy seniń tórkiniń ǵoı degendeı ol muqata, ezýin tyrjıtyp Aıtolyshke qarap qoıdy). Meniń kózim tirisinde bulaı etedi, bul jaman erteń men ólgen kúni bar malyn aıdaǵannyń aldyna, tistegenniń aýzyna salyp bitiredi, — dep Shuǵyl bar ashýyn balasynan ala tistendi. «Bárine de moıynsundym» degen Jansha, kózin jumyp, moınyn qazdaı ıip qalǵan estigenin aıtqanynan basqa jazyǵy joq Ýálı úıden sheginip shyǵyp Nuryshty shaqyrýǵa ketti.

— O, jasaǵan! — dedi Aıtolysh kempir. Ýálı úıden shyǵysymen. — At úshin qudaıǵa tilińdi tıgizip, balańdy qarǵaısyń. Maly qurysyn, maly quryǵyr. «Toba!» de, hajy, «toba!» de.

Shuǵyldyń ashýyn qudaıdyń atymen, arýaqpen bógep, jumsartyp ádet alǵan kempir «daýyldyń» betin balasynan basqa jaqqa burýǵa, «jazmyshqa jabýǵa» tyrysty.

— Bireýdiń azamaty ketip, bireýdiń basyna qaıǵy men beınet kezdesip jatqanda, hajy-aý, buǵan da shúkirshilik etseıshi. Palýan qaınym da, Nurysh ta qas qylyp istemegen shyǵar. Qaza men beınet qaıda joq?!

Kempiriniń sózi áser etti me, álde basqa sebep boldy ma, bolmasa aılaly bir sumdyq is esine sap etti me — áıteýir bul joly Shuǵyl tez basyldy. Ol sál oılanyp qaldy da, júzi birden eki jadyrap, tipti oń qabaǵynyń ústi kúlki shyraıyn bergendeı boldy.

Moınyna sý ketken adamsha eki ıyǵy salbyrap, túsi bozaryp, aıypty baladaı aıaǵyn eptep basyp úıge kipgen Nuryshqa ol:

— Saǵaǵa baryp qaıt. Shoqynshyq hajynyń aýlynda ne bolyp jatqanyn óz kózińmen kórip, óz qulaǵyńmen estip kel. Al sen, Ýálı, Amanquldy taýyp al, tez kelsin. Jylqyny ózderiń qarańdar, men ony Qyzylúıge, attardyń artynan qýdyryp jiberemin, — dedi.

Nurysh qýanyp ketti. Ol ózine de jerden alyp, jerden salyp urysyp, úı-ishin de tas tabaqtaı qaǵystyrar-aq dep oılap kelgen, al qaharly áke oǵan qabaǵyn túıip, daýsyn kótermedi. Biraq munyń sebebin ol ishteı túıe qoıdy: ákesiniń ashý zili kámil-aq basqaǵa aýǵan. Ol bir adamǵa shúıilgende basqany umytyp ketetin. Shúıilgen adamy qazir aldynda joq, sondyqtan ol, sóz joq óz oıynyń qushaǵynda...

— Jaqsy, kóke, jaqsy, — dedi, Nurysh júzi jadyrap túsip. — Ózim baryp bárin de bileıin. Búlikshi Júnistiń ne búldirip jatqanyn óz kózimmen kórip qaıtaıyn. Qudaıdyń bıligimen saılanǵan ákimderine qol kótergen adam kimdi ońdyrady deısiń. Soǵan arqa tańyp ana tegi jarymaǵan kedeı týysqandary qara býranyń kózin aǵyzyp jibergen. Bulardan áli onan da zoryn kútýge bolady...

Ózi de ishinen tisin qaırap otyrǵan Shuǵylǵa býranyń kózin eske túsirip balasy ákesin taǵy bir qaırap ótti. Budan da Shuǵyl eshnárse deı qoımady.

Ýálı de, Nurysh ta úlken úıden tez shyqty. Erteńgi shaıǵa aınalmastan bir-bir tostaǵannan aıran iship aldy da, ekeýi de attaryna erlerin jedel saldy.

Olar úıden shyǵysymen:

— Sen ne dediń? Toba qyl, shúkirshilik et, dediń be?

Myna búlingen el malyńdy qasqyrdaı talap, kúnde bir pálesimen janyńdy jegideı jep jatqanda sen kez kelgenine tońqaı da buǵa ber, olar suǵa bersin deısiń ǵoı, á? — dep Shuǵyl endi kempirine ejireıe qaldy.

— Oı, toba! Endi zikir tilin umytyp, qartaıǵanda, qaıdaǵy mákrý sózderdi aıtatyn boldyń ba? Bala bar, kelin bar, hajy, saǵan ne bolǵan. Myna sózińdi menen basqa eshkim estimeı-aq qoısyn. Ólse bir taı óldi, mal bas sadaǵasy, shúkirshilik et, qudaı bergeninen jańylmasyn. Ana balalaryń men nemerelerińniń tilegin tilep, solardyń tirshiligin sura. Daladaǵy ana Ehlasjan men Nartaıdyń tirshiligin sura, — dep Aıtolysh únemi Shuǵyldy basa sóıleıtin, qatal tizginin tejeı otyratyn ádetimen. Aıtolysh óte baısaldy jáne asa sabyrly kempir edi. Kishirek kelgen shaǵyn deneli, pysyq qımyldy, shúńgildeý, tese qaraıtyn ótkir kózdi, ári ashýshań, ári tildi Shuǵylǵa qaraǵanda ol tipti basqasha edi.

Onyń minezine kelbeti de saı kelgen; áli eńkeımegen, uzyn boıly, iri deneli, at jaqty, jasynda sulý bolmasa da, qaıratty, ustamdy, aqyldy báıbishe atanǵan-dy. Qazir tek bir kezdegi tyǵyz etten arylyp eki jaq solpylana bastaǵan, kóz nury ábden joǵalyp bitpese de kireýkelenip, burynǵy qaırat oty birte-birte sónip bara jatqan qolamtadaı bozǵylt tartqan.

Jaratpaǵan adamyna jylansha tilin qadap alatyn Shuǵyl qazir ejireıe qaraǵan kúıi Aıtolyshty qalaı da muqatý úshin onyń minin izdedi. Min tapqyshtyǵy men qıqar tili sol aımaqqa málim Shuǵyldyń teńeýiniń kóbi ıt pen qustan, baqa men shaıannan keletin. Joldy — «Qulaǵyn aıyrǵan tazy», Ýálıdi — «Kókqutan», Baqyny — «Esek qulaq», qoıshysyn — «Mysyq muryn», balasyn — «Myryq» dep, munan basqa talaı adamǵa at qoıyp, aıdar taqqan Shuǵyl endi kempirin de ajýalap kemitpekshi boldy. Ol álgiden beri salyqshylardyń qolynda ketken attardy qalaı qaıyryp alýdy, ólgen qasqa aıǵyr úshin «Esek qulaq» Baqyny ıtteı qylyp qýyp, kóshirip, qańǵyrtyp jiberýdiń amalyn, dúnıe páleniń túp-tórkini bolyp otyrǵan anaý jurtqa kónbeıtin buzyq Júnisti qalaı muqatý jolyn oılap otyrǵan. Osy jaıdy bilmeı, «shúkirshilik et!» dep aqyldy bola qalǵanyn qara munyń?! dep oılady da, ol kempirdi ábden til qaıyrmastaı etip masqaralap tastaǵysy keldi. Osy mınýtte onyń kózine eń kúshti jaýy Aıtolysh qana bolyp kórindi.

— Taptym, taptym! — dedi ol boıy uzyn kempirine tómennen joǵary qarap jaqyndaı túsip. — Sen, sen be, sen... — Neni «tapqanyń», ne aıtaıyn degenin uǵa almaǵan Aıtolysh eki kózi mystandyqpen syǵyraıa qalǵan shalǵa ań-tań bolyp qaraı qaldy.

— Taptym! Seniń nege uqsaıtynyńdy taptym. Sen be, sen... sen aýmaǵan bizdiń ala saýlyqsyń! Qoı ońǵa jaıylsa, ol solǵa ketedi. Qazir sıyrǵa erip ketetindi shyǵardy. Qaıyraıyn deseń — tanyǵan adamsha kózi boz bylamyqtanyp turyp alady. Solpıǵan súdini tap seniń súdiniń sıaqty. Kózi de seniń kózińdeı, áppaq noǵala jaýyp ketken. Jáne eń ǵajaby: mıyna túk kirmeıdi-aý, túk kirmeıdi. Aıdasań ózińe qarap «má, má, má!» dep sozyp mańyrap turyp, shoryldata bastaıdy.

«Qartaıǵan saıyn adam ábden esten aıyrylady deýshi edi. Olaı deıin desem, alpysqa kelgenshe áli atqa qarǵyp minedi, sóılese sózdiń túbin túsiredi» dep oılap, kempir shalynyń betine týra qarap turdy da:

— Meıli, meni ne deseń ol de, bolarym bolyp, boıaýym sińgen. Áıteýir, basqaǵa orynsyz tıispeseń bolǵany, — dep aqyryndap sabadaǵy qymyzdy pice bastady.

Qońsy-qolańy kóp Shuǵyl aýlyna bul ýaqıǵa tez tarady; qaýdandy jerge tıip aınala sharpyǵan otsha, ol tóńirekke de túske sheıin jaıylyp boldy. Biraq Baqynyń áıeli Shúıkege jurt tek qasqa aıǵyr jóninde ǵana aıtty, Baqyny aýzyna da alǵan joq.

Túski sýsynǵa kelgen pishenshiler bastaryn shaıqasyp:

— Bul sumdyq eken. Aıdyń kúnniń amanynda eki attyń jáne qasqa aıǵyrdyń shyǵyn bolǵany!

— At bolǵanda qandaı attar deseıshi! Aldyna qara salmaıtyn qasqa aıǵyr maldyń quty edi janýar!

— Qara kók at she? Qasqa aıǵyrdan kem be eken? Qarager jorǵa óńirde bir ǵana ózi edi.

— Oı úsheýiniń de mynasy qalaı deıtini joq. Áı, muny qaıyryp berer me eken, álde tastaı batyp, sýdaı sińip kete bara ma? Álgi ana minip ketken eki atty aıtamyn!

— Hajige bas salǵany ma bulardyń? Oıazda myqty balasy bar Shúkeńdi bulaı etkende, basqany sıraǵymen úıitip jeıdi ǵoı bular, — dep jatty.

Al, túski qoı saýatyn eki áıel, qozylardy kógendep jatyp áńgime etti.

— Osy erkekter de qyzyq qoı. Attan jyǵylyp essiz-tússiz arǵy bettegi batyr hajynyń úıinde ólim halinde jatqan Ermektiń ákesin aýyzǵa da almaıdy. Hajynyń yrysy ketetindeı báriniń tamsanyp, tańdaıyn qaqqandary baıaǵy bir aıǵyr, — dedi jasy úlkendeý sary bujyr áıel.

— Súıegin qashan ákeledi eken sorlynyń? Shúıke jeńeshem de bir baqytsyz adam eken, — dep pysyqtaý kelgen qara kelinshek kúni buryn bal asha sóıledi.

— Jaǵyń qaryssyn seniń, aýzyńa bir jaqsy sóz túspeıdi-aý óle-ólgenshe. Qaıdaǵy jamandyqty aıtyp kúni buryn qara qarǵasha qarqyldaısyń da turasyń. Palýan qaınaǵam jazym bolyp, Shúıkeni shıetteı qos jetimmen jesir qaldyrǵanda saǵan ne túsedi? Kórip kelgen adamdaı sóıleısiń tipti. Perishte jazyp qoısa qaıtesiń sózińdi, periniń qyzy, — dep sary bujyr ursyp tastady.

Qara kelinshek onyń sózin kek te tutqan joq, óz aıtqanynan qaıtqan da joq.

— Essiz, tilsiz jatqan adamnyń qatarǵa qosylǵanyn kórip pe ediń, jeńeshe-aý?! Keıde tipti bala sıaqty sóıleısiń. Qashaǵandy qýamyn dep attan ushyp túsken kerbez shesheıdiń balasy byltyr til tartpaı ketken joq pa? Álde palýan qaınaǵańyzdyń eki jany bar dep oılaısyz ba?

— Ol bısharanyń moıny úzilip ketti ǵoı.

— E, munyń qaı jeri úzilgenin qaıdan bilesiń. Amanqul «ózine de oq tıgen shyǵar» depti, kim biledi, qaı jeri úzilip, qaı jeri julynyp qalǵanyn. «Jarlynyń jalǵyzyna bóri ósh» degendeı, ajal da bireýdiń jalǵyzyna, já bireýdiń bar sengenine ushyraı ketedi, — dedi qara kelinshek.

— Amanqulyń qurysyn, keldi ǵoı áne, sýaıtyń. Ótirikti shyndaı, shyndy qudaı urǵandaı etip, eldiń o sheti men bul shetindeginiń bárin jurttan buryn sol estıdi, — dedi sary áıel.

— Amanqulyń... sýaıtyń... dep, men bir moınyna qarǵy taǵyp qoıǵandaı, — dedi kelinshek Baqynyń úıine kirip bara jatqan Amanquldy kórip: — Amanquldyń ózinen suraý kerek, — dep kelinshek Shúıkenikine qaraı bettedi.

— Oıbaý-aý, qoı kelip qalady ǵoı. Amanquldy kórip esiń shyǵyp ketti me?

— Jeńeshe, topalań tıgirdi sen kógendeı tur. Adam ólip jatqanda qoı qaıda barar deısiń... Men palýan qaınaǵanyń jaıyn anyqtap bilip kele qoıaıyn.

— Jańa ǵana Qos Obanyń túbinde bıemdi arqandaı salyp, kóz shyrymyn aldyrýǵa jantaıa ketip edim, izge túsken ańshydaı. Ýálekeń de áıteýir soraıyp, qaıda qısaısań da ústińnen shyǵa keledi. «Hajy shaqyryp jatyr» deıdi. Hajy meni qaıtedi, saǵynyp qalyp pa sonshama! Nege shaqyrǵanyn men bildim, Júnistikine jibereıin deıtin shyǵar Baqy aǵamdy alyp kelýge. Arystandaı adamnyń attan qulap esin jınaı almaı jatqany ońaı emes. Biraq basyn kóterse Baqy aǵamnyń ózi de kelmeı me, — dedi Amanqul Baqynyń úıine kirgen boıy, áıelmen aman-saý suraspastan.

Shúıke ań-tań bolyp onyń betine qaraı qaldy, biraq sózine ábden túsine almady. Áıeldiń qasynda turǵan jeti jasar qyz «Baqy aǵam basyn kóterse ózi de kelmeı me?» degen sózge úreılene tústi. Bul esi kirip qalǵan qyz bala erteden keshke deıin mal saýýdan qoly bosamaıtyn sheshesinen kóri ákesine kóbirek erkelep, úıge kelgende onyń aldynan túspeıtin edi. Kesheden beri ol saıaq izdep úıine qaıtpaǵan Baqyny áldeneshe ret joqtaǵan-dy. Túnde kópke deıin uıyqtamaı, dúbir shyqsa «kókem kele jatyr» dep elegizip shyqqan-dy.

— Sýyldaq qaınym-aý, sen ne dep otyrsyń, bizdiń úıdegi me attan qulaǵan? Álde meniń qulaǵym qate estip tur ma? — dedi áıel kózin qatty-qatty jypylyqtatyp.

— Jeńeshe, eshteme emes. Sen, muqym, úreılenbe. Attan qulaǵan kisiniń bári mertige beredi deımisiń. Bir qazaq attan kóp qulasa mendeı-aq qular. Áliginde de qyrda bıeme mine bergende eri aýyp ketip, oń jambasymnan jalp etpesim bar ma! Jeńeshe, kún ystyq eken, muqym, tilim aýzyma sımaı ketti. Kezergen erindi jalaı-jalaı qyzyl shaqa qylatyn boldym, bir simirim shalabyń bolsa, múmkin salqyn aıranyń da bar shyǵar, bershi, — dedi Amanqul.

Ol baǵanaǵy Ýálıge: «Baqy essiz-tússiz jatyr deıdi. Áli tilge kelmegen kórinedi. Adam bolmas bilem, sirá», dep syrlap, bezep asyryp aıtqan sózin endi jaımashýaq qatersiz áńgimege aınaldyrdy.

— Qaıdaǵy attan? Qaı jerde qulapty? O, jasaǵan táńiri! Keshe sol qara qaryn tıgir saıaqty izdeımin dep joqqa sabylyp, úıde turmady. Búgin mynaý endi... Óledi ol sorly jylqy, jylqy dep, óledi...

Áıel zarlana bastady. Onyń ýaıymy oryndy bolsa da, Amanqul asa nazar salmaǵan boldy. Ol bergen shalapty dem almaı jutyp ortalady da, tostaǵandy shaıqap-shaıqap jiberip qaıta ishti. Kók irmek suıyq shalap tostaǵanǵa juǵar emes, biraq Amanqul tóńkere kóterip muqıattap, sarqyp iship bolyp, aıaqty jerge qoıdy. Sonsyn tamsanyp, aýzyn sıpady; qara syzattanyp shyǵyp kele jatqan jińishke murtty sol qolymen shıyrshyqtaı tústi.

— Jeńeshe, eshteme etpeıdi, — dedi ol áıelge senimdi túrde. Sóıtti de bir tizerleı ornyna kóterile túsip: — qudaı ajalǵa sabyr bersin, ne qylýshy edi. Baqy aǵamdardyń jelkesi kújdeı, baltyrlary myna meniń sanymnan jýan, anaý-mynaý súringenge maıysa qoıatyn dóńbek emes. Keshe qasqa aıǵyrǵa minip alyp jylqydan shyǵa bergende kújildetip bir jónep berdi deımin, muqym. Áziret Álıden kem emes! Pa, shirkin, qasqa aıǵyrdyń aıań basýy-aı! Jerdi dúmp-dúmp etkizedi. Tas kezdesti bar ǵoı tuıaǵymen jemirip jibere me deımin, Men artynan kózim talǵansha qarap turdym. İshimnen oılap qoıamyn: saıaq ustaýshynyń biri ǵaıyptan taıyp, Baqy aǵamnyń qolyna tússe qaıystaı ıler edi. Kárine minip ketken. Arýaǵy bar, qudaı biledi, qarsy kelgen jannyń úreıi qalarlyq emes... Sol Júnisterdiń qystaýyna barǵanda Nur-aqańnyń júırik qarakók atyn bir soldat ustap minip kólbeńdeı berse kerek. Baqy aǵam aqyrǵan eken, soldat qasha jónelgen kórinedi. Qasqa aıǵyrdan qyl quıryqty haıýannyń qutylyp ketetini bar ma, qýyp jetip soldatty kók jelkeden quryqpen perip jibergende quryq arqasyndaǵy asynǵan myltyǵyna tıip shart úzilgen. Ekpinmen asyp ketip, endi oralyp quryqtyń qolyndaǵy tutamdaı synyǵymen soǵamyn degende soldat qaıyryla berip «munyń atyn óltireıin, áıtpese qýyp jetip ózime jazym qylar» dep, qasqa aıǵyrdy qaq shekeden atqan. Aıǵyr omaqata qulapty da, Baqy aǵam qarǵyp ketemin degende aıaǵy úzeńgiden shyqpaı qalyp, aıǵyrmen birge ózi de ushyp túsken. Azdap eseńgirep qalyp, keshe Bekeıdiń úıinde qonyp qalsa kerek, qazir ony ózim baryp alyp kelemin. Hajy, dáý de bolsa, meni soǵan shaqyrǵan bolar, sirá, — dedi ol.

Amanqul áıeldi jubatý nıetimen estigenin juqalap jáne buryńqyrap aıtty. Biraq «Sýaıt qaınym» dep at qoıyp, sózine onsha maǵyna bere qoımaıtyn Shúıke buǵan nanbady.

— Ol óledi, túbi ony jylqy qurtady. Aıǵyrdy atqanda oǵan da oq tıip, menen jasyryp tursyńdar... — dep jylaı bastady.

Sheshesine bir, Amanqulǵa bir qarap úreıi ushyp ketken kishkene qyz baqyryp qoıa berdi.

— Jeńeshe, ótirik aıtsam, qatynsyz qara atan óteıin. Bir túıir qospasy joq. Súleımen aıtty, men estidim. Aıtqan tilde, estigen qulaqta jazyq joq, — dep qarǵandy Amanqul.

Biraq úı ishiniń qobaljýy basyla qoımady. Jalǵyz-aq tórt jasar domalaq qara balanyń bul áńgimemen isi bolǵan joq, bosaǵaǵa taman otyrǵan kúıi, qolyndaǵy asyǵyn esiktiń qaq kózindegi taptalyp aqtaqyr bolǵan jerge shıyryp oınaı berdi. Onyń jyrtyq, eski boz kóıleginiń astynan shań-topyraqqa bylǵanǵan sábı denesi tutas kórinip tur. Kúnde kórip júrgen kir kóılekti Shúıkeniń jylaǵanyna, kishkene qabaǵy tyrysyp kózin ýqalaǵan qyzǵa da bógelmesten Amanquldyń kózi esiktiń aldynda otyrǵan balaǵa toqtady. Birer mınýttaı ol balanyń denesin tutas qamtyp: sál taltaqtaý kelgen top-tolyq butyna, shalqaq bitken keýdesine, qalqıǵan qulaǵyna tańqalǵandaı basyn shaıqady. Ol balany kelgen saıyn qolynan túsirmeı kóterip, jıi oınatyp júrse de baıqaǵan joq edi, qazir birinshi ret: «Aýǵan joq Baqy-aǵam. Biraq bet álpeti basqaraq, Shúıkege jaqyn. Degenmen aýǵan joq. Kózi de qoı kóz, tap ákesi!» — dedi ishinen.

4

Barqyn taýy deıtin úlken jon-dy. Jonnyń shalqar kóline tóngen shoqtyǵy bip-bıik te, al onyń shyǵysqa qaraı kólbegen silemi jaıyn quıryqtanyp baryp qyr-qabaqty dóńeske aınalyp ketedi. Ómir, Tóles atanatyn sol taýdaǵy aýyldardyń qys qystaýy taýdyń soltústik baýraıynda edi de, jaz jaılaýy kúngeı betindegi Qaramektep deıtin jerde bolatyn.

Taýdyń baýyryn, ústin qujynata shómele salǵan Shuǵyldyń tórt-bes mashınaly pishenshilerinen asyp Toıashtar sol Qaramektepke qaraı bettedi. Amanquldan: «Oq qaq mańdaıdan tıgen kórinedi, qasqa aıǵyr tabanda qatypty, Baqy da adam bolmas, sirá, essiz-tússiz jatyr eken» dep estigen pishenshiler — «Baqyǵa da oq tıgen shyǵar» dep joryp qoıyp edi, qazir myna ólikti ákele jatqanyn kórgennen keıin, olar egjeı-tegjeıin suramaı-aq, «Baqy orystyń oǵynan ushty» dep taratty. Arba aýylǵa jetkenshe de jurttyń basy quralyp, buryn-sońdy «atyp óltirgendi» kórmegen, tipti estimegen halyq qyrdaǵy maldan, pishennen shubap aýylǵa aǵyldy da, al qaz-qatar qonǵan qalyń úılerden áıel men bala, shal men kempirler at basy tirelgen Baqynyń qarasha úıine qaptap ketti.

Úı ishinde Shúıkege qosylyp birneshe áıelder zarlap ún sala bastady, syrtta jurt jaǵasyn ustap, tańdaıyn qaqty.

— O, toba! O zaman da, bu zaman oqqa ushqandy da kórdik!

— Apyrym-aı deseıshi! Kúni keshe sap-saý adam, búgin mine, arystandaı sulap jatqany.

— Qaı jerden tıipti oq?

— Shyraǵym-aý, men qaıdan bileıin qaı jerinen tıgenin.

Jýýǵa súıegine kirgen adam aıtady ǵoı, qazir.

— Álgi sýaıt Amanqul attan qulapty demep pe edi?

— Amanqul basy-qasynda boldy deısiń be, ol da estigenin aıtqan shyǵar.

Ólikti úıge kirgizip, Shúıkege kóńil aıtyp jylap, kózi qyzaryp shyqqan Toıashty syrttaǵylar qorshalaı tústi...

— Toıash shyraǵym, Baqy aǵań dúnıe salypty, táńir ımanyn joldas qylsyn. Jalǵyz seniń aǵaıynyń emes, bárimizge de jaqyn, aqkóńil adam edi. Basqa ne aıtamyz, — dep eki-úsh shal qosarlana sóılep kóńil aıtysty.

— Oqqa ushyp ólse sháhıt qoı. Amanqul maǵan «attan qulap, esi aýyp qalypty» degendeı qylyp edi, ol qate eken ǵoı. Oqqa ushqany jaqsy boldy ǵoı, sháhıt qoı, — dedi Ýálı.

Toıash onyń sózine tosyrqaǵandaı betine jalt qarady da, biraq attan qalaı qulaǵanyn, qashan jan tásilim qylǵanyn aıtyp jatpady.

— Hajy úıde me? Nurysh qaıda? — dep surady.

— Hajy úıde. Nurysh ta jańa ǵana keldi. Saǵaǵa baryp qaıtty, — dedi Ýálı shapshańdap, tutyqpaýǵa tyrysyp.

Nurym ne qylaryn bilmeı, ólikti kóterisip úıge kirgizgen boıy, jylaǵan áıelder men úrpıise qaraǵan balalardyń ortasynda qalyp qoıdy. Ol Toıash sıaqty Shúıkege kóńil de aıta almady, zarlaǵan áıelderdi jubatýǵa da kirise almady; eseńgiregen adamsha birine-biri jabysyp úreıi ushyp turǵan eki balaǵa qarady. Qas pen kózdiń arasynda jetimdikke dýshar bolǵan jeti jasar qyzy men tórttegi uly irgege qaraı tyǵyla túsedi; qımylsyz, únsiz, kıimimen jatqan beti jabyq ákesine de, ún salyp jylaǵan anasyna da úreılene qaraıdy. Júzderinde qorqynysh aralas tańyrqaǵan pishin de bar, ómirdiń ashshy-tushshy tolqyny shaıqamaǵan ekeýiniń sezim darıasy áli tunyq qalpynda turǵan sıaqty, biraq bastaryna túsken aýyr haldiń zildeı salmaǵyn jete sezbese de, ańǵaryp qalǵandaı; jurttyń tegis qobaljyǵan dúrmegi anasynyń shashyn jaıyp jylaýy, maǵynasyn anyq bilmese de, mirdiń oǵyndaı «ólik» degen sóz ekeýin jurttan bólip, qaýyzdaı jerge tyqsyryp, tyǵyp tastaǵandaı...

Buryn ólikti óz kózimen kórip, qolymen ustap kóterisip, onyń qaıǵysyn jutqan jandardy tap osyndaı kóz aldynda ótkizbegen Nurym shydaı almaı syrtqa shyǵyp ketti.

Ol syrtqa shyǵa kelgende Nurysh pen Toıash bulardyń jegip kelgen at-arbasynyń qasynda sóılesip tur eken. Úıden býlyǵyp, terlep shyqqan boıy ol oramalmen moınyn, mańdaıyn súrtip, qara bórkin basynan alyp betin biraz jelpidi de, sóılesip turǵandardyń janyna keldi. Nurymnyń sálemin alyp Nurysh onymen jaı ǵana amandasty, úı ishiniń amanshylyǵyn surap jatpady. Óıtkeni ol úlken úı jaqtan shyqqan ákesiniń belgili shańqyldaq daýysyna qulaǵyn tosýmen bolyp edi. Shuǵyldyń on qanat aq ordasy júz elý qadamdaı jerde bolǵanmen jáne kúnniń óte ystyq, besinge tóngen ún býarlyq tymyrsyǵyna qaramastan hajynyń sózi qulaǵyn tikkenderge tolyq estilip jatty. «Eraly men Seralynyń qasyna kómbeksińder me?..» degen sózder Nurymnyń da, Toıashtyń da qulaǵyna anyq shalyndy. Ekeýi birine-biri qarady da, bul sózdiń maǵynasyn tolyq uǵynǵandaı boldy. Ekeýi de: «Baqyny qaı jerge qoıý týraly... Ony Erekeń beıitine jerleýge ruqsat bermeı jatyr Shuǵyl...» dep oılady. Bul oıǵa Toıash ta, Nurym da birden keliskendeı boldy. Óıtkeni «Erekeń beıiti» deıtin belgili áýlıe oryn. Bul orynǵa ataqty adamdar, asa qadyrly jandar qoıylady. Erekeń beıitine Shuǵyl hajynyń tuqymynan basqalar iriktelip qana ákelinedi. Árıne, Shuǵyldyń bıliginsiz ol jerge ólik aparýǵa bolmaıdy... «Sonda biz myna sorly Baqyny qaıtadan sonaý Aqpan molasyna alyp ketemiz be? Kúnniń shyjyp, aspannyń jerge túsip turǵany mynaý. Bul qalaı boldy ózi. Álde Toekeńdi munda tastap, ózim keri qaıtamyn ba? Kókem ne der? dep oılandy Nurym. Ákesiniń aıtyp jatqan áńgimesin tolyq estigen Nurysh qıpalaqtap, úlken úı jaqqa qaraı berdi.

— Hajige sálemdesip, bolǵan jaıdy aýyzsha aıtyp shyǵaıyq. Baqy marqumdy jerleý jaıynda ne aqyl aıtar eken, ony da estıik, — dedi Toıash Nurymǵa. Nurym onyń sózin maquldady da, ekeýi Shuǵyldyń úıine qaraı aıańdady. Ákesiniń aıqaıyn estip otyrǵan Nurysh myna ólik ústinde taǵy da «aǵaıyn-týǵannyń kóńilin qaldyratyn sóz aıtyp tastaı ma?» dep qysylyp, biraq ony toqtatarlyq shamasynyń joq ekenin bildi, sóıte tursa da amalsyzdan bul da úlken úıge bettedi.

Sózinen de, susty túrinen de, baq-dáýleti órlep turǵan atynan da yǵyp bir jan qarsy kelmeıtin hajige baryp amandasý, onymen sóılesip aqyldasý Toıashqa da op-ońaı bolmady: kenet júreksiný paıda boldy, býyn-býyny dirildegendeı bir álsizdik sezim bılep ketti, aıaǵyn zorǵa basty; ol janyndaǵy adymdaı umtylyp ózinen oza túsken ór minez, boıshań Nurymnyń batyl pishinine jaltaq-jaltaq qarady. Ádet boıynsha qos otaýly úlken úıdiń artymen aınalyp kelip, oń jaqtan kirý kerek, al bul eki ara da edáýir jer edi, sondyqtan Toıash osy eki ortada ótetin birneshe mınýttyń ishinde tolqýyn basyp, aıtar sózin saptap, myqtap oılanyp úlgirer-aq edi, biraq onyń álde sory, álde baǵyna qaraı boldy ma kim bilsin, áıteýir, Shuǵyl aıqaılap sóılegen kúıi Ýálıdiń ókshesin basa úıden shyǵa keldi de, qotandy kesip bularǵa qarsy júrdi. Úıden shyqqandar men kele jatqandardyń eki arasy apshyryla tústi. Úıdegi óliktiń, onyń zarlaǵan áıeli men balapandaı úrpıisip bosaǵaǵa tyǵylǵan shıetteı jetim balalarynyń túrine qatty qamyǵyp, áldenege ishinen tistengendeı bolyp shyqqan Nurym Shuǵyldy da, onyń sózin de qulaqqa ilgen joq; qabaǵy qatý, túnergen pishinde qarasur beti kúnniń ystyǵymen ishtegi belgisiz ashýdyń býlyqtyrýymen odan ári qaraqoshqyldana túsip hajyǵa jaqyndap ta qaldy.

— Assalaýmaǵalaıkúm, — dedi ol bógelmesten, Shuǵyldyń qasyna jetip kelip.

— Ýassalam... E...

— Myna Baqy týysqanyńyz ýaqytsyz qaza tapty, sonyń súıegin alyp keldik...

Bul eki ortada Nurymdy betke ustaǵan adamsha onyń art jaq tasasynan shyqpaı turyp Toıash ta:

— Assalaýmaǵalaıkúm, hajeke! — dedi aqyryn ǵana.

Shuǵyl sońǵynyń sálemin almady, onyń eki kózi, jas bolsa da ımenbeı alǵyr sálemdesken Nurymǵa qadaldy. «Ońbaǵannyń balalarynyń bári iri, bári betti eken... Bettiligi ózine tartsyn, al iriligi kimge tartqan bul soıdaýyldaı nemelerdiń?» dep oılady ishinen, jurtqa ıa bir min, ıa bir at taqpaı qalmaıtyn Shuǵyl: «Jan shoshyrlyq súdinin kórdiń be óziniń, jol tosýshy qaraqshylar sıaqty, bádáýı qara...» dep qoıdy kúbirlep.

— Nege sol jaqta jerlemedińder? Álde ana Eraly men Seralynyń qasyna kómbek boldyńdar ma esalań týysqandaryńdy, — dedi Shuǵyl muqata sóılep.

«Esalań týsyqandaryńdy» degen jer-jebirine jete kemitken sózi men Shuǵyldyń ashshy kekesindi úni Nurymnyń óńmeninen ótip ketkendeı boldy, ol býlyǵyp jaýap taba almaı qaldy, beti lap beretin ertteı tútindene tústi. Jastar arasynda ári sóz tapqyr, egese ketse qoly júırik, bir adamǵa áli de tolyq jetetin qylyshtyń júzindeı Nurymnyń bas salýǵa daıyn sıqyn kórip Toıash ortaǵa taman jyljı berdi.

— Hajeke, Baqy marqum jolda jan tapsyrdy... Sol kúni aty oqqa ushyp, ózi jyǵylǵannan beri essiz-tússiz bir táýlik jatyp, aqyry búgin osynda alyp kele jatqanymyzda tilge kelmesten dúnıe saldy... Jaqsy kóretin aǵaıynymyz edi, sizdiń de kópten beri sharýańyzǵa kóz bolǵan týysqanyńyz edi «qaı jerge, qashan jerleımiz» dep, sizben aqyldasaıyq dep keldik, — dedi ol keshirim suraǵandaı múláıim pishinmen.

Óz betimen topty jaryp sóılep kórmegen, Júnisti betke ustap el arasynyń egesinde soǵan ǵana arqa tańyp ósken Toıash talas-tartystan qashyq júretin momyn jan edi. Biraq keıde kenet ashýlanyp qalatyn tomyryq minezi de bar, zamandastary arasynda qyza-qyza kelgende anda-sanda ataly sózder de aıtyp salatyn. Biraq ol qazir basynda jasyp qalǵandyqtan sol kúıbektegen qalpy, hajynyń qaharly betine qarsy sus kórsete almady, qudiretti Shuǵyldyń oǵan ne aıtsa da sóziniń bári oryndy kórindi.

— Men senen qashan ólgenin suraǵanym joq, nege sol jaqqa jerlemedińder, munda ákelip Eraly men Seralynyń qasyna qoımaqsyńdar ma dep surap turmyn, — dedi Shuǵyl aıqaılap.

Baqynyń úıine jınalǵan jurt tegisinen Shuǵyl hajynyń aıqaıyna qulaq tikti: keıbireýler týra aıańdap, keıbireýler alystan oraǵytyp janjal shyqqan jerge jaqyndaı berdi. Baqynyń neden jáne qalaı ólgenin anyqtap estip, ejiktep bilip bolmaǵan, bir jaǵy aıanysh, bir jaǵy úreıli sezim bılegen halyq qaýmalap Toıash pen Nurym tóńiregine toptana tústi. «Bizdiń ne jazyǵymyz bar, ólikti úıine ákeldiń dep aıyptaı ma?» dep kúńk ete tústi Toıash Nurymǵa qarap. Munyń bul sózi Shuǵylǵa jetpedi, al Nurymnyń júzi tútep, eki kózinen ushqyn atqan tárizdendi, «tiliń bar ma seniń, álde ana Baqy sıaqty baılanyp qaldy ma?! Munsha jasyǵansha ólseıshi!» degendi Toıashqa onyń kóz janary atqylap uqtyrǵandaı boldy.

— Hajy, Baqyny úıiniń oń jaǵynan aq jýyp arýlap shyǵarý úshin alyp keldik. Siz aıqaılamańyz. Munda toqal qatynnyń balasy joq, nege aqyrasyz sonsha, — dedi Toıash dirildep.

Basta Shuǵyldyń ataǵy men aıbatynan qaımyǵyp buıyǵa sóılegen Toıash, endi ashý qysyp dirildep ketti. Nurymnyń tútegen túri oǵan demeý boldy, «qasynda men turǵanda, ana jaqta sózińdi sóıleıtin meniń ákem Júnis turǵanda sen kimnen qorqasyń? Aǵaıynnyń kegin jiberme? Sóıle! Aıt! Jasyma!» degen sıaqtandy. Dalanyń bet qaratpaı turǵan úskirigindeı Shuǵylǵa Toıashtyń «aıqaılamańyz!» degen álsiz sózi de maı tabanǵa kirgen shógirdeı qadaldy. Munan bir saǵat qana buryn qasqyr shaýyp, tas-talqan bolyp tórtke bólinip úrikken qoıdy áreń jınastyryp, túgendetip bolǵannan keıin, ol ala jazdaı kezdesken jamanshylyqty barmaǵymen basyp sanap shyqqan edi. Jamanshylyqtyń basy áneý kúngi meshittegi medirese jaıly Júnispen sózge kelgennen bastaldy. Munan keıin qarabýranyń kózi shyqty. Qulaǵyn qaıyryp baılaǵan tazy — starshına, «bólshevık, shot» dep ottady. Keshe eki birdeı at qoldy boldy. Yrys ıesindeı qasqa aıǵyr qaza tapty. Búgin qasqyr qyzyl azbandy jetektep ketti. Qashqan qoıshyǵa Júnistiń eser balasy dem berdi. Bul ne qyrsyq! Jalǵasyp jatqan páleniń basy Júnisten, Júnistiń tuqymynan! Bulaı bola berse munan da zoryn kórersiń. Bul basynǵandyq neden?! Bul... «bul Nuryshtyń jasyqtyǵynan. Kózi bozarǵan sary jaǵal saýlyqtaı sheshesi jaman ǵoı kápirdiń. Myna men turǵanda, ana Qyzylúıdegi inisi Yqylas turǵanda bir shybyqpen aıdamaı ma bul buzylǵan el men shennen shyqqan buzyqtardy! Ne bolys bolýǵa, ne myqty starshyn bolýǵa jaramaıdy boz aýyz jasyq neme!» dep kijinip, úıde otyra almaı bir kirip, bir shyǵyp turǵanda kózine Toıash pen Nurym túsken-di.

— Myna jamannyń sózin qara, maǵan aıqaılama deıdi!.. Sen túgil seniń ákeń Júrsebaı da tóńiregimnen júre almaǵan. Qara, munyń qarsy jaýap qatýyn! Olaı bolsa alyp ket keri, ana boq basynda ólgen týysqanyńnyń súıegin!.. Ákemniń molasynyń basyna da jýytpaımyn... Men senderdi, áli tuqymyńmen joq qylamyn, — dedi.

Shuǵyldyń kózi qyzaryp, saqaly shoshań ete qaldy. Bul kezde jurt ta qorshap qalǵan edi. Keıingi jańtan bireýler:

— Astaǵypyralla, ólikke de tilin tıgizgeni me? — dep jaǵasyn ustady bir jigit.

— Qalaı ólipti sorly? — dep surady onan bir jigit kımelep kelip.

— Qalaı ólýshi edi, Shuǵyldyń jylqysyn qýyp baryp aty oqqa ushqan, ózi omaqata qulap julyny úzilip ketken, — dedi jaǵasyn ustaǵan jigit.

— Endi sony keri alyp ket, munda kómdirmeımin deı me?

— Iá.

— O, toba. Munan shyǵar, shyǵar. Erteń bárimiz de osy sıaqty soıqan hajynyń malyn baǵyp, shóbin shaýyp júrip ólip, kómýsiz de qalarmyz, — dedi alǵa qaraı umtylyp kımelegen adam. Bular Shuǵyldyń pishenshileri, birqatary saýynǵa sıyr alǵan jarly-jaqybaı týmalary bolatyn. Bireýler sózge kelip qalǵan Toıash pen Shuǵyldyń tobynan teris aınalyp ózara kúńkildese bastady:

— Malyna senedi, aldyna jan shyǵyp kórmegen dinsiz. Ólik ústinde aıtyp turǵan sózin qarashy.

— Balasyna senedi...

— Buǵan da bir zaýal...

— Ana Júnistiń balasy sybap bir berse ózin! Qorqyp tur ma eken soıdaýyldaı bolǵan sopaq!..

Tap osy sóz qaıraýyn jetkizgendeı:

— Hajy, kómýsiz tastaıtyn týysqanymyz joq. Áketemiz súıegin. Biraq baıqańyz!.. — dedi Nurym aptyǵa sóılep. Ol sóziniń aıaǵyn bitire almady, ashý qysyp býlyǵyp, demin ala almaı qaldy.

— Hajy, asqaqtamańyz! Asqanǵa da bir tosqan. Hajynyń da, halpeniń de, sorlynyń da jatar jeri jalǵyz. Eralymen qatar jatpasa óz atasy batyr Shalmen bir jatar...

Toıashtyń bul sózin bireý aıqaılap qostap ketti:

— Baqynyń ata-babasy eshkimnen de kem emes, baq-dáýletim basym eken dep óliktiń arýaǵyna til tıgizý asqandyq... Bul musylmanshylyq emes. Ózimiz kómemiz adal nıetti aǵamyzdy. Ol sheıit!.. Hajynyń qotyr taıyn qorǵaımyn dep ajalǵa qarsy barǵan kisini kórdińizder me mine ne istegenin?! «Boq basynda ólgen týysqanyńdy keri alyp ket!» dep qorlady. Kórermiz áli! Muny tegin jiberedi dep oılamańyz, hajy. Biraq qazir ólik ústinde sóz kótermeımiz, — dedi.

Sońǵy sózdi aıtqan Asan edi. Ol Saǵadan bermen. Han jurtyndaǵy taý ústindegi shóp shaýyp jatqan pishenshilerdi aralap bolysqa attanamyn dep, jigit jınap jatqan Júnistiń sálemin tarata kelgen-di. «El bolyp attanamyz. Bul qorlyqqa shydamaımyz. Qalendi bosatamyz. Jarly-jaqybaıǵa tizesin batyryp kelgen bolysyna da, bolysty qoldaıtyn bı men begzattarǵa da tóbe kórsetip teńdik suraımyz» degen. Asan sózine jalshylar tegis erip, aýylǵa kelgen edi. Kishkene Asandy kóp ishinen baıqamaı turǵan Nurysh:

— Asan, sen nege qyzasyń? «Baqy meniń týysqanym dep qyzasyń ba? Baqy saǵan týysqan bolsa — maǵan da týysqan. Onyń ólimi ekeýmizge birdeı. Tóńiregime butaǵa tyǵylǵan torǵaıdaı on-on bes jyl dámdes bolyp otyrdy. Minýine at, saýýyna sıyr berdim. Jarylqasań sen qaıda qaldyń? Kózińdi shegireıtpe, kimniń aldynda sóılep turǵanyńdy bilesiń be óziń, — dedi.

Kúıgelek Asannyń qany qaınap ketti.

— On bes jyl boıy torǵaıdaı panalaǵan paqyrǵa kórsetken jaqsylyǵyń mynaý bolsa — musylmanshylyqtyń da bitken jeri osy boldy. Men orystyń malyn baqtym — atasy basqa, dini basqa bolsa da, aqymdy jegen joq. Osy kúnge deıin qysylyp barsam, nany men sýyn aldyma qoıyp baryn aıamaıdy. Sen kápirden de jamansyń. Haqyn jegeniń bir basqa, ólgende qoıýǵa alaqandaı jerdi de qyzǵanyp otyrsyń. Ana Qaıypqojanyń balasyna túk bermeı úsh jyl qoı-qozyńdy baqtyryp, aqyry sabap-sabap qashyryp jiberdiń. Myna qorshalap turǵan jigitterdiń sen aqysyn túgel bere qoıady dep men óz basym oılamaımyn. Týysqany joq deme — Baqyny kómetin adam bar. Onyń ana jesir qatyny men eki balasynyń haqyn suraıtyn da adam bar. Sabyr et. Erteń sóılesem men senimen. Bir men emes, myna turǵan jigitterdi ertip kelip sóılesemin. Tasqan ekensiń sen, aldyńa jan shyqpaǵanǵa! — dep Asan alǵa qaraı shyǵa keldi.

Asannyń kózi kók edi, ol ashýlanǵanda shegireıip ketetinin Nurysh biletin. Qazir sol kózi tike qaraǵan Toıashqa jasyldanyp ketken sıaqtandy. Joq jerden shyǵa kelip sózin sóılegen Asanǵa Toıash qýanyp ketti. Ol Nuryshqa kımeleı jaqyndap:

— Ne basynda, ne aıaǵynda joq. Tabanyn tas pen shóńge tilip sonshama qoıdy qarshadaı bala qalaı baqpaqshy? Eń bolmasa astyna ana jaýyr baıtalyńdy mingizbeısiń be? Attyly kisiniń mańyna qasqyr da jýymas edi. Bári ózińnen. Anaý kúni Sasaı Sarqojanyń balasyn sabap-sabap óltirip qoıa jazdapsyń. Senen qoryqqannan janyn saqtap qashyp barady qoıshyń, ózi qý jetim... Baqyǵa kórsetip turǵandaryń mynaý, — dedi ol, kishirek kózi qylılana qysylyp.

— Durys aıtasyń, Asan! Toıash, sen de durys aıtasyń. Myrza, myrza degen Nuryshymyzdyń myrzalyǵy osy... Basqadan ne úmit, ne qaıyr! — dep shýlap qoıa berdi birneshe adam jamyrasyp.

Zorlyǵy men ádilsizdigin kózimen kórip tursa da, jurt Shuǵyldyń atyn ataı almaı kekti sózdi Nuryshqa qaraı meńzedi. Al adamnyń beti-júzine qaramaı egesken adammen shap etip ustasyp, ótkir tilin qadap alatyn Shuǵyl Asanǵa til qata almady. Álde ol jurttyń susty júzi men ashynǵan sóz úninen seskendi me, álde bolmasa óziniń orynsyz qatańdyǵyn moıyndady ma — áıteýir ol Asanǵa da, Toıashqa da endi qaıtyp urynbaı, balasyna ǵana kılige ketti.

— Bári seniń jamandyǵyń. Aıtar sóz, ister isińdi bilmeısiń, atadan týmaı ketkir! Joǵal kózime kórinbeı! — dedi ol Nuryshqa jekire aıqaılap.

Jurt úndemedi. Qabaqtaryn túıgen kúıi, qadamyn jerge qadaı basqan kishkene Shuǵyldy kózderimen úıine shyǵaryp saldy.

— Turatyn eshnárse joq. Jýyp kebindep, keri alyp júrińder. Ózimiz kómemiz. Ana Shúıke men jetimekterin erteń kelip kóshirip áketemiz. Bir tıynyn qaldyrmaı Baqynyń neshe jyl malyńnyń sońynda júrgen aqysyn eseptep alamyn. Qapyda qalma, bermeseń... — dedi Asan Nuryshqa, sóziniń aıaǵyn jutpa.

Sonsoń ózi bastap Baqynyń úıine kirdi.

— Qutyrǵan ekensiń, sen búkir mergen. Men de kórermin seni...

Nurysh keshtetip Qaramektepten Jympıtyǵa qaraı jol tartty.

EKİNSHİ TARAÝ

1

Sol óńirde zeńbirek daýsyn eń aldymen estigenderdiń biri Júnis hajy boldy. Biraq muny Júnis ap degende bile qoıǵan joq.

Tań namazyn oqyp bolǵannan keıin hajy jaınamazyn jınamastan maldasyn quryp, jaıǵasyp otyryp tasbıh tartty. Sanaı-sanaı jyltyrlanyp bitken desbi tasynyń úzdiksiz syrtyly, otyz úshten qaıyryp tynymsyz qaıtalaǵan táńiriniń syrdań esimi ábden jalyqtyrdy bilem, hajy bir mezet desbisin qoıa salyp, kóz jumǵan kúıi otyryp qaldy. Kıiz úıdiń ishine kedergisiz engen erteńgi tunyq aýa oǵan elittire áser etti; onyń ústine úı ishindegi uıyqtap jatqan balalarynyń beıǵam pysyly, kún shyǵar aldyndaǵy boztorǵaıdyń tóbede urshyqtaı aınalyp uıyp salǵan áni qosylyp, múlgip otyrǵan qartty odan ári maýjyratyp, kózine qalǵý perdesin kıgizip jibergendeı boldy. Ol basyn tómen túsirip alyp qaıtadan kóterip, túsirip alyp taǵy qaıtadan kóterip otyryp, sál ýaqyt uıyqtap ketti. Biraq jaınamazǵa qısaımady, otyrǵan kúıi tizesine shyntaǵyn tirep, oń qolymen basyn súıep uıyqtady. Bul bir mınýt ishinde de denege kúsh-qýat quıyp jiberetin bal qaımaq qalǵýdyń qanshaǵa sozylǵanyn Júnis bilgen joq, tek selt etip basyn kóterip aldy da, ornynan turyp ketti. Ádetinshe mal órer aldynda syrtqa shyǵyp, tóńirekti kózben sholý úshin ol esikke qaraı bettedi. Tabaldyryqty attap, aıaǵyn birer adymdaǵannan keıin onyń eki kózi qaraýytyp, basy aınalyp ketti de, aýyr denesi aýytqyp baryp, táltirektep esik aldyndaǵy qurt jaıǵan arbanyń qalqanynan ustap qaldy.

Ol uzaq ýaqyt turdy. Bul ómirinde birinshi ret kezdesken basy aınalyp, kózi qaraıýdyń sebebin anyq bilmese de, ol júregi áldeneden seskenip, qalpyna kelgennen keıin de qozǵalmady. «Qozǵalsam qulap ketem» degen qaýip kóńiline keldi. Azdan keıin «jan bar jerde qaza bar» degen bir úreı paıda boldy da, biraq tap sol mezette onyń qulaǵyna alystan kúnniń kúrkiregeni estildi. Onyń oıy bólinip ketti, qulaǵy qatesiz shaldy — anyq kún... Tap osyny dáleldegendeı taǵy da dúńk ete qaldy, búl óte qysqa kúrkireýdiń kúńgirtteý shyqqan dúńkilinen keıin jer bolar-bolmas dir etip qozǵalyp ketken sıaqtandy. Hajy basyn kóterip aldy. Ol basy aınalǵanyn umytyp ketti, qulap qalarmyn degen buldyr qaýipten de kóńili basqa jaqqa aýdy. «Dúńk etip kún kúrkireı me? Subhan Alla?..» Júnis oıyn aıaqtap úlgirmedi — dúńkil birneshe ret jalǵasa shyǵyp, silkingen jerdeı zeńbirek dirili aıaqqa ap-anyq bilinip turdy. Taǵy da «subhan Alla!» dep jybyrlady onyń erinderi. Biraq endi qaıtyp dúńkil de estilmedi, diril de sezilmedi.

Kórgen-bilgenin ortaǵa sala bermeıtin Júnis tańerteńgi basy aınalǵanyn da, buryn-sońdy estip kórmegen bul belgisiz dúńkildi de eshkimge áńgimelemedi.

Hajy sol kúnder azaly adamdaı tunjyr júrdi. Qalendi ustap ketkennen beri onyń kóńil kúıi qalpyna kelmeı qoıdy.

Nurym men Toıash taýdan qaıtyp kelip Baqy jónindegi áńgimeni qaldyrmaı aıtyp bergende de já nalyp, já sabyrsyzdyqqa salynǵan joq, sol qabaǵy qatyńqy kúıi tómen qarap otyrdy da:

— Túnde kókem marqum túsime enip edi. Qystaýda ekenbiz deımin, qaıdan kelgenin bilmeımin. Baqy bosaǵada qol qýsyryp tur eken. «Baqy shyraǵym, júrshi, ekeýmiz jel jaqqa aqqala soǵyp keleıik. Úıdi qar basyp qalar» deıdi kókem marqum. Sóıtti de ekeýi aq ton kıip shyǵyp ketti. Bilip edim Baqynyń bul dúnıeniń adamy bolmaıtuǵynyn, — dedi.

Shuǵyldyń qylyǵyna ol qulaq ta salǵan joq. Ol zırat basynda da áńgimege kirispeı jurttan bóline berdi.

Osy hajy aýyryp júrgen joq pa? Sózge óte sarań bolyp ketipti. Kóńliniń tipti bir qoshy joq. Óńi de solǵyn, — ded bir kúni Toıash Bekeıge.

Bekeı oǵan óziniń belgili shyryldaǵan daýsymen:

— Joq ári. Basy aýyryp, baltyry syzdasa áji-aǵa jatpaı ma? Aýrý adam jatady ǵoı. Jatpaǵan adam aýrý bola ma?! — dep jattap alǵan jat sabaǵyndaı múdirmesten ózinshe dáleldegen boldy.

Qades pen Aqmadıa basqasha joramaldady.

— Júkeń bir úlken habar estigen bolýy kerek, — ǵalamat jýyqtaǵan shyǵar, zeńbirek daýsy jıiledi desedi ǵoı ishten kelgender. Zamannyń ne bolaryn oılap, bul kisini oı júdetýi de múmkin, — dedi únemi qala jaqtyń áńgimesine qulaǵyn kóbirek túretin Qades, qandaı ózgeris bolaryn aldyn-ala shamalaý nıetimen.

Ony Aqmadıa qostap:

— Paı-paı, bizdiń Júkeńder de mıly-aý, tipti sózge qysylmaıdy ǵoı, talaı tar kezeńderde aqyl taýyp ketedi. Adamdy kóp aqyl da júdetedi. Ótkir oı qoımaıdy ǵoı qajamaı, — qaıraı berseń qaıraq ta mújiledi. Qades, durys aıtasyń, bul kisi bir habar estigen shyǵar. İshki jaqta urys kúsheıip ketken kórinedi, bizdiń eldiń ústine kelip júrmesin bul ylań. Zeńbirektiń bir oǵy túsken jer typ-tıpyl bolady deıdi. Jym-jylas etip ketip júrmegeı mal men jandy, — dep ýaıym bildirdi.

— Ýaıymdaýǵa erte ázir, Aqa.

— Ertesin erte ǵoı. Sonda da jaman aıtpaı jaqsy joq, hajy tunjyr... Men sonan qorqamyn. Syryn asha bermeıtin adam ǵoı. Birdemeni bilip, qatyn, bala-shaǵany úrkitpeıin dep ishteı ýaıymdap júrmese!

Árkim ártúrli topshylady, biraq Júnistiń syryn eshkim asha almady. Ol Qara Obadan kelgen jıen jigittiń áńgimesinen keıin biraz serpilgendeı boldy. Bolysqa attanysty ol tabandy jáne alǵyr túrde bastady. Biraq qabaǵy jadyrap, kóńil jazy ashylmady... Qaıta kúzdiń ashylmaıtyn yzǵarly bultyndaı barǵan saıyn túnere tústi...

2

«Naǵashy jurtyna sálemdespekshi» bolyp Qara Obadan ergen Orazdy Qajymuqan kún bata ortadaǵy aýylǵa alyp keldi.

Aýyl aldyndaǵy Qısyqsaıdyń qabaǵyna shyǵa kelgende, alqaptaǵy keshki aýyldyń syrt kórinisi kóz aldyna tutas tartyldy: besten, onnan shoǵyr-shoǵyr bolyp beıne bir órege jaıǵan qurt sıaqty jaǵalaı tigilgen kıiz úıler, kózdi jerge túsirmeı japyrlap tur; saı men ózen arasy asa alshaq emes, eki shaqyrymdaı-aq ensiz oıpat, biraq óte uzyn, o sheti men bu shetine kóz jetpeıtin quıqaly tep-tegis sala, sol salanyń uzyna boıyna qonǵan el óte etekti kórindi. Buryn bul eldiń jaılaýyn kórmegen Orazdyń kózine sol kóp aýyldyń ústine keshke salym qybyrlaǵan qaraqurym mal sımaı jatqan sıaqty. Jáne malmen aralas attyly-jaıaýly adam aıaq alyp júrgisiz, úıdi-úıdiń, aýyl-aýyldyń arasyna lyq toly. Tipti jaıaý qatynasarlyq jerge de at minip baryp qaıtatyn sıaqty.

Júnis jigit jınap Qalendi bosatýǵa attanatynyn jarıalaǵannan keıin, el jigitteri táýir degen bir-bir at aıǵyryn qolǵa ustaı bastaǵan-dy. Bul kez jáne oraza aıtynyń qarsańy edi. Aıt meıramynda múshege shabatyn, báıgege qosatyn júırikterin keshke qaraı minip túsip tań asyratyn shaq, báıge attaryna sút berip, kúndiz jabýlap júrgizip, tún jetektep otyratyn kez-di.

Nurym saıaqtaǵy ker atty ustap minip ózine jaratyp, júırik qarakók bıeni Hakimge arnap, sýyttyryp júrgen. Búgin ol qarakók bıeni minip shyǵyp, molaly toǵaıdy bir aınalyp, Súleımenmen birge úıge qaraı kele jatty.

Sırek qulyndaıtyn jińishke qarakók bıe ári júırik, ári sulý jylqy — jumyr jon, turqy uzyn, qazaqtyń baıyrǵy jylqysyndaı emes, qamys qulaq, qulyn jaldy janýady. Aıańyna janyndaǵy at búlkildeı erip otyratyn. Eki-úsh tań asyp, búgin taǵy biraz jer jelip denesi qyzyp alǵan bıe aıaǵyn óte jeńil basyp, aýyl syrtynda kólbekteı berdi. Jińishke qarakók bıeni aıańynan da, kóldeneńdeı bergendegi esik pen tórdeı turqy men shulǵyp tastaıtyn ádemi basynan da jurt alystan tanıtyn.

— Anaý qarakók bıeli Júnistiń úlken balasy, dáý de bolsa aıtqa qarsy at jaratyp júr. Qasyndaǵy Súleımen bolýy kerek, úzengige shirenýi sol sıaqty, — dedi Qajymuqan qasyndaǵy joldasyna.

Oraz bútin aýyldy kózben tutas orap, qaı jerde qandaı baıdyń aýyly baryn syrtynan ólshep, piship, týǵan naǵashysy kedeıleý molda Merǵalıdiń úıin shamamen «anaý-aý» dep kele jatyr edi, ol Qajymuqannyń sózine jaýap qaıyrmastan:

— Meniń Merǵalı naǵashymnyń úıin shamamen tabýǵa bolady. Umytpasam, Nyǵmet qoı olardyń baı týysqany. Anaý jalǵyz otyrǵan úlken úı soniki bolý kerek, alǵa qaraı shyǵyńqyrap qonǵan, kórdiń be basqanyń úılerinen ozyq bóp-bólek, shańsyzdaý tepseńge tikken úıin. Mine, ágár osy úı Nyǵmettiki bolsa, sol jaǵyndaǵy kishirek eki qońyr ala úıdiń biri Merekeńdiki. Baıaǵyda bir kelgenmin, oǵan alty-jeti jyl bolyp ketti. Taptym ba? — dedi Qajymuqandy ıyǵynan ustap silkip qoıyp.

— Jıenjan, seniń tabatynyńdy men baıaǵyda bilgenmin. Saǵan basshynyń keregi joq, tek qosshy bola bergen jón. Eki qońyr ala úıdiń Nyǵmettiki jaǵyndaǵy Súleımen deıtin salt atty, salbyr qamshy, ózińe aıtqan er kóńil jigittiki. Ózi ana kele jatqan uzynkók bıeniń janyndaǵy. Al, shetki qońyr ala úı sol óz naǵashyńdiki. Ózderi qyzyq. Myna Súleımen men Nyǵmet baıdy aıtamyn. Nyǵmettiń maly bútin alqapqa sımaıdy. Ekeýi bel nemere, Nyǵmet Aqbotanyń balasy, Súleımen Narbotanyń balasy. Al Súleımende ómir boıy bir sıyrdan artyq mal bolyp kórgen emes. Minetini Nyǵmettiń bir bıesi — ony da jurttan uıalǵanynan berdi-aý deımin, túgi joq nemere inisine. Sonda da Súleımen Nyǵymetten kedeımin dep oılamaıdy, at ústi soniki, oıyn-saýyq soniki, jıyn basy soniki. Úıinde tósenip jatatyn kórpesi joq, biraq barsań mal soıyp beredi. Sıyrynyń buzaýyna aýystyryp alsa da, qaryzǵa alsa da, urlap alsa da, jyrlap alsa da toqty soıyp syılaıdy. Qyzyq jigit. Qazir keledi, bizdi kórdi... Qasyndaǵy Nurymdy ala kelse tipti kórim bolar edi, óleń aıtqyzar edik... — dedi Qajymuqan.

— Naǵashy, Júnistiń úlken balasy bolǵanda Hakimnen úlkeni me?.. Álde tentek aǵam bar degeni me?.. İmm... kelsin, kelsin, — dedi Oraz.

— Tap ózi, túbi joq óleńshi. Ózderi bir degdardyń tuqymy: biri óleńshi, biri oqyǵan. Ákesi bolsa anaý — ózi batyr, ózi bı, eń qymbatty jaǵy — bolǵanynsha aqyldy adam, ádil adam. Osy hajynyń men jarlyǵa jamandyq istegenin, aǵaıyndy renjitkenin kórgenim joq... Áne, bizdi kórdi. Bermen qaraı oıysty. Súlekeń kórmes pe?

— Elderińiz qalyń otyrady eken jáne maldy eken. Mynaý ne degen mal! Túý, ǵajap! Ózen jaq bet te, qyr jaq bet te qaptaǵan qoı men sıyr ǵoı. Jylqy qazir bolsa bolmasa da qyrda. Túıe de. Bizdiń el mundaı emes. Ári az el jáne kedeı el. Kásip qylyp kúneltedi kópshiligi. Baıy biren-saran. Myna Nyǵmetińizdiń qansha qoıy bar?

— Osynyń qoıyn kim sanaǵan! Myń jarym bolar. Al, munyń baılyǵy jylqy ǵoı. Sonaý Syrymshyqqannan bergi alqapty Nyǵmet pen Qodambaıdyń jylqysy ǵana alyp jatady. Aýylǵa tek baılaıtyn bıe, eki aıǵyr úıir-aq jylqy keledi. Bizdiń eldiń eń baıy Shuǵyl men osy ekeýi ǵoı. Basqalary shamaly. Bizdiń Orynbek, Jumanıaz deıtinderimizde jylqy úsh-tórt júzden ǵana, qoılary da shamaly, — dedi Qajymuqan jas jigittiń tańdanǵanyna onsha kóńil bólmeı.

— Azyq úsh júz, tórt júz jylqy bolsa!..

Bular Merǵalıdikine jaqyndap qaldy. Saıdyń qyratynan bergi tepseńnen boz jýsannyń pıazdaı qyshqyl ıisi muryndy jaryp, qolqany keýlep ketti.

Keshke qaraı kún qońyrqaı tartyp edi, biraq jańbyr jaýmaı, tónip kelgen qara bult jyrtylyp-jyrtylyp tarap ketken bolatyn. Qazir keshki bir tymyq kezde batqan kún aspanǵa ádemi sáýle shashyp jibergen. Qotanǵa ıirgen bup-buıra málish qoılardaı shoǵyrlanyp, aspan eńsesinde budyrmaq sharby bulttar dúrmektelip qalypty da, al, aq sarǵysh sáýle olardy ornyna órgizip, birte-birte ydyratyp, bozǵyldandyryp bara jatyr.

Oraz sálem berip úlgirgenshe, jasy úlken bolsa da Súleımen olarǵa:

— Assalaýmaǵalaıkúm, Ýaha! Jıen, aman-esen be? Úı ishińiz tegis aman ba? Káne, bizdiń úıge qaraı. Qajeke, bizdikine tússin. Belkúlli, ózimiz ońasha otyryp saırandaımyz. Shaldarǵa sálem berip shyqsa boldy. Ózderiniń aýzy berik. Renjimeıdi. Bur, Qajeke, attyń basyn, bur! — dedi Súleımen.

Qajymuqan men Oraz bularmen amandasyp, azyraq toqtap turdy da, aqyry Súleımen bolmaǵannan keıin, at-arbasyn Súleımenge berip, ózderi Merǵalı moldaǵa sálem berip, amandyq surasýǵa kirdi.

Keshikpeı-aq Súleımenniń úıi áńgime-keńeske qumar qara saqaldar men óleń-jyr tyńdaýdy ańsaǵan qara murtty jigitterge lyq toldy; úlkendermen aralas balalar da qaptady, esikten, irgeden syǵalaǵan jas kelinshekter men qyzdardyń da qońyr kózderi jylt-jylt etip, shashpaý, sholpylary syldyr-syldyr qaqty.

Kóp uzamaı-aq:

— Tolǵa, Nurym, tolǵap jiber. «Úsh qıandy» aıt, ana jıenine. Naǵashysynyń kúshin kórip ketsin, belkúlli, — dedi Súleımen dombyrasyn Nurymǵa ustatyp.

Nurym dombyrany alyp, qulaǵyn azdap qana burap, shertip qaldy da:

— Mynaý, syńǵyrap tur ǵoı, Súleke, — dedi.

Jurt Nurymdy qaýmalaı tústi.

— Ýa-a-a, — dep bastady Nurym keýdesin kerińkirep, basyn joǵary kótere túsip:

...Ýa-a,a
Jaıyqtyń boıy jaıly qıan,
Edildiń boıy eldi qıan.
Mańǵystaýdyń boıy maldy qıan —
Adyra qalǵyr úsh qıan!
Úsh qıannyń myna boıynan
Talaı jurt josyp jol salǵan,
Kóshýdiń jolyn mol salǵan!
Túndigin túnde túsirip,
İńirde sútin pisirip,
Jas balaǵa ishirip,
Túni boıy dúrligip,
Teńdep býyp múligin,
Tórtke bólip túligin,
Tań ata ıesiz jurt qalǵan,
Órede jaıǵan qurt qalǵan,
Qańǵyǵan jalǵyz ıt qalǵan.
Jeti jurttyń ketken jer,
Adyra qalǵan netken jer!
Erdiń sońy Isataı
Erliktiń týyn tikken jer —
Jaýdy basqa tepken jer,
Mahambetin ertip ap,
Jáńgirge shep qurǵan jer.
Jasqustyń arǵy tumsyǵy
Qamal etip turǵan jer,
Ýa, dúnıe-aı, qapyda
Sanyn batyr urǵan jer!
Qabyrshaqty Qarasý
Úırek pen qazyn atqan jer,
Hannan bermen yǵysyp,
Shatyr tigip jatqan jer.
Kópiri joq Aq Jaıyq,
Atyn jaldap ótken jer.
Muz ústinde ot jaǵyp
Ala qystaı kezgen jer.
Jyly tósek, aq orda
Jar qoınynan bezgen jer.
Qara qazan, cap bala
Qamy úshin qaıǵy tatqan jer,
Ókinishke batqan jer,
Ýa-a-a, batqan jer!
— E, ýaı de! — Ýa, shirkin!
Semserin sermep aıqaılap
Bir jol júzin kesken jer,
Kók súńgisin oń siltep,
Jaý keýdesin tesken jer.
Aq taban at janýar
Súrinbes tuıaq bola ma,
Qapyda orǵa túsken jer.
Bıden pátýa taba almaı,
Hannan kegin ala almaı,
Aq ordasyn buzyp shaba almaı,
Taımannyń batyr balasy
Tory at basy taýynda
Súıtip bir
mine, ýaı, sol zaman
Qaza bir taýyp, ýaı,
qalǵan jer.

Jurt dý etti. Bireýler kózine jas alyp teris aınaldy, bireýler tamaǵyn kenep qaldy. Endi bireýler:

— Ýaı, shirkin deseıshi! Ul ǵoı Isataı!

— Degenine jetpeı ketken arystan!

— Qaradan týǵan han ulyna bergisiz sabaz!

— Órkeniń óssin, Nurym. Aınalaıyn, taǵy da silte! Taǵy da, taǵy da. Kóp edi ǵoı seniń termeń.

Oraz ushyp tura kelip Nurymnyń qasyna jetip bardy.

— Ýa, naǵashym, jaraısyń. Káne, betińnen bir súıip alaıyn... — dep Nurymnyń moınynan qushaqtady. — Aınalaıyn, aıtyńqyra. Mynaý ózińniń tolǵaýyń ǵoı. Áı báse, meniń kórgen túsim tús bolsa, osylaı bolý kerek jigittiń serpýi. Aıaǵy qalaı? Aıaǵy bolmasa Mahambettiń ózinen siltep jibershi. Ana bir top jigitimen Isataı qaqaǵan qystyń ishinde İlbishinniń tusynan ótip, elsiz dalaǵa túnep, tańerteń búgejektep tońyp, ornynan tura almaı jatqanda jigitterge dem berip, Mahambettiń aýyzsha shyǵaryp jibergenin aıtshy, — dedi.

Oraz endi Nurymdy qaraqshyǵa jaqyndaǵan attaı kótermelep, naq janynda tizerlep otyryp aldy.

— Men ony bilmeımin ǵoı, jıenjan. Bilsem saǵan aıtpaǵanda kimge aıtamyn, — dedi Nurym shyn peıildi, aqjarqyn júzben. Ózi taǵy da keýdesin kóterińkirep, qanatyn qomdanǵan búrkitteı jelpine tústi.

— Bilmeseń óz termeńdi aıt! Bizge, belkúlli, ózińdiki de jetedi, — dedi Súleımen tershigen omyraýyn asha túsip. Nurym azyraq oılandy da:

— Basqa bireýin aıtaıyn, — dep aıqaılap ándetip, buryn ózi kóp aıtpaıtyn Mahambettiń bir aýyz óleńin aıtty:

Atadan týǵan arýaqty er
Jaýdy kórse japyrar,
Údeı bir soqqan daýyldaı,
Jamandarǵa qarasań,
Malyn kóred janyndaı.
Júırik attyń belgisi —
Turady quıryq, jalynda-aı.
Aıtyp aıtpaı nemene
Halyq qozǵalsa, —
(Ýa, jıenjan) —
Turalmaıdy han taǵynda-aı.
Aı-aı.

— Ne deıdi, ne deıdi? Han taǵynda tura almaıdy deı me? Qaıta aıtshy, Nurym naǵashy, men bul óleńdi birinshi ret estip otyrmyn. Bul da Mahambettiki ǵoı, — dep Oraz qolqa saldy.

Nurym óleńniń sońǵy tórt jolyn jaıaýlatyp aıtyp, dombyrasyn aqyryndap sherte berdi.

— Mine, mine, — dedi Oraz, úıdegi qalǵan adamnyń bárin bir jerge jıystyrǵandaı qolymen aınalany oraı kórsetip — Mahambet óleńi ekeni údeı soqqan daýyldaı orap alǵannan-aq kórinip tur. Batyrlyǵy men qaırattylyǵy jalyndap turǵan joq pa, aıtshy naǵashy? A, solaı emes pe? Dál aıtpaı ma? «Halyq qozǵalsa, han taǵynda tura almaıdy» deıdi. Tap búgingi kúnge de arnap aıtqan, qarańdarshy! Bútin qara halyq taban tiresip qatar tursa typyr etkizbes, han, sultandaryńdy! A, solaı ma, naǵashy? Áýlıeniń lebizindeı aqıqat sóz!

Súleımen ony qostap:

— Durys, durys. Nurym óleńniń, belkúlli, marqasqasyn taýyp aıtady. «Qyz Jibekti» biledi. Al, «Qyryq batyrdy» jyr qylsa, Qalekeshińniń ózinen artyq, úsh túnge taýsylmaıdy, belkúlli, bulaq, — dedi.

«Qyz Jibek» te jaqsy, alaıda, mynaý teńdesi joq asyl sóz ǵoı. Qarashy, qaıraty men danalyǵy qatar turǵan joq pa! Bul naǵyz kók naıza óleń, halyqqa arnap aıtylǵan, jetpis jyl jer astynda jatsa da, jasýdy bilmeıtin shyn almas! Jaraısyń, naǵashym! Óleńdi kópten aıtyp kelesiń be? — dep surady Oraz, Nurymdy arqasynan qaǵyp.

Nurym aqyryn ezý tartyp, dombyrasyn ermek etip qaǵa berdi, jaýapty Súleımen qaıyrdy.

— Bala kezinen óleń aıtyp keledi. Naǵashysy seri bolǵan adam, ónerli soıdyń tuqymy. Belkúlli, túpsiz aqyn. Aılap, jyldap elden ketip qalatyn da ýaqyttary bolady, — dep kúldi ol.

Asan men Qajymuqan da Súleımen sózin demdeı tústi.

— Sýyryp salma aqyn. Jıyn-toıdyń janyn kirgizip jiberetin jaısańymyz ǵoı, — dedi Qajymuqan.

Asan oǵan basyn ızedi. Bul ekeýi ózara sóılesip kúbirlese qaldy da, biraq Oraz olardyń sózine qulaq tosa qoımady, onyń bar oıy men nazary bir Nurymnyń basynda ǵana boldy. Bul óleńinen jalyn shyǵyp turǵan aqyn-jyrshy oǵan oılamaǵan jerden kezdesken qazyna sıaqtandy.

«Myna Nurymdy Jansha jigitteriniń arasyna aparyp qoısań ne bolar edi! Óleńine aýzyn ashyp, kózin jumyp shulǵyr edi de, aqyn qalaı uıytqysa kóp solaı tolqyr edi. Eger de qarsy úgit-tastaıtyn óleń bolsa?! Eriksiz jınalǵan qazaq jigitteri qarasabyndaı irip jónelmeı me? Qaq ortasyna tastap jibergen zeńbirek oǵynan da kúshti bolmas pa?! Ornynda aıtylǵan bir óleń myń úgitshige teń túser edi...» dep oılady ol.

Oraz Nurymdy óz janynan shyǵarmaýǵa,. onymen kóbirek syrlasýǵa tyrysty.

— Kúres naǵashy, qart pen kempirdiń Hakim men ekeýińnen ózge balasy bar ma? — dep surady ol Nurymnyń ıyǵyna qolyn salyp.

— Bir-eki qozy baǵarlary bar, — dedi Nurym onyń nege suraǵanyn oılanyp jatpastan.

— Úlken adamdar balany aıaqtandyrýǵa áýes keledi, onda ózińdi úılendirip, qart pen kempir bólek otaý etýge yńǵaılap-aq júrgen shyǵar, — dedi ol Nurymnyń jaıymen shuǵyldana túsip.

— Belkúlli, solaı. Qarttarǵa qalsa tap búgin-aq úılendirip Núresińniń aıaǵyn jipsiz tusaıtyn. Biraq qashaǵan qulyndaı zymyrap bul da quryqqa jýı qoıatyn emes. Degenmen jaqsy qyz tapsań, jıen, ózim jaýshy bolamyn, — dedi Súleımen Nurym úshin jaýap qaıyryp

— Joq, joq, naǵashy. Ázirge ustatpaǵany jaqsy. Úılenýge áli ýaqyt bar. Qazir myna jyr men óleń, án men kúı bazaryn dýyldata bergen jón. Núres kónse ekeýmiz birge Jympıty jaqqa sapar sheksek pe degen oıǵa da kelip turmyn. Biraq bul aldaǵy nárse. Ony sońynan kórermiz. Solaı ma, Núres? — dedi Oraz ıyǵynan búrip ustaǵan kúıi Nurymǵa búrkitshe shúıile túsip.

Asanmen sóılesip otyrǵan Qajymuqan bulardyń áńgimesin bólip jiberdi.

— Ol qandaı qojaıyn taǵy jer astynan shyǵa kelgen? Men kórseteıin oǵan dákimenttiń qandaı bolatynyn, — dep Qajymuqan ishki qaltasynan aqsha salatyn shılanyn alyp ashyp jiberdi de, tórtke búktep salǵan gýbernalyq sovettiń qaǵazyn Asannyń aldyna tastaı berdi. — Ońy mynany, oqymasań da bir qarap qoı, kim qol qoıyp, qandaı mór basyldy eken ózine! Áttegen-aı sen tek hat tanymaısyń. Men de oryssha sóıleı alǵanmen, qurǵyryńdy júrgize bilmeımin. Áıtpese bir kelistirip oqyp berer edim shirkindi. Men bul dákimentti qalaı alǵanymdy aıtsam, onyń ózi bir keshke taýsylmaıtyn áńgime. Bul sońynan. Qyryq úı balyqshynyń qolynan sýy men balyǵyn bir qudaıdyń ózi tartyp almasa, endi eshkim ala almaıdy, — dedi ol úıdi basyna kóterip sóılep. Sóıtti de Asannyń shaqshasyn surap alyp, Qajymuqan alaqanyna túsirgen nasybaıdy qos barmaǵymen shymshyp ıiskeleı bastady. Súleımen men Asan da dokýmentke úńile qaldy.

— Qyryq úı emes. Myna Asekeńmen men de kireıin dep otyrmyn balyq arteline. Belkúlli, júz úı bolamyz kúzge qaraı, — dedi Súleımen qaǵazdy qolyna alyp, aldymen onyń móri shtampyna qarap.

Asannyń kózi de úlken mórdiń kók sıamen basylǵan aıqyn tańbasyna tústi. Súleımen qaǵazǵa qatty rıza bolǵan pishinmen yrjıa ezý tartty da, biraq Asan kelgen boıdaǵy tunjyr qalpynda qaldy. Ol ishinen: «Mynanyń móri de myqtysyn myqty sıaqty. Biraq ana Nurysh ákelgen qaǵazdyń da móri osal kórinbeıdi jáne bireý az degendeı eki jerden basqan, atańa náletti» dep oılady, kúni keshe óz kózimen kórgen jańa qojaıyndardyń arenda qaǵazy esine túsip.

— Aınalaıyn, mynany oqyshy, kókten tilegendi jerden berdi emes pe, munyń aty! Bul belkúlli, úlken toıdyń basy. Jalǵyz sıyrymdy soıyp toı jasaımyn men buǵan. Búkil Ańqaty boıyndaǵy halyqty shaqyramyn. Ol az bolsa bolys qolastyn tutas shaqyramyn. Búkil el-elge jar salamyn. Aman bolsa Tekeńniń bazaryn balyqtan toltyryp, Sarytaýǵa deıin jetkizemin, Máskeý men Peterbýryńa da jiberemin Shalqardyń cap sazanyn! — dep kóterile sóıleı bastady.

Nasybaı ıiskep otyrǵan Qajymuqannyń eńsesi de burynǵydan edáýir joǵarylaı tústi.

— Súleke-aý, meniń oryssha oqı almaıtynymdy óziń bilesiń, maǵan nege usynasyń. Álde qazaqsha jazylǵan eken dep qaldyń ba? — dedi Nurym qaǵazdy Orazǵa ysyryp.

— Maǵan belkúlli, báribir. Kim oqysa da oqyp berse boldy, quı qazaqsha, quı oryssha jazylsyn.

Qajymuqannyń kózine bul qaǵazdyń qudiretten de kúshti kórinetinin Oraz aldaqashan bilgen edi. Jalǵyz Qajymuqan emes, búkil sharýa ataýlyǵa bul dokýmenttiń máni ózgeshe ekenin sezip Oraz jalma-jan ony oqyp berýge kiristi. Biraq ol qaǵazǵa qarap ejiktep aýdaryp jatpady — dál maǵynasyn óz tilimen aıtyp berdi.

— Tyńdańyzdar! Sovet hukimetiniń dekireti boıynsha Reseı qolastyndaǵy jer men sý mańdaı terin aǵyzyp eńbek etetin qalyń qara sharýaǵa beriledi. Buryn bar baılyqqa ıe bolyp kelgen aram tamaq, jatyp isher alpaýyttar men baı-bekter budan bylaı jer men sýǵa qoja emes. Hukimettiń de, jerdiń de, sýdyń da, temir joldyń da, fabrık-zavodtyń da qojasy kedeıler. Sondyqtan Oraldyń gýbernalyq atqarý komıteti kazak-orys baılary men qazaq bekteriniń múlki bolyp kelgen Shalqar kólin aınalasyndaǵy qalyń kedeıge ıaǵnı balyq kásibimen kún kórgen sharýalarǵa berilsin dep uıǵardy. Budan bylaı kól ıesi — balyqshy arteli.

Oral gýbernalyq sovetiniń atqarý komıteti.

Tór aǵa ornyna: Petr Paramonov.

Atqarý komıtetiniń músheleri: Meńdikereı Ipmaǵambetov, Ábdirahmanov Áıtıev, Andreı Kolostov.

Hatshy ornyna: Qapı Myrzaǵalıev, mórin basqan Bagdanovka sovetiniń tóraǵasy depýtat Dovjenko. — Mine dokýmenttiń qysqasha mazmuny. Túsindińiz be? Al, túsinseńiz, aqsaqaldar, áńgime mynadaı: qolynda asyl qazynasy bar adam «qazynam bar!» dep aıqaılamaıdy, ony aqylmen paıdalanýǵa kirisedi. Óıtkeni dostan bul kúnde dushpan az emes, azǵyn adamdar aıaq astynan shyǵa keledi. Aralaryńda azǵyrýshy júrmesin. «Baılarǵa, bekterge qarsy eshteme bitire almaısyńdar», dep jasytýshylar da kezdeser. Biraq onan qoryqpańdar. Bir qol, bir jeń bolyp qoldaryńa bergen asyl qazynaǵa ne bolýǵa tyrysyńdar. Senderdi qoldaıtyn hukimet baryn mine kórdińder ǵoı, — dedi Oraz.

— Estidińder me? — dedi Qajymuqan Asanǵa qarap, — burynǵy qojaıyndardyń maǵan endi puty bir tıyn.

— Ilahı, solardyń puty bir tıyn-aq bolsyn. Meıli tipti jarty tıyn bolsa da, meniń kóńilim baıaǵydaı — oǵan qaıǵyrar men joq. Biraq ana seniń Nurysh týysqanyń keshe maǵan sý da, balyq ta meniki, mine qaǵazy dep, qaltasynan sýyryp alyp, eki jerden mór basqan sala qulash sary qaǵazyn kórsetti. Kórsetip qana qoıǵan joq «kásip etkiń kelse meniń aýymdy tartasyń, tartpasań Shalqarǵa aıaǵyńdy qıa baspaısyń» dep myńqyldady. Men mine, sony kórip kelip otyrmyn. Ol ol ma, onan da zoryn istep jatyr Shuǵyldyń balasy, — dedi Asan.

— Nuryshtyń sózin sóz dep, sen de, Aseke, joq nárseni aıtasyń-aý, sol úshin muńaıyp, a? — dedi Súleımen.

— Taǵy ne jasapty? — dep Qajymuqan aıqaılaı túregeldi.

Asan oǵan renjigen pishinmen:

— Maǵan nege aıqaılaısyń, sen. Shuǵyldy qojaıyn qylǵan men dep oılaısyń ba? Kóliń, balyǵyn oǵan az. Ana Hanjurtyn burnaǵy kúni bar mashınesin salyp sıpap salǵan. Saǵadaǵy sorlylaryń «jalǵyz sıyrǵa on-on bes shómeleden pishen alamyz dep otyrǵan shabynymyzdy da shaýyp aldy» dep zarlap otyr, — dedi.

— Men qazir ketemin. Kórsetemin men ol Shuǵyldyń balasyna kórimdi, ol shapsa — men shapqan shóbin tasyp alamyn. Jalǵyz men emes, bútin Saǵadaǵy eldi ertip shyǵyp men oǵan kórsetemin kóresisin. Elirgen eken, myryq neme. Ákem baı, inim hakim boldy dep. Meniń de taban tirer jerim, soıylymdy soǵatyn elim bar, — dep qyzyndy Qajymuqan. Úıde otyrǵan Súleımen, Asan, Nurymdar bolyp ony qaıta otyrǵyzdy.

— Jeti túnde eshteme bitirmeısiń. Erteń ertemen ketseń de keshtik etpeıdi. Biraq týǵan-týysqandarmen aqyldasyp alyp, is isteý kerek, — desti.

3

Asannyń shamalaýy durys boldy. Júnis tuıyq kórindi.

Sálem berip kirgen Qajymuqan men onyń joldasyna hajy salqyndaý pishinmen amandasty da tórden oryn kórsetti.

«Munyń kirbiń qabaq otyrý sebebi ne boldy eken?

Meni balasymen birge Qara Obaǵa attandyrǵanda «Ábdirahman ne aqyl aıtar, Qalen ekeýi zamany bir dos jandar edi. Myna búlikke ózderi tıym sala ma, bolmasa kári Júnis atqa minsin der me? Bil. Tez qaıt», dep edi. Qazir júzinde ne qýanǵan, ne asyǵa habar suraıtyn pishin joq. Áńgimeniń basy ne bolar, túbi nege soǵar? Hajy kóziniń astymen Orazǵa bir qarap qoıdy da, Qajymuqannan:

— Myna balany men tanymadym bilem. Bul qaı bala? — dep surady, «oqyǵan, el basqaratyn» degen sózge eleń etkendeı bolyp.

Biraq ol jas qonaqtyń oqyǵan jigit ekenin kirgennen-aq shamalaǵan-dy, kıimi qazaqy bolǵanmen, júris-turysy bilimdi jannyń sıpatyn ańǵartyp-aq tur edi. Qajymuqan shapshańdap tamaǵyn kenep aldy. «Qalaı, ıkemge kelip qalǵan joq pa? Tinin taýyp tartsań qartyńnyń qyrtys-tyrtysy jazylar» degendeı ol Orazǵa jymyń ete qaldy.

— Hajeke, sizdiń tanymaı qalýyńyz ǵajap emes. Bul bir bizdiń aýylǵa sırekteý qatynasatyn júnbastaý jıen. Alma apaıdan týǵan, Qynyq Januzaqtyń balasy Oraz degen jigit osy bolady. Bor men josa satpaıtyn Qynyq pen Sasaı bar ma, Jaıyq boıynda josa satyp júr eken, menimen birge keldi naǵashylaryma baramyn, dep. Búgin sizge sálem beremin degensin ertemen alyp kelgenim.

Júnis Orazǵa týra qarap:

— Á, Merǵalıdyń jıeni me. Endi bildim. Aman-esen be, shyraǵym. Áke, shesheńniń deni saý ma? Januzaqtyń oqyǵan balasy bar dep estýshi edim, sen sol ekensiń ǵoı, — dedi.

Júnis másisiniń qonyshyn tartyp, qyrtysyn jazdy da, jelbegeı jamalǵan sary nánke beshbetiniń omyraýyn qaýsyra tústi. Onyń júzi azdap sergigendeı boldy.

Oraz júginip otyr edi, sóılerde ornynan qozǵalyp eńsesin kóterip aldy.

— Shúkir, naǵashy! Ózińiz de saý, sálámatsyz ba? Atam Isanyń kim bolǵanyn anyq bilmeımin, al, ákem Januzaq İlbishin men Býdarın kazak-orystarynyń qasqa sıyry qansha, ala ógizi nesheý — sony túgendep kún kórgen adam. Sonda da onyń kóńilge medeýi bar edi, ol — Syrym da qoı baqqan, atadan aryzymsyz altaý da týady, jemin alyp jeı bilmeıtin jeteý de týady; bar bolsań — aspa, joq bolsań — saspa; úlkenge sálem ber, kishiden álık al, — deıdi. Sol áke sózi keýdege hat bop, aqylgóı kárıaǵa sálem berip shyǵaıyn dep keldim. Jáne naǵashysy jamannyń jıeni ońbas degen at maǵan siz jaǵynan juqpaıtynyn bilsem de, qyzyl tilge tıek joǵyn eskerdim. Erterek kelgenimdi keshirersiz, — dedi.

Júnis Orazdyń betine tik qarady. Ol úndemeı bir sát oıǵa tıek berdi.

Sózdi oryndy jerde ǵana ornyna dál jumsaıtyn, reti kelmese jas túgil kárimen de sheshile sóılespeıtin Júnis keshikpeı Orazben jarasymdy áńgimege kóshti. Bul jigittiń Júniske unaǵany: alǵyr sóıleıdi, júıeli sóıleıdi; arǵy jaǵynda sener oı bulaǵy men sóz júgirer arnasy túzeń sıaqty. Qalen ýchıtel de aqyldy, salmaqty, bilimdi adam, biraq sózge júırik, til bezegen adam emes. Al mynaý topqa túser beli bekim palýandaı erkin, aıaqshyl attardaı eńsesi joǵary. «Naǵashy jaǵynda kim bar... Qulbaraq bıdiń sóz saptasy deýge arasy alshaǵyraq. Múmkin óz tuqymynda bir soı bar shyǵar», dep oılady Júnis Orazǵa rıza bolyp.

— Shyraǵym, Qajymuqan jıen dep ázil aıtty, ol da jón. Alaıda óner túrli, kásip — óner arqaýy. Josa qazyp, bor satqandy men aıyp demeımin. Al meniń baıqaýymsha bul bas kásibiń de emes, qanaǵatqa jarar óneriń de emes. Sóz álpińnen kórinip tur — jaqsydan ónege alǵan balasyń. Baıaǵyda ákemiz aıtyp otyrýshy edi: ár kezeńde ul da týady, ulǵa jararlyq at ta týady; Nuralynyń óktemdigi — aqyldy Syrymdy, han Jáńgirdiń aqylsyzdyǵy — er Isataıdy týǵyzdy, — dep. Biraq zamannyń jyry basqa. It súıekke qaqalmas deıtin qaǵıdamen júretin jebir bı men ardańdaǵan ámirshi elge ónege emes. Elge ónege beretin jiger men aqyl ıesi jandar. Sen bizdiń balamen zamandas ekensiń, órer jeriń men órisiń bir jotanyń asty men ústi bolǵan. Sol balanyń ne istep júrgeninen habardar emessiń be? Qala betten kelesiń ǵoı, keshe ertemen dúńkil estidim, árkim ony ártúrli jorıdy, biraq bul soǵys aldy dep bilem. Jaqsylar ne deıdi eken, el ústi maıdan astynda qalyp hálák bolmas pa? — dedi qart Júnis jas jigitten úlken úmitti jaýap kútip.

Ol burynǵydan anaǵurlym jadyrap sóılep, jas oqymystyǵa joǵary baǵalap tereń saýal bergenmen, onyń qandaılyq jaýap qatatynyn synaý nıetinde boldy. Muny Oraz da túsindi. Ol buryn topqa túsip jaryp sóılep júrmese de, dos-zamandastar bas qosqan jerde ári batyl, ári tapqyr jaýap aıtqan. Biraq bul jaýap úlken syn, munan kóp nárseniń taǵdyry sheshiletindeı kórindi. Ómirde kópti kórgen úlken syndy jerlerde el taǵdyry sheshiletin qıyn tartystarǵa túsip júrgen tájirıbeli shaldyń kóńil qoshynyń joqtyǵy úlken ózgeristiń dúmpýinen ekenin ańǵaryp qaldy. «El ústi maıdan astynda qalyp hálák bolmas pa? Jaqsylar ne deıdi eken?» degeni — meni uly dúbirmen bir degeni, meniń jaýabym — jaqsylardyń jaýaby bolǵany. Qart eki joldyń aıyryǵynda tur. Ábdirahmandy, Saqypkereıdi, Baqytjandy, bizdi qoldap Qalenge ara túse me? Álde shyntýaıtqa kelgende jasyǵan jezdeı maıyrylyp, bekter men sultandar, qaziretter men bılerdiń sapynda turyp qala ma? Onda myna dúmbirlegen kóp kedeı ózine ezi palýan bop Jympıty ámirshilerine shúıdesin kórsetýge turysa alar ma? Joq, shtab barlyq kúshti negizgi jaýǵa qarsy shyǵar dedi ǵoı...» dep oılady Oraz.

Ol Júniske taman jyljı qomdana tústi; eńsesin kóterińkirep alyp, bir shaldy bıleı almaıtyn nesi bar degendeı, tóstep sóılep ketti.

— Ardaqty naǵashy, ádil sózge bala da toqtaıdy, dana da toqtaıdy. Ár kez ózine laıyq betke ustaryn belgileıdi degen danyshpandyq sózińiz bizge sabaq esebinde. Bizdiń betke ustar jaqsylarymyz bar. Olar: jer bitip, sý aqqaly kóksep kele jatqan teńdikke, ádildikke aıaq basyp turmyz. Bul biraq ońaı qolǵa túser olja emes: erlik pen tapqyrlyqty kereksitetin, qurbandyǵy mol, qarý aıqastyryp, qan tógisetin jol desedi. Ana siz aıtqan dúńkil sol maıdandasqan eki jaqtyń zeńbireginiń daýysy. Qazir maıdan ústi Tasqalanyń arǵy jaǵy, keshikpeı Tekege tónbekshi; kúzden qalmas, kúzden qalsa — qystan ári ketpes. Jaıyq ólkesinde ozbyrlyq etip kelgen atamandar men jandaraldan, jer men sýdyń shuraılysyn atasynyń aq múlkindeı ıemdenip, jatyp jep yńǵyrshaǵy aınalǵan borsyqtardan bosatamyz; qamshy úıirgenderden qutqaramyz; han men sultandarǵa qarsy taıtalasyp kelgen qara qazaqqa teńdik áperemiz, jetim men jesirge qamqor bolamyz, barǵa joqty jem etpeımiz, baǵasyn túsirip eńbekti qor etpeımiz dep tur. Myna Qajekeń sıaqty (ol Qajymuqandy qol shoshaıtyp kórsetti) balyqshylarǵa, bizdiń el sıaqty sińiri shyqqan kedeılerge táńirdiń ózi bergen baı qazyna — balyqty Shalqaryn qolyna ustatamyz, — deıdi. Mine, jaqsylaryńyzdyń aıtatyny. İni — aǵaǵa qaraıdy, aǵa — danaǵa qaraıdy. Jaıyqtyń salasy mol, biraq ol salalardyń quıar arnasy bir — basy bulaq, aıaǵy teńiz. Sondaı-aq jalpaq saharadan jas talapker ańdap órse — olardyń qushaqtasar jeri halqy emes pe? Halyq degenimiz myna siz sıaqty ardaqty atanyń aldy ǵoı. Ózińiz aıtqan Hakim men bizdiń órer jerimiz de, órisimiz de bıik jonnyń asty men ústi — el. Mingenimiz bir keme, júzerimiz bir darıa — el. Alma, pis, aýzyma tús dep shalqamyzdan jatsaq, siz bizdi ul dep tanymas edińiz. Sondyqtan, kósh aldyna júgirgen qoldy-aıaqtaı balańyz biz bolyp turmyz; al, kóshtiń qonar jerin siz daıyndaǵansyz, — dedi. Qajymuqan qymyzdy simirip-simirip jiberdi, «oı, shirkin, mynaý Júkeńnen basym jatyr sózge. Bárekelde! Aldyn oraı bastady», dep oılady ol. Hajy Orazdyń azdap qyzǵylt shyraı júgire bastaǵan úlken kózdi aqshyl júzine qadalyp qaldy. Ol saqalyn sıpady, sóz saptady.

— Semizdikti qoı kóteredi deıdi. Opasyzdyń — kóbine baılyqtan. Jırensheniń kósilip jatar jeri de bolmapty desedi. Al, aqyl men adamshylyqqa Jırensheden asqan adam az ǵoı. Sen shyraǵym, kózin maı japqan balpań júristi myrzalary kóp shirengen eldiń balasy emessiń. Men muny jaqsy bilemin. Seniń eliń aýzy tushshydan kóri ashyny tatyńqyraǵan, jambasy jumsaqtan kóri qattyny kóbirek kórgen el. Sondyqtan sen de, myna Qajymuqan da erikkennen saltanat úshin sarǵaıyp júrgen joqsyńdar. Men syrttaryńnan ne istep júrgenderińdi, ne oılaıtyndaryńdy shamalaımyn. Óz jemderińdi ózderiń alyp jeıtinderińe kózim jetedi. Sondyqtan batamdy bergennen basqa, aıtar aqyl, kórseter kúsh mende shamaly qaldy... — dedi Júnis.

Oraz qymyzdy bir jutty da, tostaǵandy jerge qoıdy. Ataqty Qostáıke palýan aıtqan eken, — dedi ol: — Óı, shyraǵym, Búkiniń balasy kúpildegende sózdiń túbin túsiresiń, batyrlyq aıtsań senen asqan el joq. Al ágárda bar Búki bir kúnde ólse, kómip úlgerý meniń qolymnan keler-aý; al men ólsem, meni báriń jıylyp bir kúnde kómip úlgire almaısyńdar ǵoı, dep qorqamyn, — depti. Jurt Qostáıkeniń aıtqany kelgen eken desedi. Qazǵan qabyrdyń lahaty tar kelip bir mártaba ony qaıtadan keńitipti; onan keıin aıaǵy sımaı qabyrdy úsh mártába uzartyp qazyp, qarańǵy túskennen keıin jerleýdi kelesi kúnge qaldyrypty-mys. Sol sıaqty, sizdiń ıgi batańyzben birge, aıtar aqylyńyz da, kórseter qaıratyńyz da áli ushan darıa, ol Qostáıkeden de zor. Onymyzdikin qossaq — sizdiń top bastar tájirıbeńizge jeter me, bolmasa bárimizdiń aqylymyz — sizdiń alqalap aıtqan jalǵyz sózińizge turar ma? Ózińiz aıtqan adyrańdaǵan ámirshilerdiń arsyz isine tıym salýǵa, atqa minip ádil sóz aıtýǵa jıyn jasap jatyr dep estidik, jolyńyz bolsyn. Siz basshy, biz qosshy, — dedi jas jigit hajige sál basyn ıgendeı ısharat etip.

— İmm... qymyz ish, shyraǵym, qymyz ish, — dedi Júnis, aqyryn ǵana saqalyn jumsaqtap bir sıpap ótip.

Oraz onyń oılanǵanyn, biraq taǵy da kómeıinde sóz qalǵanyn sezdi. Qymyz simirip jatyp, ol da oılana tústi. «Qajymuqannyń júz shyraıyna qaraǵanda oryndy aıtqan sıaqtymyn. Biraq jeńil qolbalalyq sóz bolyp qartqa qanaǵatsyz kórinbese», dep kúdiktendi ol, aıtqan sózderine asa kóńili tolmaı.

— Qyltıyp ósip kele jatqan kók qulaq tarydaı ana jas balalarǵa tálim-tárbıe bererlik, myna Qajymuqan sıaqty eti tiri jigitterge aqyl-ónege aıtarlyq, kóbimizge ystyq jaıda kóleńke bolǵan óshetilimizdi tal túste myltyqpen kelip aıdap ketti. Úsh-tórt kún ótti. ushty-kúıdi habarsyz ketti. Sol azamatymyzdyń jaıyn bilýge adam jiberip edim, «qamap, jaýaptaý úshin Qyzylúıge asyryp jiberipti» degen búgin til aldym.. Shuǵyl sıaqty adamdar bir taıy joǵalyp, tesken taý ótip ketse de, ony jar salyp, adam attandyryp taýyp alady. Taıy úshin maıdan tigisip turýǵa bar. Al, meniń qýaıyn degenim azamattyq ar, joqtaıtynym jurt serkesi. El shaýyp batyrlyq kórseteıin degen paryqsyz jel keýdelik emes. «Qyzyl ıt seni bilemin!» dep Qoja Nasredın aıtqandaı, bolysqa: «Men seni bilemin, aıdattyryp alǵan sensiń, taýyp beretin de sensiń. Qalen seniń jesirińdi alyp, jelińdi kesken joq. «Barmaq kóterseń — judyryq bar, qamshy úıirseń — qada daıyn» degen ádil talap edi. Biraq at jalynan ustap miner qaırat ketkennen soń top bastap biz uqsata almaspyz. Keıingi jastardan on bes-jıyrmasyn jiberip qana teńdik suraıyn dep otyrmyn, — dedi qart.

Sózdiń jaqsy arnamen bastalyp ketkenine, tunjyr qarttyń birden birge sergı túskenine, jas jigittiń aqyldy sózine ishteı qatty rıza bolyp, kózi jaınap otyrǵan Qajymuqan, tizerlep eńsesin kóterip aldy.

Júke, men ózińizben kelisip Ábdirahmandy izdep taýyp jón-josyq suraýǵa Qara Obaǵa baryp kelgenimdi ózińiz kórip otyrsyz. Aınalasyn kórmeıtin kórtyshqandaı jybyrlap úıden shyqpaıdy ekenbiz, eshtemeni kórmeıdi ekenbiz, eshbir ǵadalat sóz ben asyl isti estip-sezbeıdi ekenbiz. Men dúnıege jańa kelgen adamdaı bolyp qaıttym. Sózimizdi sóıleıtin, basymdy qorǵaıtyn hukimet adamdaryn kózimmen kórip, qolymmen qolyn ustap qaıttym. Jer men sý ıakı sonyń barlyq baılyǵy mańdaı teri men julyn kúshin jumsaǵan kedeıdiki degen qaǵaz alyp qaıttym, mine qaǵazy. (Ol qaltasynan Sovdep bergen dokýmentti sýyryp alyp Júnistiń aldyna tastaı berdi.) Ózimdi komıtet bolasyń, kedeıińdi qorǵaısyń dep taǵaıyndady shıazdan keıin. Qolyma qarý berdi. Kerek bolsa erteń kelip myń myltyq al dedi. Mıyma mı qosty. Ákem Jantileý kórden tirilip kelgendeı boldym. Men endi eshkimge qoljaýlyq bola almaımyn. Meni súıeıtin kúsh kóp, onyń shetin ózim kórip qaıttym: Jaıyq jaǵasy toly ǵasker, jypyrlaǵan adam, bas quraǵan shıaz, aǵylyp kelip jatqan halyq. Sonyń ishinde sizdiń balańyz ben ekeýmiz de aralasyp kettik. Mı jetpeıtin jumystar kóp, men ony eptep Hakim men myna Oraz jıennen ábden qanyp bildim, suramaǵanym joq. Mine meniń kózimmen kórip, óz qulaǵymmen estip kelgenim. Búkil taý alqabynyń, Qaraqabaq pen Qos Obanyń shabyny azdyq etip Shuǵyl keshe bizdiń ana bir-bir sıyrǵa dep otyrǵan Hanjurtynyń shóbin shaýyp ketipti. Shóp — shóp qoı, onan da zoryn shyǵarypty. Shıetteı bala men qatyn-qalashty asyraımyz ba dep otyrǵan, talshyq etip otyrǵan Shalqardy meniki depti. Burynǵy qojaıyndarmen birigip, Jympıtydaǵy myqty balasynan qaǵaz alyp kele me, qalaı, áıteýir kóldiń balyǵy meniki, aý tartsa kedeılerge aqysyna júzden bes balyq beremin deıtin kórinedi. Men ana qara sıraq kedeılerdiń júzin jınap aparyp, búgin barlyq Hanjurtynyń shóbin tasyp alamyn, bul — bir. Arteldiń bıliginsiz Shoraqtyń balasy ákesin, Shuǵyldyń balasy kórdegi atasyn alyp kelse de kólge aıaǵyn bastyrmaımyn. Atyssa atysamyn, shabyssa shabysamyn. Biraq meni basqa aǵaıyndar buzyqtyq isteıdi dep túsinedi. Sondyqtan maǵan sizdiń ádil-qazylyq sózińiz kerek. Qasymda aqyl beretin ózińiz otyrýyńyz kerek. Shalqardy Maqar men Shoraq tonap, oıaz ben jandaral kelgende bizdiń sózimizdi sóılegen siz emes pe edińiz?! Keshe, jigit alarda bolysty baılap alýǵa ertip alyp shyqqan siz emes pe edińiz?! Osy kúnge deıin sózimdi sóılep kelip, endi naǵyz teńdikke qol jeter dep úmit kemesine mingende siz jaǵada qalmaqsyz ba? Joq, Júke, siz oshaq basynyń adamy emessiz. Oshaq basynda otyrýshy shaldar sansyz. Jurt sizdi biledi. Qajymuqan áli belgisiz adam. «Kim bar eken — Júnis bar ma eken?» — dep suraıdy erteń jurt. Ana Qul men Toqsaba, Búki men Qojakeldi: «Qaranyń bir ádil bıi Júnis edi, ol shyqsa biz onymen birgemiz», — deıdi. Ana bastaǵy, Saǵadaǵy, taýdaǵy, osy jerdegi, ortadaǵy aýyldyń bári de Júnistiń sózin tastamaıdy, Júnistiń sońyna eredi. Batagóı qart ishimizde bolasyz. Tap búgin bólinip qalýyńyzdy men óz basym túsine almaımyn, — dedi Qajymuqan.

Júnistiń túsi buzylyp ketti. Ol Qajymuqannan tap mundaı ataly sóz shyǵa qoımas dep oılap edi. «Tentek kedeı. Buzyqtyǵy da az emes edi. Bul sózge de jetilip qalǵan eken. Komıtet... Bólshevık... Bizdiń bala da osylarmen bir, Baqytjan, Ábdirahman, Qalen, myna Januzaqtyń úlken kózdi ótkir balasy! Qara qazaq tutas...»

— Men Qalendi bosattyramyn dep aıttym ǵoı, Qajymuqan, senderge aıtatyn sózimdi. Sózim — sóz, — dedi Júnis qabaǵyn túıip.

Qarttyń qabaq túıýi zárli bolmasa da, kereksiz ekenin sezip Oraz jumsartý ádisin izdedi. Ol sál ǵana kidiris berip, qymyzdy iship aldy da, Júniske burylyp:

— Áji naǵashy, meniń bir sizge aıtar tilegim bar. Bola ma? — dep surady.

— Bolady, shyraǵym, — dedi Júnis azyraq bosańdaý únmen.

— Áji naǵashy, jetkizip aıta almasam keshirersiz. Bizdiń eldiń jaqsy adamdarynyń aýzynan estip edim... Ataqty «El aýada» bosqan jurt aryp-ashyp, ári júrýge dármeni kelmeı, mal qyrylyp, jan ólip, Babataıqaıyńnan keri qaıtypty. Jasyǵan eldi jazǵyrý úshin patsha hukimatynyń adamdary elge shyǵypty. «Ereýil jasap, bas kóterip eldi buzǵan adamdardy tap» dep, el jaqsysyn jıyp qyspaqqa alypty. Ásirese bosqan eldi kúshpen qaıyrýǵa shyqqan «Kapıtan Akýtındi kim óltirdi, sony tap» dep qysqan. İs qıynǵa aınalyp, jazyqsyz jandar jazalanýǵa bet alǵannan keıin Jarqyn Júnis bı aıtypty: Aq-kótendi Seńgiráli batyrdyń ózi óltirdi, Júnistiń sózi óltirdi. Óltirýshide kiná joq, kózeýshige aıyptaryńdy sala berińder, — dep. Sonda tergeýshi: «Júnis kim? Ol ne dep kózedi?» degende, on eki jasar jas bala (Oraz Júnistiń júzinen ózgeris izdep, kózin aıyrmaı týra qarap sóıledi) ortaǵa shyǵyp: «Júnis — myna menmin. Men Seńgiráli batyr men Begimbet sadaqshynyń atyn baǵyp, túnde jasańǵa ottatyp, ertemen sýaryp, erin salyp jetektep ákelip, júırikterin aldyna tartýshy edim. Jalań qylyshyn jarqyldatyp kóshke shaýyp kele jatqan Akýtındi kórip Begimbet sadaqshy Aq-kóten qaısysy? — dep surady. Sonda men aldyńǵy ekeýdiń oń jaqtaǵysy, — dedim. Begimbet jaýyrynyn qıǵashtap, sadaǵyn tarta berdi, qozy jaýyryn oq attyń moınyn jaryp ótip ketti de, Aq-kóten qulady, ekinshi oq, úshinshi oq keıingileriniń ózderin sulatty. Keri shapqan áskerge aralasyp ketip Seńgiráli úsheýin shanshyp túsirdi. Batyr qaıtyp kelgensin: ata, Aq-kóten ótken jumada tamashalap jas sábıdi naızanyń ushyna ilip, shyryldaǵanyna shattanǵanyn óz kózimmen kórdim. Endi ózi qaıter eken, shanshyp kóterińizshi dedim. Seńgiráliniń naızasy tóngende Aq-kóten baýyrymen jorǵalap batyrdyń aldyna bardy. Ne degenin túsingenim joq. Biraq eńiregenin kórdim. «Mine, meniń tilimmen óltirdi» depti Júnis. Bı Júnis oǵan: «bala, seniń atyń da Júnis pe edi. Shyraǵym, bolyp tur ekensiń. Ýaqytyń alda, ister isiń men sóıler sóziń de alda. Jolyń uzaq ári dańqty bolsyn!» depti ǵoı sizge... — dep Oraz Júnistiń ıyǵyna taman qolyn sozyp qalyp, jalma-jan keri qaıyryp aldy. Júnis kúlip jiberdi.

— Ony kimnen estidiń, shyraǵym Oraz?.. Aıtýshylar asyryp aıtady. Ajarlap jiberedi... «Emshektegi balany shanyshqanda bet tamyry búlk etpeıdi, ózin shanyshqanda shimirkener me eken, Seńgiráli aǵa», degen bir-aq aýyz sóz aıtylǵan shyǵar... Jurt qosyp aıtýǵa ejelden beıim... — dep qart saqalyn bir ret jumsaqtap sıpap ótti.

— ... Tap sol jas Júnisteı sóz kádesine aspasam da, at qosshylyq kádesine asarmyn. Myna úlken saparyńyzǵa men de ersem qaıtedi? Naǵashy, tilegim osy edi, — dedi Oraz.

Júnis Orazdyń ıyǵynan qaqty.

4

Jaz kúni kishkene zemlánkanyń esigin shalqasynan tastap uıyqtaıtyn Qajymuqannyń ejelgi ádeti bolatyn. Úıdegi eriniń úırenshikti qorylyna qulaǵyn salyp Manar biraz ýaqyt kózin jumbaı esikten syrtqa qarap jatty. Dala typ-tynysh. Aı oraǵy tań biliner kezde ǵana kórinetin túnniń bir qarańǵy kezi edi. Al qara kók aspannyń esikten kóringen úshkildeı bólshegi beıne bir nildep-nildep jaıyp qoıǵan birtartar sıaqty — arǵy jaǵynan álde neler qarańdap ketken sıaqtanady. Manar mezet kózin jumyp, syrtqa qulaǵyn tige tústi, — saı jaqtan dúbirlep basqan aıaqtyń dybysy estilgendeı boldy. Ol kózin qaıtadan ashty da:

— Aqyryn, úıdi basyńa kóterdiń ǵoı, — dep shyntaǵymen Qajymuqannyń búıirin túrtip qaldy. Biraq qatty uıqyǵa kirgen Qajymuqan oǵan selt etpedi. Onyń úzdik-úzdik shyqqan ilki irkis qoryly qazir quıqyljyǵan kúıge aınalyp úı-ishin jaıma-qońyr dybysqa toltyryp jibergen edi. Manar árigirektegi dúbirdi anyq aıyra almaı basyn kóterip otyryp tyńdady, úıge kele jatqan birneshe adamnyń aıaq basqany endi oǵan anyq estildi jáne esikten kóringen qara qoshqyl aspannyń kishkene bólsheginde erbeńdegen qońyrqaı kóleńkeler elestedi. «Jaman qaınaǵa men Kenjekeıler me qaıtadan kele jatqan? Tún ishinde taǵy ne tyǵyz jumys týyp qaldy. Myna bısharanyń uıqysyn bólip jiberedi-aý, raqattanyp qoryldap jatyr edi», dep oılady áıel erin aıap. Úıge jaqyndaǵandardyń sany, dúbirge qaraǵanda, kóp adam sıaqtandy, birden eki zoraıyp, esiktiń qaq kózinen kele jatqan eles, kóleńkeler de bir top bolyp kórindi. Áıel túregelip esikke taman keldi de, úıge jaqyndap kúbirlese qalǵan adamdardyń sózine qulaǵyn tosty.

— Osy úı me? — dep surady bir dybys. Oǵan óte aqyryn únmen ekinshi adam:

— Osy, osy. Esigin ashyp uıyqtaıdy, áne úńireıip tur, — dedi.

Esigi men tóriniń qarys attam arasyn qarmalap basyp kelip áıel erin julqylap oıatqansha dúbir esikke de taıanyp qaldy.

— Bu ne, bu ne, qyzyl ógiz be? — dedi shala uıqy Qajymuqan basyn kóterip.

Ystyqta senekke kirip úırengen qyzyl ógizdiń úıge basyn suǵatyn da ádeti bar-dy, dúbirdi qulaǵy shalyp qalǵan Qajymuqan úıge ógiz kirip kele me dep uıqyly kózin ýqalaı tústi.

— Joq... dúbirlegen kóp adam «úıi osy ma?» dep seni surap kele jatyr. Jeti túnde bul qandaı dúrligis? Qaıdaǵy adamdar? — dep áıel úreılene bastady.

— Adam?.. Qaıdaǵy adam?.. meni suraıdy deısiń be? Qajymuqan sózin aıaqtap úlgirmedi — topyrlaǵan adamyń ekeýi úıge kirip keldi.

— Báıbishe, sham jaq! — dedi aldyńǵysy óktem únmen. Keıingisi shyrpy shaǵyp qaldy; tósek ústinde otyrǵan Qajymuqan da kirgenderdiń tanys adam emes ekenin kórip áıeline:

— Sham jaq, sham jaq! — dedi.

Qazandyq ıyǵynda turǵan maı sham syǵyraıǵan kezde esikten basyn suqqan keıingiler, jasyrynbak oınaǵan baladaı, jylt etip keri sheginip ketti.

— Qajymuqan Jantileýuly, senbisiń? — dedi ilki óktem úndi adam.

— Ia, menmin. Jol bolsyn, joǵary shyǵyńdar, — dedi Qajymuqan ornynan turyp.

— Kıin.

Ań-tań bolǵan Qajymuqan:

— Ne sharýa... osy jerde aıtýǵa da bolady ǵoı. Qaı jaqtan kelgen jigitsińder, tanymadym? — dedi.

— Kıin, kıin! Bylaı shyqqasyn bilesiń! — dep óktem úndi oǵan jaqyndaı tústi. Beı ýaqta kelgen qatań lebizdi túsi sýyq adamdardyń tegin júrmegenin áıel erinen buryn sezdi.

— El bolsańdar — elmiz dep, jaý bolsańdar — jaýmyz dep jónderińdi aıtpaısyńdar ma. Jeti túnde qaıda barady — ózi joldan kelgen adam... — dedi Manar dirildep. Áıeldiń kórikti aqshyl beti maı shamnyń ólmeshi sáýlesimen kelgenderge sary jolaqtanyp jáne óte-móte at jaqty bolyp kórindi.

— Sary qatyn, saǵan qalǵan áńgime joq. Tez baıyńnyń kıimin taýyp ber, áıtpese at quıryǵyna kóıleksheń baılap áketem, — dedi tosynnan kelgen ámirshi adam.

— Bul Nuryshtyń... Shuǵyldyń isi... Ana iziń kesilgir starshyn qaınaǵanyń isi... Jeti túnde kelip jazyqsyz adamdy jetektep, at quıryǵyna baılaımyz degen ne sumdyq! Kim barsyń! Syrtta kim bar? Qaıdasyńdar! Oıbaı, kim bar!..

Áıel aıqaılap jylap syrtqa qaraı umtyldy. Biraq esik jaqta turǵan ekinshi adam Manarǵa:

— Óshir únińdi, jaǵyń qarysqyr. Óshir degensin, óshir! — dep jekirip, keri ıterip jiberdi. Sóıtti de ol: — Áı, ákel arqandy! — dedi keıingi jaqtaǵylaryna. Taǵy eki adam kirip kelip beshpet-shalbary men etigin kıip úlgirgen Qajymuqannyń eki qolyn artyna qaıyryp baılaı bastady. Apyr-topyrmen sónip qalǵan shamdy biri qaıtadan jaǵyp, ekinshisi shyrpy shaǵyp jarq etkizip, jaıbaraqat jatqan Qajymuqandy jabylyp baılap aldy da, úıge kirgen beseýi keri shyqty. Bularǵa syrtta qalǵan taǵy bir-eki adam qosylyp biri arqannyń ushynan jetektep, biri eki qoly baılaýly adamdy jelkelep aıdap dúrkiregen kúıi úı aldyndaǵy Jalpaqsaıǵa túsip ketti.

Bulardyń izinshe úıden aıqaı salyp oıbaılap jylap shyqqan Manardyń daýsy bútin saǵany basyna kóterdi, Azdan keıin tas qarańǵyda ana jer, myna jerden júgirgen jalań aıaq, jalań bas jandar tolyp ketti. Biraq ta, kelgender kim, Qajymuqandy olar qaı jaqqa alyp ketti, oǵan jeti túnde ne istemekshi? — Muny olar asha almady.

5

Birneshe kúnnen beri aýyzdan aýyzǵa kóshken attanys bastaldy.

Táýir at pen beldi bıeler eki-úsh kún boıy beldeýge baılanyp, mezgilimen sýarylyp, túnde óristetilmeı aýyl aldyndaǵy Qısyqsaıdyń boıynda órelenip edi. Úıirden ustaǵan toq jylqy birer qaıtara tań asyrylyp ta alynǵan. Kópten beri qolǵa ustalmaı, jubyn jazyp qalǵan bes qarýdyń teń túbinen aq qanjary men qaıqy qara qylyshtary alynyp moıynǵa asyldy, er qasyna tuqyrta birneshe qus myltyq ilindi. Toıash pen Shaıdolla palýan taqymdaryna aıbalta qystyrdy da, Asan men Nurym olja vıntovkalaryn aldy.

Sáske kezinde besten-onnan toptanyp úıdi-úıdiń arasynda teńsele bastaǵan qarlyǵash murtty jelpingen jastar men qara saqaldy salýaly adamdar ózen jaǵasyna, Tartoǵaıǵa jınala bastady.

Erteden beri dúbir-dúrmekke elegizip, taı-qunandy balalar keń jaılaýdyń o sheti men bu shetine múshe alyp qashqandaı, shapqylasyp edi, qazir qarý asynǵan jandardyń sońynan qurt shabaqsha qaptap, olar da ózenge qaraı aǵyldy. Saqaly kúzgi seleýdeı jelbiregen úsh-tórt kári adam mardymsyz jyljyp Qısyqsaıdyń qyratyna shyqty. Uzaq jyldardyń bir ystyq, bir sýyǵyna qýarǵan qoldary men jasyǵan kózderin kólkeshtep olar da Tartoǵaıǵa qarasty; bastaryn shaıqap zaman súreńin tildedi, bendeniń azǵanyn aıtysty.

— Oıda — oıran, qyrda — qıqý bastaldy degen osy!

— Burnaǵy jylda el osylaı dúbilip, basy zarmen bastalyp, aıaǵy qarǵyspen toqtap edi!

— Bári adamnyń azǵandyǵy! Ǵadil bı qalmady, abyroıly is bolmady. Hakimder elin talady, jetim men jesir zar qaqty!

— Mine, el kúızeldi degen osy da. Júnis aıtqandaı: aýyl ústine kúnde-kúnde at oınatsa, azamatty sabasa, toqtydaı óńgerip kisimizdi áketse, jazyqsyz janǵa myltyq kezep, attan qulatyp óltirse — el kúızelmeı kim kúızeledi! Kúızeltti ǵoı azǵan hakimder.

— Júnisti qozǵaǵan da osy bastan asqan qylyq, — desti álgi qarıalar.

Aýyldyń ózen jaq shetinde kempirlerdiń kúńirengeni de qulaqqa keldi. Ásirese zarlaýyq Dámeshtiń úni ala-búle shyqty. Onyń: — Sen, bolys, ergizde eki bolma! Munshama sergeldeńge salǵandaı ne jazyp edik? Ýá, kórer kúniń kóp bolǵyr, jalmaýyz! — degen ashynǵan qarǵysy sý basyna da estildi.

Aýyl ústi ún men dúbirge toldy. Úıde qalǵan erkek, áıel, bala-shaǵa túgel dalaǵa shyqty.

Sóıtip, kúnde, kúnde qoqańdap elge taqymy tıgen jańa ákimderdiń kórsetken zorlyǵynan ishke sımaı qaınap kelgen ashshy zyǵyr lań etip syrtqa shyqqandaı boldy; irkilgen yza-kektiń bári bolysqa aýdy... Bas páleniń bári bolystan emes ekenin Júnis kópten túsingen. Biraq ol ejelgi saqyra ádisin qoldandy — bolysqa shapty.

«Qyzyl ıt, men seni bilemin degendeı, bolysqa: attan qulatyp óltirtken Baqynyń jesir qatyny men jetim balasyn asyraýdyń qamyn kózde. Aıdatyp jibergen azamatymdy bosattyr. Mágerkı muny istemeıdi ekensiń, erýlige qarýly: jetim úshin — malyńdy, azamatym úshin — aǵańdy qolǵa ustaımyn. Joǵarǵy hakimińmen óziń sóıles deımin. Áıtpegen kúnde kók qarý jastanǵan qalaǵa qyr kórsetýim terezege tas atqan tentek balanyń isindeı bolar. Al irgeli elińnen bólek qonyp, úrkerdeı shettep otyrǵan bolys aýylyn syńar ýysyma da sıǵyzyp alarmyn» dep oılady Júnis. Biraq ol bul oıyn kópke salmaı, isti ádispen isteýge kiristi. Ári bolystas, ári irgeles otyrǵan irgeli eldiń biri Toqsaba edi. Bolys ta sol Toqsabanyń bir atasynan shyqqan bolatyn. Sondyqtan rý namysyn qozǵap alarmyn dep, Júnis kóldeneń kózden bolysqa attanǵanyn da jasyrdy. Tartoǵaıǵa kelgennen keıin jınalyp turǵan jurtqa:

— Káne, beregirek kelińder, alqa-qotan ıirile qoıyńdar, — dedi.

Ózara qyjyńdap bir-birine kóz alartýy qalmaıtyn bul birneshe ataǵa bólinetin ortadaǵy aýyldyń tutas atqa mingenine Júnis qatty rıza boldy. Óz jigitterimen keletin Qajymuqandy qospaǵanda alpysqa tarta adam atqa mingen.

«Qadesten basqasy tegis shyqqan eken. Bul jaqsy yrym. Osy adammen de bir tóbeniń basyna irkilmeı shyǵyp, ydyramaı túsýge bolar. Áttegen-aı, Qadesti búıi shaǵyp shyǵa almaı qalǵanyn, kóp sózdi bolǵanmen aýzynyń jelimi kúshti. Kerek jeri bar edi» dedi ol ishinen ózine qaraı qaýmalap kelgen jurtty túgendeı qarap.

Ol tarantas ústinde otyrǵan kúıi:

— Qades joq, sondyqtan Aqmadıa, Toıash, Súleımen, Nurym bolyp, on bes jigit bylaı shyǵyńdar. Sender Ańqatynyń osy betimen júrip otyryp bolys aýylynyń ókpe tusynan ótesińder de bolystyń ózin, já ári bıi, ári týysqany Tileýǵalıdy Qyzylaǵashtyń túbine ertip kelesińder. Kelmeımin dese zorlańdar. Biraq orynsyz qamshy úıirý bolmasyn, kereksiz qyzý sóz sóılenbesin. Máger jigit jınap otyryp qarsy kúsh kórsetetindeı bolsa — bireýiń bizge shabyńdar. Tabysatyn jerimiz Qyzylaǵash. Basqa eshbir aýylǵa soqpańdar. Suraǵan adamǵa Jympıtyǵa jónep baramyz dersińder, — dedi.

On bes jigit bólinip shyǵa berdi. Júnistiń kózi atyn qaıta-qaıta tebinip, qabaǵy tyrjıa túsken Aqmadıaǵa qadaldy.

— Aqmadıa, seniń sary atyń qaıda? Ony kimge berdiń? Myna astyńdaǵy qolaý qara baıtalmen qozy qaıyraıyn dep shyqtyń ba? — dedi ol renjigen pishinmen. — Men seni Qadestiń ornyna bir topty bastar, sózin sóıler dep em... bylaı shyq. Seniń ornyńa Qubaıra barsyn.

— Qolaý emes. Qaıdan qolaý bolady, — dep kúbirledi Aqmadıa, kópke qaraı keri burylyp.

Qazir aıaǵynyń syltyǵany kózge túse bermese de, bul baıtaldyń aqsap bir aıdaı minýge jaramaı qalǵanyn Júnis ózi kórgen-di.

«Bar atyn minbeı, bul ne qylǵany?.. Bireýin joq jerde búıi shaǵyp, bireýi atyn aıap, ońbaıtyn adam solaı keledi. Qatyn-qalashtyń arasynda bılik aıtyp attaı jelgende urtyń qandaı jelpilder edi?!» — dedi Júnis ishinen.

Dý-dúrmekpen buryn baıqamaı, Aqmadıanyń astyndaǵy qatpa baıtaldy jańa ǵana kórgen jurt jabyla kóz tastap, jamyraı sóz etti.

— Qolaý bolsa da, onyń qara baıtaly júıriktiń tuqymy — shapqan saıyn óz shańynan oza beretin janýar, — dep keketti Asan.

— Qyza-qyza kelgende aıaǵynyń úsheý ekeni de bilinbeı ketedi deseıshi, — dep art jaqtan bir adam Asannyń kekesinin qostaı tústi.

— Onda muny ana bolystyń júırik qara aıǵyrynan shyǵartyp ala qaıtý kerek boldy ǵoı.

— E, Aqań aqymaq deısiń be, eki júris jasamaı, osy saparda-aq qara baıtaldy qara aıǵyrǵa kezdestirip, kórimdigin ózi alady ǵoı.

— Onyń taǵy qol ustatary bar emes pe?..

Búl ázil-kekesin onan da ári sozylar ma edi kim bilsin, biraq Júnis qolyn kóterip, toqtańdar degen ıshara berdi.

— Qalǵandaryń Ańqatydan ótip qyrǵy jolmen Qyzylaǵashqa týra asyńdar, bárimiz de sol jerden tabysarmyz, — dedi.

Sóıtip Júnis ózenniń bir betimen qyryqtan astam adamyn Jympıtyǵa qaraı shyǵaryp, on bes jigitin ekinshi betimen bolystyń aýlyna jóneltti. Ózi Bekeıge delbesin ustatyp, Aqmadıany qasyna salt ertip kórshiles otyrǵan Toqsaba Qulmyrzanyń aýlyna ketti.

Aqyldasar adamyn shaqyryp alyp sóılesetin ejelgi ádet edi; sol jol-jora boıynsha Júnis, aýylynyń syrtyna kelgensin «Qulmyrzany shaqyryp kel!» dep Aqmadıany jiberdi de, ózi at-arbasyn joldan shyǵaryp qyrǵaryraq turǵan Maıtóbeniń basyna qaraı boı urdy. Tóbeniń etegine kelip arbadan túsip, kógáldaý jerge Bókeıge kilem jaıǵyzyp, ózi ústine jantaıyp jatyp tóńirekke kóz saldy. Alqakóldiń jaz boıy óńin bermeıtin betegeli qyraty, odan arǵy Qyzylqumaqtyń úıitken tóstikteı qońyr jolaqtanǵan qara egisti etegi, Arqa bettegi Ańqatynyń ırek-ırek jar qabaǵy Júnistiń kózin kóp bógegen joq, úıtkeni bul mań da óziniń kúnde kóz aldynda turatyn Shuńqyr saıyndaı es bilgeli kórip kele jatqan alqaby bolatyn. Onyń bar nazary dóńgelene qonǵan shaǵyn aýyldyń den ortasynda turǵan Qulmyrza úıine aýdy; bar oıy Toqsabanyń sózge júırik betti bıiniń qalaı qarsylap, ne jaýap bererinde boldy. Júnistiń jadyna Qulmyrzanyń aıtqan talaı bılik sózderi de, ashynyp aıtqan ashshy kekesini de tústi. «Jer daýynda da, jesir daýynda da irgeli eliniń basyn biriktire almaı eńbegi esh, tuzy sor bolyp júrgen sabaz. Sońyna bútin eli tutas ermese de, óz aýlymen shyǵyp, dem berse úlken ıgi. Kim biledi — keıde qaıystaı sozylyp patýaǵa kelmeıtin de qaısarlyǵy bar edi. Osyndaı da eptiligi mol, ańdyp sóılep, uta jaýap beretin Qadestiń de bolmaǵanyn. Seri bolamyn dep, qabaǵyn kergen, oı bolamyn dep aýzyn toltyra sóılegen myna odaǵaı qımyldy Aqmadıa bıge ádepsizdik kórsetip júrmegeı», dep oılady Júnis.

Biraq aǵaıyndy ekeýiniń oıy ádepsizdikten de áregirek jatyr edi. Ótken kesh bular ońashalap sóılesip, bul sapardan qalaı da bultaryp qalý ádisin tapqan bolatyn. Ol ádistiń biri — «Qadesti búıi shaqty» boldy da, ekinshisi — Aqmadıaǵa joldan qaıtýǵa syltaý — aqsaq baıtal edi. Al, Qulmyrzany shaqyrýǵa ketip bara jatqan Aqmadıanyń esine keshegi Joldyń Qadeske aıtqan: «Toqsabanyń bireýine «baıqamaı» qamshy siltep qalar ma edi, shirkin! Aradaı dýyldap ózine bas salyp, Júnistiń jolyn bóger edi» degen sózi túsip ketti. Biraq munyń qaı túrde, qaı jerde istelerin Aqmadıa bilmedi. Ol tek óziniń aýjar minezimen úı syrtyna barǵan soń at ústinde shirene berdi; úıge kirip ataqty adamǵa sálem berip, júgine sóıleýdiń ornyna, anadaıdan:

— Aý, kim bar? — dep aıqaılady.

Oılamaǵan jerden onyń bul áýmeserligi «dýyldaǵan aradaı kóp Toqsabanyń bireýine tıip ketýdiń» basy bolýǵa aınaldy. Úıden bir jigit shyǵa keldi de, jasy otyzdyń shamasyndaǵy edireıgen jas adamnyń keýdesin kótere túsip, aýzyn toltyra sóılegen sıqyn kórip:

— Kim kerek edi? — dep surady.

— Maǵan Toqsabanyń bıi Qulmyrza kerek. Aıt, shyǵyp ketsin, — dedi Aqmadıa úzeńgige shirene túsip.

Úıden shyqqan jigit oǵan tańdanǵandaı qarap, sál bógelip qaldy da:

— Qulmyrzany at ústinde turyp shaqyratyn sen óziń kim ediń sonshama? — dedi ol daýsyn kóterińkirep. Jigit ózi es bilip, basyna bórik, aıaǵyna etik kıgeli úı syrtyna kelip at ústinen Qulmyrzaǵa «shyǵyp ket» degen jandy kórgen joq edi. Bıdiń ózi teńdes adam bolsa bir sári, al myna aryq baıtalǵa mingen eser adamsha edireıe qarap shirene sóıleıtin nemeniń anadaıdan attan túsip, úıge eńkeıe kirip, bas ıip sálem berýdiń ornyna «Qulmyrzany shaqyryp jiber. Shyǵyp ketsin!» deýi oǵan kúpirshilik sıaqty kórindi.

— Meniń kim ekenimdi sen Toqsaba keıinirek bilersiń. Bolys óz týysqanym dep keýdeńdi kóteresiń be? Bolysyńdy aldymda qurdaı jorǵalatarmyn áli. Bul áńgime sońynan: shaqyr Qulmyrzańdy, — dep ańyraıa tústi Aqmadıa.

5

Jigit kóp oılanbady. Ol jalma-jan keri burylyp úıge basyn suqqandaı boldy da, qaıta shyǵyp:

— Jaqsy! Jaqsy, myrza! — dep Aqmadıaǵa jaqyndaı berdi. — Qazir kóresiń Qulmyrzany. Óziń úıge túsip sýsyn ishpeısiń be? Tanymadym — aıypqa buıyrma, — dedi Aqmadıanyń qasyna kelip.

«Jaman Toqsabany birden jasyttym» dep oılady Aqmadıa. Ol daýsyn burynǵydan da kótere tústi.

— Úıge túsýge ýaqytym joq, et jep, qymyz iship otyratyn shaq emes. Shyǵa ma, álgi bıleriń, shyqpaı ma? — dep óktemsidi.

— Joq, túsińiz, qos aǵasy. Túsińiz — kún erte, — dep jigit jalynǵandaı bolyp tizgininen ustap úıge qaraı tartty.

Aqmadıa taǵy da birer aýyz sóz aıtpaqshy bop kezenip, biraq kidirip qaldy. Úıden basqa bir iri jigit shyǵyp:

— Beri júr, beri júr, — dedi.

Aqmadıa júrmedi, biraq tizginnen ustaǵan jigit, zorlaǵandaı tartyp, atty úıge qaraı jetekteı tústi. Aqmadıanyń at ústinde siresip tartyp, jerdegi jigittiń qolynan tizgindi kúshtep bosatpaqshy bolǵanyn kórdi de, úıden shyǵyp júr-júrlegen jigit júgirip kelip at ústindegi Aqmadıanyń sekirip jaǵasyna jarmasty. Jaǵadan alyp ózine qaraı julqyp tartqan adamnyń eńserýine shydamaı belsiz aryq baıtal burań ete qaldy da, Aqmadıa aýǵan erdeı syrǵyp at baýyryna ketti. Biraq iri jigit onyń túıe jún shekpeniniń jaǵasyn da bosatpady, ózin jerge de kólbetpedi — dedektetip úıge qaraı súıreı jóneldi.

— Jiber. Óltiremisiń, sonsha qylǵyndyryp, — dep julqyndy Aqmadıa, aıaǵy jerge durystap tıip jóndelip kúsh ala bastaǵan kezde. Biraq bir kisimen alma-kezek túskendeı áli bola turyp, júreksiz Aqmadıa qol qatyp qarsylyq kórsete almady, jasyǵan únmen: — Bosat deımin jaǵamdy. Meni Júnis hajy jiberdi. Qulmyrzany shaqyryp kel dedi. Bularyń jolsyz ǵoı... deı berdi. Jaǵadan alyp súırep kele jatqan jigit ún qatpady.

— Jón bilmeıtin kórgensizdi osylaı úıretedi, bizdiń el. Ózdigińnen attan túsip, úlkenge sálem berýdi bilmeıdi ekensiń — endi úırenip al, qalaı etip túsirip, qalaı etip júgindiretinin, — dedi birinshi jigit.

Ol qolyndaǵy baıtaldy shylbyryn súıretip qoıa berdi de, qarysqan Aqmadıany arttan kelip ıtermeledi. Ekpini jar jyqqandaı eki áldi jigittiń biri súırep, biri ıtermelegensin ol eriksiz empeńdep ketti. Sonda da, úıge jaqyndaǵanda aqtyq ret qarysyp kóreıin degen adamdaı, qamyttan qashqan ógizshe sheginshekteı túsip edi, arttaǵy jigit ony jelkeden túıip-túıip jiberdi. Aqmadıa alǵa qaraı eńisip ketti de, jaǵadan ustaǵan jigitke súıenip qaldy.

— Óltiresińder me, bularyń jolsyz ǵoı... — dep kúbirledi ol esikten eriksiz súıretile kirip bara jatyp.

Qazan jaqta, tórden tómenirek, óz ornynda otyrǵan Qulmyrza bı esiktegi ábigerge bir qarap qoıdy da, ortalap kelgen qymyzyn babymen shaıqap tostaǵanyna úńile tústi. Kúnde áldeneshe ret kórip júrgen kóne sary tostaǵannyń da, ishindegi iship otyrǵan sary qymyzdyń da ol úńilgendeı eshnársesi joq sıaqty edi. Kóp ustalsa da ketigi joq, tek qana sheti azdap jarylyp, biraq kirigip ketken kádimgi óziniń túbi qońyr sary tostaǵany! Ol azdan keıin qymyz shaıqaýdy toqtatty da, biraq basyn kótermeı:

— Bul kim ózi? — dep surady.

— Sóz saptaýy barqyn kórinedi, — dedi ilki jigit.

— Ia?

— Júnis hajy sizdi shaqyryp kel depti. Ózi ana dóń basynda otyr bilem.

Qulmyrza Aqmadıanyń betine endi týra qarap:

— Seni qosshy etip alyp shyqqan Júnistiń de aljýǵa aınalǵany eken, — dedi ol qabaǵyn túıip.

Sóıtti de býryl saqaldy, er kelbetti bı qalǵan qymyzyn jutyp bitirip, betin sıpady da, ornynan turdy, taıaǵyn alyp úıden shyqty.

Qashyp ketetindeı álgiden beri aırylmaı ustap otyrǵan jigit Aqmadıanyń jaǵasyn bosatyp, ózi esik jaqqa otyrdy. Qulmyrza Aqmadıany ıa qoıa ber, ıa ustaı tur degen joq.

Júnis otyrǵan Maıtóbe men Qulmyrza úıiniń arasy bir shaqyrymǵa taıaý jer bolǵanmen hajy bolǵan ýaqıǵany ábden uqty. Ol «Áttegen-aı, beker jiberdim Aqmadıany. Shyǵasyǵa ıesi basshy degen osy», dep ókindi. Biraq, úıden shyqan Qulmyrzany kórip, istiń aqyryn sabyrmen kútti.

Sálem bergen Qulmyrzaǵa Júnis ornynan turyp qushaqtasyp kóristi; ekeýi bir-birinen amandyq surasty, sál ýaqyt únsiz otyrysqannan keıin, júrip kelgen adamynan jón surap, Qulmyrza sóz bastady.

— Tóbege kóterilip, joryq aldynda jamaǵatqa túgel sóz tastaıtyn Syrym bıshe, bıikke shyqqanyńnan-aq at mańdaıyn alysqa meńzegeniń kórinip tur. Jolyń bolsyn, hajy, atqa er júk, erge qamshy aýyr bop qaıtpaýyna tilektespin, — dedi ol kúrildegen jýan únmen.

Qulmyrzanyń kelbetti betine laıyq daýsy da tarǵyldanyp bastalyp, biraq birte-birte áýeni qońyr qalypqa kóshetin. Ol Júnistiń betine týra qarap otyryp júzinen úlken synyqtyń tapty. «Syrqat jandaı kózi kireýkelenip, jaq eti bosań tartqan ba, qalaı?! Saqaly da seleýlene túsken eken. Biraq denesi nyq, sóz salmaǵy bezbenine ıe sıaqty, — dedi ol ishinen.

— Alaı bolsyn, jaqsy tilekte jarty yrys. — Júnis azdap tamaǵyn kenep qoıdy. Onyń kidirip sóz jubyn izdegenin bilip, Qulmyrza jetekteı tústi.

— Uzyn joldyń da qysqasy bar — sáti túsken san saparǵa teńeý, shegirshinge bergisiz torańy bar, súıene ketseń belińe medeý. Hajy, tolqymaly qubatal da emes, qolyńa jańylys qýraı ustap shyqqan ekensiń, oqys súıgende shyrt synyp qala bermese ıgi edi, — dedi ol eńsesin kóterińkirep.

San ret sóz salmaqtasyp tizerlese otyryp bılik aıtyp qalǵan bul eki adam bir-biriniń syryn da, til bederiniń túrin de jaqsy biletin. Júnis Qulmyrzanyń bul sózi qosshysy Aqmadıa jóninde ekenin birden ańǵardy, onyń bulaı aıtaryn kútip te edi, tildi bıdiń úninde kesindilik bolmaǵanyna, qaıta qynjyla túskendeı bir áýen sarynnyń qulaqqa kelgenine kóńili kónshigendeı boldy.

— Dos aldynda dos qynjylsa — súıeneriniń berik ekeni de. Haqtan ózge qatesiz pende joq. Myna erdiń qasyndaı qajalyp azamat óńi qýqyl tartqan shaqta, kóp shegirshin ishinde qol jańylys ilingen bir qýraıdyń basqadan buryn, bı, seniń kózińe túskeni istiń ońǵa aınalǵany, — dedi Júnis.

Qulmyrzanyń júzine kúlki shyraı júgirdi.

— Al, jaqsy, Júke, bóri qoıǵa umtylǵanda, kúshik sút jalap ketti dep qýalamaıyq. Bas sózińizdiń jubyn jazyp jiberdim be? Sóıleńiz. Keńes basy kelisten bastalady dep, meniki ilik te emes, kózge shuqý da emes, kóńilde kúdik qalmasyn deýdiń qamy.

— Ony ózim de kórip otyrmyn. Bı, men saǵan til bezep, túıtkildep sóılep, óner kórsetem deýden aýlaqpyn. Úıtkeni búgin búkken syrdyń, súńgýi úırekteı, erteń-aq tóbesi shoshań ete qalatynyn ekeýmiz jaqsy bilemiz. Sol úshin qymtanbaı, búrkenbeı, omyraýdy senimen qatar otyryp bir jelpisip, oı kúrmeýin bir jerde túıissem dep shaqyrttym. Jadaý jaıdyń mol ekenin óziń bilesiń. Sonda da esińe túsireıin: uıaly qasqyr qanattas elge aýyz salmaýshy edi — qazir daǵdy basqa bolsa kerek. Jympıty hakimderi cap qasqa shegirtkedeı qaptaǵan atamandardy jiberse, bolys shabarmandaryn jumsap, bir kelip at aldy, eki kelip adam sabady, bul az dep, ózi buǵyp qalyp, shabýylshylarǵa kisimdi óltirtti, azamatymdy jetektetti. Ógizge týǵan kún buzaýǵa da týar. Búgingi meniń basyma túsken lań erteń kóp jurttyń tóbesine tóner. Erlik qysyp, kúsh býyp, alpysqa kelgen shaqta batyrlyq ataqqa ıe bola shyqqanym joq; aǵarǵan saqaldyń da ary úshin atqa minbedim; el beli qaıysyp tur — mine, ornymnan turǵyzǵan sebep. Bul bel osy qaıysqannan qaıysa bere me dep seskenem. Sol úshin taıaq tańdap jatýǵa mursha kelmeı qolǵa ilikken qýraıdy da medeý bola ma dep qarmanǵanym. Bı, qabyrǵaly eliń bar, birimiz qanat, birimiz quıryq bop qamdansaq, jolsyzdyqtyń jolyn bógeýimiz haq, — dedi Júnis Qulmyrzanyń betinen shyraı jaýabyn izdep týra qarap. Júnis qanshama qarmanyp bet qubylysyn uqpaq bolsa da bı betinde qostady derlik jumsaq qobaljý da, qarsy qydyrǵan qatqyl tolqyn da sezilmedi. Qulmyrza óńine oıyn uttyrmaı sol jaı qalpynda qaldy.

— Bóri alysta, bóltirik inde. Alystaǵysyna ańshynyń moly kerek. Sermegeniń qate ketpegen sen kók súńgi ediń, alty-arys aǵaıyndy bastamaq bop shyqtyń ba, álde inindegi bóltirikti ilip alyp keri burylasyń ba? — dep surady Qulmyrza, Júniske jaýap qaıyrmastan. Júnis qabaǵyn shytty. Oǵan Qulmyrzanyń bospalap surap, ister isin boljaldaǵany unamady.

— Birinshi sózińe bap, bı, — dedi ol: — Bóriniń aty bóri. Kókjal da bóltirikten ósedi. Aýlaǵansyn ony soǵý maqsat. Al, qaısysynan bastaý qajetirek — bul ádis-aılanyń isi. Ekinshi sózińe: «sermegeniń qate ketpegen kók súńgi ediń» deısiń. Súńginiń de saby bar. Sapsyz súńgi qur uńǵy. Men súńgi bolsam, sonyń naq qolǵa ustar jeri sensiń. Alty-arys aǵaıynnyń biri de óziń. Bóltirikti innen sýyryp alýǵa meniń óz álim de jetedi, oǵan seniń ara turmaıtynyńdy da bilemin. Sol úshin tóbe basynda senimen túgel sóıleseıin dep keldim.

Júnis Qulmyrzadan kózin aýdaryp, áldeneni izdegendeı, tómen úńildi.

Qulmyrza oılanyp jatpady.

— Qalaı bolǵanda da talap úlken, maqsat zor kórinedi. Úsh kúnnen beri ne istep jatqanyń emis-emis qulaqqa da tıip edi. Endi mine óziń kelip otyrsyń. El beliniń qaıysqany kimniń arqasyna aıazdaı batpas deısiń, hajy. Bul sózińe bárimizdiń de basymyz qul. Alaıda, aýyz lebiziń abyz bolysty qanjyǵaǵa baılap alyp, teńdan suraý sıaqty. Buǵan men ara da túspen, alqalap bılik te aıtpan. Onymen isiń bitse ıgi edi. Atarmandardy jibergen Jympıty hakimderi dep óziń de aıtyp otyrsyń. Al, menen kómek kerek bolsa búkpeı aıtarym: kúni keshe Toqsabaǵa bir bol dep qaqsap, jaǵym jar bolǵannan keıin, bir bolmasań ekige jaryl, eki az deseń tórtke bólin dep tobynan shyǵyp kettim. Búgin sol «Qabyrǵaly el» degeniń tórt bólek. Eń kishkene bólshegi osy otyrǵan Alqakólińniń aınalasy, — dedi.

— Sonan soń? — dedi Júnis tómen qarap otyrǵan kúıi.

— Arǵy jaǵy ashshy: alty-arys aǵaıynyńnyń biri tozǵan bózdeı tigisinen ydyrap barady.

— Ydyraý ár jerde de bar...

— Bizdiń el sıaqty boı-boıymen ketkeni az.

— Basyn besikke urǵan baladaı julqynyp, aryn arlap, abyroıyn búrkegen jurtyńnyń túgel turmaýy ókinishti. Kóregendigińe shek keltirgen jerim joq. Alaıda, bı, erteńgi býaldyrdy tumanǵa eseptep júrmegeı ediń.

— Olaı bolsa óz tostaǵanym ketigi — aınaldyryp urttap júre berer edim. Daýa bolmaı turǵany qara qazan qulaǵynyń shetineýi ǵoı. Shetineý emeı nemene: bir toby qalaǵa boı uryp, qalam ustap ustaǵan adamdy qaýmalap júr, bir toby bolystyń shashbaýyn kóteremin dep áýre, munyń báriniń kózdegeni bas qamy, ár jerden buǵyp qarap ózin de, ózgeni de áýre etý. Al, júni jyǵylyp, úrke qarap, sheginshektep turǵan kópti ilgeri jetekter adam joq, — dedi Qulmyrza, burynǵydan kóre ózgergen qońyr únmen.

— Bı jańylyspa, top bastar serke elden týady, el irgesi tabanynda. Qartań tartqan Qulmyrza da tuǵyrdan túsken joq... Jetekter adam bar.

— Joq, hajı, biz... biz demeıin, men deıin. Men eskirdim. Eskige adam áýes emes, jurt jańany kókseıdi. Jańanyń babyn eski tappaıdy.

Júnis oılanyp qaldy. Ol úndemeı biraz otyryp, basyn kóterip aldy da, jumsaq únmen:

— Kópten áńgime-dúken qura almaı, júzińdi kóksep júr edim, Qulmyrza. Búgin mine, shyn lebizińdi estidim. «Jańanyń babyn eski tappaıdy» deısiń, — dana sóz. Osyǵan kóre Qalen oshetildi serper qanatymdaı etip, oń jaǵyma ustap edim, sol topshymdy qıǵansyn shydamadym. Áıtpese Toqsabadan qun surap shyqqanym joq. Ózim jetpesem de daýsym jetsin, suraýsyz ul joq, bos jatqan pul joq degenim edi. Úlken bórige qolym jetpese de, daýsym jeter dep oılaımyn. Sózińniń tórin de, bosaǵasyn da kózben kórgendeı boldym. Atqa minip shyǵyp aıqaılaspaıtynyńdy da shamalaǵanmyn. Maǵan sen janbastap jatyp qazylyq sózińdi aıtsań bolǵany, — dedi.

— Durys aıtasyń, qun surasań tek tartys bolmas edi, óıtkeni bas jaýyń Toqsaba emes qoı, bolys Toqsabaǵa da, saǵan da birdeı, ótirik bolsa da oǵan shar salyndy. Sonan soń, zaman basqa, ún basqa. Qabaǵyna qarys súıem muz qatyp, qyraý jaldy, arlan bókseli aıǵyr minip, aq qarǵa qarǵyǵan qablandaı uzyn iz tastap júrgen shaq alty qyrdyń arǵy jaǵynda qaldy ǵoı!..

— Alaıda, bı, shybyndaı jan arýdaı aıaýly kórinip, tabanǵa kirgen shógirdi naıza ushymen barabar tutyp óksheden basý jaramas. Zaman basqa — haq sóz. Zaman keri kóshpeıdi — bul da haq. Endeshe qarǵa adymymen bolsa da ilgeri basar zamanmen birge jyljyr bala bar. Qosh tur, Quleke. Qyzylaǵash túbinde tosyp otyrǵan adamym bar, — dep Júnis ornynan turdy.

— Hajı, men senimen qoshtaspaımyn, qaıtarda kútemin. Barym ázir, dastarqanym jaıýly, — dedi Qulmyrza.

Qyzylaǵash Shalqardan Jympıtyǵa asatyn qara joldyń ústindegi at shaldyryp ótetin jer-di. Júnis hajy jolda Qulmyrza bımen uzaq áńgime-dúken quryp, at-arbamen aqyryndap júrip jetkenshe sol ýaǵdaly jerge onyń ekige bólinip ketken jigitteriniń eki toby da kelip úlgergen edi.

At ústi qashan da adamnyń delebesin qozdyratyny málim, ásirese jasaq-jasaq bolyp qyzý iske attanǵan jandar ózgeshe jeligip, dúrlikken júrispen jaı kezde jarty kúndik joldy tez qýsyryp alǵan bolatyn. Jastar jaǵy aýdaryspaq oınap, taqym kúshin synasyp, bórik alyp qashyp, at taqymyn jazyp, keıingilerdi tosyp alyp, taǵy alǵa ozyp otyrǵan. Al, úlkender jaǵy istiń nemen tynaryn aldyn-ala topshylap, kóringen qaraǵa kóz tigip, kóldeneń dybysqa qulaq túrip elegizgen-di. On bes jigitti bastap bolys aýylyna ketken Qubaırany dúrlikken jurt aınala qorshaı qaldy. Biraq jalǵyz atyn joǵaltyp, júgenin arqalap qaıtqan adamsha ıyǵy salbyrap ketken Qubaıra:

— Aýyly jylan jalaǵandaı, qulynǵa quryq salar erkek joq. Bosqa aqymaq bolyp qaıttyq; qatyn, bala-shaǵaǵa kúlki boldyq, — dedi.

— Úlesten qur qalatyndaı attaryn taqymdap omyraýlata umtylǵan jurt endi qaıtqan sýdaı keri lyqsydy. Bireýler tańdaılaryn qaǵysyp, bireýler qabaqtaryn shyta sóıledi.

— Bolys aqymaq dep pe ediń, bizdi kútip úıinde jatatyn!

— Qyzylúıge syzyp turǵan ǵoı, dúmpýdi sezip!

— Ana jylǵydaı qara aıǵyrmen qaıqaıǵany.

— Kúni buryn habar alǵan ǵoı, Ańqaty boıy atqa er salyp jatyr dep Jol shyǵar muny jetkizgen.

— Jol starshyn úıinde, búgin kórgen kisi bar.

— Jol úıinde jatyp ta ebin tabar.

— Endi ne isteımiz?

Úzeńgisine shirenip, kópten bir arshyn joǵary kóterildi de, shýlaǵan jurtty bórkin bulǵap Súleımen toqtatty.

— Toqtańdar! Ne istep, ne qoıaryn Júkeńniń ózi aıtady. Áne kele jatyr, — dedi ol aıqaılap.

Halyq sý sepkendeı bolyp toqtaı qaldy da, jabyla keıingi jaqtaǵy qara jolǵa qarady. Jol ústinde janynda eki-úsh salt attyly adamy bar at-arba kórindi. Asan kishkene kókshil kózin syǵyraıta qarap, sál toqtap turdy da:

— Mynaý qyrǵy jolmen taý jaqtan kele jatqan adamdar jáne jekken aty qylań kórinedi, — dedi.

Basqalar da jamyrap:

— Solaı.

— Solaı, — desti.

Aǵash túbindegi samsaǵan qalyń attylarǵa qarap shoshynǵandaı kele jatqandar kilt toqtap qaldy, olardyń bireýiniń astyndaǵy qaz moıyn kók at boıyn kórsetkendeı tap sol kezde kóldeneńdeı tústi.

— Má, mynaý Nuryshtyń kók aty, belkúlli, sol. Nurym, qarashy, kóziń jiti ǵoı, — dedi Súleımen.

— Sol, sol. Bul qaıda bara jatyr? Qyzylúıge habar bermekshi ǵoı shamasy! — dedi Nurym tistene túsip.

— Kórelik. Beri kelsin, — dedi Qubaıra.

Biraq bir shaqyrymdaı jerdegi arbaly, attyly adamdar ilgeri de júrmedi, keri de burylmady — ne isterin bilmeı daǵdaryp, úrpıisken kúıi jol ústinde tura berdi.

— Kim bolsa da baryp, bilip kelińdershi, ótkelden sheginshektegen túıedeı edireıip, aıaqtaryn baspaı qoıdy ǵoı, — dedi Qubaıra Súleımenge.

Sóıtti de ol shetirek shyǵyp attan túsip, terlep kelgen atyn jelge qaratyp qańtardy da, shylbyryn jerge bos tastady; ezi aǵash kóleńkesine ketti. Basqalary da japyrlasyp attarynan túsip, kóleńkedegi Qubaıranyń tóńiregine shoǵyrlana bastady.

— Men de baramyn.

— Men de baramyn! — desip, attan túspegen jigitterdiń bir qatary, jol ústinde turǵan arbalyǵa qaraı bet alǵan Súleımen men Nurymnyń sońyna erdi.

Arbanyń janyndaǵy úsh attylynyń biri Nurysh edi. Ol toptan bólinip shyǵyp, lekitip kele jatqan Súleımen men Nurymdy jáne onyń sońyna ergen jigitterdi tanyp qaldy da, tez attyń basyn keri buryp aldy.

— Mynaý, buzyq hajynyń jigitteri... Áttegen-aı, oılamaǵan jerden kezdeskenin kórdiń be!? Amanqul, bur attyń basyn, ana Oljaorystardyń qyrǵy jolyna qaraı tart, — dedi.

Arba ústinde otyrǵan Amanqul da, qasyndaǵy salt attyly adamdar da joldan shyǵyp áregirektegi aýylǵa bet burdy. Bulardyń buryla salyp qashýǵa bet alǵanyn kórip Súleımen:

— Toqta, toqta! — dep aıqaılap bórkin bulǵap, atyn tebine tústi.

Nurysh Súleımenniń aıqaıyn da estidi, bulǵaǵan bórkin de kórdi. Biraq ol toqtamady. Qasyndaǵy eki adamymen arbadan arqan boıy bólinip shyǵa berdi. Osy kezde qorapty arbadan basyn kóterip bir adam qaltalaqtap túregeldi de, delbeni ústi-ústine qaqqan Amanquldyń ıyǵyna asyla túskendeı boldy. Bir múshelik jerdeı arbadan uzańqyrap ketken úsh attylyny qýmaı Súleımen men Nurym aldymen arbadaǵylardy toqtatpaqshy bolyp, joldan buryla sala saldyrlata jónelgen tarantastyń jolyn kesti.

— Kók attyly ǵoı Nurysh, oǵan sez joq, al onyń qasyna ergenderi kim? Arba ústindegi ne qylǵan adamdar? Qudaı biledi deıin, bul tegin júris emes... Kórersiń — tegin emes, — dedi Súleımen jortaqtap kele jatyp demikken adamsha, úzip-úzip sóılep.

— Tegin júris bolsa myna sıaqty ár tóbeniń astynan qasqyrsha qaraýyldap adamdy kóre sala jalt bermeıdi ǵoı, — dedi Nurym.

Biraq Nurymnyń sózin Súleımen estı almaı qaldy, úıtkeni ol arba ústindegi julqynǵan Qajymuqandy kórdi de, barlyq ynta-nazary soǵan aýdy.

— Astaǵpyralda, mynaý, Qajymuqan ǵoı! Belkúlli, sumdyq! Bul qalaı bolǵany, Nurym-aý? — dedi Súleımen jaǵasyn ustap.

Qajymuqannyń túrinen Nurym shoshyp ketti: onyń oń jań shekesinen aqqan qan beti men moınyn tutas jaýyp, qyzyl qabyrshaqtanyp qatyp qalypty; qan tımegen ekinshi jaq beti de shań men terge bylǵanyp aıǵyz-aıǵyz; shyqshyt súıegi shyǵyńqy qara qaıystanǵan betin kezergen erinderi onan ári júdete túsken.

— Mynalar óltirdi ǵoı... Súleımen, sý joq pa?.. — dedi Qajymuqan daýsy jer astynan shyqqandaı qyryldap. Onyń daýsy qarlyǵyp, tańdaıy qurǵaqsyp, sóıleýge de dármeni kelmeı qalǵan eken. Ústindegi sary nánke beshbetiniń omyraýy men jaǵasy dal-dal; artyna qaıyryp qyl shylbyrmen baılaǵan qoldyń bilezigi qantalap ketken.

— Basyn jaryp, qol-aıaǵyn baılap, tapa-taltúste arbaǵa tańyp, endi kisi óltirýge kiristińder me, atańa náletter! — dep arbaǵa jekken attyń basyna doıyrmen tartyp qaldy da, Nurym attan qarǵyp jerge tústi.

At qashqaqtap keri sheginshekteı berdi. Qapelimde ne derin bilmeı qalǵan Amanqul da arbadan sekirip túsip «týtýlap» delbesin jıdy.

— Men senderdiń osy shamadan kezdesetinderińdi kúni buryn bilgenmin. Qyzylaǵash jolymen júreıik degen men. Qudaı atqandar Qajekeńdi kúnásyz jazǵyryp, qol-aıaǵyn baılap tastaǵany... — dedi ol lekite sóılep.

— Sen sýaıt, kóp ottamaı Qajekeńniń qolyn shesh. Nuryshqa qosylyp óndi sen de jaý boldyń ba? — dep Nurym oǵan tóne tústi.

— Áı, Nurym, sen maǵan nege aqyrasyń. Aqyrǵysh bolsań ana Nuryshqa aqyr. Qajekeńdi men baılatqandaı-aq kózińniń buqasyn shyǵaryp, ejireıe qalypsyń, muqym, osynyń bárin men istetkendeı, — dep Amanqul qarsylasa qaldy.

— Jer-kókti kezip júrgen jelaıaq, shaýyp kelip habar berýge de jaramadyń, — dedi Nurym Amanqulǵa tese qarap. Sóıtti de, ózi jalma-jan Qajymuqannyń qolyn sheshe bastady.

Artynan kelgen jigittiń birin Súleımen sýsyn ákelýge keri shaptyrdy da, biraq álsirep qalǵan Qajymuqandy kún kózine ustamaı kóleńkege jetkizbekshi bolyp, Amanqulǵa at-arbany aǵash túbindegi kópke qaraı jetektetti.

Kóp sózdi Amanqulǵa jurttyń kóbi senbeı ýaqıǵany Qajymuqannyń óz aýzynan estýdi kútti. Biraq túni boıy qorlyq kórsetip on-on bes shaqyrym jerdegi Shuǵyldyń aýylyna jaıaý aıdap ákelgen Qajymuqannyń uzaq ýaqyt sóılesýge hali kelmedi. Jegen soqqynyń ústine baılap tastaǵan adamdy arba da myqtap soǵyp tastaǵan eken. Sýsyn iship, ıyǵynan dem alyp, qoly men basyn ustap tómen qarap, biraz otyrǵannan keıin:

— Itter dákimentimdi alyp ketti... Shyrt uıqyda jatqanda oılamaǵan jerden basty... áıtpese... — dedi ol entikken adamdaı demin úzip-úzip zorǵa degende alyp... — ekeýi Dýannan kelgen adamdar ma deımin... «Biraq Shuǵyl Qyzylúıge... Haron tórege tapsyr», — dedi.

Aýzyn ashyp, tunyp qalǵan jigitter áńgimeniń arǵy jaǵyna qulaǵyn túre túsip edi, biraq úlken kózdi, ótkir Oraz aıaǵyn yrǵaı basyp Qajymuqannyń qasyna jetip bardy.

— Naǵashy, áńgime túsinikti. Jat ta dem al. Júkeń kelgensin aqyldasamyz. Dokýment ketse, basqasyn alarsyń. Al, jigitter, sender de baspalamańdar, Qajekeńniń túrin kórip tursyńdar ǵoı. Kúshin jınap kóleńkede demin alsyn, — dedi ol qolymen jurtty araılap keri ysyryp.

— Oıbaı, Qalekeń, kele jatyr! — dedi art jaqtan bir jigit.

— Qaıda? Qaı jaqta?

— Qaıdaǵy Qalekeń? — dep Qajymuqandy qamalaǵan jurt japyryla art jaǵyna qarady. Shegireıgen kózin taǵy da qolymen kólkeshteı qadala qarap turdy da, Asan:

— Ras... Qalekeń. Qasyndaǵysy Tileýǵalı bilem, — dedi.

— Qoı, Qalendi bosatýshy ma edi. Basqa bireý shyǵar, — dep edi bireýi.

— Joq, Qalekeń. Belkúlli, ózi, — dedi Súleımen. Jympıty jaqtan kele jatqan eki attylyny kózimen bir-aq shalyp.

— Qalekeń bolsa — is bitti, jolymyz boldy deseıshi.

— Joq, is bitken joq, Súleımen, Qalendi búgin qoryqqannan bosatyp otyr myna bolysyń. Qasyndaǵysy sonyń týysqany ǵoı, kórdiń be. Qajı kelgesin munyń túbin túpteńkireý kerek. Qyzylúıine baramyz dese — oǵan da daıynbyz, — dedi kóp sóılemeıtin Shaıdolla palýan. Bir kijinip, bir dúrligip, bir qobaljyp, bir tolqyǵan kóp joq jerden kezdesken olja Qajymuqandy qoıa salyp, endi kele jatqan eki attyly men keıindegi Júnisti kútti. Biraq sońyna eli ermeı taýy shaǵylyp tuǵyrǵa qonǵan Qulmyrzanyń sózinen keıin aýyr oıǵa batyp jalǵyzsyrap kele jatqan Júnistiń ne deri málimsiz edi. Myna kele jatqan shyn Qalen ýchıtel bolsa, bul jasaqtyń ilgeri júrer-júrmesi de bımaǵlum nárse sıaqtandy.

ÚSHİNSHİ TARAÝ

1

Ýchıtel bul ýaqıǵany oılap ta, taldap ta úlgermedi... Uzyn desteniń boıyna asyqpaı jyljyp etektep tuqym shashqan eginshideı, keń saharada erkinshe júrip túıirlep bilim sepken Qalen de oqys jerden qyspaqqa túsip edi. Úı ishi, ot basynyń qamy ýchıteldi asa eleńdetpeıtin. Sondyqtan da ol jurt pishendi eńserip alǵannan keıin ǵana (onda da Mákkanyń digirleýimen!) Júnistiń shóp mashınasyn surap alyp edi. Oıy: bir qalt etkende týysqandarynyń qolqabysymen bıdaıyǵy belýardan keletin Báshekeń kóliniń syrtyndaǵy qos bulaqty eki kún ishinde túsirip almaqshy boldy. Biraq túske jetpeı-aq qarý-jaraqty alty attyly adam óz qystaýy jaǵynan shyǵa kelip:

— Kóptileýov, bolystyń keńsesine júresiń! — degen.

Júrisi de sýyt, tústeri de sýyq bul áskerı jandar sabyrly ýchıteldiń:

— Men pishen shaýyp jatyrmyn. Asa qaýyrt jumys bolsa erteń baraıyn. Myna bir aıadaı jerdi búgin-erteń shaýyp almasa shóbi qatyp ketedi, — degen dáleldi sózin qulaqqa ilmedi. Qalen jyǵa tanymaıtyn, biraq ózin buryn Jympıtyda kórgen, formaly kıim kıgen óktem ofıser susty únmen:

— Aıadaı jerińnen kóri úlkenirek áńgime bar sharýashyl, ýchıtel, áńgimelesip turýǵa ýaqyt joq. Min ana arbaǵa! — dedi jaıdaq tarantastyń ústinde otyrǵan Jartaı jaqqa qolyn sermep. Shuǵyldyń attaryn minip, aıǵyryn atyp ketetin kúni Abylaev Qalendi sol pishen basynan jóneltken-di. Jolshybaı ol ishi asa jarata bermeıtin syzdaǵan Jartaıdan áńgime suramady. «Mynalaryń kim? Sen qaıdan kelesiń, bularmen qalaı kezdestiń?» dep jaımánisti bilýge kóńili barmady. Bar ermegi: uzyn jaǵynyń ushtylaý ıegine bitken úrkerdeı saqalyn anda-sanda bir sıpap qoıyp, jazǵy dalanyń kózge úırenshikti kórinisterine qaraı berdi. Ózenniń qazir elsiz betindegi kóp qystaýlar, ıirim-ıirim túbekter, alystaǵy egisti qabaq pen jataǵan belder múmkin oǵan ózgeshe oı salǵan da shyǵar! Jaıdaq arbanyń sońynan taqymdaı jorytqan qazaq jigitiniń balasha elegizgen dóńgelek júzi, ıyǵyna asynǵan myltyǵy men belge baılaǵan qylyshy da kóptegen oı túıinin jazyp jiberdi me, qalaı? Áıteýir ol: «Iá, solaı. Osylaı bolýǵa tıis!» — dedi ózine ózi, áldeneni oılap-piship, osy qorytyndyǵa bir senimdi pishinmen tirelgen adamsha. Shaqyrdy degen bolys ony keńsesine toqtatqan da joq.

— Sizdi men emes shaqyrtqan, myna kisiler. Qyzylúıge jaýap berýge apara ma qalaı?! — dep, Jartaıdy bosatyp, basqa arbaǵa mingizdi.

Oǵan Qalen:

— Ózim de solaı bolar dep shamalaımyn, — dedi. Sóıtip ol «Jańa ókimet» ornaǵan Qyzylúıge kelip, keshke qaraı ózenge taıaý jerdegi sopaq gaýptvahtaǵa «ornalasqan». «Bulardyń katalashkasy osy eken ǵoı», dep oılady ol ishi óte tar jáne meılinshe ystyq bólmede otyryp. Bul bólmeniń boı jazyp júrer jeri, jáne aıaq sozyp otyrarlyq orny joq, júk aǵash sıaqty tapal kereýetsheniń uzyn boıyna zorǵa syıyp tur. Túnimen kózin ilmeı qujynaǵan ash qandalamen alysyp jáne dem alýǵa aýa jetpeı tunshyǵyp ábden qaljyraǵan ýchıtel erteńinde:

— Sizdi tóre shaqyrtyp jatyr, — degen keshegi balasha elegizgen dóńgelek júzdi jas jigittiń sózine qýanyp ketti. Oǵan myna qapastan shyǵý, keń dúnıege, ana úlken jaryq álemge birjola bosanyp, erkin aıaq basqandaı kórindi. Sonda da óziniń úırenshikti ádetimen:

— Shaqyrtpaǵan shyǵar, aıdap ákel degen bolar, — dep sabaǵynan jańylǵan shákirtiniń sózin túzetkendeı jóndep qoıdy. Sóıtti de beshpentin qoltyǵyna qysyp, bólmeden tez shyǵyp ketti. Biraq tysqa shyqqannan keıin kıimin qaǵyp-silkip, erkindeı dem alyp, aıaǵyn asyqpaı basty. Sońyna ergen jigit te ony qystaǵan joq, tóre otyrǵan keńsege jetkenshe boıyn jazsyn degen adamsha óz bıligin ózine berdi.

Oral óńirine aty shyqqan belgili polısmeıster tóreni Qalen kópten biletin, onyń aty men isine ábden qanyqty. Buryn birer ret Haronnyń júzin de kórgen bolatyn. Kirip kelgende ol oılamaǵan jerden tosyp kezdesken Haronǵa tańyrqaǵan joq; ony oıǵa salǵan basqa nárse: zamannan beri patsha úkimetine qyzmet etip shen-shekpen alǵan burynǵy úlken dárejeli adamnyń myna jańa úkimetke basshy bola qalǵanyna tańdandy. «Avtonomıany da osy azýly sultandar basqarǵany ma? Halyqtyń qolyn teńdik, bostandyqqa sonda burynǵy jurtty bir shybyqpen aıdaǵan ámirshiler jetkizbekshi me?.. dep oılady da, kenet bul oıynyń teris ekenin uǵa qoıdy. «Bulardyń avtonomıasy eńbekshi halyqtyń kózdegen avtonomıasy emes. Bular halyqtyń qalaýymen saılanbaǵan ákimder...» Ózi oqyǵan Sovdep úndeýiniń sózderi kóz aldyna keldi.

Sypaıy amandasyp, aıdap ákelse de, ruqsat surap kirgen uzyn boıly ýchıteldiń parasaty júzine otyrǵan shaǵyn deneli Haron jerde turyp tóbege qaraǵan adamsha qarady. Tóreniń oıyna eń aldymen kelgen nárse: «Osy Baıbaqty bitkenniń bári shetinen syrǵaýyldaı iri keledi eken. Qara júkten ózgege jaramaıtyn túıedeı bolǵan nemeler, áleýmet isine kirisý bulardyń qaı atasynyń qaldyrǵan murasy eken?.. Biraq mynanyń mańdaıy kere qarys kórinedi, oıly adam bolýy da ǵajap emes...» degen syrt pishindeme boldy. Ol osy oıymdy sezip qalar degen adamsha kózin jalma-jan basqa jaqqa buryp:

— Otyryńyz! — dep bosaǵa jaqtaǵy otyrǵyshty kórsetti.

Oral qalasyndaǵy úlken mekeme, úlken orynda, syı-qurmet ústinde, suq qolymen nuqyp qana pármenin júrgizip qalǵan Haron sultan kishkene qaladaǵy kólemi shaǵyn iske ólgenshe narazy. Mundaǵy mekemede is te, apparatyndaǵy adamdar da onyń kózine olqy kórinedi de turady. Olqy emeı nemene? Qolynan is keledi degen jalǵyz ǵana Aıtqalı myrzanyń ózi de buıryq-pármendi durys oryndap qaıtpady. Bes-alty soldatymen toptalyp júrip bir stýdentti ustaýǵa amal-aılasy jetpedi. Mundaı topas adamdarmen tyńǵylyqty áreket isteýge bola ma?! Onyń ústine osy jerge kelgeli ol kúndiz de, keshte de durystap dem alatyn saıa tappaı qoıdy. Kúndiz kóshe ári shań, ári ystyq. Kesh aýa tymyrsyq. Kóleńkesi túsetin aǵash joq shań basatyn bir tamasha jaýyn joq. Ne bir kesh mýzyka tyńdaıtyn saıaly saraıy bar, beıildi bıke bolsa. Kóńil kóterip áńgimelesetin jamaǵat qaýymnan jurdaı qutynyń qý shoqysy...

Erteden beri ol qabaǵyn ashpaı, ornynan da turmaı, tek terezege ǵana qarap tunjyr otyr edi. «Meımanasy asyp bolǵan buzyqtardyń» biri qolǵa tıse bas salarlyqtaı kárli keıipte bolatyn. Qalen kirip kelgende Haron aqyryp qala jazdady da, onyń baısaldy túrin kórip ózin-ózi eriksiz toqtatty. Onyń oıynsha búl bireýdi bireýge aıdap salýshy, jylpos, elden bólek alaıaq, isine túsi saı sıyqsyz sumyraı adam sıaqtanǵan. Al mynaý qıapatty, tipti oıly adam bolýy da ǵajap emes, ýchıtel onyń oıyn da, minezin de eriksiz ózgertip jiberdi. Haron áńgimeni jaı bastap, utymdy sóıleýdiń jolyn izdedi. Biraq bılershe alystan orap, maqaldap, typyr etkizbeıtin jarqyn beınelermen áshekeılep sóıleýge shorqaq sultan uzaq múdirip qaldy. Keńselik tergeý tilimen shyrmap alýǵa da dálel tapshy. «Shod ashty» degen starshınanyń jalań qaǵazynan ózge tuldyr joq. Áıtıevtiń ne aıtqanyn, ony myna aldynda turǵan ýchıteldiń qalaı qoldaǵanyn, istemekshi bolǵan áreketteriniń túrin sıpattaıtyn eshbir derek, ne aıǵaqtardan kýáligi bolsaıshy! Alystan quryq salýǵa myna sıaqty adamdar moınyn tosa bere me?!..

Haron sultan ospaqtan kinálap, jaýapkerdiń óz sózine ózin súrindirý ádisine kóshti. Óıtkeni ýchıteldi «oıly adam» dep tapqanmen aqkóńil jan ǵoı dep te shamalady. Aqkóńil kisiniń nanǵysh keletinin adam synaýǵa tájirıbesi mol Haron jaqsy biletin.

— Bólshevıkter partıasyna qashan kirip edińiz? Olardyń túsinigi boıynsha qudaı joq. Qudaı joq deý musylmandyq pen musylmandyq ádetterden beziný bolady ǵoı. Sizdi musylmandyqtan bezgen ýchıtel desek jastar, shákirtter ne der? Osyny qalaı dep oılaısyz, Kóptileýov myrza? — dedi Haron sultan, barynsha salmaqty sóılep.

Sóıtti de ol «eń bir jandy jerińnen jaltartpastaı etip ustadym, buǵan ne der ekensiń!» degen oımen Qalenge qadala qarady. Osy úıdiń úlkendigin shamalap alaıynshy degen adamdaı Qalen Haron sóılegen kezde bólmeniń tórt buryshyn kózimen ólsheı sholyp, tereze jaqtaýlaryna deıin súzip ótip edi. Ol tóreniń tosyn saýalyna eleń ete qaldy. Mundaı iri áńgimege soǵady dep, din jóninde bul sıaqty tereńge ketedi dep ol múlde oılaǵan joq-ty. Sol qolymen saqalyn sıpap qoıdy da, Qalen de Haronǵa týra qarady. Haronnyń kózinde ashshy kekesin shyraıy, muqatý, múdirtip tastaý nıeti baryn baıqady. Ýchıtel oılana bastady. «Bólshevıkter partıasyna? Kirgenim joq. Kirmedim dep aqtalyp jatý laıyq is pe? Meniń qandaı partıada bar-joǵym tarazyǵa salyp aqyldasatyn nárse me? Din...» Kóbirek oılanyp, asyqpaı sóıleıtin Qalenniń jaýabyn onan ári bógeı, sol sát onyń qyr murnynyń ushyna óshige yzyldap kelip bir sary masa qona qaldy. Ózinen ózi saqalǵa qaraı aqyryn jyljyp kele jatqan qol masany qaǵyp jiberip, kesheden beri ábden mazasyn ketirgen bul tisteýik shirkeıdi qarjyp ustaý áreketine kóshti. Onyń bar jiger-yntasy men oı-erki sol masaǵa aýǵan tárizdendi. Jaýap kútken Haronnan múlde bólinip ketti.

— Sary masanyń shaqqanynan yzyly jaman. Bıyl osy jerde masa kóbeıip ketken eken. Buryn mundaı emes edi. Kesheden beri mazany ábden alǵany. Ehe-he, — dedi ol qushyrlana qarjyp. Biraq masa qolǵa túspedi, terezege qaraı ushyp, úıdiń tóbesine qonaqtaýǵa ketti.

— Men sizden masanyń qaı jyly kóbeıip, qaı jyly azaıǵanyn suraǵan joqpyn. Meniń suraǵyma siz jaqsy túsindińiz, ýchıtel, soǵan jaýap berińiz, — dedi Haron.

— Solaı, sultan, túsindim. Sol aıtqanǵa týra kelip tur...

Haron qulaǵyn tige tústi. Ýchıteldiń asa jaı qımyly, sozyp sóılegen sózi, qaıta-qaıta qolǵa ilige bermeıtin saqaly men ıeginiń ushyn sıpaı beretin ádeti tórege óte-móte oǵash kórindi. «Bul ózi ádeıi istep turǵan joq pa, bes tal saqalyn jaý shaýyp kete me eken qaıta-qaıta túgendep» — dep oılady.

— Bul ne sóz aıtyp otyrǵanyńyz? «Sol aıtqanǵa týra kelip tur» degendi qalaı túsinýge bolady?

— Meniń joldasymnyń aıtqany dál keldi, sony aıtamyn, sultan, týra kelip tur dep. Bul sizdiń suraǵyńyzǵa jaýap emes.

— Joldasyńyz kim?

Qalenniń qoly taǵy da ıegine qaraı jyljydy.

— Joldasym... ony siz bilesiz. Buryn Mırovoı sýdıanyń hatshysy bolyp istegen. Ótken kúzden beri qazaq sharýalarynyń sezin shaqyrýǵa, halyqqa bostandyq jemisin áperýge qaırat qylyp júrgen adal jan. Ábdirahman deıtin kisi.

— Nege bilmeıin, bilemin. Sol Áıtıev jóninde... Qashyp júrgen bólshevık Áıtıev. Ol ne dep edi?

— Joq, onyń aıtqanyn maǵan sizge jetkizýdiń orny joq, oǵan meniń ujdanym barmaıdy. Bul bizdiń ózara isimiz, — dep edi Qalen, Haron sultan kekesin kúlkimen:

— Siz aıtpaǵanmen Ábdirahman Áıtıev bizge bárin jetkizdi. Sizderdiń bólshevık ekenderińizdi rastap jatyr, rastamaýǵa shamasy da kelmedi, bári anyq, bári belgili nárse. Sizdiń aýylda shod ashqanyn, onda ne áńgime bolǵanyn, Jympıty ýálaıatyna qarsy áreket, úgit jasaǵanyn túgel aıtyp berdi. Qazir onyń tergeýi aıaqtalyp qaldy, túrmege otyrǵanyna biraz kún ótip ketti, — dedi. Qalenniń túsi azdap surǵylt tartty.

— Halyqshyl er azamat edi, — dedi Qalen sozyp sóılep. Ol basyn shaıqady, júzinde qynjylý paıda boldy. Al Haron tergeý aılakerligimen sengish ýchıteldi ańsyzda qolǵa túsirgenine ishinen nasattana tústi.

— Halyqshyl... Siz de halyqshyl ýchıtelsiz. Áıtıev, siz — bir ıdeıaly adamsyzdar. Biraq er ataǵyn alǵandaı onyń qazaq halqyna istegen jaqsylyǵy joq, qaıta ol jańa ǵana qurala bastaǵan qazaq memleketiniń basshylaryna qarsy azǵan adamdardan top jınap qarashekpendermen birigip ketti. Osy da abyroıly is pe?

— Men sizge, Haron sultan, kim abyroıly, kim abyroısyz; muny aıyryp bere almaımyn, — dedi Qalen aqyryn ǵana. — Al, meniń ıdeıamdy siz de bilesiz, basqa da jaqsy biledi. Halyq úshin qyzmet etý, aǵartý jumysyna bar kúshimdi sarp etý. Sondyqtan halyq ýchıteli degen ataq berilgen. Ábdirahman da buryn halyq ýchıteli. Er ataǵy jaýǵa shapqan batyrlarǵa ǵana emes, basqalarǵa da aıtylady ǵoı, sultan, onyń ne aıyby bar?

— Aıyby aıqyn... Aıtaryńyz dáleldeýdi kereksitpeıdi. Áıtıev te, siz de bólshevıksiz. Munan artyq aıyp bola ma? Muny siz álde ıgilikti iske balaısyz ba? «Saq adam edi, qalaı ustaldy eken? Bul ras sóz be, álde jaı synaý ma?» deıtin qosarlana júretin kerekti kúdik bul joly Qalenniń oıyna kelmedi. Tek: «Ábdirahmanǵa ne ister eken? Qazaq atamandarynyń qolyna túskeni óte qaýipti boldy» degen aýyr qorytyndyǵa keldi. Ózi jóninde ol qysylmady.

— Men halyq ýchıtelimin, — dedi ol taǵy da. — Halyqshyldyǵym aıyp bolyp taǵylmasqa tıis. Al eger de siz «bólshevıksiz, dinsizsiz» dep kinálasańyz, munyńyz orynsyz. Kózqarasy úshin, oıy úshin adam zańnyń tezine salynbaýy kerek. Sizdi jurt monarhıany qoldaıdy desedi. Osyǵan qarap men sizge monarhıs ekensiz, munyńyz jaramaıdy, bul pikirińizden qalaı da bezińiz deýge haqym joq. Patsha kóńilińiz ne qalaıdy, erik ózińizde. Árkim de osyny salt etýge tıis.

Haronnyń qaraqońyr júzi kógildir tartty, biraq ol da aqyryn sóıledi. Beıne Qalenniń muqamdap, asyqpaı sóıleıtinine eliktegen adam sıaqtandy.

— Siz sıaqty oqyǵan, kózi ashyq qazaq ýchıtelderiniń bulaı deýi ǵajap nárse. Qylmystyń bári osy oı-pikir bostandyǵy degen aldamshy azǵyn sózderden qozdap jatyr. Ana Áıtıev bastaǵan, myna siz qostaǵan qylmysty tobyr «haq din, haq patsha, haqtyń jolyn qýyp aǵartý» deıtin qudaı qoldaǵan kirshiksiz halal erejelerdi aıaq astyna taptady. Esikte júrgen qul-qutandar men tóleńgitterdi tórge shyǵarýǵa daıar. Bardyń dáýletine, jaqsynyń ataǵy men sáýletine qol kóteretinińizdi biz de jaqsy bilemiz... Óz sózińizben aıtqanda, sizge de... im... óz pikirińizge ıe bolýǵa erkińiz bar... Bizdiń suraıyn degenimiz, qaı ýaqyttan beri bólshevık partıasyna tilektessiz, ıakı múshesi bolyp qyzmet istegenińizge kóp ýaqyt boldy ma? Jáne qazaq oqyǵandarynyń arasynda sizderdi qoldaıtyndar kóp pe? Osyny aıtsańyz... — Haron az kidirip ýchıtelge kózin toqtatty. — Sonsoń Kóptileýov myrza, óz sharýańyzǵa bosatarmyz. Bizge de bul máselege ýaqyt ozdyrý paıdaly emes. Myna anketany toltyryp qol qoıyńyz.

Haron Qalenge blanke usynyp, ústelge shaqyrdy. Qalen ishinen tóreniń aıtqan úsh taǵan nasıhat uranyn oryssha aýdaryp, «haq din, haq patsha, haqtyq jolymen aǵartý» degenin «pravoslavıe, prosveshenıe, samoderjavıe eken ǵoı. Osy tanys uran fransýzdardan orystarǵa, endi orystardan qazaqtarǵa kóshkeni me? Munyń bizge qandaı keregi bar? Álde osy tóreniń ózi pravoslavıeni úgitteýge kiristi me?» dep oılady. Ol usynǵan qaǵazdy aldy da, tez oǵan kóz júgirte bastady.

Birneshe mınýt únsiz ótti. Haron: «Túrmege otyrdy. Ábdirahman bárin de moıyndady» degenge kúdik keltirmedi. Endi tezirek jaýap berip óz sharýańyzǵa qaıta berersiz degenge nansa, bul túıedeı bolǵan at jaqty aqymaq qolǵa ońaı tústi. Degenmen ózinde parasatty adamnyń sıqy bar: «Jaqtary men mańdaıy qandaı kelisti, naǵyz marqasqa! Buzyq ıdeıaǵa aýmaı ǵalymdyq kareraǵa kirisken bolsa, budan bir mán shyǵar ma edi, qaıter edi» dep oılady. Ol aıdatyp ákelip tyrnaǵynyń sheńgeline alǵan qurmandyǵyn ishinen óte jek kórse de, onyń sabyrly minezin, bul kelbetti pishinin, tipti aqyl ıesi ekenin synan-minep, joqqa shyǵara almady.

Qalen qaǵazǵa kózin júgirtip qana qoıǵan joq, ony oqyp shyǵyp oılana bastady. Ol Haron kórsetken ústel janyna otyrmady. Túregelip turǵan boıy Haronǵa:

— Rahmet, sultan. Aıadaı jerde kesheden beri otyra-otyra zeriktim. Túregelip turýǵa men úırengen adammyn, endi birneshe saǵat tursam da aýyrlamaımyn, — dedi. Onyń shynynda da ishi tar, qapas, qandalaly bólmege keri oralýǵa zaýqy da joq edi. Biraq oǵan barmaý úshin myna qaǵazdy toltyrýdyń kelisi kelmeıtinin birden sezdi. Basynan aıaǵyna deıin aıypty adamnyń qylmysyn moınyna alyp keshirim suraǵan qaǵazdan aıyrmasy az. «...Men kinámnyń aýyr ekenin bilemin biraq sot, tergeý oryndaryna ádildikti ashyp keshiredi degen senimim zor...» degen jerleri oılanǵan adamǵa betin búrkep qoıǵan dozaq sıaqty. Uzaq úńilse qaǵazdyń syry ashylatynyn Haron da baıqap qalyp:

— İs bastalǵannan keıin jaýap alý shart, al jaýap alǵan jerde osyndaı formalnyı jaqtary bolady. Tezirek toltyrsańyz... Meniń de qyzmetim bar edi basqa jerde, sizdiń de aınala berýińiz sharýańyzǵa yńǵaıly emes qoı, — dedi ol, ýchıteldiń sharýasyna jany qatty ashıtyn adamsha, aıaǵan bolyp.

Ýchıtel asyqpady. Ol qaǵazdy taǵy bir aýdarystyryp, syrt jaǵyna úńildi. «...Kinámnyń aýyr ekenin bilemin...» Mundaı sózder at urlap, kisi óltirgen, bolmasa basqa bir áleýmet tynyshtyǵyn buzǵan qylmystylarǵa mahsus. Bul qalaı bolǵany?

— İmm... — dep basyn ızedi. — Áleýmet tynyshtyǵyn buzý qaýpi. Ie, soǵan tıym salý...

Qalen bul joly jaǵyn asyqpaı sıpap qaǵazdy Haron tóreniń aldyna taman ysyryp qoıdy.

— Meni osy úshin shaqyrsańyz, bul jańylys is, tóre. Áleýmet tynyshtyǵyn buzý Qyzylúıden shyqqan salyqshylardan bastalyp jatyr. Eshnársege túsinbeıtin nadan jigitterge «alyp kel, shaýyp kel!» dep, jumsaýdy toqtatqan jón. Qazaq mal baqqan momyn sharýa, oǵan el bolýdy, sharýasyn óńdeýdi túsindirý kerek, ońy men solyn aıyrtyp, bilimge, jaryq dúnıege qol sozýdy úıretý kerek. Myna osy Qyzylúıdi kim bılep tur. Bul baıaǵy patsha úkimeti me, bolmasa halyqtyń qamyn jeıtin, ádil tártipti qoldaıtyn hakimder me, osyny da bilmeıdi el. Sol eldi kelip shetinen bóriktirip atyn tartyp alyp, ózin sabap, soldat bolasyń dep jigitin aıdap, salyqqa malyn qýyp sattyryp jatqandardy ne deımiz? Áleýmet tynyshtyǵyn buzý osy bolmas pa? Sultan, osy sıaqty beıbastaq isti istep júrgen jandardy tyısańyz jurt sizge eń meıirimdi alǵysyn aıtar edi. Siz shaqyrtpaı-aq, men ózim kelmekshi edim... — dep ýchıtel tamaǵyn keneı tústi.

Haron ornynan túregeldi. Syrt kózge jýas, aqkóńil, reńdi jaýapker mundaı qarsy aıyp kóterer dep ol oılaǵan da joq edi. Sultannyń ákimdik, óktemdik serpini ózinen ózi eriksiz bulqynǵandaı boldy.

— Ýálaıat tártibin qalaı júrgizýdi suraý úshin aldyrǵanym joq, Kóptileýov. Qaıda, kimniń aldynda tursyn, bilesiń be óziń? Sendeı bólshevık úgitshisin qazir jerge qazyqsha qaǵyp jiberýge meniń qudiretim.

Qalen oǵan tańyrqaǵandaı qarady; ol ataǵy bar, laýazymy zor sultan isti oılap-piship, aqylmen shesher dep edi. Olaı bolmady, tóre kúsh kórsetti.

— Olaı bolsa, sultan, siz meni, Jahansha advokattyń ózimen sóılestirińiz. Sol kisiniń aldyna júgineıik. Meniń aıtarym kóp edi, biraq sizben áńgime bitpeıtin boldy, — dedi.

— Men ne, oıynshyq boldym ba saǵan? — dedi Haron sol kóterińki daýyspen.

— Joq, siz oıynshyq emessiz. Sharýaǵa jaǵymsyz is istelip jatyr degen meniń sózim sizge oıynshyq boldy bilem. El qamyn jeımiz degen adamnyń biri ǵoı, aýylda bolyp jatqan bassyzdyqty sol ádil qazyńyz Jahansha Dosmuqambetovtyń aldynda sóz eteıik. Meniń sizge basqa aıtarym joq, sultan, ǵapý etińiz, — dep, Qalen bas kıimin kıdi.

2

Tap sol kúni Jympıty qalasyndaǵy burynǵy kresánskıı nachalnıktiń keńsesi bolǵan kóp terezeli qaraǵaı úıdiń eń túpki bólmesinde Batys ýálaıatynyń bastyǵy advokat Jansha Dosmuqambetov pen doktor Halel Dosmuqambetov ekeýden ekeý ońasha áńgimelesip edi. Advokat Jansha Oral qalasynan tań biline shyǵyp, jolda Hankól men Kópirli Ańqatyda eki ret at aýystyrtyp jektirdi de. Jympıtyǵa erteńgi saǵat onnyń shamasynda jetti. Onyń bul sapary da asa sýyt, qımyly da óte jedel edi. Kelgen boıy úıge kóp aıaldamastan qalanyń ishinde jegetin jeńil faetonyna mindi de, ol jolshybaı Haleldi alyp «mahkamasyna» kelgen-di.

Aldyńǵy bólmede ulyqtyń aldyn tosyp jańa ǵana kirgen qolqanat ofıser Qarjaýov, esikke taman tolyq deneli el bıleri tárizdi eki adam jáne olardan ári bosaǵa jaqta bir sharýa otyr edi. Dosmuqambetovter kirip kelgende bular, moldany kórgen shákirtterdeı, oryndarynan ushyp-ushyp túregelip japyryla taǵzym etisti. Bı álpetti tolyq kelgen eki adam tipti eńseleri edenge jetkenshe, beıne bir sájde qylǵan jandardaı eńkeıip qaldy. Biraq kirgen eki ulyq bularmen amandasyp, bolmasa bas ızesip jatpady, kipgen boıy irkilmesten ortadaǵy bólmeniń esiginen ene berdi. Qaýyrt jumysy jóninde málimdeme jasaýǵa asyqqan Janshanyń ári senimdi, ári basqalardan jaqynyraq kóretin ofıseri Qarjaýov ilese kirý nıetimen olarǵa ere túsip edi, sońynda kele jatqan doktor Halel oǵan qaıyrylyp qatý pishinmen qabaǵyn túıip, keri qaraı qolyn sermep qaldy. Ofıser basqa urǵan balyqtaı, kilt toqtady da doktor keri sermegen qolymen kirgen esigin jaýyp ketti. Keıinde qalǵandar muny baıqap úlgirmedi, olar sol eńkeıgeni áli eńkeıgen kúıinde, qol qýsyrǵandary búgilgen qalypta qalǵandy. Al, Qarjaýovqa bul ulyqtardyń sońynan ere kirýge ruqsat etpegeni soqqydan jaman tıdi, onyń ón boıyn ar ashýy kernep ketti. Ol erte demeı, kesh demeı, Janshanyń keńsesi túgil úıine de irkilmeı ene beretin; erkin sóılesip, ulyq pármenin múlt etkizbeı oryndaıtyn, ózi jáne rýlas, ári senimdi, ári ótkir jalań qylysh sıaqty bolatyn. Kóldeneń jurttyń kózine de ol Janshanyń tonynyń ishki baýyndaı kórinipti, qolqanat ofıseri atanǵan. Sońǵy kezde ony qala halqy qoryqsa da, syılasa da aýyzdan tastamaıtyn bolǵan-dy. Ásirese onyń qataldyǵyn kezdese ketken eki adam áńgime etpeı qalmaıtyn: «Áne, Qarjaýov ketip barady!», «Jigit bermeımiz degen Oljaorystyń Qarjaýov on adamyn aıdap kelipti!», «Ant urǵan, kazak-orystyń atamanynan da qatal qarsylyq qylǵan bir Buǵanaıdy qylyshpen jaýyrynnan tartyp jibergen eken, keshikpeı bálneste ólipti ǵoı?», «Qarjaýov shydatpas, túsi sýyq!» Bazardaǵylar áńgimelep tur: «Qarjaýovtyń qamshysy tımegen Bulan joq deıdi», «Janshaǵa súıenedi ǵoı, áıtpese kórer ek onyń myqtylyǵyn!» desetin.

Sol Qarjaýov ońasha sóılespekshi bolǵan Dosmuqambetovtermen birge túpki bólmege kire almaı, birneshe sekýndtaı kógerip turyp qaldy da, kenet keri aınalyp:

— Kóter bastaryńdy, jaraıdy! — dedi qatal únmen. Eńkeıgen eki qara saqaldy adam men sharýa reńdi kisi bastaryn kóterip, úkimet basshysy kirgen esikke meńzeı eljiregen únmen:

— Mereıi ústem bolsyn taqsyrdyń. Alla ǵumyryn uzaq etsin, ulyq tóreniń! — desti.

Áskerge alynǵan jigitterge «han salaýatyn» aıtqyzyp úıretip, Jansha ótip bara jatqanda bas ıdirip bata bergizip árekettengen ofıser mynalardyń bul alǵysyna kóterilip qaldy; tipti bul eljiregen izgi tilek Qarjaýovtyń tap ózine aıtylǵandaı jyly kórindi.

— Rahmet! Jaraıdy! — dedi ol jaılanysyp qaıtadan otyra bastaǵan ulyq tosýshylarǵa. Onyń daýsy azdap bastapqy qalyptan jumsaǵyraq shyqty. Biraq sonda da ol túsin sýytqan, qabaǵy qatý kúıinde qaldy.

Osy kishkene qalanyń bar bıligi bir ózinde ǵana sıaqty bop júrgen ór kókirek ofıser, basshylardyń qupıalasý sebebin izdedi. «Byltyr kúzden beri birindep qurala bastaǵan, bıyl kóktemde kemeline kelip úkimet bolǵan ýálaıatqa men az eńbek sińirdim be? Otyna kúıip, sýyǵyna tońyp Oıyl men Tekeniń, İlbishin men Shyńǵyrlaýdyń arasyn sharshylap shapqylamadym ba? Atyn jıysyp, áskerin qurastyrmadym ba? «Qazaq el bolsyn!» degen uranǵa men qyzbadym ba? Meni endi nege shettetedi? Álde ekeýinen ózge jan estimeıtin ýaqıǵa týdy ma? Álde meniń jaqpas bir qylyǵym bar ma?..» degen oılar Qarjaýovtyń qabyrǵasyn qaqyratyp jibergendeı qynjyltty. Ol burylyp bólmedegi adamdarǵa qarady. Qos qara saqaldy kúbirlesip áńgimelesip qalypty da, áregirek otyrǵan sharýa búrge shaqqandaı typyrshyp, teris aınalyp kúıbeńdep qalǵan. Osy adamnyń júzi kóldeneńnen qaraǵan Qarjaýovqa tanys sıaqty kórindi. Onyń oıyna kenet: «Topyrlap esik aldyn bosatpaıtyn osyndaı daý-janjalmen aryz ákelip júrgen dáýkester-aq mazany alyp bitirdi. Osy haıýandardyń kesiri álgilerdi yǵyr qylyp tastaǵan. Artyna qaramastan, tyǵylǵan adamsha kabınetke kirýge asyqty» degen topshylaý kelip qaldy. Jáne kópten beri kóp aryzshylarǵa óz bıligin aıtyp kelistirip úırengen Qarjaýov:

— Sen ne jumyspen keldiń? — dep moshqady, ózine taıaý otyrǵan qara saqaldy, tolyq qara kisini. Tolyń qara kisi Qarjaýovty syrtynan jaqsy biletin jáne sózge de sheber adam eken.

— Rahmet, myrza, sizdiń atyńyzdy syrtyńyzdan estip júzdesýge qumar edik. Qazir Allanyń qalaýymen sol tilek qabyl boldy. Men bir daý-dalabany, ótirik-ósekti qýdalap dýanǵa shaýyp ulyqtyń aldyn ańdyp, syrtynan qaraýyldap júrgen jan emespin. Betegeden bıik, jýsannan alasa, jaqsydan raýaıat, izgiden shapaǵat kókseıtin, syrtyńyzdan mereıińizdiń ústem bolýyn tilep júrgen bir jaman aǵańmyn. Ulyq dárejeli eli qurmetteıtin súıikti Jahansha myrzaǵa aýyz eki aıtpaq bolǵan bir jáıtim bar edi. Sony aıtyp, sol kisiniń pátýaly aýzynan shyqqan taptyrmas asyl aqylyn óz qulaǵymmen estýge maǵshýq bolyp edim. Úıine týra barýǵa qymbatty jubaıy renjip qala ma dep, mahkamasyna kelip edim. Eger de siz Jahansha myrzaǵa: «Qaryndasyńyzdyń hal ústinde jatqanyn aıtýǵa, taǵy da basqa amanat ákelgen Haıyrsha qazıdyń inisi kelip tur» deseńiz, men sizge eki dúnıada Alla taǵala razy bolsyn der edim. Al, myna kisi, Halel doktordyń jaqyn adamy, Berish. Alystan izdep kelgen. Ol kisiniń úıin taba almaı, baǵana tańerteń menimen kezdesip, ekeý bolyp osy jerge kelip otyr edik, dep ol qasyndaǵy ózinen de tolyǵyraq qara saqaldy úlken kisini qolymen nusqap, ózi basyn ıdi.

«Myna kisi Haıyrsha qazıdyń inisi, al myna kisi Halel doktordyń jaqyn adamy», degen sózder Qarjaýovtyń qatal pishinin ystyq sýǵa malyp alǵan qaıystaı jibitti. Haıyrsha qazıdyń qara saqaldy inisiniń sóz lebizi men kelgen jumysynyń jaı-japsary Qarjaýovtyń ákireńdeýine jol qaldyrmaýy bylaı tursyn, tipti onyń aldynda qyzmet etip, raı bildirýdi kereksitti. Ózi ishke kire almaı, ulyqtarǵa tap sol mınýtte qoly jetpeı tursa da, Qarjaýov:

— Jaqsy, jaqsy, aqsaqal. Men qazir maǵlumdaımyn. Sonan keıin ol kisi sizdi qabyl alady. Ózim bárin de retteımin, — dedi. Sonsoń ol esik jaqtaǵy júzi tanystaý kóringen sharýaǵa burylyp edi, bul sharýa tap budan úsh kún buryn ózi... «kórgen» adam bolyp shyqty.

— Sen taǵy nege keldiń? Álde meniń bitimime rıza bolmaı shaǵym berýge keldiń be? — dedi.

Qarjaýov qadala tústi, onyń úni burynǵydan da qatal estildi.

— Men be?.. Men sol jesirimdi tartyp alǵan masqaralardyń qylyǵyna shydaı almaı keldim, Raqym myrza. Az ata, nashar ata qudaıdyń quly emes pe? Buǵanaısyn dep mundaı qorlyq jasaý sharıǵatqa da, zań-zakúnge de hılap emes pe? Siz aıttyńyz... Biraq ǵadalat bar... ádil qazy... — deı berip edi, Qarjaýov onyń qasyna jetip bardy.

— Sen taǵy endi meniń ústimnen shaǵym ǵarza berýge kelgen ekensiń ǵoı. Men kim, bilesiń be, óziń? Meniń aıtqanym — aıtqan, istegenim — istegen. Bul jerge aıaǵyńdy attap basýshy bolma. Kelgen izińmen keri qaıt. Al, bulaı etpeıdi ekensiń ǵoı, bir butyńnan ana baǵananyń basyna ilip qoıamyn. Joǵalt qarańdy, — dedi ol túsi buzylyp.

Sharýa kúıbeńdep, belindegi belbeýin jóndep qoıdy. Basyndaǵy bórkin alyp qaıta kıdi. Áldeneni kúbirlep esikke qaraı jyljydy.

Eki qara saqal ishinen: «Myna sorlyǵa tyqyr taıaldy-aq. Qarjaýovtyń ústinen shaǵym berip munyń mańdaıynyń sory da bes eli eken» dep oılady. Ózderi nazaryn aýdarmaǵan bolyp saqaldaryn sıpap, qolymen ushyn qaıyryp ákelip aýyzdaryna salyp, tamaqtaryn keneı tústi.

3

Eki Dosmuqambetov kirgen boıy túpki bólmege ketti, bul Janshanyń qyzmet kabıneti edi, al ortadaǵy uzyn bólme — májilis zaly bolatyn.

Edenine úlken qaly kilemder tóselgen, ishi keń kabınettiń kire berisindegi kıim ilgishke Jansha qara qalpaǵyn ilip, tórdegi ústel janyna bardy da, Halel óziniń úırenshikti oryny — oń jaq buryshtaǵy bıik kresloǵa otyrdy. Ol qalpaǵyn tereze aldyna qoıyp, súrtiginiń etegin jóndeı tústi. Bir jumanyń ishindegi barlyq hal-jaıdy estýge jáne úkimet basshysynyń Oralda bitirip qaıtqan jumystaryn tyńdaýǵa qumartqan doktor Jansha sózin bastaǵansha asyqty. Ol uzyn boıly Janshanyń iri qolymen shashyn tarashtaǵanyna, qatyrmaly tik jaǵaly aq kóılekke taqqan qara bantıgin túzegeninen, qyry synbaǵan qara jelettiń omyraýyn taǵy bir sıpap ótkenine narazy pishinmen qabaǵyn shytty. «Myń kisiniń aldynda minbege shyǵyp sóıleıtindeı... boı túzep, sóz qýǵan osy advokattardan bereketsiz halyq joq», dep oılady Hal el maqpal bulyqty jumsaq kreslonyń keneresinen qos qoldap ustaǵan kúıi advokattyń zor muryndy, qara sur betinen kózin almaı.

Eki Dosmuqambetovtiń minezderi de, túrleri de eki basqa, syrt kózge de birden kórinetin aıyrmalary myqty edi. Jansha súıekti, kelbetti, ashyq, bılep-tóstep erkin sóıleıtin jáne ári jıi, ári qatty kúletin adam. Al, jez saǵaqty sopaq kózildirik kıgen orta boıly, dóńgelek qara saqal qoıǵan, qaratory doktor ór minezdi jan. Qazir ol qadalǵan jerinen qan alatyn súlik sıaqty, qabaǵyn shytyp oryndyqta tik shanshylyp otyr. Eski zamannyń kózi — aıaqtary oımyshty úlken qońyr ústeldiń janynda turǵan boıshań Janshanyń qasynda Halel usaq kórinedi, onyń ústine qaqyraıǵan bıik, arqaly úlken oryndyq ony shamadan tys kishireıtip kórsetip tur, ol, — beıne uıada otyrǵan ótkir kózdi kishkene kúıkentaı sıaqty.

Advokat kóp kúttirgen joq, qońyr daýyspen, qolyn jıi-jıi siltep qoıyp, ekpindete sóılep ketti.

— Qalada eń aldymen kózge túsetin nárse, — dedi Jansha oń qolynyń suq saýsaǵyn shoshaıtyp: — Bir qazaq joq. Munyń jaqsy yrym ekenin ishim birden sezdi. Qorjynnyń basy ońǵa qaraı, Tekeden Jympıtyǵa aýǵan. Kórmeısiz be, kóshe de, bazar da, mahkamanyń aldary da dalbaı-tymaq, malaqaı, bórikke lyq toly. Tap osy úıdiń tóńireginde qazir qaptap ketedi. Óz qotyryn ózi qasıtyn óz úkimeti irgede turǵanda halyq qaıda barýshy edi. Qazekeń biledi. Buryn Tekeniń ishi solaı edi. Qazir onda tek el qazaǵy bazarda kezdespese, kóshesinde de, tipti qaptap otyratyn zemstvonyń aldynda da bireýiniń tóbesi kózge túsken joq. Qazaq chınovnıkteri de sıregen. Maqtanysh emes pe, Haleke, á? — dedi Jansha daýystap kúlip.

— Maqtanýǵa áli erte, — dedi Halel ezý tartpastan.

— Ertesin, árıne, erterek. Biraq bar nárseni kórmeýge de bolmaıdy. Eger de mata, shaı, sheker saýdasyn bizdiń saýdagerlerimiz jaqsylap júrgizse Jympıty birer jyldyń ishinde aýyzǵa alarlyqtaı ákimshilikpen birge sharýashylyq jaǵynan da kúsh alar edi... Al, Tekeniń qazirgi túri: ǵasker turatyn kazarma. İshi-syrty birden ǵasker. Mergen, Qojaqar, Knáz jaqtan taǵy da kóptegen polktar kelip jatqan kórinedi...

— Jaqynda bolǵan urys nemen tynypty?

— ... Ol urys Buzaýlyqtan tómen Edil boıynan shyqqan qyzyl otrádtarǵa qarsy shyqqan general Akýtınniń operasıasy kórinedi. Bir dıvızıaǵa jýyq qyzyldar kúshin talqandap jibergen. Akýtın endi Samar túbine qaraı joryqqa shyqpaq. Aq kazaktar soǵys úshin týǵan jaýynger zańǵar emes pe, á? Ha-ha-ha!

Aldynda bir ǵana kisi otyrsa da advokat Jansha, sot zalynda sóılep turǵandaı, qolyn ásemdep siltep, salaly saýsaqtarymen áldeneni nuqyp kórsetip, qyzyp ketti. Onyń qatty kúlgeni aldyńǵy bólmedegilerge estilse de, sózin eshkim qulaǵy shalar emes, qosqabat terezeler tysqa dybys shyǵarmastaı tas jabyq, perdeleri de túrýsiz. Qaqpa aldyndaǵy jáne uzyn kóshe jaq buryshtaǵy qarýly jasaýyldar, kúzetshiligine nasattanǵandaı, aıbatty pishinmen beıne qaqqan qazyq sıaqty shanshylyp-shanshylyp qalǵan. Olardyń mynaý ulyqtar kirgen úıge shet qulaqty tostyrmaý bylaı tursyn, tipti beısaýat kózdi bul úıge uzaq tiktirip, toqtap qaratarlyq túri joq.

Halel Janshanyń sózine uıyp tyńdaǵany sonshalyq, tipti kirpik qaqpastan, kózin aıyrmastan sóıleýshiniń aýzynan shyqqan sózin sanaǵandaı qadalyp qalǵan. Jansha áńgimesin jalǵastyra berdi.

— ... Nakaznoı ataman qalada joq, Tolstovtan nusqaý alý úshin Gýrev qalasyna júrip ketkenge uqsaıdy. Pravıtel Mıheevtiń kóńili qazir kóterińki, úni ózine-ózi palýan adamnyń únindeı ashyq shyǵady, júzi de óte jarqyn kórinedi. Mahkamasynda áńgimemiz sol kelisken qarý-jaraq, mashına jáne ǵasker jumysyna úıretetin voenspesıalıst jóninde boldy. Al, saıası jaǵdaı, bolyp jatqan ýaqıǵalar jaıynda bastyqtyń úıinde sóılestik...

— Úı jaǵdaıynda erkin sóılesedi ǵoı adam.

— Árıne, óte erkin sóılestik. Mıheev sıaqty asa saq, asa sózge utqyr adamnyń tamyryn ustap syr tartý úshin: «Beıbastaq esken bala da úıdiń áńki-táńkisin tap osyndaı etip shyǵarmaýshy edi, Reseıdiń temir tártibi qashan qalpyna keler eken? Elirgen balanyń qulaǵyn julqý osynshama uzaqqa sozyldy» dep edim, pravıtel meniń betime uzaq ýaqyt qarap otyryp: «Siz advokat Jıǵansha Dosmýhamedovıch, tıegen júgi aýyp qalyp, jolda mehnat shekken pishenshilerdi kórgenińiz bar ma? Myna bizdiń is tap sol tamyzda terlep-tepship, aýǵan pishendi qaıta tıep jatqandar sıaqty», — dedi. Sózden sóz shyǵady, meniń oıyma tap sol mezet bolǵan bir ýaqıǵa tústi, bastan keshirgen jaıymdy aıtyp, oǵan mysal esebinde bylaı dedim: «Men jas kezimde aýylda, kádimgi qazaqtyń samıan sary dalasynda, orta dáýletti sharýa ákemniń qolynda óstim. Qysqy, jazǵy meken-jaı, shabyndyq, egistik jerimiz, tolyp jatqan jylqy men qoı bar edi. Sol malǵa pishen shaýyp, ony jınap, tasyp, úıetin jalshy, kómektesetin aǵaıyndarmen birge men de jumys basynda bolatynmyn. Aýyl ómiri óte jaqsy ǵoı: keń dala, ıisi muryndy jaratyn shalǵyn shóp, keshke deıin shompyp, qulash uryp, jaǵalyq oınap, qaljyrap, eriniń kógergenshe ishinen shyqpaıtyn ózen sýy — ótken jastyq shaqtyń bir qaıta aınalyp kelmeıtin, saǵym sıaqty qolǵa ustatpaı árilegen kezi emes pe?.. Mine sol alystaǵy ómirdiń bir sýreti áli esimnen ketpeıdi. Shóp kóp sıatyn úlken-úlken yrdýan arbaǵa tıep bir kúni shóp tasydyq. Hoholdardan úırengen ádetimiz bar, ol kezde parlap at jegetin bolǵanbyz. Bizdiń úıde, jańylmasam, hohol arba da eń birinshi ret qonys tepti ǵoı deımin. Arbanyń bir-birine on shómeleden tıedi ǵoı deımin. Óıtkeni men bir týra taýǵa shyqqandaı boldym — aldyńǵy arbanyń ústinde men otyrǵanmyn. Meniń bitirer jumysym: «shúý-shúýlep» attardyń delbesin qaǵyp, toqtatpaı aıdap otyrý. Pishen bolǵan jerde sona bolatyny málim emes pe, aıǵyrdaı bir sarqasqa sona sol qoldaǵy tory attyń qaraqussha shúıilip, juqa shabynyń astyna bir kirip, bir shyǵyp, qaıta shúıilip, qaıtadan súńgip, maza bermeı-aq qoıdy. Bastyryqtyń naq basynan ustap alyp, attyń termen kópirshigen saýyryna tóne tońqaıyp, shybyrtqymdy yńǵaılap ustap, sonany soǵyp túsirýge men de ázirlendim. Shybyrtqym uzyn edi, biraq men ony qatyryp, úshin saǵasyna qaıyryp baılap, qysqartyp alǵanmyn. Attar quıryǵyn bulǵap qoıyp, bastaryn tynym tappaı shulǵıdy. Keıde tipti artqy aıaǵymen shydamsyz shabyn úıkelep soǵyp qalyp kele jatty. Tap sol kezde arba janynda kele jatqan pishenshi jigitter uzaq áńgimege kirisip arbany da, atty da umytyp ketti-aý deımin, ekeýiniń maǵan tóbeleri kórinbedi jáne «bala, delbeńdi qaǵyp qoı» demedi. Attar túse berisi tik Qısyqsaıdyń jarlaý qabaǵyna da kelip qaldy. Men saıdy da, jarqabaqty da, qaqyraıta tıegen pishendi de umytyp kettim: esi-dertim shúıilip kelip attyń juqa shabyna qoıyp ketken yzyldaýyq sonany soǵyp túsirýde boldy. Kórip kele jatqanmyn, dyz ete qonyp bir mınýtteı toqtaǵan jerinen qyzyl monshaq shyǵa keledi. Sol arsyz sona tory attyń kúnge kúıip, shabdarlaý tartqan sırek túkti shabyna qadala tústi... Arǵy jaǵy meniń esimde joq, tek shybyrtqymnyń shapqa sart etkenin, attyń yrshyp ketkenin, arbanyń oıǵa qaraı jantaıa túskenin, ózimniń áldeqaıda domalap ketkenimdi ǵana bilemin. Áli esimnen ketpeıdi, kún óte ystyq edi. Kóptep jabylyp arbany qaıta turǵyzyp, shópti qaıtadan tıegenshe shóldep tilimiz aýyzǵa sımaı ketti. Sony oılasam qazir de aýzym ishi qurǵaqsyp turǵan sıaqty, uly dárejeli myrza. Siz osyndaı júkti aıtasyz ǵoı. Aýǵan joq, aýǵan joq, tap osy sıaqty degenińiz tamasha teńeý. Endi, biraq osy júkti arba sıaqty ańsyzda qulaǵan memleketti... dedim. «Bilem, bilem, Jıǵansha Dosmýhamedovıch siz sıaqty balalyń istep arbanyń delbesine ıe bola almaı júgin jyǵyp alǵan Aleksandr Fedorovıchtiń ańǵyrt isin túzetip jatyrmyz, kóp bolyp túzetip jatyrmyz. Kavkaz ben Donnan, Sibir men Oraldan, Kaspıı men Orynbordan kóterilgen dańqty qazaq uldary, olarǵa kómektesip jatqan er jaýyngerler tez turǵyzady; buǵan senim zor, — deıdi. — Endi myna qyzyl órtten qutylý kerek. Órt salýshy ishki jaqta bolǵanmen, ana Rossıa túkpirinen ákelip qonystandyrǵan bizdiń mujyqtarymyz da sony úrlep jatyr. Nadan basshylardyń kezindegi jer daýynan týǵan kırgız aǵaıyndardyń da alakózdigi sol órtti qozdyrýǵa dem beredi. Qazir aqyldy basshy, batyl qımyldy qosshy kerek. Voısko úkimetiniń serigi jastyń qýatyn aıamaı jumsaıtyn shaǵy osy ǵoı dep úmit etedi bizdiń qajyrly Nakaznoı ataman general Martynov, — deıdi Mıheev. Generaldyń sózi de, oıy da, istep jatqan áreketi de, tóńkerispen tez kúresýde shynyǵa túser kezińiz keldi, tyl tutastyǵyn berik ustaý sizdiń kómegińizdi kereksitedi» degenge toqtaıdy.

— Siz ne dedińiz, advokat?

— Meniń aıtarym belgili ǵoı, Haleke. Jympıty úkimeti uıymdasý dáýirinde tur. Kúsh kóp, aılyq mol, adam jetkilikti. Al, osyny tártiptep alǵansha bizge aǵaıyndyq kómek kerek, qural-jabdyq, dári-dármek, ınspektorlyq járdemge muqtajbyz, muny sizderdiń jomart qolyńyz sanaspaı usynatyny maǵan aıdan anyq, — dedim. Solaı emes pe, Haleke, á? Ha-ha-ha.

— Solaı. Durys aıtylǵan sóz. Oryndy. Kúsh te, baılyq ta mol dep taýyp aıtylǵan. Osal emestigińdi dosyń da bilip qoısyn. Aǵaıynyń da beldi bolsań, bar bolsań syılaıdy, — dedi Halel.

Doktor Halel Janshanyń sońǵy sózine azyraq toqpeıil tartqan adamnyń pishinin kórsetip keńı tústi. Oryndyqqa shalqalańqyrap otyryp jaǵasyn bosatty, kózildirigin alyp súrtip qaıta kıdi, ishki jeletin aǵytyp, aqyryn ǵana jelpip qoıdy. İshinen: «Sózsheńsiń! Sóılese bilesiń! Aıla-amalǵa júıriksiń...» — dedi. Bul ishteı rızalyǵyn ábden bekitip kúdiksiz etpekshi bolyp advokatqa:

— Qolma-qol kómek qaı túrde? — dep surady.

— Eki myń vıntovka patronymen, on eki pýlemet, bul da oq jabdyǵymen. Polkovnık Beloýs shtab mamany retinde kelmekshi boldy. Taǵy basqa ıntendanttyq múlikter. Sonsoń Haleke, bir jeńil mashına... avtomobıl ala berdi.

Senimdi, is biletin bir jigit bar edi. Áńgimeniń aıaǵyn sultan Haron tóre men doktor Ehlas bólip jiberdi, bul ekeýi kirgen boıy Dosmuqambetovtermen qol alyp amandasty da, aýyr jaıdy baıan etti.

— Uluǵ mártebeli Jahansha myrza, sizdiń joǵarǵy huzyryńyzǵa arnalǵan donesenıeni oqyp shyǵýǵa luqsat etińiz, — dedi Haron tóre, izzetpen tik turyp. Jahanshaǵa qarap qulaq qaǵyp.

— Aıtyńyz, aıtyńyz, hurmetti sultan Haron tóre, qulaǵymyz sizde, — dedi Jansha.

Ol bul sýyt kirgen eki úkimet múshesiniń bir jaǵymsyz nárseni aıtýǵa kelgenin shamalady da, biraq syr bermeı jaıbaraqat qalypta tyńdaǵan boldy.

Haron tóre formaly kıiminiń tós qaltasynan tórtke búktegen bederli blankege qara sıamen jazǵan málimdemeni alyp jazyp jiberdi de, sol qolymen tez-tez qos mıyǵyn kezek sıpap ótti. Sonsoń tamaǵyn kenep qoıyp qatań daýyspen:

Ushbý jyly saratan aıynyń pánchámbi kúni, Kópirli Ańqaty bolysynyń volostnoı pravıteli Bekbasov maǵlum etti: onyń huzyryndaǵy nómir tórtinshi aýyldyń kırgızdary bólshevık Áıtıevtiń aǵýlandyrýymen shod ashyp, jelik sóz sóılep, jańa qurylǵan Jympıty ýálaıaty hukimatyna boısunbaýǵa qarsy narazylyq kórsetýge, tóre náshelnikterge baǵynbaýǵa, volostnoı, aýlnyı starshınalarǵa kelispeýge, Voısko pravıtelstvosyn tanymaýǵa bas uryp, baılam etken. Bul shodty qurýshy sol atalmysh nómir tórtinshi aýyldyń kırgız ýchıteli Qalen Kóptileýov bolǵany anyqtaldy. Qaısy ýchıtel, senimsiz ýchıtel bolǵany úshin buryn da ýchıteldik qyzmetin atqarýdan bosatylǵany maǵlum. Teris nıetti Qalen Kóptileýov ýchıteldi áleýmet isterine kesel jasaǵany úshin tergeý astyna prokýror sanksıasyz, men ózime berilgen úlken huqýqyńyzben, baǵynyshty tutqyn ettim. Osy aıtylmysh ister, ıakı ýchıtel Qalen Kóptileýov haqynda sol nómir tórtinshi aýylda turatyn kırgız Júnis Shalov deıtin bir betkeı qyńyr qyrsyq júretin adam jigit jınap, jasaq qurap, qarý taýyp, eki júzge jýyq kırgızdardy volostnoı pravıtelge qarsy ereýilge shaqyrǵan, pravıtel volostnoıdy kiriptar etip baılap alý pıǵylyman saratannyń jıyrmanshy kúni shaharshambyda atpen kelip shabýyl jasaǵan. Volostnoı pravıtel Bekbasov myltyq asynyp, naıza kótergen, qylysh taqqan ereýilshil nıeti buzyq aıtylmysh kırgızdardan qashyp shyqqan. Bul qısyq Júnis Shalov

1916 jyly patsha aǵyzam haziretláriniń bıik ýkazy eǵlan etilgende German patshasynyń Rossıa ımperıasyn soǵys arqyly baǵynyshty etýine tilek bildirgen, tylovaıa rabotyǵa kırgız balalaryn bermeı volostnoı ýpravıtelge kúsh kórsetken. Bul tuǵyrysynda Oıaz kresán nachalnıginiń mahkamasynda 227 rasporájenıe barlyǵy maǵlum.

Joǵarǵy jazylǵan maǵlumdamany sizdiń joǵarǵy huzyryńyzǵa bas ıip joldap, aldyńǵy ýaqytta beretin parmanyńyzdy buljytpaı oryndaıtynyn sendirýshi: Jympıty ýálaıaty hukimatynyń ishki jaǵdaıyn tártipteýshi nachalnık sultan Haron tóre Qarataev mór basyp qolymdy qoıdym.

Ushbý jyly, saratan aıynyń 22-inshi, jumǵa kúni óz apartamentimde sostavıt qylyndy, — dedi.

Sultan mıyǵyn taǵy bir sıpap ótti, sóıtti de ol maǵlumdamany Janshaǵa usyndy. Halel Dosmuqambetov Haron tóreniń álde «maǵlumdamasyna», álde pishinine shoshyndy ma, ornynan ushyp túregeldi. Biraq eshnárse aıtpastan Janshaǵa qarap: «Osy da is pe?» degen narazy kózqaraspen qaıta otyrdy. Jansha:

— Otyryńyz, sultan! Jaqsy. Al, siz ne aıtaıyn dep edińiz, Ehlas myrza? — dep Shuǵylovqa buryldy. Janshanyń da óńi qubylyp ketti, biraq ol Haleldeı shydamsyz minez kórsetpedi, oıǵa salystyryp is isteıtin adam sıaqty qysylmaǵan shyraıda qaldy. Ol tipti qýaqy sózder aıtýǵa tyrysty.

— Muny ne deıdi, Haleke, qazaq ultynyń ejelden kele jatqan altybaqan alaýyz mineziniń qaldyǵy, jańa alaman deımiz be? Solaı dep ataımyz ba? — dedi qarqyldap kúlip.

Biraq onyń bul kúlkisi ózinen ózi shyqqan erkin kúlki emes, áriden kelmegen, bergi kómeıden ǵana lyqsyp shyǵyp ketken kúlki tárizdendi. Halel Janshaǵa qaraı qaldy. «Ne isteý kerek ekenin aıtpaı, mundaı óte nashar jaǵdaıda bala sıaqty keńkildeýdiń ne keregi bar?! Bul aıaq astynan shyqqan ala aýyzdyq emes, bul maǵynasy tereń ala aýyzdyq. Úlken rýlardy bastaıtyn adamdar aıaǵynan qaz turǵan hukimatty qoldaýdyń ornyna tóbesinen qamshy úıirýi jylarlyq is... Bul tegin emes. Munyń túbinde úlken búliktiń uryǵy jatyr. Muny qozdyrýshy bar...» Haleldiń túsi kórer kózge qýqyldana bastady. Bul oıy onyń qanyn ishine tarta qubylǵan osy qýqyldanýynan da, qatty túıilgen qyrtysty qabaǵynan da kúni boıy qaqqan qazyqtaı shanshylyp otyrǵan kisiniń qazir ushyp tura kelip, jarq etkizip kóz tastaýynan da aıqyn kórindi: Haleldiń rıza bolmaı qalǵanyn, ásirese «kúlkige salady» dep oılaǵanyn Jansha da sezdi. Al, Ehlas Júnisti qubyjyq etip kórsetýge tyrysty.

— Bir qaryn maıdy bir qumalaq shiritedi degendeı, osyndaı bir eser adamdar eldi búldiretin boldy. Medireseni mektep etemin dep meshitte búlik shyǵarypty. Biraq haziret, ıshandar qatty renjip, tıym salamyz dep ýaǵadalassa kerek. Aýylynyń ústinen kóldeneń kók attyny júrgizbeıtin bir pále — «men saılaǵan han joq, ata-babam han men sultanǵa shoqpar soǵýmen ótti, men sol ata jolyn qýǵan kisimin», deıtin kórinedi. Nadan halyq aıqaı-shýdy jaqsy kórmeı me, shabamyz, qıratamyz, dep bardyń dáýletin kóre almaıtyn sózderdi qoshemet tutady eken, — dedi.

— Ata tegi kim edi óziniń, sizderge jaqyn ba, — dep surady Jansha Ehlastan.

— Jaqyn degende — bir rýly elmiz. Ata tegi el buzǵan tentek. Bizdiń qart: «Bul soǵylǵan munan elý jyl buryn bala kezinde-aq patshanyń kózin qurtamyz dep aıqaılaıtyn. Ákesi «El aýada», naıza shanshyp, sadaq tartqan bas buzar» deıdi. Haron tóreniń jazǵany aqıqat: 1916 jyly volostnoı pravıteldi shaýyp alýǵa attanǵan áperbaqan adam, — dedi Ehlas.

— Qalen de sizderge jaqyn ba?

— Týysqandyqqa ekeýi de birdeı, bir ataly el... Bul ekeýiniń eń jaman jaǵy: kedeı, qoıshy, jalshy, kem-ketikterdiń bári aqyl surap, solardyń elirtkenine qutyryp ketipti. Volostnoıǵa qaraı shyqqanda joldaǵy elderdi ertip, qara kóbeıtip kele jatyr deıdi.

Haron jarlyq kútti, Halel ala aýyzdyqty qalaı basýdyń jolyn oılady. Al, Ehlas onsyz da tórt jaǵy birden teńelmeıtin baqyttyń jolyn bógeı beretin qyrsyqtardy joq etýdi tiledi.

— Ehlas myrza, aldyńǵy bólmede Qarjaýov bar sıaqty kórindi. Sony shaqyryp jiberseńiz, — dedi Jansha oǵan.

Ehlas basyn ıdi de, tez Qarjaýovty shaqyrýǵa shyqty.

Bul kezde aldyńǵy bólmedegiler tórdegi tórelerdiń já shyǵaryn, já shyqpasyn bile almaı sarǵaıa kútip, árqaısysy óz oıymen bolyp otyr edi. Janshanyń qarqyldap kúlgeni olarǵa da estildi.

Qos qara saqal dybysyn shyǵarmaı ózara sybyrlasyp, birine-biri ishtegi ulyqtyń kúlkisin maquldaǵandaı jymyń-jymyń etti. «Jesir daýymen» kelgen sharýa Qarjaýovtyń sózinen keıin ketpekshi bolyp yńǵaılandy da, biraq ishtegilerdiń kóńildi qarqyly ony da eki oıly etti. Onyń oıyna: «Bálkim shyǵyp qalar. Múmkin han ádil bıligin aıtyp salar, ol Qarjaýov emes qoı doıyryn ala júgiretin», degen qý úmit keldi. Sondyqtan ol kúıbeńdep, aınalaqtaı tústi. Jáne osy kezde Qarjaýov ishke kirip ketip edi. Ol aldyńǵy bólmede qabyldaý kútken qarapaıym adamdarmen birge otyrýǵa arlanyp, Dosmuqambetovterdiń ústine kire almasa da, orta bólmede teńselýmen boldy da, shydaı almaı taǵy da aldyńǵy bólmege shyqty.

Ulyqtar keńesinen shet-qaqpaı qalǵan ofıserge bar pále osy aldyńǵy bólmede otyrǵandarda sıaqtandy. «Nege topyrlaıdy, kýálikke kelgendeı, siresip otyrǵanyn kórdiń be? Bular túgil meni de kirgizbedi...» Onyń kózi «Dáýkes qazaqqa» túsip ketti. Ket degendi qulaǵyna da ilmegen, altynyn joǵaltqan adamdaı kúıbeńdeı qalypty. Qarjaýovtyń ashýlanǵannan óti jarylyp kete jazdady. Júzinde shaǵýǵa yńǵaılanǵan jylannyń zárindeı bir ýly pishin paıda boldy. Jel jaryp, kún qaraıtqan qara qaıys beti kúreńdene tústi, kóziniń ań eti de talaýrap, tipti qarashyǵyna deıin qyzǵylt tartqan sıaqtandy.

— Áli kúnge ketpeı neni kútip tursyń? — dep, ol manaǵy jesir daýymen kelgen sharýaǵa tóne tústi.

Onyń shyqshyt eti bultıyp shyǵyp ketti.

— Men taqsyrdyń ózine... Jahanshanyń...

Qatal ofıserdiń buzylyp ketken túrinen záresi ushqan sharýa sózin de aıtyp bitirmedi, sheginip te kete almady, tek qana basyn qorǵaǵandaı eki qolyn erbeńdete tústi. Biraq ol qorǵanyp ta úlgire almady, Qarjaýovtyń shyqshyttan tıgen judyryǵy ony syrtqy esikke qaraı aýytqytyp jiberdi de, al shegine berip, náldi etikpen bókseden tepkeni murttaı ushyrdy. Qulaǵan jannyń denesine taǵy da áldeneshe tepki tıer me edi, kim bilsin, ol tek Ehlastyń:

— Qarjaýov myrza! — degen daýsyna jalt qarap keri aınaldy.

Ehlas qulap qalǵan adamǵa «anyqtap qaraıynshy» degendeı altyn pensinesin murnynyń ushyna taman túsirip jiberip tuzaq kórgen qurdaı shuqshıa qaldy.

— Rahmet, myrza, sizdi Jaqań shaqyryp jatyr. İmm, myna kisi nemenege tártip buzdy? — dep surady ol Qarjaýovtan.

— Qazir, doktor, qazir. Ǵapý etińiz, osynda qabyldaýǵa mursha kelmeı jatqanda topyrlap esik aldyn bosatpaıdy. Bulardy erkimen jiberseń aınala býnt shyǵyp jatqanda!..

Qarjaýov jalma-jan belbeýin durystap, kostúmin tártipke keltire bastady.

— İmm... ishte de, tysta da tolyp ketken bassyzdyq... Jaqsy, tezirek kirińiz, — dep, Ehlas shyqqan esigine qaıta kirdi.

Qarjaýov ulyqtar otyrǵan kabınetke kirip kelip:

— Buıryq sizden, taqsyr, — dep qulaq qaǵyp, esikten bir adym ilgeri jer júrdi de, Janshaǵa qarap shanshyla qaldy.

— Gaýptvahtada Qalen Kóptileýov degen ýchıtel otyrǵan kórinedi... Kóptileýov pe edi? — dep Jansha Ehlasqa buryldy.

— Kóptileýov.

— Sol kisini qazir osynda alyp kelińiz, — dedi Jansha Qarjaýovqa.

— Hup, taqsyr.

— Qarjaýov kirgennen de tez shyǵyp ketti.

4

Júnis ereýili Jympıty basshylaryna ańsyzda aıaqqa basylǵan shoqtaı áser etti.

Oral generaldarynyń «ishki tyldy berik ustaý basty mindet. Búlikshilermen kúresimiz áli de óte álsiz; bólshevıkterdiń qarsy úgiti qaýdandy jerge salǵan órt sıaqty» degen qorytyndysynan keıin bul Dosmuqambetovterge aýyr oı týǵyzdy. Biraq Jansha men Halel bul jónde eki túrli qorytyndyǵa keldi.

«İshki Reseıden kelgen jersiz, sýsyz qaıyrshy kresándar men fabrık-zavodtarda isteıtin jalań aıaq, jalań bas jumyskerler orys hukimetine qarsy qolyna qural alyp shyqsa — munyń sebebi tolyq: ash qasqyr adamǵa da bas salady, sol sıaqty olar ash-jalańash ashynǵan halyq. Al, myna qazaqtiki ne? Talaǵannyń tyrnaǵynda, asaǵannyń aýzynda mal sıaqty josyp júrip, búgin óz aldyna el bolamyz dep «áý desip», bas qosqanda soıyl kóterip shyǵý!.. Júnis kim? Ol neni kókseıdi? Qoıshy emes, qolań emes, bir eldiń bas kóterer eti tiri adamy emes pe! Bul eldikten aıyratyn qazaqtyń qara basqan ala aýyzdyǵy. Óziniń basshysyna shúıdesin kújireıte me? Álde bılikke umtyla ma? Joq, munyń sebebi tereń. Bul azǵyrý isinen týǵan búlik. Júnisti aıdap salýshy bar. Al, myna ýchıtel dep otyrǵan buzyqqa ne kerek? Bul da bólshevık pe? Sonyń tilekshisi me? Ana qarashekpendermen aýyz jalasyp júrgen Kerderiniń soǵylǵandary ǵoı osynyń bárin azdyryp júrgen. Áıtıeviń, Arǵanshaevyń, Ipmaǵambetoviń, Myrzaǵalıeviń — qazaq emes, satylǵan shúrshitter. Bólshevıkter bir maıly quıryq asatatyndaı, murdarlar túge! Bulardyń ulyn Rumǵa, qyzyn Qyrymǵa jóneltýden basqa amaly joq», dep qorytty Halel Dosmuqambetov ishinen. Biraq bul pikirin Janshaǵa ǵana aıtýdy, sonymen ońasha aqyldasýdy maqul tapty. Myna otyrǵan burynǵy patsha ýákili sultan Haronnyń aldynda, bolmasa hakim bolýǵa tyrysyp júrgen, biraq óziniń sary ýyzy keppegen Ehlastyń kózinshe el bıleý syryn bólisýden boı tartty. Bul ekeýin Halel onsha aqyldy, tapqyr, keńes bere alatyn adamdar dep eseptemeıtin.

Ol Qospada bolǵan sıezen keıin jalpy qazaq oqymystylaryna da kóńli qatty qalǵan-dy. «Qolynda bılik kúshi bar adamdy ǵana syılaıdy qazaq. Bul otarshyl hukimattyń buratana elderge ekken mereziniń biri. Sondyqtan qalyptasyp el bolyp ketkenshe, aǵaıynshylyqty tyıyp, qatań qımylmen temir tegeýirindi saıasat qajet degen. Halel osy pikirin Janshanyń qulaǵyna sińire berý úshin sóz arasynda: «Jahansha myrza, el basqarý degen, qymyz sapyrǵan báıbisheniń saýyrynan sıpap qoıyp, máz-maıram bolyp otyra berý emes. El bıleý úshin de batyrdyń júregi, palýannyń bilegi, Jırensheniń tapqyrlyǵy bolsyn. Sende sońǵy bar, aldyńǵylaryn kórsetýiń shart», deıtin.

Halel qazir ornynan kóterile túsip, burynǵydan kóri jaılanyńqyrap otyrdy. Ol tóreni synaý úshin jáne Janshany alystan bir qaırap ótý úshin:

— Haron sultan, myna jaı estir qulaqqa da, kórer kózge de jaısyz jaǵdaı ekenin baıqaǵan shyǵarsyz. Bul bárimizdiń de tegis oılanatyn, alty arysymyzdan sýyq ter shubyrtatyn is. Balany jastan, qatyndy bastan tyı deıtin edi, bul qalaı boldy? İshki tártip sizdiń tájirıbeli qolyńyzda emes pe?! — dedi.

Haron bógelip qaldy. Ol Janshanyń ne aıtaryn, qalaı baǵyt bererin bilmeı turyp jazalaý túrin kesip aıtýǵa aýzy barmady.

— Doktor, men ýálaıat basshysy mártebeli Jahansha myrzanyń pármenine bas uramyn, soǵan qaraı amal isteýge kúsh salamyn, — dedi sultan Haron.

Halel onyń betine jalt qarady da:

— Qoıshy qolyna taıaqty qoı shetinde súıenip turý úshin almaıdy, — dedi.

Haleldiń túsi bozaryp ketti, ol ishinen: «Chınovnık! Osy kúnginiń jansyz qaraqshysy. Azǵyndap týǵan! Atań Qarataıdyń atyna ǵana ıesiń, aqyly men qaıratynan mahrum qalǵan tóreshik», — dedi erni qybyrlap. Ol muny estirtip aıtyp qala jazdady.

— Haleke, qoıdy shashaý shyǵarmaımyn dep búgin qýalap ıire bergenimmen, erteń ol jónge jaıyla qoıar ma eken. Ony endi kórermiz. Sultan da óz isine oılanyńqyrap kiriser... — dedi Jansha Harondy arashalap.

Ol Haleldiń minezin jaqsy biletin, onyń tap qazirgi oıyn da jaqsy túsindi. «Biraq Júnistiń ereýilin basýdyń joly kóp; Haleldiń qoldaıtyny qatal shara, kúsh kórsetý. Qarýly otrád shyǵaryp jolyn kesip, endi qaıtyp bas kótermesteı etip elirgen shaldyń jigitterin qyryp tastaýǵa da bolady! Onda basqa elder ne deıdi? Jansha el bıleý tizginin qazaqtyń qanyn shashýdan bastady demeı me? Top jınap úırengen, áli kúnge asaýlyǵy basylmaǵan nadan halqyn bir aýyz sózge kelmeı shamdanyp, qyryp saldy demes pe? Qyrý saıasaty men rý saıasaty qarsy ádildiktiń túrin molaıtyp jibermes pe? Ana kóptiń kókeıine qonatyn sózdi de, isti de tapqysh qart Baqytjan, alǵyr Álibekovter men Áıtıevter, ana Meńdeshev pen Joldybaev bastaǵan qalyń ýchıtelder ne der? El Janshanyń taıaǵynan, onyń ańǵyrt basqan aıaǵynan qashyp solar jaǵyna shyǵyp ketpes pe?..» Janshanyń oıy osy sıaqty on tarapqa bólindi de, aıaǵynda onyń ádisker advokattyq aılakerligi jol taýyp bergendeı boldy. Ol túrmege túsken Qalen ýchıtelge de laıyq aılaly ádisti de, Júnistiń betin qaıtararlyq qural kúshti de tez kórdi... Ákesiniń Qalenge qoıǵan min-mysqyl aty esine túsip: «Taýyp qoıǵan at. Sen sarjaǵal teke Halekeń aıtqan qatal qoıshynyń jýan taıaǵy. Júnis pen ekeýińniń shekeńnen sart ete túskende kimniń kim ekenin jaqsy bilersiń» dep, kúni buryn nasattana bastaǵan Ehlastyń oıynan shyqpady. Janshanyń úkimi bular oılamaǵan úkim boldy.

Óziniń jup-jumsaq daýsymen aqyryndap qana sálem berip kirgen Qalenge otyrǵan tórt ulyqtyń tórteýi de birden qarady. Ańdaǵan adamǵa bulardyń úsheýi biri tikendi, biri yzaly, biri kekesindi kózben atyp jibergendeı qadalǵan edi, al, Jansha qanatynyń astyna alǵan qamqorshy jandaı Qalenge bir belgisiz jumsaq shyraı kórsetti.

Ýchıtel terezesi teń adamdaı ilgeri júrýge de, bosaǵada turyp qalýǵa da yńǵaısyz kórip, (otyra ketýge kelisi joq) sál daǵdaryp qaldy. Biraq ol otyrǵandardyń nazaryn basqaǵa aýdarý úshin:

— Siz júrińiz, ilgeri ótińiz! — dep art jaǵyndaǵy Qarjaýovqa jol bergen boldy.

Arbaǵa tezdetip mingizip: «Bas aıaǵyńdy! Hanǵa sálem berýge barasyń. Kere qarys ana mańdaıyńnan sıpaý úshin shaqyrtyp jatyr. Sendeı saranaý ýchıtelder el búldirýge kerek!» dep, keketip Qarjaýov ony gaýptvahtadan ýálaıat úıine on mınýttyń ishinde jetkizgen; biraq ózi Qalen qashyp ketetindeı kózin almaı, óksheleı júrip, ile kirgen.

— Pármenińizge quldyq, taqsyr! Kóptileýovti alyp keldim, — dedi Qarjaýov.

Ol qulaq qaǵyp taǵyzym etip, taǵy da tik turyp Janshaǵa qarap shanshyla qaldy.

— Iá, ýchıtel, beregirek kelińiz, — dedi Jansha zársiz shyraımen.

Sóıtti de ol Qalenge otyrýǵa oryndyq kórsetti. Basqalary ilki sýyq júzben ony beıne bir qurbanǵa shalatyn qoshqardaı ári minep, ári synap qarap jatty.

Haron tórege: «Jansha myrzanyń aldyna júginelik, alyp baryńyz!» dep talap qoıǵanmen bul tilegi oryndala qoıady dep oılaǵan joq edi. Al júrisi asyr-tasyr, minezi shálkes, betinen zári shyǵyp turǵan Qarjaýovtyń:

«Hanǵa sálem berýge barasyń!..» degen kekesinin ol elegen joq-ty. Qazir sol «myqty Janshanyń» aldyna kelip qaldy. Janshanyń ózi... Qalen Janshany munan biraz jyl buryn kórgen bolatyn. Oǵan kóp ýaqyt ótti. Osy Jympıtynyń alty klastyq orys-kırgız mektebinde sabaq berip júrgen kez. Sabaq ústi. Oqýshylardyń zerektigin baıqaý úshin bolý kerek, áıtpese Janshanyń aǵartý jumysyna baılanysy joq. Taqta aldyna shyqqan shákirt kim edi... Osy Hakim emes pe edi sol! «Artel krepka atamanom, a ataman mogých tolko prı artelı», — dep jazdyrdy. Onan sońǵy sóılemi: «Beda v tom, chto kırgız kaısaskıı narod strashno temen ı otstal ot drýgıh na selye veka». Sol uzyn qara sur Jansha. Aǵartar ma sol artta qalǵan nadan elin?!.. Menen qazir jaýap almaqshy. «Strashno otstalı, no nadeemsá na drýgıe» dermin myrzaǵa!.. Anaý ataqty doktor Halel bolýy kerek. Surańyz, myrzalar. Meniń de aıtarym az emes! — dep oılap, Qalen ádetinshe qolyn ıeginiń súıir ushyna qaraı júgirtti.

— Áleýmet jumysyna kómektesý úshin sizdi osy kezge deıin shaqyra almaǵanymyz asa ókinishti dep bilemin, Kóptileýov myrza. Biraq munyń da sebebi bar: basqur men baýyn, shıi men tús kıizin daıyndap úlgermeı, shańyraǵyn ǵana kótergen otaý sıaqty jas avtonomıanyń jabdyǵy keń otyryp keńesýge mursha bermeı jatyr. Qolynan is keletin, halyqtyń qamyn jeıtin oqyǵan jigitterimizdiń sanyn da alyp bolǵanymyz joq. Myna sizdiń júzińizdi de ǵaıyptan kórip qalyp otyrmyn, kelissiz jaǵdaıǵa kezdesip qalǵanyńyzdy estip qalyp, aldyryp otyrmyn. Bul bir retten óte ókinishti jaı, bir retten qudaı kezdestirgendeı, nıetke qaraı tabysqandyq. Siz sıaqty biz kórmegen, biz atyn estimegen elde áli de talaı ardager aqyldy azamattarymyz kóp. Sol sizder men bizder basymyzdy tutas qosyp, bir jeńnen qol shyǵarsaq, mynaý samıan sary dalada usharyn jel, qonaryn saı bilgen ebelekteı kóship-qonyp júrgen qazaqty el ete alamyz, sonyń ózine laıyq memleketin qura alamyz. Bul úshin parasatty oı men kúrdeli is istelýi kerek. Aldymen birlik kerek. Qazaq ataýlynyń basyn biriktirý kerek, Ánesten órbigen alash balasynyń alasy men qulasy joq. Siz myna aıaǵyn ańdamaı basqan ańǵyrt jigitterdiń bassyzdyǵy men ókinishti qylyqtaryn keshirersiz, — dedi Jansha Qalenge. Sonsoń Qarjaýovqa burylyp qatań únmen: — Kóptileýov sıaqty aıaýly aǵalaryńnan aqyl suraýdyń ornyna ony alaıaq buzyqtarmen qosa kiriptarlyqqa ushyratqandaryń úshin aıaǵyna jyǵylyp keshirim sura. Atańnyń ádil joly — aıybyna astyńdaǵy atyńdy mingiz! — dedi ol.

Qarjaýov shoshyp ketti: Shyn aıta ma, álde synap tur ma degendeı, ol Janshanyń betine qadala qarap edi, advokattyń susty júziniń surlana túskenin jáne onyń qabaǵynyń ústinde qatýlyq paıda bola qalǵanyn kórdi de:

— Shóreńizge quldyq, taqsyr... Biraq men emes, bul kisini tutqyndaǵan. Álgi ana Abylaev edi, — deı berip edi, Jansha onyń sózin bólip:

— Qarsy jaýap qaıyryp, soldat ámirdi eki etpes bolar. Sen qazaq ýálaıatynyń soldatysyń, — dep jekirip qaldy da, ornynan túregeldi.

Ofıserlerdiń ishinde jaqyn bolǵanmen óte qatty seskenetin jáne ózgeshe qurmetteıtin Qarjaýov Janshanyń yzǵarly betin kórip, ámirin eki etkendeı bolyp qaldy.

Ol jalma-jan qasyndaǵy Qalenniń aldyna bir tizerlep otyra qaldy da:

— Keshirińiz, ýchıtel. Qatelik bizden, ǵapýlyq sizden. At-shapan aıyp moıynda, — dep basyn ıdi. Bul kútpegen jerden istiń bulaı sátti sheshile qalýyn Qalen ábden oılap, taldap úlgirmedi. Ol úni uıań, maǵynasy uzynsonar Jansha sóziniń ushyna jetkenshe óz aıtaryn ǵana — qarsy jaýabyn ǵana túıindep turǵan. Jurttyń han dárejesinde kóterip júrgen júıriginiń búgin ǵapý ótinip bosatatynyn ol oılaǵan da joq-ty. Ǵajap ózgeris! Ásirese keshegi aıbatty Haronnyń búgin bul qoıdan qońyr bolyp, myna ur da jyq ofıserdiń qazir endi aldyna bas ıip turǵany aqkóńil ýchıtelge qudirettiń isindeı kórindi. Ol tipti Qarjaýovty aıap ketti. «Sorly qazaq jigitteri bilmeı otqa da túsedi. Sábı sıaqty. Shap dese shabady. Túsinse — aıaǵyńa jyǵylady» dep oılady.

— Rahmet! — dedi Qalen ne derin bilmeı.

Bul alǵys Janshaǵa ma, aıypty bolyp qalǵan Qarjaýovqa ma, — álde ekeýine de arnalǵan alǵys pa, — ony ýchıtel arnap, meńzep jatpady, áıteýir orny kelgen sóz aýyzdan ózinen ózi shyǵyp ketti. Qarjaýov biraq muny ózine arnap aıtylǵan táńir jarylǵasyn dedi bilem, rızalyq pishinmen Qalenge bir qarap alyp, Janshaǵa:

— Artyq sózge ǵapý etińiz. Buıryǵyńyzdy oryndap, ýchıteldi attandyrýǵa ruhsat etseńiz, taqsyr, — dep taǵyzymmen qulaq qaqty.

— Baryńyz, — dedi de, Qalenge burylyp: — ýchıtel, kórgenshe qosh bolyńyz! — dedi.

Qalen otyrǵandarǵa sypaıy túrde basyn ıip qoshtasty da, endi aldyna túsken Qarjaýovtyń sońynan ilese shyqty.

Áńgimeniń basynan aıaǵyna deıin bir de lebiz qatpaǵan, biraq salqyn júzben qozǵalmaı, sol baıaǵy arqasy bıik jumsaq oryndyqta shyntaqtaı súıengen kúıi tik shanshylyp otyrǵan Haleldiń betine Ehlas kózildiriktiń astynan aqyryndap qarap qoıdy. Ol biraq qara saqaldy jas ortasyna jetken doktordyń ashań, qaratory júzinen bul isti já qostaǵan, já qostamaǵan nyshan tappady. «Bul ekeýiniń Qalen jóninde menen buryn oılasyp alǵany ma? Qalaı-qalaı bolyp ketti. Júnisti de osyndaı qoshemetpen qarsylaı ma? Bul qandaı saıasat?! Joq, Halekeń túsindirińkirep aıtý kerek», — dep oılady Ehlas.

— Qadirli, Haleke, ardaqty Jansha-aǵaı. Erteń bizdiń aýylǵa baryp qaıtsaq. Qart sizderdi «qonaqqa alyp kel» dep maǵan tapsyrǵan eken, kútip otyrǵan kórinedi. Jáne saıahattap Shalqar kólinen qus atsaq, kóńil kótersek dep oılaımyn, — dedi Ehlas eki basshyǵa ádeppen bas ne sóılep.

— Qansha jer? — dedi Jansha, julyp alǵandaı.

— Jaqyn. Jańa mashınamen saǵat jarym ǵana ýaqyt kerek. — Baramyz, Haleke. Qus atamyz. El qarıalaryna sálem beremiz.

Halel qabaǵyn túıe qarady da, biraq úndemedi. Jansha onyń kóńil-kúıine kóz salmady, tek qana: «El qarıalarynyń nazaryn aýdarýǵa bul izdegende suraǵan saıahat boldy» dep oılady.

TÓRTİNSHİ TARAÝ

1

Árkimniń óz muńy ózine jetkilikti... Shóbi sary teńbildengen dalany qýyryp turǵan kún onan ári sarǵaıta bastaǵan. Kóz tartar kógeris Shiderti salasy ǵana. Salanyń boıyndaǵy bir sydyrym Bulan aǵashy sol aınala qulazyǵan dalada beıne bir qula jylqynyń qońyr jalyndaı bop kórinedi.

Amanqul Shidertige kún uıasyna súńgip bara jatqan shaqta jetti. Bul Shiderti ózeni degen úlken jylǵadaı ǵana, sonda da onyń kók shalǵyndy, yzatty boıy ańyzaq qyrdyń betine oqtyn-oqtyn samal jiberip, qyrysqan júzin jelpip turǵan sıaqty. Amanqul sol rahat samalǵa shekpeniniń omyraýyn ashyp jiberip, jalańash keýdesin tosa qoıdy. Bórkin alyp, shashsyz kók quıqa basynyń terin keptirdi. Ózi de salqyn sýsyndy qana simirgendeı sergip ketti.

Atty ol endi búlkil aıańnan bóken jeliske saldy. Aýylǵa jaqyndaǵanda onyń bildirmeı tebine túsip, tizginin qysa bastaıtyn ádeti bar-dy, qazir de sol sydyrtyp kelip qydyńdatyp aıańdaý nıetine kiristi. Biraq onyń aldynda aýyl joq, kógerisi mol, shóbi qalyń, onnan astam kóleńkeli aǵashtary bar Kishi Saryaljyndaǵy Ehlastyń jalǵyz úıi ǵana tur. Kóktemdegi boıaýy ketpegen jap-jasyl oıpattyń ishinde qýqyl ystyń daladan betin kólkeshtep jasyrynyp turǵan, salqyn saıada túndigin kún de shalmaǵan aq úıdi kórgende Amanqul:

— Shirkin, mynaý ujmaq eken! — dedi.

Aq ordanyń tóńireginde de, qasyndaǵy jylannyń jumyrtqasyndaı aq bozǵylt qostyń mańynda da tiri jan joq. Úıdiń syrt jaǵyndaǵy at baılaıtyn baǵanaǵa bıesin baılaı saldy da, ol aıaǵyn asyǵa basyp úıge aıańdady.

Ehlastyń áıeli júgirip júrgen balasyn jýyndyryp jatyr eken. Úıge ekpindep kirip:

— Aq jeńeshe, deniń saý ma? Ehlas aǵam aman ba? Aman-esen turasyńdar ma? Nartaı ósti me? — dedi Amanqul.

Erkin sóılep, amandyqty shubyrta suraǵan Amanqulǵa áıel kóziniń qyrymen bir qarady da, qatań únmen:

— Skýchno! — dedi, daýsy óte aqyryn shyqty, ishten bildirmeı kúrsingendeı boldy.

Qyzdyń asa sulýlyǵy Amanqulǵa qatty áser etken joq. Ol basynda «orys pa» dep birer ret Múkaramaǵa qarap aldy da, sońynan shyǵyp bara jatqanda ǵana Ehlastyń qazaqsha sóılegeninen: «E, tatar eken ǵoı», — dedi. «Arǵymaqtaı... O, bıshara Jamal! Qazaqtyń qara dúrsin kelinshegi. Aýzyń ańqıyp qalady ǵoı bir kúni seniń. Myna bıkeshti Yqań... dep oılady Amanqul Jamalǵa jany ashyp. Onyń Jamalǵa sonshama nege jaqtasqanyn, ishteı Ehlasty dálelsiz aıyptaǵanyn túsiný qıyn edi, biraq keıde adamnyń ishki syryn júzine bir qaraǵannan da sezip qalatyn bir ǵajap kezeńder de bolady.

Ehlas Amanquldy ertip bálnestiń aýlasynan alyp shyqty da, ońashalap eldegi bolǵan áńgime-jáıtti qaldyrmaı surady. Sóıtti de ol Amanqulǵa eshbir jaýap qaıyrmastan:

— Úıge bara ber. Men keshke qaraı oralarmyn, — dedi. Ol at-arbasyna minip Haron sultannyń keńsesine kelip uzaq otyryp qaldy.

Kún ekindige taıalyp qalǵanda ǵana Ehlas Shidertiniń boıyndaǵy aq qosty, úlken aq otaýyna kelip jetti. Onyń júzinde áldenege renjigen pishin bar edi. Ol pishin sýyt júrispen kelip otyrǵan aǵasy Nuryshty kórgende úreıli sezimge aınalyp ketti.

— Shúkir! — dedi.

Ol elden kelgen jigitten atasy men enesiniń, qaınaǵalary men abysyndarynyń amandyǵyn suramady, Amanquldyń shubyrta esen-saý surasýyna jekelep jaýap ta qaıyrmady. Sol jýyndyryp jatqan balasynyń beti-qolyn, aıaǵyn jez shylapshynǵa salyp sabyndap jýyp bolyp, alaqanynda qorazdyń sýreti bar qyzyl jıekti qazan súlgisimen súrtip, taza kóılek kıgizip, qazan jaqtaǵy úlken bolskeı krovattyń ústine otyrǵyzdy.

Jasy tórtke jańa ǵana shyqsa da bala óte boıshań — bıik krovattan salbyratqan aıaqtary jerge shaqqa tımeı tur. Jáne onyń mańdaıy da kere qarys, sopań bet, jaǵy up-uzyn. Kóldeneń kisige eresek balanyń beti sıaqty, qaraýǵa elibi iri.

— Nartaı, úlken bolyp ketipsiń ǵoı. Oı, jigitim, Ehlas aǵamnan aýmaǵansyń, — dedi Amanqul oǵan shyn tań qalyp. Onyń oıynda balany syltaý qylyp, Jamaldy sózge tartý nıeti de boldy.

— Kelmeı jatyp nege sýyldaısyń? Balanyń kimge tartqanynda seniń qandaı jumysyń bolyp qaldy? Bul Ehlastyń balasy emes. Aıta bar ana barqynyńa, Narjan myna ózimniń balam. Barqynnyń bireýiniń de jumysy joq munda, — dedi áıel birden toıtaryp.

Amanqul ne derin bilmeı daǵdaryp qaldy. Tósek ústindegi Narjan oǵan bir qarap, sheshesine bir qarap:

— Sýyldama! — dep Amanqulǵa qabaǵyn túıdi. Bala bul elden kelgen «tanys» jylqyshyǵa sheshesiniń qatý únmen jaratpaı sóılegenin jaqsy sezdi.

— Mássaǵan! Muqym, aq jeńeshe, maǵan renjigendeı...

Amanqul sóziniń aıaǵyn jutyp, saqtana bastady. Áıel úndemedi. Ekeýi til qatyspaı biraz otyrdy da, anasy balany tósekke jatqyzyp, sheshinbesten bir qyryndap qasyna ózi de qısaıdy. Narjan anasynyń basyna tartqan aq jibek sharqatyn ysyryp túsirip jiberdi de, jubatqandaı, betin, qasyn sıpalap moınynan qushaqtady.

...Tik minezdeý bolǵanmen Jamal buryn mundaı emes edi ǵoı. Mynaǵan bir nárse bolǵan. Ashyq sóılesip, kezi kelgende ázildesýden de qashpaıtyn. Qazir ǵajap, muqym, ózge áıel sıaqty. Sóziniń kesirin qara: «Barqynnyń bireýiniń de jumysy joq munda», — dedi, tap búgin balasyn Barqyn tartyp alyp jatqandaı! Zili bar sóz. Búlik sóz! Áıeldiń aıtar sózi emes. Ásirese oqyǵan úlken ákim adam Ehlastyń áıeli... qalaı-qalaı sóıleıdi! «Ehlastyń balasy emes» deıdi, imm! Bul sózińdi Shuǵyl estise? Biraq, Shuǵyldan munyń tuqymy da kem túspes! Dyǵaldar ǵoı ıtter birine-biri jelkesin kúdireıtip jatatyn. İmm... qyzyq...

Amanqul áıelge baıqatpaı basyn shaıqap, kóziniń astymen bir sát qarap otyrdy da, ornynan turyp, syrtqa shyǵyp ketti.

Ehlastyń áıeli Jamal sulý bolmaǵanmen, súıkimdi ǵana, qazir jasy jıyrma úshten jıyrma tórtke aıaq basyp, naǵyz tolyqsyǵan, orta boıly, qaratory kelinshek edi. Ehlas gımnazıany bitirip, Paıtahyt-Peterbýrǵa oqýǵa júretin jyly Shuǵyl balasyn jas kezinde aıttyryp qoıǵan qalyńdyǵyna úılendirip attandyrǵan. Shuǵyldan da dáýletti adamnyń qyzy on jeti jasar Jamal on eki túıege artqan jıhazy, qysyraqtyń úıiri, bir dorba altyn, taı-tuıaǵy aralas bir qolsandyq kúmisimen ataqty Búrkittiń Shuǵylynyń tabaldyryǵyn attaǵan-dy. On eki túıege artqan júktiń bastysy: alty qanat aq orda edi. Onyń keregesiniń kózderi, kók ótkizgen jerlerin kúmis búrkenshikpen qaptaǵan, tańǵyshtary men ýyqtyń aıań baýlary jibekten yzylǵan-dy. Sol úı áli sol qalpynda — kıizi jylda jańaryp, bıyl osy jerde tigýli tur. Otaý bes qanat, ári ketse alty qanat bolady. Al, Jamaldyń otaýy segiz qanat aq ordalardan keńirek bolatyn...

Ári jas, ári erke ósken baı qyzy jáne onyń ústine ákesiniń bergen mol enshisin ala kelgen Jamal basqa kelinderdeı Shuǵyldyń sıyryn saýyp, sútin pisirgen joq. Otyn jaǵyp, kúlin de shyǵarǵan joq. Birinshi jyly el aýzyna erte ilikken oqymysty kúıeýimen ilki aılaryn balqaımaq ómirdiń betinde júzip ótkizdi. Maljandy bolǵanmen óktem ata da betke ustar balasynyń baı qalyńdyǵyn úı sharýasyna beıimdeı qoımady. Biraq Ehlaspen birge sonaý alystaǵy sıqyrly, jumbaq shaharǵa kelinin júrgize almady. Ómir dámin alyp bolmaǵan Jamal da, alysqa sapar shegýdi talap etpedi. Ol aıyrylýdyń ashshy zaryn da birden tartqan joq. Baıqaýsyzda kúz ben qys ótti de, jaz oqýdan Ehlas keldi. Ala jazdaı qyzyq dáýren, en jaılaý, oıyn-saýyq, saıran-shattyqpen kúnder baıqaýsyz ótip jatty. Biraq sol kelesi kúzde úlken shaharǵa birge júrýge qol sozǵan Jamal eki qabat boldy da, ata men ene, qaıny aǵa men abysyn — bútin aýyl bolyp ruqsat etpedi. Kelesi jyly Narjan dúnıege keldi. Aıaqqa tusaý myqtap ilikti. Jas balamen Peterbýrda turý, uzaq jol júrý — oryndalatyn arman bolmaı shyqty. Sondyqtan Jamal jyl qusyndaı Ehlasty tek jazdykúni ǵana eki aıǵa, ári ketse úsh aıǵa ǵana qolyna qondyratyn boldy. Bul da sabyr etetin, kónetin jaıdy. «Oqý máńgi emes, ol bir kúni bitedi de, aldaǵy aıyrylmas tátti uzaq ómir bastalady, qyzyqty dáýren jetedi, Narjan ósedi, aýyzben qus tisteıtin eń baqytty, saltanatty shaq keledi...»

Osy úmit Jamalǵa myzǵymaıtyn ári tabandy, ári jaqyn, ári berik, ári qudiretti, kúshti súıenish boldy. Biraq keıde muńaıyp, saǵynysh jasyn basqalardan tasa jerde bildirmeı syǵyp alatyn; ońasha qońyr keshterde yńyrsyp salǵan ánmen ǵana sher tarqaıtyn. Mundaı kez de bosaǵan tindi shıratatyn, tez umyttyratyn úmit — shekesi toqpaqtaı ul! Bes jylǵa jýyq uzaq ýaqyt úmitpen ótti!...

Ózekti órtep, ishti muzdatyp jibererlik ashshy kúdik Jamalǵa byltyr tap osy kezde paıda boldy. Úlken doktor bolyp kelgen Ehlas aýylǵa soqpaı Jympıtyǵa asyp ketti de, eki-úsh aı ótkennen keıin oraldy. Onda da «kempir men shalǵa sálem berý úshin» úsh kúnge keldi. Buryn ystyq qushaqtap, qysyp súıip, balasha oınap júretin, «doktor bolyp shyqqan kúni birge qalaǵa alyp ketemin» deıtin Ehlas bul úsh kúnde birge turý jaıdy «lám-mım» demedi. Burynǵy syrlasý, kúlý, oınaý, alysta umyt qalǵan sıaqty. Kóshý jóninde aǵasy áńgime etken kezde: «Qazir qalt etýge mursha joq. Úı ishin oılaýǵa qazir shama keler emes.

Búkil oıazdyń doktorlyq jumysy, bálnestiń jumysy, zemstvonyń jumysy bir ózimde. Onyń ústine taǵy da avtonomıa máselesi bar. Jaqynda Oralǵa baramyn. Saratovqa da júrip ketýge týra keledi» — degen sózder jaýdy, tolyp jatqan mindetterdi sanaýǵa saýsaq jetpeıtin boldy. Buǵan aǵa da, áke de eshnárse aıta alǵan joq-ty.

...Tek bıyl ǵana taza jerge úı tigip, qymyz iship bir jaz úı tárbıesin kórýge kóndi... Sonda da istep júrgen isi mynaý.

Áıeldiń kenet ózgerip ketken minezin túsine almaı Amanqul atynyń qasyna keldi. Shybynsyz qońyr salqyn jerde teri degdip qalǵan bıeniń erin alyp jaqsylap qańtaryp sýytýǵa qoıdy da, ol jatatyn tegisteý jer izdedi. «Qosta qart jylqyshy Qarymsaqtyń áıeli bolý kerek, biraq áli kúnge kózge túsken joq. Ol qaıda ketti eken?» dep oılady, erdi basqa jastyń ete, jonany tósep, bóstekti onyń ústine jaıyp, jatar oryndy yńǵaılap bolyp, shekpenin sheship tósektiń ústine qoıdy. «Bul qalaı, bu qudaı atqan qatyn eń bolmasa qymyz da bermeı jatqyza ma? Shirkin, qarpyp asaıtyn bir shaınama bolsa! Erteńgi qý shalaptan basqa túk nár tatqan joqpyn. Joldaǵy túsken úıdiń qatyny da bir kórmegir eken, kózdeı tostaǵanmen jas saýmaldan aýyz tıgizdi de qoıdy. İshiń shurqyldap turǵanda kózge uıqy kele me?» dep ýaıymdady Amanqul. Ol bálkim: «Úıge kir, Amanqul. Tamaq ish! dep aıtar dep úmittenip qaqyrynyp, sińbirinip, birneshe ret «bar ekenin» ańǵartyp, tamaǵyn da kenep qoıdy. Biraz kútti. Aqyrynda úıge kirip shyǵýdy maqul tapty.

Esikke tónip kelgende Jamal oǵan qarsy shyqty. Jol bergen bolyp Amanqul kúıbelekteı bastap edi.

— Kirip tamaǵyńdy ish! — dedi Jamal sol ilki qatal únmen.

Sóıtti de ózi oshaq basyna qaraı ketti.

Amanqul qatty qýanyp ketti. Jalma-jan úıge basyn suǵa bergende onyń kózine aldymen túsken nárse oń jaqtaǵy tómenirek tóselgen qarala tekemettiń ústindegi podnos, onyń ústindegi úlken eki tilim nan men sary maı salǵan aıaq boldy. Ol qalaı otyryp qalaı bastaýdy oılana qoıǵan joq, úlkenirek kesekti maıǵa batyryp jiberip, aýyzdy toltyra-toltyra eki-úsh ret qarpyp alǵannan keıin jan-jaǵyna qarady...

«Shuǵyldyń úıinde ózim óz bolyp jylqy baqqannan beri ómiri mundaı úlken kesek nan tıgen joq. Eń qudaı ıdi degende qasyq basyndaı qos berendik nan men bir alaqan maı. Ol da jyl qusyndaı. Kóbinese aq irimshik pen sarysý ǵoı shaınama degeniń: «Jaraısyń, Jamalym! Turtısań baıyńa turtı, meniń onda aralasar kúıim shamaly, maı men nanǵa, qymyzǵa toıǵyzsań boldy... Áı, bul qudaı atqan nege turtıady eken? Osylarǵa ne jetpeıdi eken! Bul qudaı atqan eki qolyn jyly sýǵa malyp otyra bermeı me. Bıe saýatyn, qymyz pisetin, ot jaǵatyn, tezek teretin, kir jýatyn kisi bar. Baı — anaý. Úı — mynaý! Bolskeı kreýet... Ústine bir jatar ma edi óziniń! Tórdiń aldy tolǵan qyzyl ala kilem. Tekemet, shı kilem, basqur, jibek ýyq baý. Shań tımeıtin mynaý — aq orda... Bala anaý, mańdaıy kere qarys bolyp uıyqtap jatqany. Saranaý tuqym, mundar!» dep oılaıdy Amanqul, nan men maıdy taýysyp, aıaqtyń ishin áıel kelgenshe birer ret jalap ta úlgerip.

Jamal kirip bir-eki ret pice saldy da, ıindep turǵan sabany bolmashy ǵana qısaıtyp edi, qymyz úlken kersendi «lyq» etip ernektetip jiberdi. «Jaraısyń, Jamalym», — dedi ol taǵy da ishinen, kersen qymyzdy qos qoldap alyp jatyp. Nan men maıǵa toıǵan adam qymyzǵa qandaı ańsap turady! Kersen anaý-mynaý tostaǵannyń ekeý-úsheýine turarlyq bolsa da, Amanqul myqtap eki simirgende-aq tótep berip tastady. Azdap shaıqap qoıyp, qalǵanyn ishti...

— Rahmet, aq jeńeshe! Baı bol! Balaly bol! Qosaǵyńmen qosa agar... — dep zýlatyp bara jatqanda:

— Boldy, boldy, sýyldama. Seniń batańsyz da jetip jatyr, — dedi áıel zekip.

Amanqul jym boldy.

— ... Ana tekemetti alyp astyńa jaı, dalaǵa. Basyńa má jastyq. Myna kórpeni tósen. Ana Ehlastyń shınelin jamyl... Nege edireıe qaldyń úrikken túıeshe?! Shuǵyldyń tuqymy ońbaǵan dep, basqa jurttyń bári sondaı ǵoı deısiń be? Jetedi meniń kórpem men jastyǵym myrzaǵa da, jalshyǵa da! — dedi Jamal tákabbar pishinmen.

Amanqul aýyz ashpastan tekemet, kórpe-jastyqty qushaqtap, dalaǵa shyqty.

Toqym tósep, er jastanbaqshy bolǵan Amanqul qara-ala tekemetti keń etip jaıyp, jumsaq kórpe, mamyq jastyqtyń ústine kólbeı tústi; jatyp alyp ol jan-jaqqa kóz jiberdi: úıdiń qazan jaq betinde sáýkeledeı shoshaıyp oqshaýyraq tigilgen qos tur; qostan ári aǵashtyń túbine ıirgen qoı jatyr, iri qara mal joq; qotan tóńireginde adam da kórinbeıdi: qostyń shoshaq tóbesinen sarǵysh tartqan shamnyń álsiz jaryǵy kórinedi. Esik aldynda bireý qarań etkendeı boldy da, qotan jaqtan dybys berdi.

«E, báse, qosta adam bar eken ǵoı. Mynaý, dáýde bolsa Alpysbaı ǵoı, sóleket basyp qoı kúzetýge shyqqan», dep oılady Amanqul qarańdaǵan adam jaqqa kóz tigip. Alpysbaı qoıshymen onyń sóılesýge aýsary aýyp-aq ketti. Ornynan kóterilińkireı berip:

— Alpysbaı, áý, Alpysbaı! — dedi ol aqyryndap, biraq qos janyndaǵy adam estirlik etip dybystady. Qarańdaǵan adam, dybysqa qulaǵyn túre qaldy da, úı artyna qaraı eńkeıe túsip, atyn atap shaqyrǵan jaqqa qaraı júrdi.

— Áı, bassaıshy aıaǵyńdy, amanbysyń? Keshke qaraı seniń qarań qaı jaqqa batyp ketti? — dedi Amanqul, aıaǵyn asyqpaı basyp jaqyndaǵan qoıshyǵa.

Qoıshy Amanqulǵa sálem berip amandasty da ústine shań juǵyp qalatyndaı, tekemettiń shetin qolymen sypyryp tastap, alaqanymen qaǵyp-qaǵyp jiberip otyra bastady.

— Iá, Alpysbaı, qaı jaqtan shyqtyń? Álde bir jerge baryp qaıttyń ba? Keshte sen joq ediń ǵoı, bar bolsań solaqpandaı bolyp kózge túser ediń. Qarymsaq jylqyda ma? Aman-esen turyp jatyrsyńdar ma? Qoıshy qarakóleńkede úńile qarap, osy senbisiń, sen emespisiń, degen adamsha, qolyn sozyp jambastap jatqan Amanquldyń ıyǵynan qysty.

— Eı, sen ne qyp júrsiń túndeletip? Jaı ma? — dep surady qoıshy Amanquldyń ushy-qıyry joq kóp suraǵyna jaýap qaıyrmastan.

Alpysbaı Amanqulmen jasy shamalas, denesi iri, Amanqul aıtqandaı solaqpandaı jigit edi. Biraq onyń jaıbasar, erinshek minezine qarap Shuǵyl qoıshylyqtan shyǵarmaı qoıǵan, — jumsaýǵa yńǵaıly, iske shalymdy, erinbeıtin, jumysty kóp isteıtin jylqyshylar men jalshylardyń qataryna qosýǵa jaramsyz dep tapqan bolatyn. Sondyqtan Alpysbaı eseıip er jetkenshe qoı sońynda qalyp qoıdy.

— Jumys bolyp keldim, soldattar minip ketken attardy ózim taýyp alyp qaıtpasam, basqanyń qolynan kele me! Al, Alpysbaı, ne jańalyq bar? Ne bolyp jatyr? Ehlas aǵam qaıda? Ol úıine qonbaı, qalada qonyp júr me? Jamal nege turtıady? Kimge ashýlanyp talaǵy tars aıyrylyp otyr? Sóılespeıdi, muqym, ákesin men óltirgendeı. Sóılese kelip sóıleıdi, meni jylqy baqtyrýǵa bir ózi jaldap alǵandaı. Sonsoń, Alpysbaı, men saǵan bir qyzyq aıtaıyn: mynaý báıbisheń aýzyna túskenin sóılep, sumdyq sózder aıtty. Men: «Nartaı, ósip qalypsyń ǵoı. Ehlas aǵamnan aýǵan joq, oı, jigit, qara munyń úlken bolǵanyn!» dep edim, «Seniń Nartaıda ne jumysyń bar? Kimge tartqany saǵan nege kerek? Bilgiń kelse, bul Ehlastyń balasy emes. Barqyndaryńa aıta bar» dep kókip otyr. O ne degeni? Munysyn Shuǵyl estise bir shataq shyǵary aıdan da anyq. Ne jetpeıdi, tuldanady? O, toba! — dep Amanqul jaǵasyn ustady.

Alpysbaı jantaıa tústi. Ol Amanquldyń aıtqan attary jóninde de eshteme suramady; eldiń amanshylyǵy men jamanshylyǵy da ony onsha tebirentpedi. Biraq «Jamal nege turtıady!..» degen sózge ol eleń ete qaldy. Aıtary ishine sımaı, tyńdaıtyn tyńdaýshysy bolmaı, Amanquldy qolyna túsire almaı bóten eldiń ortasynda jalǵyzsyrap qalǵan qoıshy áńgimege oraılasa ketti.

— Onyń mánisi bar, — dedi Alpysbaı, dybysyn óte aqyryn shyǵaryp. — Sen «Jamal nege turtıady» deısiń be? Ehlas aǵań toqal alǵaly jatyr, aq jeńgeń... Aq jeńeshe soǵan turtıady. Bireý qatyn ala almaı qaıǵyrady, bireý qatyn aldyń dep qaıǵyrady. Belgili ǵoı jaı, Amantaı. Úlken ákimderge bir qatyn jete me? Olar senimen men emes qoı. Bizge bir-bir qatyn da jeter edi. Tipti bar ǵoı, shamaly jarym-jarty qatyn da jeter edi maǵan. Olarǵa bir qatyn az. Sen qara, báıbishe mynaý úıde, toqal — qaladaǵy úıde, tipti, Ehlas sıaqty adamdarǵa elde taǵy da bir qatyn ustaýǵa da bolady. Maly jetedi qatyn alýǵa. Ehlas senimen men emes. Qaladaǵy qaraǵaı úıine myqty qatyn kerek. Osy men, Amantaı, tańym bar: Shuǵyl qajy nege toqal almaǵan? Álde ólip qaldy ma? Ana Aıtolysh kempir aldyrmady ma? Qoı, Shuǵyl oǵan qaramas. Sonyń nege qos qatyn almaǵanyna mıym jetpeıdi... — dedi Alpysbaı tańdanyp.

Ol taǵy da birnárselerdi aıtqandaı yńǵaı kórsetti de, Shuǵyl jóninde Amanqul ne aıtar eken dep jaýabyn kútti.

Amanqul kúlip jiberdi.

— Áı, shamaly, jarym-jarty qatyn da jeter edi deısiń be? Qalaı jarty qatyn jetedi? Bir qatyndy ekige bólip jartysyn alasyń ba, álde bireýmen birlesip ortaqtasyp alasyń ba? Eger ekeý ara bir qatyn alatyn bolsań sen menimen birles. Saǵan men qıanat qylmaımyn, upaıyń ketpeıdi, — dep Amanqul syqylyqtaı qaldy.

— Amantaı, sen tálkek qylma. Men sózge shorqaqpyn, sendeı sózsheń emespin. Men: bizge shamaly qatyn da jaraıdy degenim. Tolyq mıly bolmasa da, asa bı bolmasa da. Sonsoń onsha kórkem bolmasa da. Esi jarym-jartylap bolsa da deımin. Áıteýir erteńdi-kesh sıyryńdy saýýǵa, shaı qaınatýǵa jarasa bolady. Tek urysqaq bolmasyn. Sen, Amantaı, qudaı atqan, buryp ketesiń sózdi. Keleke qylasyń. Durys.

— Oınap aıtam, Alpysbaı. Senimen biriktirip qudaı qatyn alǵyzbasyn, myna ker buqadaı kújban sıqyńmen, muqym, sen eki qatynǵa da ıe bolarsyń... Jaraıdy, ony qoı. Ehlas toqaldy qaıdan alaıyn dep jatyr? Kimniń qyzy? Sulý ma? Kórki Jamaldan qalaı? Áı, báse, endi túsindim. Sol eken ǵoı, Jamaldyń «Barqynyńa aıta bar» dep balaǵa daý salyp jatqany. Bul kókaıyl myqty, tórkinine tartyp ta ketýge bar. Sóz saptaýyn kórdiń be, — «Ehlastyń balasy emes, Nartaı meniń balam» dep. Áı, báse, bir shataqtyń baryn kirip kelgennen-aq sezip edim. Ózi qara sur kisi, beti onan beter surlanyp ketipti. Ońaı saýda emes, kúndes bolý. Kúndesterdiń talaıyn kórip júrmin... — dedi Amanqul.

— Kim qyzy dep, men qaıdan bileıin ákesiniń atyn. Osaldy ala ma? Ózi sıaqty dóktir dep keldi ǵoı, Qarymsaq. Qalada kóripti. Ehlas ekeýi Ehlastyń arbasyna minip kele jatyr deıdi. Qatyn alsa aǵań seniń alatyn. Bizge paıda joq. Maǵan paıdasy Jamal jeńgeńniń qoly ashylyp ketti sońǵy jumada. Kirseń boldy — pisip jiberip sabany, kersenmen beredi qymyzdy. Nannyń jarty tabasyn tutas ustatady. Maǵan Ehlastyń kóne kóılegin, myna shalbaryn (ol butyndaǵy shalbarǵa qarap qoıdy) berdi. Tarlaý. Sonda da asyl shekpennen tikken. Aty maýyty deı me, birdeńe dep edi, umytyp qaldym, — dedi Alpysbaı.

— İm-im, — dedi Amanqul sozyp sóılep. — Ras jomart bolǵan. Týra jomart bolǵan. Báıbisheligin bildire bastaǵan. Jaqsy toqal deısiń be, áı? Sulý ǵoı shamasy! Jamaldan da sulý ǵoı aıtýy. Seniń sózińniń jany bar, Alpysbaı. Shamaly qatyn bolsa da degeniń emes, jarty qatyn degenińniń ózi durys. Sen Jumakeńniń qyzdarynyń aıtqanyn estidiń be? Jurtqa maqal bolyp ketti. Aýylda jigitter aýzynan tastamaıdy. Jumekeńniń tórt qyzy tezek terýge shyǵypty. Boıjetken úlken apalary qaptaryn arqalap áregirekke uzap ketse kerek. Arbada qalǵan ekeýiniń kishisi aıtady deıdi: «Bizden ózge jurttyń qyzynyń bári yrysty; ana Qulekeńniń qyzdaryn kórmeısiń be, úlkenin uzatqaly jatyr, ekinshisiniń kúıeýi kelip ketti, kishisin aıttyrýǵa jaýshy keldi. Jaqynda onyń kúıeýi de qalyńdyq oınaýǵa keledi. Kózimiz jaýdyrap júrgenimiz mynaý, kúıeý de joq, jaýshy da joq. Osyndaı shaqta qudaıdan qudaı bolyp, aspannan kúıeý jaýyp, apalarǵa dara-dara, bizderge ekeý ara bireýi tıseıshi tym bolmasa» dep. Sol apalarǵa dara-dara, bizderge ekeý ara degenindeı, qazir ekeýmizge bir qudaıdan qudaı bolyp...

Amanqul sózin aıaqtap úlgermedi, úı jaqtan:

— Amanqul! — degen Jamaldyń daýsy shyqty.

— Oıbaı, estip qalǵan eken áńgimeni, búldiredi... — dep Alpysbaı ornynan ushyp túregelip, eńkeıe búgilip, qosqa qaraı qorbańdaı júgirdi.

— Á, aq jeńeshe, men myndamyn. Qazir, — dep Amanqul jalma-jan sheship tastaǵan etigin kıe bastady. Sálden keıin áıel daýsy qaıtadan shyqty:

— Jaraıdy, jata ber? Qulaǵynyń saǵyn. Qoı shetinde qandaı qoryldar edińder. Jata ber! — dedi, qatal únmen. Amanqul ań-tań bolyp ıyǵyn kóterdi de, qaıtadan otyrdy. Kıip alǵan etigin ol qaıta sheshpedi, biraq úıge qaraı júrýge de bata almady. «Bul ne? Nege shaqyrdy? Nege jata ber dep zekıdi?..» Ańdysyn ańdyp, ol qulaǵyn tosyp biraz otyrdy da, tósegine qaıtadan qısaıdy. Birneshe kúnnen beri Ehlasqa, Ehlastyń tuqymyna laǵynat aıtyp, únsiz býlyǵyp júrgen áıel búgin Ehlastyń qalada qonǵanyna jarylyp kete jazdap edi. Únemi tuıyqqa keptelip kelgen shym shytyryq oılar qazir lyq etip bir sát syrtqa shyqqandaı boldy. Ol Amanquldy túnde Ehlastyń artynan shaptyrmaqshy bolyp, ornynan basyn kóterdi de, shart synǵan terekteı jastyqqa qaıta qulady. Ol ózine ózi: «Toqta! Toqta!» dedi. Erinderi tań áppaq atqansha: «Toqta! Toqta» dep jybyrlap jatty.

2

Múkaramanyń Jympıtyǵa kelgennen bergi kúnderi maǵynasyz bir býaldyr — alysty kórmeıtin, jaqyndy jaqsylap ańdaı almaıtyn tuman sıaqty ótip jatty. Qazaq dalasynyń qaq ortasyndaǵy bul kishkene qalasymaqtyń kósheleri de qyzyq: kelte-kelte, jazyq, elsiz dalaǵa qaraı shyǵyp jatqan tutamdaı oramdar. Jalǵyz-aq keń kósheniń boıy uzyn. Munyń bir sheti boıná jaq túkpirden bastalady da, sonaý eki klastyń orys-qyrǵyz mektebine qaraı sozylyp ketedi. Mektepten ári úıezdik bálnes. Bálnes bir kósh jer jáne jazǵa salym aıaq alyp júrgisiz joly balshyq. Monsha túbindegi Qara Ýálıdiń úıinen bálneske jetkenshe Múkaramanyń eki beti albyrap ketedi, etegin qolymen túre, qara báteńkege jabysqan tomardaı qyzyl balshyqty aıaǵyn silkip jeńiltip, áldeneshe ret toqtap, keıde jol jıegindegi shópke súrtip tazartyp alady. Bálnestiń qaqpasynyń aldynda qar sýy ıirilip qalǵan, sol sýǵa aıaq kıimin jýyp kiredi. Ári áppaq, ári jup-jumsaq súırikteı saýsaqtar jel men sýǵa jarylyp, terisi qońyrqaı tartqan, burynǵydan anaǵurlym qatqyl. Úlbiregen beti de qaraqoshqyldana túsken. Jaz shyqqannan keıin de óńi burynǵy áppaq qalpyna kelgen joq. Shań men tozań, jel men kún onan ári totyqtyrdy. Aqtıyn sholaq manto, dóńgelek qara bórik kıip júretin Oraldyń aq Múkaramasy qara qońyr qyzǵa aınalyp ketti. Sonda da sulý dene, ajarly júz, Hakimniń janyn qytyqtaıtyn tik kirpikti, móldir qara kózder áli sol qalpynda, tipti burynǵydan da qumarly, burynǵydan da ystyq lázzat sebelep turǵandaı. Biraq Múkaramany tap qazir Hakim kórse: aldymen onyń basqalar elemeıtin kóz aldyndaǵy juqa kirbikti kórer edi; bútin óńinde: kózde de, qabaqta da basqaǵa bilinbeıtin qyz muńynyń názik izi jatqanyn baıqar edi...

Búgin de Múkarama óziniń úzbeı kelip júretin eki aýrýynyń jarasyn qaıtadan baılap berip, terezeniń jaqtaýyna súıenip dalaǵa qarap tur. Aýrýdyń bireýi: sol jaq bilegine shıqan shyqqan eńgezerdeı qara kisi. Munan úsh kún buryn Ehlas doktor onyń jarasyn tilip emdegen. Ýshyǵyp kelsaptaı bolyp ketken bilek búgin azdap isigi qaıtyp qalypty.

— Qatty baıla, lóktir, isigi tez qaıtsyn búrsúgúni Tekege júremin, — deıdi qara kisi gúrildegen daýyspen qara qustaı kózin jaltyldata qarap.

Qara kisiniń kelbetinde de qaraqustyń túrindeı bir ári ojar, ári shúńireıgen sıyq bar. Týra qaraýǵa adam seskenerlik: uzyn boıly, qara sur, jaqtary attyń jaǵyndaı, muryn úlken, kóz uıasy shuńǵyl, qabaǵy yzǵarly; bir qolynyń ózi bir qulash derlik, al barmaǵynyń úlkendigi ǵajap, jarasyn tilerde qolyn kerip ustaǵan Múkaramanyń ýysyna sımady. İlki kórgende Múkarama oǵan ań-tań bolyp turyp qaldy da, Ehlas doktor jymıa kúlip:

— Zarqumdy oqysańyz, sondaǵy Haqan batyr osy Qunekeń, — degennen keıin azdap úırene bastady. Keıin eki ret jarasyn baılap bergennen keıin shıqandy aýrýǵa kóz úırenip ketti. Biraq aýrýdyń aty-jónin durystap bilgen joq, ózinen suraýǵa kelisi kelmedi. Birinshi kúni doktor: «Quneke, Quneke» dep aýrýǵa úlken qurmet kórsetip, muqıattap emdep: «Erteń de kelińiz. Bálneste men bolmaı qalsam, myna Múkarama bıkesh emdeıdi», degennen keıin Ehlas doktordyń «tanys, jaqyn adamy ǵoı» dep oılaǵan-dy. Sondyqtan aýrýdyń atynyń kim ekenin doktordan da surap almaǵan bolatyn. «Múmkin Quneke shyǵar. Qazaqtar shetinen Heleke, Quneke, Áreke, Jumeke, Sábeke bolyp keledi ǵoı. Tatarlarsha Jamaletdın azbı, Kamaletdın azbı, Sálimgereı azbı, demeıdi» dep oılap qoıǵan.

2

Terezege súıenip turyp, sol qaraqus kelbetti «Qunekeni» Múkarama qazir kózimen uzatyp saldy. Aýzyna kelip qalǵan bir sózdi oǵan aıtyp qala jazdap, biraq úlken kisiniń kóz qarasynan seskenip, irkilip qaldy. «Kózinde Ázireıildiń jan alǵysh susy bar. Adam qorqarlyq... Kim eken ózi? Oqyǵan da jan emes, baı da bolmas, bı de bolmas, mal baqqan sharýa da sıaqty emes. Qazaq halqynyń ózi qyzyq, birine-biri uqsamaıdy. Ehlas abzı... joq Ehlas doktor, birtúrli... Mynaý qara kisi birtúrli. Jahansha da birtúrli. Sońǵy ekeýi birine-biri kóp uqsas. Ekeýi de uzyn, ekeýi de qara sur, ekeýi de muryndy, ekeýiniń de daýsy zor. Biraq Jahansha oqymysty, ádepti, sózge usta, úlken ulyq, knázdar sıaqty adam. Mynaý: dóreki, batyr, túıe jún shekpendi qara qazaq. Judyryǵy shoqpardaı shyǵar. Jas kúnimde ánı: qazaqtardyń arbasyna salyp jiberemin, shalıt etpe, deýshi edi. Sol qazaqtar myna osy sıaqty eken ǵoı. «Meni siz Oralǵa ala ketińiz, qalany, úıdi saǵyndym, dep aıtpaǵanym qandaı jaqsy bolǵan, óıtkeni ol: «Jaraıdy, lóktir, júr!» dese ne aıtpaqshymyn? Bir arbada otyryp, túrinen, qımylynan jetkenshe meniń júregim jarylyp óler edim.

3

Amanqul munan buryn da Jympıtyǵa, kóktem shyǵa kelip ketken-di. Sol Ehlastyń otaýyn kóshirisip kelgen saparda ol bálnesti de kórgen. Búl joly ol Ehlastyń aýrý qaraıtyn bólmesine týra kirip keldi. Eshkimge jón de siltetken joq jáne eshkimnen ruqsat ta surap jatpady. Qaýyrt ispen ol sýyt júrip, bolǵan jaıdy tez jetkizýge asyqty.

Oılamaǵan jerden kirip kelgen Amanquldyń sálemin de almastan:

— Ne bolyp qaldy? — dep surady Ehlas.

Ol Amanquldyń jaı kelmegenin júrisinen de, túrinen de sezip qaldy. Óziniń de óńi qýqyl tartyp ketti. «Ólim-jitim bar ma?.. Álde Jamal jóninde áńgime tarap ketip...» Onyń eń qaýiptengeni sońǵy áıeli jónindegi máseleler edi. Minezsiz ákesiniń de, bedeldi, dáýletti atasynyń da munyń degenine kónbeıtinin ol ishteı sezetin.

— Ehlas aǵa, aldyńǵy kúni elge barǵan salyqshylar bizdiń saıaqty ustap alyp, bar ilip alar atty qaldyrmaı minip ketti. Osy Jympıtyǵa Qalendi aıdap ketkender kórinedi. Sony qajy tez taýyp bersin dep meni jiberdi. Tabysymen keıin alyp qaıt dedi. Jáne álgi jıynnan keıin ol dúrligip, bas kóterip jatyr... — dedi Amanqul lekite sóılep.

Ehlastyń júregi ornyna túskendeı boldy.

— Oı, attaryń bar bolsyn senderdiń, osy senderdi-aq jaý shabady da jatady eken, — dedi ol qolyn siltep, asa maǵyna bermegen pishinmen.

«At máselesi jeńil. Oǵan aptyǵyp-úptigetin eshnárse de joq. Munda attan góri irirek maǵynaly nárseler de bar», dep oılady ol. Sóıtti de qabaǵyn shytyp:

— Ol taǵy qandaı jınalys? El nemenege dúrligedi? — dedi.

— Oıbaı, Ehlas aǵa, suramańyz. Baqańdy atyp ketipti osydan barǵan soldattar. Qasqa aıǵyr ólip, ózi hal ústinde kórinedi. Qalen aǵamdy ustap áketken... Ońaı jumys emes qoı. Júnis jigit jınap sol Qalen aǵamdy bosatyp almaqshy bolyp jatyr... (Amanqul azdap múdirip qaldy da, oıyn búkpeı aıtýǵa kiristi) Júnisekeń bosatam dese bosatady. Ana jyly bolysty qýǵandaı, eldi tutas kóterse... Qazir de kóp jigit jınalyp qaldy. Sóket, qundaqty myltyqpen kók naıza kótergenderge kóz súrinerlik. Ana jylǵy qaıda, munyń sıraǵyna da keler emes. Joldaǵy Toqsaba men Qul, Oljaorys pen Búki qosylady desedi (bul jerde ol Súleımennen estigen boljal áńgimeni shyn etip aıtty)... Aıtyp turmyn ǵoı sóket. Qajy sizge qalaı da attardy...

— Toqta, toqta!.. — dedi Ehlas Amanqulǵa.

Amanquldyń kelgen jumysy attardy taýyp alyp qaıtý edi. Eldiń dúbilisin ol kórmegen, tek qana Saǵadaǵy jigitterden estigenin «solaı bolar» dep shamalap Ehlasqa qosyńqyrap aıtty. Ehlas ne isterin bilmeı, jáne áńgimeniń neden bastalyp, qalaı bolǵanyn túsine almaı sasyp qaldy. Keń dúnıeni taryltyp, aspandy alaqandaı, jerdi tebingideı etip «at aldy, jaý shaptylap» kelgen Amanquldan kelissiz áńgimeniń jaı-japsaryn tolyq surap bálnestiń kabınetinde otyryp tyńdaý laıyqsyz boldy da, Ehlas Múkaramaǵa:

— Myna jigit bizdiń shaldyń jylqysyn qaraıtyn bala edi. Sharýanyń aryzy taýsyla ma, maǵan kelgen ǵoı... Men búgin qaıtyp orala almaspyn bálneske. Jańadan aýrý kelse, erteń kel dersiz, — dep bólmeden shyǵa bastady da, bir nársesin umytyp ketken adamsha kúıbelektep qaıta kirdi.

Qyz doktorǵa jaýap qatpastan, jaqyndaı túsken Ehlasqa ústel ústinde jatqan kúmis portsıgardy alyp usyna berdi. Doktor qyzdyń usynǵan qolyn portsıgarmen qosa ustap alyp betine qadala qarap edi, óziniń belgili ádetinshe Múkarama uzyn, tik qara kirpikterin qaqpastan áldeqaıda asyryp kózin joǵary tikti. Úlbiregen qudý tamaqtyń asty, ádeıi kórgendeı, qyz joǵary qaraǵan saıyn kerile tústi de, sulý murynnyń ushy bolar bolmas edireıe kóterilip, jup-juqa tanaýy álsiz ǵana qybyr-qybyr etti. Doktor tez eńkeıip bala bilekti tompaq qoldyń syrtynan súıip aldy da, qylmys jasaǵan adamdaı shapshańdap esikten shyǵa jóneldi. Qyz ornynan qozǵalǵan da joq, ıa qarsylyq, ıa súısingendik eshbir shyraı sezim de bildirgen joq, tek sol sýret sıaqty turǵan kúıi birneshe sekýnd qozǵalmaı, kirpigin de qaqpaı turyp qaldy...

BESİNSHİ TARAÝ

1

Oraldan hat kelgen soń...

Múkarama bolnısadan shyǵyp páterine jetkenshe shaǵyn Jympıtynyń biraz halqyn kúnde kóz aldynan ótkizetin; óıtkeni onyń páteri qalanyń qaq ortasyndaǵy Ótesh dúkeniniń art jaǵynda edi de, al bolnısa uzyn kósheniń bitken jerinen ári sonaý shyǵys jaq bette oqshaý — eki ara bir kósh jer edi. Ol joldaǵy qyzyl mekteptiń muǵalimderin úzbeı kezdestiretin; qalaǵa kire beriste kúnde besin namazyna aǵylǵan tatar shaldary, azanshy Saǵıtty, tolyp jatqan kýpester men dúkenshilerdi boılaı sanap ótetin. Bulardyń qalada qaısynyń joǵyn da birden tabatyn. Bulardan ózge sońǵy kezde kóbirek jol kesetin han áskeri men ofıserleri... Ásirese ofıser Abylaev Múkaramany ádeıi kezdestirýge shyqqan adamsha úlken kóshemen sydyrta jelip kele jatady. Artynda eki atqosshysy on-on bes qadam jerde, ańshyny janamalap shapqan tazydaı, tekirektep shaýyp kelip, ofıser toqtaı qalǵanda, olar da kilt toqtap, in aýzyndaǵy sýyrdaı shanshyla qalady. Eń basta Abylaev qyzdy toqtatyp, Ehlas doktordy surady. Kelesi kúni Múkaramaǵa ol: «Komısıaǵa erteń jigit ákelemiz» dep málim etti. Úshinshi kúni de «isker adam» ekenin kórsetip, komısıanyń aktysyn sóz qyldy. Onyń arǵy jaǵynda amandasý úshin burylǵanyn baıandaıtyn boldy. Sol kúnde aldynan shyǵa keletin ersi júristi ofıser úsh kúnnen beri ǵaıyp boldy. Onyń qalada joq ekenin Múkarama birden bildi: úsh kún ishinde kózge túspeýi — kámil-aq bir jaqqa jol júrip ketkeni. Qara Ýálı de úsh kúnnen beri qalada joq. Qara Ýálıdiń joq ekeni de bep-belgili: dúken jabylar kezde ol ýaqshynyń aldynda mas bolyp, bulańdap turyp alatyn. Al maskúnem joq bolǵansyn, aınala typ-tynysh, monshanyń aldy da jynynan aırylǵan baqsydaı jym-jyrt — ózin de, ózgeni de ábigerge salatyn onyń berekesiz ıesi jol júrip ketken-di.

Páterine kele jatyp Múkarama ózinen ózi kúlip jiberdi. Erekshe kózine túsetin bul eki adamnyń joqtyǵy oǵan ózgeshe — orny úńireıip turǵandaı kórindi. «Interesno! — dedi qyz qaqpasynyń aldyna kelgende ózine ózi. — Erteden keshke sheıin kóshede ońdy-soldy jortyp júretin ofıser Abylaev bolmaǵansyn, búgin bútin bul kóshe uıqyda jatqan sıaqty typ-tynysh. «Artyqshylyǵyn» kórsetip kúnde aldymnan ótetin edi, eser... Qara Ýálı abı Oralǵa ketkeli dúkenshiler qatary da tarqap ketken bazardaı. Eı, Alla, árkimniń óz orny bar».

Aldyńǵy bólmede Qara Ýálı shalqasynan túsip qoryldap jatyr edi. Edende jatqan Ýálıdiń esikti ashqanda ózinen buryn Múkaramǵa qoryly estildi.

— Maısara apa, men tek qaqpa aldynda abıdy oılap ta úlgirgenim sol bolyp edi. Qashan qaıtty Oraldan? — dedi kúlip.

Múkarama esikten ári aspady, Ýálıge qarap turyp qaldy. Qyzdy tańdandyrǵan Ýálıdiń qap-qara bop tútegen barjıǵan sıyqsyz beti men úıdi basyna kótergen yshqynǵan qoryly emes, onyń óz ornynda jatqany boldy. Ýálı tap osy jerde, tap osy qalpynda, tap osy yshqynǵan kúıi, tap osylaı jatatyn. Úsh kúnnen beri bos turǵan orny qaıtadan tolyp qalǵan sıaqty.

— Keldi abıyń, keldi. Kelip, esirip te úlgirdi. Dáýletti Aqshýrınder de bulaı jatpas! Rahattanyp jatyr: basynda jastyq, astynda tósek te joq, óz ornyna jetti de, jyǵyldy, — dedi áıel ashshy kekesinmen. — Tanaýlaryn kórdiń be, qahar soqqannyń, temirshiniń kórigindeı jelpildeıdi, bútin potolokty kóterip tastarlyq. Bir qora dońyzdy bir qosyp aıdasań da mundaı mýzyka bermes.

Múkarama ashynyp sóılegen áıelge ıa qostap, ıa qarsylyq bildirip til qatpady. Ádetinshe sypaıy kúlimsirep, tórgi bólmege qaraı asa berdi.

— Oraldan hat keltirdi... Ústeldiń ústinde, — dedi áıel oǵan azdap jumsarǵan únmen.

Hatty ashyp jiberdi de, Múkarama Hakimniń jazýyn tanı ketti. Ol jalma-jan hattyń aıaǵyna qarady: Jazǵan súıikti ábıiń dep oqyrsyń degen». «Bul qalaı? Kózim buldyrap tur ma?» degen adamsha, qyz uzyn kirpikterin qaıta-qaıta jypyqtata tústi de, «ábıiń» degen sózge ábden kózi jetkennen keıin muńaıa qaldy. Kózin hattan alyp terezege burdy.

...Bul qalaı? Jazý Hakimdiki, jazǵan ábı... Álde men Hakimniń qolyn umytyp kettim be? Múmkin emes! Sonyki. Joq. Joq...

Ol hatqa ekinshi ret úńile qalyp, birinshi jolyn oqyp shyqpastan qaǵazdy aýdaryp qarap edi, bir jaǵy aq — jazýsyz eken. Hat kempirdiń haty. Bul anyq. «Bul qalaı?» degen suraý oǵan úshinshi ret aınalyp kelip, naq kóz aldynan ótip ketkendeı boldy. Qyz oıǵa qaldy. «Bálkim Hakim jazǵan shyǵar bul hatty. Olaı bolsa, ózinen nege bir aýyz sóz qospaıdy? Eń bolmasa bir aýyz sóz qosý kerek qoı».

Qyz hatty tez oqydy; Onyń ýyljyǵan juqa erinderi kóktemniń qońyr jeli úrgen qyzǵaldaqsha qozǵala berdi. Ol kempirdiń: «Bóbegim Múkarama...» dep bastap, qatty saǵynǵanyn, qala ishiniń osy kúni qorqynyshty ekenin, úıdi tastap eshqaıda shyqpaıtynyn, jalǵyzdan jalǵyz qalyp, erteden keshke sheıin terezege qaraıtynyn tizip kelip, muńyn shaqqan sózderin jelip ótti de, aıaǵyndaǵy «ıfrat saǵyndym; seni bık kórgim keledi» degen tileginen bir-aq shyqty. Sóıtti de kúlip, qaǵazdan kózin joǵary kóterdi. Onyń boıyn bir buldyr shattyq bılep ketkendeı boldy. «Jazý da, til de Hakimdiki. Sol jazǵan. Tatarsha olaq sóıleıtini kórinip tur», — dedi qyz ishinen. Mezet ol sol qolyndaǵy jumarlap ustaǵan konverttiń syrtyna qaıtadan bir kóz júgirtti de, joǵyn izdegendeı, onyń ishin ashty... Konverttiń ishinde qalǵan ekinshi hatty qalaı shapshań sýyryp alǵanyn ózi de baıqamaı qaldy. Eki betin toltyra jazyp tórt búktegen kishkene qaǵazdy tik jazyp jiberip qadala qaldy, ilki hattan da shapshań oqydy, tipti oqymastan, sóz artynan sózin jutyp jatqan sıaqtandy. Oqyp shyǵyp, óziniń qadala qaraıtyn ádetinshe, terezeden joǵary bir núktege áldeneshe sekýnd kóz almaı qarady da, tap sol hat oqyp turǵan jerine — edenge otyra ketti. Eki tizesin balasha qushaqtap tómen qarap qalǵan Múkaramanyń eki ıyǵy solq-solq etti, bólme ishinde onyń aqyryn ǵana jylamsyraǵan dybysy da qulaqqa anyq shalynǵandaı boldy... Qyz minezin túsiný qıyn. Múkaramanyń kópten kútip júrgen saǵynyshty hatty oqyp jylamsyraǵany da túsiniksiz jaıdyń biri, bul adam mineziniń qubylmalylyǵyna baılanysty bolsa kerek. Azdan keıin ol asyqpastan ornynan tura kelip tereze aldyna bardy, qol oramalmen kózi men murnyn sıpap ótti de, hatty qaıtadan oqýǵa kiristi. Bul joly ol oqyp turyp ezý de tartqan joq, tunjyrap qabaǵyn da shytqan joq — jaı qalpynda, óziniń sabyrly qalpynda qaldy. Hatty da árbir sózin salmaqtaǵandaı asa jaı oqydy.

«Jan súıgenim Múkarama! Senen aıyrylǵaly úsh aı boldy. Úsh aı degen kóp ýaqyt emes, biraq maǵan bul úsh aı — úsh jylǵa tatydy. Nege bulaı? — Men muny sózben dáleldeı almaımyn. Múmkin yntyq júrek kún sanamaı saǵat sanaıtyn shyǵar. Sondyqtan oǵan qysqa kún uzyn kórinetin shyǵar. Bálkim... Ómirdiń buryn biz kórmegen estip-bilmegen, tipti, oılasań qıalyń da jetpeıtin bir seldi arnasy alysqa súırep, aramyzdy saǵat sanap, kún sanap alshaqtatyp bara jatqan bolar. Osyny sezgen jan álde taqatsyz kútip, ýaqytty utýǵa qushtar ma eken?! Bilmeımin...

Bizdiń musylman halqynda «ǵashyq» degen sóz bar. Qazaq birin-biri myqtap súıgen jastardy «Júsip pen Zylıqadaı», «Seıpilmálik pen Jamaldaı» eken deıdi. Tipti kádimgi: «Aýǵan joq, Qyz Jibek pen Tólegen sıaqty» dep parlastyrady. Kúnde aıtylyp júrgen bul qulaqqa tanys sózderge buryn maǵyna bermeıtin edim. Al, qazir «ǵashyq» degen sóz maǵan dúnıedegi eń maǵynaly sóz sıaqty: onyń kózben kórip, qolmen ustap bar syr-sıpatyn uǵyp alǵan tárizdimin. Ǵashyqtyń degenimiz — kádimgi ǵashyqtyq: meniń súıgenim bir ǵana sen!? Senen basqa adamǵa esh ýaqytta kóńilim aýmaq emes. Úıtkeni sen Múkaramasyń. Senen ózge maǵan Múkarama joq. Múkaramasyz maǵan ómir de qunsyz. Bul ózinen ózi dáleldenip turǵan aqıqat. Al, biraq bul ǵashyqtyqtyń qıyn-qıyn joldary bar kórinedi, sol qıyn joldardy bastan ótkizbeı jáne bolmaıdy eken. Osy joldardan aýmaı, talmaı, adaspaı, ıilmeı ótken jastardy Júsip pen Zylıqa, Seıpilmálik pen Jamal deıdi eken. Men osyny oılap, qanshama asyqsam da «sabyr etken jeter muratqa» degen danyshpan sózge toqtala beremin. Seni de tap ázimdeı dep oılaımyn. Muratqa jetemiz — buǵan men senemin.

Múkarama! Qaǵaz tapshy, ýaqyt tar. Sondyqtan az jazdym. Ábıińniń hatyn jazyp berip, ózimdikin soǵan qosa konverttep otyrmyn. Kempirmen ekeýimiz tatýlastyq. Bizdi tatýlastyrǵan da ýaqyt pen aǵym. Bıshara kempir jalǵyzdan jalǵyz seni saǵynǵan. Adam bitkendi saǵynǵan. Meni de «saǵynyp» qalǵan! Qanshama eriktimiz desek te, óz bıligimiz ózimizde emes qoı. Bireý eski ádet pen ǵuryptyń quldyǵynda, bireý ómirdiń shyńyraý túbinde, bireý óz basyn qorǵaı almaı basqa jannyń jeteginde júr. Endi bireýler degenine ete almaı talpynyp keledi. Kempir bıshara da solaı. Eski ǵuryptyń kúshimen meni jek kórip kelip edi... Jalǵyz kempir ǵana emes. Talaı apa men qaryndas, aǵa men ini elden eriksiz, tar qapasta jatyr: nadandyq, qarańǵylyq, ádilsizdik, qataldyq, joqtyq, jetimdik, taǵy da osy sıaqty bastan asyp jatqan «dyq» pen «dikter» tunshyqtyryp bitti. Men muny jańa ǵana kórdim. Kórip qana qoıǵanym joq, jaryq sáýlege qaraı umtylýǵa bel baıladym. Ózime de, ózgege de sol erik sáýlesin túsirýge attandym! Men qazir senen alyspyn, alys ta bolsam jaqyndaýmyz kúnniń atýy men batýyndaı haq nárse. Múmkin men seni áli de birneshe aı kezdestire almaspyn. Biraq joldaǵy ótkelderdi attap ótip, seni taýyp alatynym aıdan anyq. Qushaqtaǵan qolyn jazbaı, qanbaı súıetin Hakimiń».

Shaqpaq tastan tógilgen kóp ushqynnyń biri maqtasyna týra kelgende ot alyp ketetini sıaqty. Hakimniń haty Múkaramany tutatyp jibergendeı boldy. Ol hatty qaıta-qaıta súıip aldy da, kókiregine basty.

«...Ózime de, ózgege de erik sáýlesin túsirýge attandym... Men qazir senen alyspyn, alys ta bolsam jaqyndaýmyz kúnniń atýy men batýyndaı haq nárse», — dedi qyz Hakimniń sózderin qaıtalap oqyp. Ol tereze aldynda turyp qaldy. Oıǵa, tereń oıǵa engendeı boldy. Ol osy kúnge deıin ózi jóninde de, ózgeler jóninde de salýaly oıǵa kelgen emes-ti. Oǵan ómirde bári ońaı, bári daıyn sekildi edi. Qaǵýsyz, qamsyz ósken shaq, beınetsiz oqý, qaıaýsyz tárbıe — onyń usynǵanyna qolyn jetkizip kelgen sıaqty edi. Ásirese súırikteı músin, qyzǵaldaqtaı ajar ózin aýyzǵa maqtan, kózge nysana etip kelgenin de jaqsy biletin. Biraq tanys az, qyzyǵy joq, úırenbegen jat túkpir onyń ulpa júzine belgisiz bir qyz muńynyń kóleńkesin túsire bastap edi.

«Qanshama eriktimiz desek te, ez bıligimiz ózimizde emes qoı...», — deıdi Hakim. Qandaı aqyldylyq. Eshkimde erik joq. Erkim bolsa osynda otyramyn ba?! Abı! Abı! Osynda jibergen oıyńdy da ábden túsindim, men seniń!.. Múkarama túnimen uıyqtaı almaı, tańdy kózimen atqyzdy da, pochta aıdaýshy Saǵıttyń at-arbasyna minip, ertemen Oralǵa júrip ketti. Ol Hakimdi kezdestiremin degen úmitpen ketken joq, Jympıtydan bir jola ketý nıetimen jol tartty.

2

Oraldyń qysy sýyq, jazy ystyq.

Iýn aıynyń mı qaınatarlyq shańqan kúni tas tóbede jyljymaı turyp qalǵan sıaqty — bir kún bir jyldaı. Qala ústin kúndiz aq shańyltaq munar basyp, aqyryn jyljyp kún eńkeýden zorǵa qulaǵansha túkirikti jerge túsirmeıtin ańyzaq bolady da turady.

Qańyltyr tóbeli úılerdiń qıyǵy balqyp ketken — bylqyldaǵan syr tóńirekke tamaqty qyryp, demdi taryltarlyq zildeı bir qop-qoıý ıis tógip tur.

Ózenniń jaqsha ıilgen jar qabaqty ıinindegi úlken qalanyń iri úıleri de mol. Ataqty Kraevtiń úsh qabat záýlim úıi kóp túıeniń ishindegi qyzyl nardaı órkeshi ózgeden edáýir bıik, kósh jerden kózge túsedi. Qalanyń arqa jaq bettegi temir jol stansıasymen eki aradaǵy úlken alańda sol Kraev baıdyń qyzyl tas saraıynan da eńseli kádimgi «Qyryq turba» atanǵan Nıkolaıdyń ataqty abaqtysy tur. Ózge úıler mújilip, qulap, eskirip bitse de, bul tozyǵy jetpeıtin ańǵal deneli jalmaýyz úı synyq tasy shetilmesten áli baıaǵy qalpynda, alańdy aınala salǵan qujynaǵan shaǵyn qujyralardy ıyǵynan basyp, janshyp jermen jeksen etip, ezip turǵan sıaqty. Abaqtynyń aýyr qaqpaly qaqyraıǵan bıik tas dýaldary, tórt buryshyndaǵy edireıgen tórt qaraýylshyǵy — keı kezde kózge dáýrendep ómir súrip dúnıe salǵan ataqty baılardyń adyraıǵan tórt qulaqty molasyndaı bolyp kórinedi, qasyna barǵan janǵa túsi kórden de sýyq: zulym zamannyń jaqsyny jalmap, jutyp jatqan jahannam aýzyndaǵy alpys basty aıdaharyndaı. Buǵan kirgen iz sansyz, shyqqan iz sanaýly!..

Biraq... Terezesi temir torly, esigi shoıyn, asty-ústi kók tas bul jahannam pishindi zyndanǵa tyǵyp, kiriptardyń qolyna, aıaǵyna qos qabat kisen salsa da, sonaý Ferǵaýyndardan bastap osy kúngi qudiretti ámirshilerge deıin, eshbir jan tutqynnyń erkindikke umtylǵan, keń dúnıeni kóksegen oıy men tapqyrlyǵyn bógeı alǵan emes.

Sol sur zamanda tóńkerisshil kiriptarlardy jasyryn azaptan, bildirmeı óltirip, halyqtyń jadynan shyǵaryp, umyttyryp baryp kózin joǵaltý úshin qanshama raqymsyz, qatań aılalar istese de, zulymshylyq áshkerelenbeı qalǵan emes.

Aǵyn sýdyń aldyn bógep, aǵysyn toqtatsań da, ol ómiri sol jerde turyp qalmaq emes — topyraqty jyryp, kedergi, shóke-shólendi aınalyp ótip, jylap aǵyp, jolyndaǵy kedir-budyrdy jýyp, iz salyp, baıaǵy óz jolyn tabady. Tar qapasta otyrǵan jandar da sol aǵyn sý sıaqty qysymnan keńshilikke, qarańǵydan jaryqqa tynymsyz tyrbanyp, qumyrsqasha jol salady.

Kazak atamandary men aq generaldar bólshevık Dmıtrıevti 1918 jyldyń 15-ıýnine deıin «Qyryq turbanyń» qos qulypty dara kamerasyna japty; bul azdaı-aq, onyń qol-aıaǵyn qosa kisendep, qańyltyrmen qaptap, temirmen beldiktegen, qaq ortasynda jylannyń kózindeı jalǵyz tesigi bar esiginiń syrtyna jeke qaraýyl qoıdy. Tergeýshiniń aldyna jaýapqa aparǵanda Dmıtrıevtiń aldynda eki adam, artynda eki adam, eki janynda eki soldat kisendi qolynan ustap júrdi, kóldeneń kózge túsirmeý úshin tergeýdi túnde júrgizdi; ondaǵan tyńshylar kúni-túni abaqtynyń aınalasy men onyń páteriniń tóńiregin torlady; beıseýit júrgen adamdy polısıaǵa jetektep, astyrtyn uıymnyń izin kesti; qala men daladan onyń qolyn bir jola úzýge áreket etti.

Biraq, tıirmen jumysshylary men teri-ton zavodynyń, temir jol boıynyń, baspahana oryndarynyń eńbekkerleri basshy bólshevıktiń qaı saǵatta jatyp, qalaı uıyqtaǵanyn da bilip otyrdy. «Qyryq turbaǵa» jaqyndaǵy qala túgil, alystaǵy dala da qulaǵyn túrip, kózin tikti.

Tutqynǵa tamaq ákelgen shaǵyn boıly, júzi synyq, ash óńdi taldyrmash qyz túrmeshiden ydyspen bergen tildeı qaǵazdy aldy da, úıine qaraı júrdi. Kúndegi ádetinshe ol eshbir jerge toqtalǵan joq — ózinen ózge tiri jan joq ońasha úıine jetkenshe asyqty.

Kóleńke túspeıtin qaqyraıǵan tas dýaldyń aldy kúıdirip jibererlik tandyr sıaqty edi de, tutqynǵa tamaq qabyldaıtyn kishkene qujyranyń ishi ıin suǵatyn jeri joq, halyqqa lyq toly bolatyn. Erkindep dem alýǵa bolmaıtyn qapyryq ystyqtan keń alańǵa shyǵa kelgende qyz beıne tar qapastan shyqqandaı boldy. Tamyljyǵan kúnniń betke soqqan ystyq lebi de oǵan salqyn samaldaı-aq kórindi; usaq bederli shyt kóıleginiń omyraýyn asha túsip, eki qoltyǵyn kezek-kezek jelpidi. Qyz jep-jeńil alasa taqaly kebis tárizdi báteńkesin qolyna alyp júgire basyp keledi. Moıny, eki ıyǵy, bilegi men sıraǵy kúnge kúıip, ashań denesi meıizdeı bop qatyp qalǵan, ol qolyndaǵy áldeneshege búktep alaqanyna jumǵan qaǵazdy dúnıedegi eń bir qymbat buıymdaı onan ári jymqyra túsedi.

Qaǵazda jazylǵan sóz kóp emes, ony tar qujyranyń ishinde-aq kózimen júgirte oqyp shyqqan. «Kishkene Dýsenkam! Ákelgen tamaǵyńdy aldym. Erteń temeki ákelip berseń jaqsy bolar edi. Qatty súıetin papań» degen.

Qatty súıetin ákeniń «kishkene Dýsenkam» degen sózinen artyq júrekke jyly, janǵa ystyq sóz bar ma? Eń qymbatty, eń jaqsy, eseıgenshe ıyǵyna asyldyratyn meıirimdi áke! Daýyl aldynda uıada jalǵyz qalyp úrpıgen balapansha eleýregen qyzǵa «kishkene Dýsenkam» dep basqa kim aıtar! Alystaǵy aıdaýdan jyl qusyndaı kútken áke! Mańdaıyn sıpar ananyń joqtyǵyn bilgizbeıtin áke! Ómirdiń kileń daýyldy surapylyna qarsy barǵan áke! Bútin gımnazıa, bútin qala syılaıtyn bilimdi áke! Halyq sózin tyńdaıtyn sheshen áke! Búgin taǵy jeti qabat tas qamaýdyń túkpirinde otyrsyń! «Erteń temeki ákelseń jaqsy bolar edi» deıdi. Temeki tartpaıtyn kisi — temeki suraǵany nesi? Álde ana ámirshiler taǵy da alysqa, kóz kórmes jerge jóneltpekshi me?!

Júgire basyp kele jatqan qyzdyń oıy da óziniń júrisindeı ushqyr edi. Onyń oıyna ishteı oıran etetin, júrekti tilgileıtin, kózden ashshy jas ytqytatyn talaı qasiretti oılar tizildi. Biraq qyz jylamady. Onyń jylaýǵa murshasy kelmedi — úıine jetip qaǵazdaǵy jazýdyń astaryn aqtarǵansha asyqty.

Bul revolúsıoner Dmıtrıevtiń qyzy — «kishkene Dýsenka» edi. Dýsá ońasha qoranyń ishki esiginen kire bergende ekinshi qaqpadan shyqqan Zýbkov aqyryndap qana tamaǵyn kenep qaldy. Qyz ony daýysynan tanyp, burylyp qaramastan ishke qaraı ene berdi. Ákesi sıaqty bolyp ketken bul adamnyń úıge ilese kirgenine qyz tańdanǵan joq, ony oıǵa qaldyrǵan Zýbkovtyń qasyndaǵy Hakim boldy. Qyz Hakimniń betine qadala qarady.

...Kádimgi Múkarama Qurbanovanyń jigiti. Kesh bolsa jubyn jazbaıtyn qos qońyr, baǵana Múkaramasyn da kórdim. Biraq túrmege asyǵyp bara jatyp sóılese almadym. Ekeýi birge kelgen ǵoı. Úılendi me eken... — dep oılady Dýsá.

Qyzdy Hakim de tanydy. Biraq ol bas ıip amandasty da, ne derin bilmeı, únsiz turyp qaldy.

Dmıtrıevtiń kim ekenin buryn bilmese de, Hakim mart aıynan bastap onyń jaıyna syrtynan qanǵandy. Ataqty adamdy bir kórýge onyń qumarlyǵy kún sanap arta túsip, bul kúnde ol qol jetpeıtin alystaǵy kóp armannyń biri sıaqty bolyp ketip edi. Keı kezde Hakim qıalymen bútin dúnıeni ýysyna jıyp, sharyqtaǵan oıyn bógetsiz oryndap tastaıtyn. Ol qaptaǵan qalyń áskermen birge Oral qalasyn qorshap alyp, ataman Martynovtyń jeńilip, qol kótergen shtabyn ózi qarýsyzdandyratyn. Ol anaý jeksuryn «Qyryq turbanyń» qaqpasyn ashqyzyp jiberip, Dmıtrıev pen Qarataevty óz qolymen bosatatyn. Bul qıal edi, onyń sharyqtaǵan oıy edi. Al, myna qarsy aldynda turǵan Dmıtrıevtiń qyzyn búgin kóremin, onyń úıine kirip, basshy bólshevıktiń habaryn óz qyzynyń aýzynan estımin dep oılaǵan joq edi; bul qıalǵa da soqpaǵan nárse edi.

Hakimniń tosyrqap qalǵanyn sezip, Dýsá aldyńǵy bólmedegi oryndyqty kórsetip:

— Otyryńyz! — dedi.

Hakim oǵan taǵy da basyn ızedi. İlki mınýtta Dýsá, bul basqalardan ózgeshe óte saýyqshyl, jastyq qyzyǵyna shomyp júretin oqýshynyń astyrtyn qyzmetke aralasyp júrgenine shek keltirgendeı bolyp edi, biraq sońynan senimdi Zýbkovtyń ertip kelgeni esine túsip, kúdigi seıile bastady.

Bul kezde Zýbkov senekte turǵan shamdy alyp kelip jaqty da, qara jıektenip janǵan tildeı sarǵysh otqa qyz bergen jazýly qaǵazdy taptaı bastady. Hakim onyń ne isteıtinin túsingen joq edi — oǵan búgingi júrisiniń, kórgenderiniń bári jumbaq sıaqty edi. Al, myna kóp úndemeıtin Zemstvo qyzmetkeriniń istep otyrǵany jumbaqtyń jumbaǵy sıaqtandy. Ol shamnyń otyna qyzǵan qaǵazǵa kózin basqa jaqqa aýdarmastan qarady. «Muny jaǵyp jibermekshi me» dep oılady. Biraq Zýbkov qaǵazdy qyzdyrǵan saıyn, qaǵazdyń túsi qyzǵylt tartqan saıyn jumbaq sheshile bastady... kóp zaman kún kózinde jatqan qaǵazdaı óńi ózgerip qyzyl shabdarlanǵan syzyqty dápter betinde qońyr beder jazý paıda boldy. Jazý sózden bastalyp, sóılemge toldy da, qaǵaz beti qyzǵan saıyn molaıyp, jol sońynan jol tizildi. Zýbkov qaǵazdy ottan synyq súıemdeı joǵary ustap turyp, bir qalypta, asyqpaı qyzdyrdy, otqa ustaǵan betin qaıta-qaıta qarap alyp, tegis shyǵarýǵa tyrysty. Keshikpeı ol beıne bir sý bolǵan aqshany otqa ustap muqıattap keptirgendeı, qaǵazyn ábden shamǵa taptap bolyp, basyn joǵary kóterip, boıyn jazdy; úı ishi jaryq bolsa da, ol tereze aldyna baryp, árbir joldyń áripterin sanaǵandaı úńilip, qaǵazdyń astarly jazýyn kóziniń aldynan ótkize bastady. Onyń qaǵazdy betine taqap oqyǵanyn kórip Hakim ishinen «kózi buzylǵan eken» dep oılady. Biraq Hakimdi qatty qobaljytqan Zýbkovtyń qaǵazdy kózine taqap oqyǵany emes, onyń jer qozǵalsa da qozǵalmastaı minezi men jurttan ózgeshe isi boldy. Zýbkovty Zemstvo keńsesinde birinshi ret kórgende Hakim ony «mynaý bir dóreki chınovnık qoı. Men qatelesip kelgen joqpyn ba» dep oılaǵan edi. Biraq qara jippen qulaǵyna asyp qoıǵan úlken sheńberli pensnesi, shoqpardaı murny, saqal, murtyn qyrǵan at jaqty beti, ekinshi bólmeniń naq tórinde otyrǵan orny — tap Meńdikereıdiń túsindirgenindeı bolǵansyn ǵana oǵan qaǵazyn usynǵan. Qaǵazdy oqyǵannan keıin de ol Hakimniń betine qaraǵan joq-ty. Jýan daýyspen:

— Qashan bitedi senderdiń daýlaryń? Qudaıdyń jeri jetpegendeı, ózen boıynyń tildeı jaǵasyn daýlaısyńdar. Syrtqa shyǵyp kúte tur, — dep tómen qarap, qaǵazǵa úńilgen kúıi otyryp qalǵan.

Bul ótken joly — Aqmetshege jolyǵa kelgendegi bolǵan ýaqıǵa edi. Al búgin sol sózin qaıtalap:

— Senderdiń daýdan ózge biletindiriń bar ma ózi. Aldyńǵy bólmede kúte tur, — dedi.

Jarty saǵat ótkennen keıin ol kóshege shyǵyp bara jatyp Hakimge kóziniń astymen qarap ótip, ilgeri júre berdi. Hakim onyń sońynan ókshelemeı keıinirek qaldy. Ekinshi kósheni aınala bergende júgire basyp qýyp jetken bolatyn. Bul joly ol tanys Hakimniń betine týra qarap, túri-túsin belgilep jatpady. Tek oǵan aqyryndap qana:

— Alystan júrip otyr, menen kóz jazba. Men kirgen úıge kirersiń, — degen.

Sol kirgen úı osy Dýsányń páterine kórshi qora bolatyn. Sonan keıingi kórgeni ataqty Dmıtrıevtiń qyzy men Zýbkovtyń myna sıqyrly haty! Hakim muny shynynda da sıqyrly nársedeı kórdi. Zýbkovty álde ne bir ertekte kezdesetin isi jumbaq, ózi únsiz, dúnıeniń barlyq jan bilmeıtin tetigi jalǵyz ǵana sonyń qolynda turǵan ózgeshe sıaqty kórdi. Hatty Zýbkovpen birge úńilip Dýsá da oqyp shyqty. Ekeýi birer mınýt ýaqyt úndemeı terezege qarap turdy da, Zýbkov jalma-jan buryshtaǵy kishkene ústelge otyryp, hatty kóshire bastady. Dýsá áli de biraz ýaqyt terezeniń aldynda únsiz turdy da, Hakimge buryldy. Biraq qyz birden til qata qoımaı, muńaıǵan pishinmen betine qaraı berdi:

— Qalaı eken? — dep surady Hakim aqyryn ǵana.

Bireý estip qala ma degen adamsha ol óte jaı sóılep jáne qyzdyń muńaıǵan pishinine qatty qobaljyp, onyń úni asa aıanyshty shyqty.

— Papamdy aıtasyz ba? — dedi, kimdi suraǵanyn qyz onyń úninen uǵyp.

Hakim basyn ızedi.

— Tar qapasta otyrǵan adam qalaı bolýshy edi... — dedi qyz tómen qarap.

Hakimniń qulaǵyna qyzdyń úninen kiná qoıǵandaı bir dybys shalyndy. Ol sasyp qaldy, aýzyna:

— Men de bolǵanmyn. Tar qapas degen raqymsyzdyq pen ádiletsizdiktiń uıasy, — degen sóz tústi.

Bul shyndyq sóz edi. Biraq Hakim qosaq arasynda bos júrip, áldeqalaı túrmege túskenin dáriptep «men de bolǵanmyn» degen orynsyz maqtanyshyna uıalyp qaldy. Onyń uıalǵanda qulaǵyna deıin qyzaryp ketetin ádeti edi, — qazir qulaǵy túgil bútin moınyna deıin qara kúreń tartyp ketti. Qyz basyn kóterip alyp taǵy da onyń betine qaraı qaldy.

— Siz de Sovdep jaǵyna shyǵyp, ezilgen halyq úshin qyzmet istep júrsiz be? — dep surady qyz, sál bógelińkirep.

«Senbeı me?» degen oımen Hakim de qyzdyń betine qaraı qaldy, biraq ol Dýsániń júzinde suraqtan ózge, rıza bolyp qýanǵandaı shyraı baryn kórdi.

— Buryn jastyqpen beıǵam júrip ómirdi túsinbeppiz. Kóktemnen beri kim dos, kim qasyn aıyra bastadyq, — dedi Hakim, qyzdan keshirim suraǵandaı kóziniń astymen qarap.

Dýsá taǵy da oılana tústi. Onyń qatý qabaǵy kóre kózge ashyla bastady.

— Múkarama Qurbanovamen birge keldińiz be Oralǵa? — dep surady Dýsá.

— Joq, joq, Evdokıa Petrovna, — dedi Hakim, «Dýsá» deýden kóri dáriptep sóıleýdi jón kórip — Múkarama alysta — Jympıty qalasynda. Men basqa jerden keldim. Sol ózińiz aıtqan Sovdeptiń tapsyrmasymen. Múkaramany kóktemnen beri kórgenim joq.

— Men ekeýińiz de bir jerde, bir jolda júr ǵoı, Oralǵa da birge kelgen shyǵar dep oılap qalyp edim. Qurbanovany búgin tańerteń kórdim. Papama tamaq apara jatyp, asyǵyp uzaq sóılese almadym. Osyndaǵy bolnısada istegim keledi, keshe keldim dedi, — Dýsá qaǵaz jazyp otyrǵan Zýbkovqa qarap qoıdy da, aqyryn ǵana: — Sizder baqyttysyzdar. Múkarama ekeýińizdi aıtamyn. Ekeýińiz bılegende bútin jastar kózin almaıtyn sizderden. Sizder bizden kóp baqyttysyzdar, — dedi.

Dýsányń úninde de, júzinde de taǵy da aýyr muń paıda boldy. Hakimniń kózine qyz jany qatty qınalyp qabaǵyn shytqan sıaqtandy. Biraq ol qyzdyń qam kóńilin kótererlikteı birden laıyqty sóz taba almaı qaldy. Oılanyp jaýap berýge ýaqyt tar boldy.

— Mine, qaǵaz. Petr Petrovıchqa beresiń. Jańaǵy kelgen izben Shaǵanǵa qaraı shyǵyp ket. Saý bol, — dedi Zýbkov Hakimge tórt búktelgen qaǵazdy usynyp.

— Jaqsy. Saý turyńyz, — dedi Hakim ekeýine basyn kezek ıip.

Zýbkovtyń sózinen keıin Hakimge bógelýge múmkindik bolmady. Ol artyna qaramastan úıden tez shyǵyp ketti.

3

Dýsániń úıinen Hakim qatty qobaljyp shyqty. Onyń jan-júıesin tolqytyp jibergen qyzdyń túri men sózi boldy.

Saýsaqtary men bileginiń náziktigine, denesiniń óte taldyrmash áli tolysyp jetpegenine qaraǵanda Dýsá bala qyz derlik. Biraq qabaǵynyń qatýlyǵy, betiniń ashańdyǵy, ezýindegi mezgilsiz paıda bolǵan kishkene syzyq júzine sýyq reń berip tur da, úlkendershe baısaldy sóıleýi, ómir azabyn kóp kórip, úzdiksiz qaıǵy shegip kele jatqan adamnyń beınesin elestetedi. «Sizder baqyttysyzdar. Múkarama ekeýińizdi aıtamyn» degen sózden Hakimniń qulaǵyna: «Jas shaǵymda men mynadaı ári jalǵyz, ári baqytsyz halde qaldym; sender sıaqty ómir qyzyǵynan úlesimdi ala almaı, qaıǵynyń qazanynda ǵana kúıip-pisken janmyn» degen shaǵym úni estilgendeı boldy. Ol qyzdy qatty aıap ketti. «Ákesiniń jaý qolynda otyrǵany jeńil qaıǵy emes qoı. Bul raqymsyzdar kimdi kiriptar etpedi? Kimdi aıdap ákelip túrmege tyǵyp, kimdi azaptamady! Talaı áıel ersiz, talaı bala ákesiz qalyp jatyr. Bular áli talaıdyń basyn jutar. Áli de talaıdy zar eńireter!» dep tistendi ol ishinen úlken kóshege qaraı kele jatyp.

Onyń kele jatqany Qurbanovtardyń úıi edi. Biraq Dýsániń «Múkaramany kórdim» degen sózi Hakimge qatty áser etpedi. Ol kópten kórmegen shyn súıgen adamynyń beınesin kúnde-kúnde kóz aldyna keltirip bir kórýge zar bolyp júrse de, sol mınýtta asyqpady; art jaǵyna qaraı-qaraı kele jatty. Onyń kózine Dýsániń muńdy pishini men júris-turysy elesteı berdi. Ol belgili qaqpanyń ótken jumada kelip kirip ketken kishkene esigin tyqyldatqanda da burynǵydaı júregi lúpildemedi, aıaǵyn tyrpyldata basyp jaqyndaǵan kempirge de, onyń tańyrqap qaraǵan pishinine de onsha nazar aýdarmady. Aqyryn jyljyp ishke qaraı kire berdi.

— Múkarama joq, bolnıske ketti, — dedi kempir basyn ıip amandasqan Hakimge sálemdesýdiń ornyna.

Biraq kempir oǵan tańyrqap qaraǵanmen «ket ári» degen qabaq kórsete qoımady, tek qana óziniń eski ádetinshe:

— Bık kelgish malaı. Hazir endi kelmese de ıarar edi, — dep kúńkildedi.

Hakim onyń kúńkiline qulaq qoıǵan joq.

— Sheshe, bir saǵatqa ǵana keldim. Múkaramany kórý úshin jáne sizge sálem berý úshin kirdim. Ýaqytym az — tezinen keri aýylǵa qaıtamyn, — dep ishke kirip, anaý kúngi óziniń hat jazǵan ústeliniń janyna otyra ketti.

Ol bólmege kirmesten, senekpen júrip aýlaǵa qaraı ketken kempirdiń dybysyn tyńdap otyryp, úıdiń ishin kózimen bir súzip ótti de, qaltasynan Zýbkovtyń bergen qaǵazyn sýyryp aldy. Búgingi kórgen kóp jumbaǵynyń biri túrmeden shyqqan qaǵazdyń aq jerine jazylǵan kózge túspeıtin jazý edi. Myna qaǵazdy ashyp jatyp ol bul «sıqyrdy» taǵy oılady. Biraq onyń sodanyń sýymen jazylǵanyn Hakim tap sol kúni bilgen joq, ony keıinirek túsinip edi. Qaǵazda mynalar jazylǵan eken: «Aıyptaý qorytyndysyn keshe jarıalady. Erteń sot bolady. Sot emes — jazalaý ǵoı. Jumysshy tabynyń bas kótergenderin joıý úshin shyǵarǵan ıýn zańyn qoldanady. Jaýdan jaqsylyq kútpeý — kúresýdiń basty sharty. Biraq komýnıs joldastardan tileıtinim: bizdi halas etý maqsatyn halyq bostandyǵynan tys qoımańdar. Myńdaǵan, mıllıondaǵan ash-jalańash jandardy quldyqtan qutqarý isin shapshańdatqan saıyn túrmede otyrǵan bizdiń tańymyz da tezirek saz beredi. Tań jýyq. Kishkene otrádten úlken otrád týyp, bir qol myń qol bolyp molaısa, Jaıyq boıyn tegisimen bir jola jaý qolynan bosatyp alamyz. Qala men dalany tez toǵystyryp qapysyz, dál qımyldaý kerek. «Oktábr tóńkerisin jıyrma tórti kúni jasaý — asyǵystyq, al jıyrma altysy keshtik etedi, dál qımyldar kún — jıyrma besinshi oktábr», — dedi ǵoı Lenın. Sondaı-aq, dál kúndi Samardaǵy shtab aıtady. Ázir bolyńdar. Jeńistiń jaqyndyǵyna men senemin, — Dmıtrıev».

Zýbkovtyń buryshta otyryp kóshirgen bul Dmıtrıev sózderin Hakim basynan túsip qaıtadan taǵy oqyp shyqty da, aıaǵyndaǵy arasyna bir jol tastap jazǵan qosymsha hatqa úńildi.

Bizdiń bilip otyrǵanymyz:

1. Qalada qazir úsh polktyń jalaýy ilýli.

2. «Qyryq turbanyń» tórt buryshynda tórt pýlemet, eki bosaǵasynda ekeý. Qaraýyldaý mindetin Býdarın júzdigi atqaryp tur.

3. Ovchınnıkovtyń qoılary Voısko qazanynan aspaıdy. Qala etsiz. Qyr halqy aqshanyń qunyna senbeı, bazarǵa mal ákelmeı jatyr.

4. Temir jolshylar bas kóterdi. Júkti kazaktardyń ózderi tıep, ózderi túsiredi.

5. Akýtın áli sol Chıja bette Chapaımen julqysyp jatyr.

6. Bogdanovkaǵa karatelder attandy. — Tıstbekov. Hakim Zýbkovtyń jasyryn atyna kúlip jiberdi de, shoshyp ketkendeı jalma-jan basyn joǵary kóterip aldy. Bul qaǵazdy jazǵan adamnyń aty ezý tarttyrǵanmen onyń myna habarlary júrekke muz basqandaı tıdi. Ne istelip jatqanyn aýyzǵa ala bermeıtin Meńdikereı sózinen Hakimniń uqqany túrmedegilerdi bosatý áreketi edi. Biraq ony qalaı bosatatynyn, bul úshin ne isteý kerek ekenin ol anyqtap bilgen joq-ty. Ustamdylyǵy men batyldyǵy myqtap unap, birinshi saparynan keıin Hakimdi Meńdikereı asa jaqsy kórip qalǵan-dy. Sondyqtan da Hakimniń qalaǵa ekinshi ret baryp qaıtýyna qarap bolmaı:

— Qıyn is. Saq bola kór, qaraǵym! Jolyń bolsyn! Ne bolsa da áıteýir tezirek bilip qaıtqaısyń. Qaǵaz berse — sózin jattap al da, ózin jaǵyp jiber! — degen.

Kesheden bergi onyń eń basty armany sol túrmedegilerdi shyǵarýǵa járdemdesý edi. Qandaı ıgilikti is! Ana Dýsániń muńdy júzi qandaı jarq ete qalar edi! Qarǵalǵan túrmeniń ishindegi qanaty qaıyrylyp otyrǵan suńqarlar keń dúnıege shyǵyp qandaı sharyqtar edi! Kóktemdegi ózimen birge qamalǵan advokat, kári shal, tóńkerisshil óleń aıtatyn tatar, basyn tańǵan qara sharýa da — bári bosar edi. Onan beri qansha adam qamaldy? Biraq qalaı bosatpaqshy? Ana jasanǵan jaý — atty kazaktarǵa qarsy túrmege qalaı barmaqshy? Jaıyqtan qalaı ótpekshi? ...«Bizdi halas etý maqsatyn halyq bostandyǵynan tys qoımańdar... Dál kúndi Samardaǵy shtab aıtady» deıdi. Bul ne degeni! Túrmeni bosatamyn dep áýre bolmańdar degeni me? Bizdi sottar, jazalar, biraq úlken bostandyq alda, soǵan ázirlenińder degen ǵoı. Asyqpa degeni ǵoı. Dál kún. Dál kún...

Oı sońynan oı tizilip, esi-derti Dmıtrıevtiń jáne onyń qyzynyń aıaýly ómirine qaıtkende járdem berýde bolyp, Hakim basqa dúnıeni umytyp ketti. Onyń oıynan bir kez kempir de, úı de, tipti Múkarama da shyǵyp ketti. Bul jerge nege kelgenin, ne úshin otyrǵanyn da umytty. Biraz ýaqyttan keıin qolyndaǵy qaǵazǵa qaıtadan qarap, onyń eń aqyrǵy jolyna kózin tikti. «Karatelder attandy...» Atty kazaktar tek jatpas. Jympıty hukimeti de jynynan aıyrylǵan baqsydaı jan talasar. Eger de ańsyzda bas salsa! Bizdiń adamdar karatelder shyqqanyn bile me, bilmeı me?.. Men mundamyn, olar habarsyz otyrsa ne boldy?..

Hakim ornynan ushyp tura keldi de, biraq qaǵazdy qolyna ustaǵan kúıi jyljymastan turyp qaldy, ol tek qana kirpigin jıi-jıi qaǵyp esikten kózin almady. Esik aldynda Múkarama tur edi.

Birneshe sekýndtar oıda joq jerden kezdesýdiń tańyrqaýymen ótti — ekeýi de ne isterin bilmeı qaldy, tabaldyryqtan qyz da attaı qoımady, qyzǵa qarsy Hakim de júrmedi. Qyzdyń tap sol mınýtte ne oılaǵanyn kim bilsin, biraq Hakimniń kózine Múkarama burynǵydan da ózgeshe shalyndy: kádimgi jandy eritip jiberetin Múkaramanyń uzyn kirpikti tunyq kózi sol kúıi, sol qalpy, sol ádetinshe Hakimniń kózinen azdap qana joǵary qarap tur; shop-shoshaq sulý muryn, kóterińki bala ıek, úlbir tamaq, takabbar keýde burynǵydan da tartymdy: qarańqyrashy, kórinińkireshi, súıindirshi dep turǵandaı! Júzi de túlegen aqqýdyń qanat astyndaǵy eń túpki qaýyrsynyndaı qońyrqaı tartyp móldireı túsken. Hakim uıalǵan adamsha kózin tamaq astynan tómen túsirip omyraýǵa jyljytty da, qyzaryp ketti...

Kútpegen jerden jolyqqan Hakim de Múkaramanyń kózine ózgeshe kórindi. Ol qysty kúngi kezden, ásirese kóktemdegi qalpynan áldeqaıda salýaly: kózqarasy ornyqty, júzine salmaqty shyraı engen, álde tolqyndanǵan uzyn shashynyń joqtyǵynan ba, — mańdaıy burynǵydan kóp jazyq, boıy da ósken sıaqty; úlken kózderiniń aq eti molaıyp, janary ótkirlene túsken be, qalaı! Hakimniń bútin ón boıynan qyzǵa asa kórikti er pishini elestep ketti.

Kóp ýaqyttan beri ózine de belgisiz birte-birte irkilip kelgen saǵynyshty sezim erikke kónbeı, qyzdyń ón boıyn bılep ketti; ol Hakimdi qushaqtap alyp, moınyna asyla ketkisi keldi de, aıaǵyn shapshańdap basyp ilgeri umtyldy. Biraq jigitten buryn syr bildirmeý namysy kelip bógep, Hakimge bir adym qalǵanda qyz kilt toqtaı qaldy.

— Sálemetsiz be? — dedi ol aqyryn ǵana Hakimge qolyn sozyp. Sasyp qalǵan Hakim, oń qolyn bosatyp, qaǵazdy sol qolyna aldy da, úndemesten kórise bastady. Hakimniń kópten beri kórmeı jatyrqap qalǵanyn, qapelimde ne aıtyp, ne isteý kerek ekenin sheshe almaı qysylyp turǵanyn kórip Múkarama:

— Maǵan jazǵan hatyńyz ba mynaý? Mine men ózim keldim endi. Jazbasańyz da bolady, — dedi ezý tartyp.

— Joq, joq. Bul hat basqa adamnyń haty... Maǵynasy da basqa hat. Sony oılap baıqamaı qalǵanym, — dedi Hakim keshirim suraǵandaı Múkaramanyń qolyn qysa túsip.

— Basqa adamnyń hatyn nege oqısyń? Jaramaıdy ǵoı, — dep qyz ázilge buryp Hakimniń sol qolyndaǵy qaǵazdy aldy da, artyna ustady; sóıtti de, synaǵandaı onyń úlken kózine týra qaraı qaldy.

Múkarama betine týra qaraǵanda Hakim «Han baýynyń» úlbiregen aq jaǵal almasyn kórgendeı, eriksiz qol sozatyn, qazir ol qolyn sozyp qana qoıǵan joq, kenet qyzdy qushaqtaı aldy da, qatty-qatty qysyp, aımalaı bastady. Onyń mezette oıy da bólinip ketti, tań atqaly kórgen jumbaq oqıǵalary men aıanyshty sezimderi bir sátte keri serpilip tasqyndaǵan qumarlyqqa jol bergendeı boldy — ol beıne bir lázzát darıasyna erkindep qulash sermep, balqyp-eltip qushtarlyq balyn qanbaı jutyp jatqan sıaqtandy...

Aıaǵyn tyrpyldata basqan kempirdiń kesirli júrisi men ashýshań beınesi ekeýiniń qushaǵyn julqyp qalǵandaı jazyp jiberdi — Hakim bir adym keri shegindi de, qyz tómen qarap hatqa úńildi.

— Bıgiráktá kılgish malaısyń... Múkarama barda kılmásáń de shýl ıarı. Kılmásáń de ıarı... — dedi kempir kúbirleńkirep. Kempirdiń úni bul joly qattyraq shyqty. Biraq Múkarama ony elemegen bolyp hatpen shuǵyldana tústi. Ol Zýbkovtyń oryssha jazǵan sot... jazalaý... otrád degen túsiniksiz sózderin júgirtip oqyp shyqty da, aıaǵyndaǵy revolúsıa, Oktábr, Dmıtrıev degen óziniń kópten beri estip júrgen, biraq qyz uǵymynyń sheńberine syımaıtyn dabysy jer jarǵan iri sózderge tirelip, basyn joǵary kóterip aldy.

— Dmıtrıev... Tańerteń Dýsá Dmıtrıevany kórdim... Túrmedegi ákesine tamaq apara jatyr. Suraı almadym — asyǵys eken, — dedi Hakimge tańyrqaǵan pishinmen. Sóıtti de, hatqa qaıtadan qarap, sál bógelip turdy da: — Hakim, sen de revolúsıonermisiń? — dep surady.

Qyzdyń júzinde iri sózge bir jaýap kútkendeı ishinen tyna qalǵan, bar yntasyn tek qana Hakimniń aýzynan shyǵatyn ózgeshe lebizge aýdarǵan bir meıirli pishin paıda boldy. Hakim kózin qyzdan buryn esikke ene túsip, keri shegingen mazasyz kempirge qarady. Sońǵy sózderi qulaqqa anyq shalynbasa da, kúbirlep sóılegen kúıi kempir senekke shyǵyp ketti.

— Ia, — dedi Hakim jaýap kútken Múkaramaǵa basyn ızep.

Biraq ózi shapshańdap qyzdyń qolynan ustaı aldy da, tereze aldyndaǵy ústelge jetektedi.

— Biraq revolúsıoner degen óte iri, óte jaýapty sóz. Men tap bul sózdiń shyn maǵynasyndaǵy tóńkerisshilmin dep aıta almaımyn. Revolúsıoner ana túrmede otyrǵan Dmıtrıevter, qyrda Sovdep isin basqaryp júrgen ataqty adamdar... men solardyń sońyna ergen kóp qosshy balalarynyń birimin, — dedi ol qyzdy otyrǵyzyp jatyp.

Ózi ústelge bir shyntaqtap súıene tústi.

— Qoryqpaısyń ba? — dep surady Múkarama sybyrlap.

Hakim Múkaramaǵa qarap ezý tartty da, qyzdyń shyn peıilin kórip, kempir kelip qala ma degen adamdaı tez-tez ony súıip-súıip aldy.

— Men de basynda qorqynyshty, qoldan kelmeıtin, ozat shyqqan ózgeshe adamdar ǵana júrgize alatyn ǵajaıyp is qoı dep seskenetin edim. Árıne, erlik pen tapqyrlyqty, aqyl men ójettilikti kerek etetin romantıkasy mol jumys. Men muny osy kezde túsinip kelemin. Basynda men qosaq arasynda bos ketip túrmege áldeqalaı túsip qaldym. Biraq onym ózime paıda boldy: ádilsizdik pen zulymdyqtyń, qorlyq pen zorlyqtyń ne ekenin júzbe-júz óz kózimmen kórip shyqty...

— Seni de túrmege japty ma?

— Oıbaı-aý, túrmege jappasa seni shyǵaryp salmaımyn ba?

Múkarama tańdanyp basyn shaıqap qoıdy. Hakim kóktemdegi kórgenderin bastan-aıaq jyr etti.

— Odan keıin nege Jympıtyǵa kelmediń? Ózińniń ýaǵadeń bar emes pe edi, men de sonda baramyn degen?

Múkaramanyń bul iligine jaýap esebinde ol elge barǵandaǵy kezdesken qıyn jaǵdaılardy, ustaýǵa kelgen Abylaevtyń qolynan qalaı sytylyp ketkenin, odan keıin Oralda bolyp túngi kerýenmen ketkenin aıta bastady. Biraq qyzǵa tek óz qara basynan keshken oqıǵalardy ǵana aıtty. Sovdep basshylaryn, olardyń sanqıly ózi kórgen isterin, bul joly Oralǵa nege kelgenin áńgimege qospady. Sonda da jeke isteri de qyzǵa jan titirketerlik qyl kópir ústinde júrip istegen isteı kórindi. Onyń ústine Hakimniń kóńil kúıi shalqyp tasyp, sýrettep sóıledi, onyń tili bezele tústi.

— ...Qazaqtyń kádimgi kózge túrtse kórinbeıdi deıtin tas qarańǵy túni. Aınala jym-jyrt jatqan dala. Kózge iliger qarasyn joq, qulaq shalar dybys joq. Syrtyldaǵan fýrgon arbanyń dóńgelekteri ǵana tyrs-tyrs etedi de, anda-sanda myńq etken aldyńǵy nardyń úni shyǵady. Kerýendi janamalap kele jatqan qarýly soldattar. Qaskúnem Abylaev qashan bas salyp ustaıdy? Belgili jerde bizdiń otrád kezdese me, joq pa? Ári jumbaq, ári úlken qater tóngen saǵat. Zamannan beri oń qolda turatyn Qara qystaýǵa jettik pe, joq pa? Endi qashan dep kele jatyrmyn... mezet shýyl paıda boldy da, qatarynan tasyr-tusyr etken myltyq daýsy estildi. Arǵy jaǵy belgili. Jaıshylyqta shash al dese, bas alatyn ofıser Abylaev qol kóterýge de jaraǵan joq, jerge júgine salyp, jalbarynyp, jan saýǵa surady. Usynǵan moıyndy qylysh kespeıdi de, sóıtip ol qarýsyz, atsyz, kerýensiz, kóshken eldiń jurtynda qalǵan jetim laqtaı, jeti túnde jol ústinde qaldy...

Múkarama Hakimniń qolynan ustaı aldy.

— Ol qalaǵa aldyńǵy kúni bardy. Jaraly adamsha basyn tańyp alǵan... Dosmuqambetovterdiń ústine kirip keldi. Haron sultan dalaǵa shyǵyp sóılesti... Kóp adam, Ehlas abıdyń úıinde qonaqta otyrǵanbyz... meni ol úıge Olga haným ertip barǵan... — dep Múkarama bólip-bólip Jympıtyda bolǵan ýaqıǵany aıta bastady. Hakim qyzdyń betine tańdanǵandaı uzaq ýaqyt qarap otyrdy da:

— Ol qaskúnem Jympıtyǵa baryp qalǵany ma. Janyn alyp qalǵan men edim... «Munan bulaı Jympıty úkimetine qyzmet etpeımin» dep ant-sý ishkennen keıin. Jaýyz taǵy bizge qarsy shyǵady eken ǵoı, — dedi.

— Daıar qonaqasyǵa qaramaı ulyqtar tezinen qalaǵa qaıtyp ketti. Biz de kóp otyra almadyq. Abylaevtyń bir «jaman habar» ákelgenin sezip edik, biraq ne ekenin men bilgen joq edim. Hakim, sen naǵyz revolúsıonersiń... endi bildim... sen, — dep Múkarama arǵy jaǵyn aıtpaı, Hakimniń qolyn ózine qaraı tartty.

Bar oıy Abylaevta bolyp úndemeı qalǵan Hakimniń ózine qaraı beıimdegen qyz qolyna kózi túsip ketti: taralyp eti qashpaǵan jas balanyń qolyndaı kishkene súırik saýsaqtar Hakimniń salaly qolyn ýysyna sıǵyza almaı áýre bolyp jatyr, kók kóılektiń jeńi kún shalmaǵan aq bilektiń shyntaǵyna deıin túrilip ketken, odan ári jumyr qar, qudý ıyq kórinedi... Hakim jalma-jan qyz qolyn óz ýysyna aldy. Ol zerger soqqan mini joq kúmis buıym sıaqty tap osy qol meniń ózimdiki degendeı joǵary kóterip ózine qaraı tartyp edi — qyz qoly aqyryndap moıynǵa orala berdi. Tap sol mınýtte Hakim Múkaramany jańa ǵana kórgendeı boldy — shynynda da qyzdyń móldireı qalǵan kózqarasynda da, moınyna oralǵan bileginde de, asyla túsken bútin salmaǵy bilinbeıtin denesinde de buryn Hakim baıqamaǵan, sózben sıpattap jetkize almaıtyn balqý bar edi.

Hakim aımalaı qushaqtap, meıirlene qysyp biraz otyrdy da, Múkaramanyń qolyndaǵy qaǵazdy surap aldy. Sóıtti de hattyń aıaǵyndaǵy «Tıstbekovtyń» qosqan: «Bogdanovkaǵa karatelder attandy» degen sońǵy jolyn kórsetti.

Karatel degen sózdiń shyn maǵynasyn Múkarama uǵa almaı qaldy. «Bogdanovka... karatel» degen sózdiń Hakimge qandaı qatynasy bar? dep oılap qyz tańyrqaǵandaı bolyp edi, Hakim oǵan túsindirip:

— Bogdanovka — orys sharýalarynyń qolǵa qural alyp, kazak-orystardyń ozbyrlyǵyna qarsy kóterilgen jer. Sol jerge Oraldan ásker shyqqan... Múkarama, sen keshir, men júremin. Keshigýge bolmaıdy, — dedi.

Hakim ornynan túregelip, ketýge yńǵaılana bastady.

— Men de sý basyna deıin baramyn, shyǵaryp salamyn, — dedi Múkarama aqyryn ǵana.

— Ańdyǵan adam bolsa tanyp qoıady. Jáne men kópirden ótpeımin, tıirmennen ári teri zavodynyń tusynan baryp qaıyqpen ótemin. Birge júrýge bolmaıdy, — dep Hakim basyn shaıqady.

Qyz muńaıyp qaldy. Ol:

— Men Jympıtydan osynda aýysqym kelip júr. Adamdary da, jeri de — bári kóńilsiz, — dep tómen qarady.

Hakim az oılanyp turdy da, kenet únin ózgertip:

— Front jaqyn, seni kazak-orys basshylary áskerge jiberedi. Sondyqtan jaýdyń jarasyn baılaǵansha, qyrdaǵy ózimizdiń sharýany emde. Keshikpeı biz de kelemiz, — dep Múkaramanyń qolyn aldy.

Hakimniń úni batyl shyqty. Múkarama baǵynǵandaı basyn ızedi.

ALTYNSHY TARAÝ

1

Jar qaıǵysy kúreske de súıredi...

Uzyn Jaıyqtyń ónboıy jasyl ormandy, kók shalǵyn toǵaıly, ıirim-ıirim túbekti, sansyz salaly.

Qazaq eli jaılaǵan sol jaq bettegi salanyń attary — Ashybulaq, Tushshybulaq, Aqbulaq, Tunyqsaı, Tereńsaı bolyp keledi. Sol kóp salanyń biri Bulaqsaıdyń boıynda Súgirbaı aýyly otyr.

Aýyldyń shetindegi artqy úzigi aq, orta qoldy kıiz úıden jas áıel eki shelek kóterip shyqty da, oshaq basyna baryp ıin aǵashyn aldy.

— Sheshe, men qarańǵy túspeı sýǵa baryp kele qoıaıyn. Shaı qaınap tur, ózińiz ázirlersiz! — dedi ol jer oshaqtyń basynan daýystap.

Kún batyp bara jatqan, jazdyń bir tymyq keshi edi. Názik bolǵanmen áıeldiń ashyq úndi daýsy óz úıindegi kempir túgil, qatar otyrǵan eki-úsh úıdiń jandaryna tegis estildi, tipti áregirektegi turǵan úlken aq úıdiń janyndaǵy adamdardyń da qulaǵyna aıqyn shalyndy. Jas áıel daýsyn solarǵa jetkize ádeıi synap aıtqan adamsha úlken aq úıdiń tóńiregindegilerge kóziniń astymen qarap qoıdy.

Úlken aq úıdiń kóleńkesinde sóılesip otyrǵan eki adam sýǵa bara jatqan áıeldiń sózinen góri daýysyna eleń etkendeı qulaqtaryn ǵana bolar-bolmas tosty da, áńgimelerin bólmesten sóılese berdi, Erteli-kesh áıelderdiń ózennen já qudyqtan sý ákeletini, sýǵa keıde bas qosyp ekeý-úsheý bolyp baratynyn, keıde jalǵyz ketetini jurtqa ejelden-aq málim nárse. Sondyqtan da bul áıelge kóbiniń kóńili bólinbegen sıaqty. Jalǵyz kempir opyraıǵan tissiz ıegimen ymdap: «Bar qaraǵym, tez bar!» — degendeı etti. Ózen aýyldan eki shaqyrymdaı jer, oǵan baryp sý alyp qaıtyp kelgenshe qas qaraıyp ketetin shama. Kún uıasyna súńgip, saı boıy qońyrqaı tartatyn kezde, qyzdyń já áıeldiń sýǵa jalǵyz barýy sırek, óıtkeni sol ym qaǵyp, «bara ber!» degen kemıek kempirdiń ózi: «Sý boıy keshke qaraı jyn-shaıtannyń oınaıtyn jeri. Alakóleńde sýǵa jalǵyz barma, qaraǵym. Sý perisi qaǵyp ketedi» dep buryn zar qaqsap jibermeıtin. Al búgin ony qoıyp, tezirek barǵanyn táýir kórdi. Tipti áıeldiń janyna tórt jasar qyz balasyn da ertpeı, jalǵyz ketýin tiledi...

Jas áıel qos shelekti ıin aǵashty oń jaq ıyǵyna sándene ile salǵan bolyp, aıaǵyn tezdete basyp ketip bara jatty. Kıiz úı tigip qyrǵa shyqqaly ózenge úzdiksiz shubyrǵan mal men adamnyń jalǵyz aıaq joly tartqan syzyqtaı, aýyldan tup-týra Bulaqsaıdyń Jaıyqqa quıǵan saǵasyna qaraı sozylyp jatyr. Shyńdalyp, taptalyp qalǵan, shańsyz, budyrsyz.

Áıel orta jolǵa jetkende shelekterin jerge qoıyp, keıingi jaqtaǵy aýylǵa qarady: túrýli esikter úńireıip-úńireıip tur da, oshaq basyndaǵy, kóleńkede salqyndap otyrǵan jandardan ózge eshkim kórinbeıdi. Sońynan ilese shyqqan eshbir jannyń joǵyna, ońasha bir óziniń ǵana ózenge jaqyndaǵanyna qýanǵandaı ol kúlimsiregen kúıi basyndaǵy aq oramalyn jóndep qaıtadan tartty, tershigen súıir murnyn alaqanynyń syrtymen súrte salyp ıin aǵashyn qaıta kóterdi. Bul joly shelekterin bir ıyǵyna ile salǵan joq, eki ıyǵyna teń bastyryp qos qoldap ustady; aıaǵyn da shyqqandaǵydan salmaqtyraq basyp, aqyrynyraq aıańdady. Teń adymmen, nyq basyp, júris yrǵaǵyna túsirgen shelekter endi qazir bulańdap ıyqqa da soqqan joq, burynǵydaı ıin aǵash ta eki ıindi janshyp súıekke batqan joq. Shelekter bos emes edi, olardyń sýdan ózge áldenege toly ekenin kúdiktene qaraǵan adam bolmasa eshbir jan baıqar emes...

— O, táńiri. Bul ańdýdan qashan qutqarasyń bizdi?! Bul buǵaýdan, bul qysylýdan qutylar kún bar ma, joq pa? Álde ómir boıy osy Nysan tuqymynyń degeni bolyp, máńgi-baqı kóz túrtki bolyp ketkenimiz be! — dedi áıel ózen jaǵasyna jaqyndaǵanda. Áıeldiń aýzynan taryqqan sózder shyqqanmen, úninde jasyǵandyq, bolmasa bas uryp quldyq etý saryny estilgen joq. Qaıta onyń lebizindeı belgili jaýyna meńzep kishkene judyryǵyn túıgendeı yzaly ún bar edi. Aıaq basýy onyń shıraı tústi: ózenniń jaǵasyna jaqyndaǵan saıyn, bir ózi emes, bútin úı ishiniń aýyr jaıyn oılaǵan saıyn onyń júrisi de ózgerip ketti.

Súıgenin kórýge asyqqan jas jandaı, jaǵaǵa jetýge yntyqqan bul áıeldi jarqyn ózen qońyr samalymen qarsy aldy — jıegi jasyl búlisti jalpaq aıdynnan salqyn lep esti.

Kóktem tasqyny kezinde arnasyna syımaı, lyqsyp, shalqyp, jaǵanyń ormandy toǵaıy men oıpatty alqaptaryn kók ala darıa etip teńizge júgirgen Jaıyqtyń jalpaq sýy qazir boz bylamyq emes, túsi aqshyl tartqan: aǵysy da samarqaý, eni de aldaqashan apshyryp, músini sulý qalpyna qaıta túsken: beıne bir qasyn kergen, mańdaıy jazyq, boıshań arýlar sıaqty, kerbez jyljyp, kerilip aǵyp jatyr.

Arǵy bettegi qyr-qabaq ormandy jaǵanyń sheńberli kelgen naq jıektegi jataǵan qara aǵashtary men sıda kók terekteri keshki tymyqta Jaıyqtyń aına betine úńile qalypty: olardyń tóbesi tómen tóńkerilgen sýdaǵy kóleńke elesi túrli-túrli: keıbireýi sýǵa shanshyla qulaǵan shop-shoshaq kók sáýkele sıaqty da, endi bireýleri júnin silkip tiriltken úlken-úlken seńseń bórikterge uqsaıdy. Sý beti qaımaqshyp maıda jelge dirildep ketken kezde sý ishindegi bul sáýleler de qosyla dirildeıdi. Sý dybyssyz, onyń jyljyǵany da kózge iliner-ilinbes. Áldeqaıdan qulap túsken shóp qıqymy, bolmasa orasholaq ushyp sý betine jyǵylǵan shybyn-shirkeıdiń tómen syrǵyǵanyn kórgen kezde ǵana aǵysy baryn sezesiń.

Qos shelekti áıel jaǵaǵa jetken kezde kúndiz jym-jyrt jatqan ózen boıy jandanyp ketti: sýy sarqylyp, saǵasyn aıyl qoǵamen ıt-sadaq basqan sholaq bulaqtarynyń bir kezde baqasy shýlaı bastady. Kúndiz kózderi baqyraıyp kók-tosapty balshyqta otyrǵan kók baqalar, mergendershe buqpalap, bir jerde «qyrq» ete qalyp edi, sálden keıin biri úzdiksiz tańdaıyn qaǵyp, biri kómeıinen qolqyldap sóılep, biri tynymsyz qyrqyldap sanalýan únmen baqa bazaryna aınalyp ketti. Buǵan yqtasyn jerdegi úzdik-úzdik týlaǵan úlken balyqtyń sholpyly, alystaǵy áýpildektiń, bútin kóldi kóterip jatqandaı aýyr kúmpili, áldeqaıdan oıysyp kelip jylqyshynyń jany shyǵa bezektegen qıqýy aralasyp bútin alqapty jazdyń qulaq quryshyn qandyratyn saltanatty jyryna toltyryp jiberdi.

Áıel sýdyń naq jaǵasyna ıin aǵashyn tastaı berip, bıik aq shelektiń ishindegi qymyz quıǵan torsyqty, búıendegi maıdy jáne qozy qarynǵa salǵan jentti jerge qoıdy. Sóıtti de ózi júresinen otyryp móldir sýmen shelekteriniń ishin shaıqady, qańyltyr shelekti qatty-qatty birine-birin soǵystyra saldyrlatyp jiberdi. Shelektiń saldyryn keshki ózen boıynyń jańǵyryǵy kóterip kósh jerge jetkizgendeı boldy; arǵy bettegi qoınaýdyń jaryna soǵylyp ekinshi jaqta taǵy bir áıel tap sondaı shelek jýyp saldyrlatyp jatqan sıaqtandy.

Munan keıin áıel áldenege qulaǵyn tosa otyryp, basyndaǵy birtartaryn sheshti, jeńin sybanyp, kúmis bilezikti jup-jumyr aq bilekterin, quba júzin, kún tımegen aqshyl moınyn tunyq sýmen tershigen dene ábden salqyndap meıiri qanǵansha jýdy. Ol ornynan turyp oramalymen betin súrtip, burymyn jóndep sylana bastaǵan kezde bir adam jótelip qalǵandaı boldy... Bul dybystyń qaı jaqtan shyqqanyn, alystan ba bolmasa taıaý jerden be — ony aıyrý qıyn da edi. Áıel jalma-jan bıiktigi kisi boıyndaı jaǵanyń qyratyna júgirip shyqty da, aýyl jaqqa qarap qoıyp, ózenniń arǵy betine kózin tikti; oramalyn bir-eki ret bulǵaı túsip basyna tartty, qatty-qatty dybystap, eki-úsh ret tamaǵyn kenedi.

Kóp ýaqyt ótpeı, arǵy bettegi sýǵa jantaıa ósken úlken jalbyr qara aǵashtyń túbinen kishkene qaıyq sýmań etip shyǵa keldi de, áıel turǵan jerden joǵary qaraı, aǵysqa qarsy órleı berdi. Qaıyq ústindegi shapshańdap esip eńkeıe búgilgen eki adamnyń beınesi alystan-aq kózge shalynarlyq. Eskekshiler bir búıir esip joǵary qaraı biraz órlep baryp ózenniń ortasyna jetken kezde tez buryla salyp, áıel turǵan jerge týra tartty. Eki adamnyń qos eskekti qatar salyp qaıystaı sozylyp qulashtaı eskenine aǵys kúshi qosylyp qaıyq oqsha zýlady.

Eskekti tary da órshelene tartyp-tartyp jiberip eskekshiler qaıyqty zýlaǵan ústine zýlatyp áıel turǵan jerge kózdi ashyp-jumǵansha jetti. Jıektiń qumdy sazyn tilip kelip, súıir qaıyq toqtar-toqtamasta, «jigittik» kórseteıin degen adamsha, shuńǵyl kózdeý aqsary bala eskegin qaıyra salyp qarǵyp túsip jerge dik ete qaldy.

— Aqyryn, aqyryn! Oıpyrym-aı, jaý qýǵandaı, sonshama asyǵyp, aıaǵyń synyp qalsa qaıtesiń. Abaılasaıshy, aınam-aý! — dedi áıel.

Biraq bala onan da erlik kórsetip:

— E, mundaı qaırań túgil, biz jeti túnde de bıik jarqabaqtan sekirip túsip, qol sozar jerden qarǵyp minip úırengenbiz. Apa, sen de bir mamam qusap qoryqpas nárseden qorqady ekensiń! — dedi.

— Qorqamyn, aınam, osy kúni bolmashy nárseniń bárinen seskenip, úreılenetin boldym. Tipti, kóringen shóke senderge súriný úshin turǵandaı kóremin. Paıdasyz erliktiń ne qajeti bar. Ásirese kóz baılanǵan kezde záre joq...

— Qoryqpas kelin qoı basynan qorqady dep mamam qoımaıdy. Apa, sen de tap sol mamamnyń aıtqany boldyń. Kóz baılanǵan kezde sý basyna nege kelesiń? Á, ıá, bildim, apa, bildim...

— Túzdegilerge as jetkizip bermeımin be? Erǵalı aǵam men sheber qaınyma. Olardan ne habar ákeldiń?

— Olar emes, aıtaıyn degeniń jezdem ǵoı, á?

Áıel uıalyp qaldy. Oıyn inisi aıtpaı-aq bilip qoıdy. «Meniń Ábáshti saǵynǵanymdy bul da sezedi. Biz bala deımiz, balanyń bilmeıtini joq», — degen oı keldi oǵan. Kórýge jas bolǵanmen jáne úı ishine sábıdeı kóringenmen bul onsha jas bala da emes edi. Ol sý basyna «túzdegilerge» jasyryn tamaq ákelgen jas kelinshek Kúlshannyń inisi, jasy on altynyń shamasynda. Tipti ony úı ishi: jylǵa ilikpeı qalǵan, áıtpese aı esebimen on jetige shyqty desetin. Biraq aýyl muny bala deıtin, osy kúnge deıin «jas jigit» dep bir jan aıtqan emes. Buǵan dálel de bar: ol býlyǵyp ósip kele jatqan, súıegi shaǵyn jáne óte názik deneli jas-ty. Aty Yqylas, biraq bul atyn biletin ákesi men sheshesi ǵana, basqanyń bári Yqataı dep kishkene kúnindegi erkeletip aıtqan atymen atap ketken-di. Al, Yqataıdy

aralasyp júrgen kórshiles orys balalary, nege ekeni belgisiz, Iýra deıtin.

Áıel inisiniń boljalyn moıyndaı sóıledi.

— Jezdeńdi aıtqanmen ne paıda. Qazir bizden ol alys... Bul arada qaıyqtyń bas jaǵyndaǵy eskekte otyrǵan orys balasy bappen eskekterin qaıyqqa qaıyryp salyp, ózi asyqpaı-saspaı túsip, tumsyǵyndaǵy sholaq shynjyrdan ustap qaıyqty kótere súırep qurlyq jerge shyǵaryńqyrap qoıdy. Sonsoń ol tumsyq jaǵy kóterilip bıikke shyǵyp ketken qaıyqtyń art jaǵyna irkilgen sýdy baqyrashpen shashyp bolyp, jaǵaǵa shyqty.

— Iýra, tezdet, baratyn jer alys, — dedi de, Yqataıǵa qarap, sonan soń ózi áıelge burylyp: — Mynany osylaı salamyz ba, tógilmeı me? — dep torsyqty kórsetti.

— Petra aınam, sala ber, tógilmeıdi. Torsyqqa ne ǵylýshy edi, qaıyqtyń túbinde jata bersin; sý kirse de eshteńe etpeıdi, aınam. Maıǵa salqyny jaqsy. Jentke de, — dedi Kúlshan.

Sóıtti de áıel Petro asyqtyrar dep qysylyp, «túzdegilerdiń» jaıyn surańqyrap qalýǵa tyrysty.

— Yqataı, sheber qaınym úıge soǵyp ketpeı me, saǵan eshnárse aıtqan joq pa? — dep surady.

Apasyn synap qaljyńdaýǵa da bilmeı, alyp kelgen habaryn estirtýge de asyǵyp jymyń qaqqan bala:

— Ábilqaıyr qudany qaıtesiz, jezdemdi suraı berseńizshi, apa, kómeıińizde áýelden sol jezdem tur ǵoı, — dedi. Sóıtti de ózi saqtanyp Kúlshannyń qasy men qabaǵyna qaraı qaldy.

— Ózińnen úlken apańmen de oınaısyń ba? Jezdeńdi surasam senen uıalyp já qorqyp turǵanym joq, aıttym ǵoı, jezdeń alysta dep. Sheber qaınymnyń jaıyn atam bile kel dedi. Eki birdeı balasy úıinen bezip ketkeni ońaı deısiń be, kári shal men ólmeli kempirge?! — dep ursyp tastady Kúlshan. Sonsoń inisine uıań shyraımen: — Yqataı aınam, ózińnen úlkenderdi synap qaıtesiń, sen áli jassyń, eshnársege túsinbeısiń. Saǵyný, sarǵaıý degen seniń basyńnan keshpegen nárse... — dep muń shaqqandaı boldy. — Nemene, jezdeńnen habar bar ma, álde bir nárseni estip ádeıi búgip turǵan adamsha jymyńdaısyń?!

— Estidim. Súıinshi beresiń, apa, bermeseń aıtpaımyn. Beresiń be? Á, beresiń ǵoı?

— Ne dep súıinshi beremin, men saǵan? Ras pa? Kórip pe? — Kúlshan kúle berdi. — Súıinshi suraǵandaı uryn kelgen jezdeń be, seniń sonshama?! Iá, qaıda deıdi?

— Ózińiz aıttyńyz ǵoı jańa: saǵyný, sarǵaıý, kútý, taryǵý, jabyǵý dep. Jezdemdi kórmegenińizge úsh aıdan asty. Súıinshi bermegende...

— Qoı, qaljyńbastanba. Men seniń qurdasyń emespin, ázildesip oınaıtyn. Jurttan uıalsaıshy. Apasymen qaljyńdaǵandy qaı jerden kórdiń, kimnen úırendiń. Kútý, taryǵý, jabyǵý degen sózdi qaıdan taýyp aldyń taǵy? Bala apasynyń qabaǵy qatýlana bastaǵanyn kórip seskenip qaldy. Tik minez Kúlshannyń balaǵa qatý ekenin, yńǵaıyna kónbese shapalaǵy da ázir ekenin biletin, bul ádeti bala kúnnen málim. «Jigit bolǵan balany shapalaqtaý uıat bolar» dep shálkes apa oılanyp ta turmaıtyn.

— Ábilqaıyr quda aıtty: búgin ıa erteń ekeýmizdiń bireýimiz shal-kempirge soǵyp ketermiz. Maǵan: «Sen aldyn ala barlap kelersiń» dedi. Kúlshan apa, óte saq bolýymyz kerek. Ana tóbetter ars etip etekten alyp júrmesin, — dedi Yqataı baısaldy túrde.

Ol endi qaljyńbas balalyq minezdi salyp, salmaqty, aqyldy sózge kóshti. «Tóbetter» degeni Kúlshanǵa túsinikti, jezdesiniń sońyna túsip júrgen qas dushpandary edi, osyny ol qadap, nyǵarlap, qyr jaqqa qolyn shoshaıtyp turyp aıtty.

Kúlshannyń júzi gúl-gúl jaınap ketti. Ol jalma-jan Yqataıdy qushaqtaı alyp, eki betinen kezek-kezek súıe bastady.

— Aman ǵoı. Sheber qaınym kórgen ǵoı shamasy. Atam menen enem «bir kórsek armanymyz bolmas edi» deıdi. Enem baıǵus meıizdeı qatyp júdep bitti. Uzaq túnge kózin bir ilmeıdi. Tileıtini Ábeshtiń tilegi. Keshe túnde ekeýi ala tańdy jaınamazdyń ústinde otyryp attyrdy. «Qadir túni. Táńirim tilekti beretin tún. Bizge basqanyń keregi joq. Ábeshim aman bolyp, dosyna kúlki, dushpanyna taba bolmaı, eli-jurtynyń aldynda qadiri artsa bolǵany. Tilegimiz osy», — deıdi. Sheshem maǵan kúnde Qobylandynyń qıssasyn oqytady. Analyqtyń qoshtasqan jerine kelgende eńirep otyryp alady. Oı, Yqataı aınam, qıyn. Kempir men shalǵa qıyn, — dedi ol entige sóılep.

Balanyń kóńili bosap, sál ýaqyt tómen qaraǵan kúıi úndemeı turyp qaldy. Sonsoń ol:

— Jaraıdy, Kúlshan apa, qudaǵıdy qýantyńyz. Bizdiń mamam sıaqty ol kisi de bir kóńilshek adam. Erǵalı aǵamdy ol da tap osylaı kútip júr. Keshigip qalsam meniń de aldymnan zarlap qarsy shyǵady. Búgin atarman-shabarmandardyń tóbesi kóringen joq pa? Ana sumyraılar qalaı? Ábilqaıyr qudaǵa ne deıin, jamandyq bilinbeıdi deıin be? — dedi.

— Joq, ázir jamanat sezilmeıdi. Sheber qaınyma sálem de. Aǵasymen birge kelsin. Bireýden ekeý jaqsy. Jáne kempir men shal ekeýin qatar kórse — armany joq, — dedi Kúlshan qaıyqqa qaraı júrýge yńǵaılanǵan inisine.

2

Oral qalasynda bolǵan oırannan keıin, Ábdirahman Áıtıevtiń óli-tirisin elde eshkim bilgen joq edi. Tek úsh kún ótkenen keıin qarýly otrád kelip bútin aýyldy qýys-tesigine deıin qaldyrmaı tintip, inisi Ábilqaıyrdy «bólshevık aǵańdy taýyp ber» dep, uzaq kún sabaǵansyn, úreıi ushyp ketken úı ishi «tiri eken» dep úmit etken-di. Taǵy bir kóńilge toq sanalǵan nárse: el ishinde jaman habar men jasyryn sóz jatpaıtyny belgili: «Ábdirahmandy Úırekti kólden de izdep júr eken. Onda da, munda da ańdýǵa jansyz tastap ketipti. Jansyz bolǵandar el adamdarynyń ishinen kórinedi. Ábdirahmandy burynnan jek kóretin, «áı, seni me!» dep júrgender jabyla izine túsipti» degen sybys taralyp edi. Biraq qorqý, úrký, kúni-túni úreılený ústinde kóp kúnder ótip ketti. Tiri degen Ábdirahman tiriligin bildirip óz aýzynan eshbir habar bermeı qoıdy. Onymen birge qyzmet istegen joldastarynyń taǵdyryn da bilip bolmady. Azamat basyna aýyr kún týyp, bireýdi bireý surap-bilip bolmastaı kezeń tap keldi.

Aqtar Jaıyq jaǵasyndaǵy kóp poselkeler men san aýyldardyń aýyldyń, poselkelik komıtetterin taratyp, basshylaryn ustap, atyp, qyryp-joıyp ap-sap etkennen keıin de eki aıdaı ýaqyt ótti. Biraq úlken basshylardan habar-oshar bolmaı ketti. Sol toryǵý kúsheıgen kezde osy Súgirbaı aýlyna İlbishin tusyndaǵy bor, josa, áktas satatyn kásipqor elden bir jigit kelip josa satty. Bir kúni sol josashy jas jigit Áıteı qarttyń úıine qonyp, naǵyz habardy sol jetkizdi, ol: «Men Qarasý mektebin bitirgen Ábekeńniń qolqanat esebinde jumsaıtyn kóp inisiniń birimin.

Atym Oraz. Ábekeń el arasynda júr, jumysy kóp... Sizderge qoryqpasyn-úrikpesin, — dedi. Maǵan óz kózińmen kórip, aýyz eki duǵaı sálem aıt dep tapsyrdy», dep sybyrlaǵan-dy. Oǵan da kóp kún ótti. Mine sodan keıingi habar osy edi...

Kúlshan ózen jaǵasynan úıge jan ushyrǵandaı tez jetti. Jaıyqtyń sap-salqyn eki shelek tunyq sýy oǵan qur ıin aǵash kótergendeı de bolǵan joq. Eki beti albyrap, demin jedeldete alǵan kúıi, ol úıge týra shelegimen kirdi. Úıdiń etek kıizin qos bosaǵadan bastap, tósektiń tusyna deıin túrip tastap, kempir men shal ińir alakóleńinde shaıdy ortalap qalǵan kez edi.

— Ia, Alla, bergenińe shúkir! — dep qart kep-keń, aq kóıleginiń etegin jelpip-jelpip qoıdy. Kelininiń qımylyna ol asa nazar aýdarǵan joq. Biraq qamqor kempir:

— Aqyryn, qaraǵym, aqyryn. Qarańǵyda ana qazandaǵy sútti tógip alma. Sýyńdy esik aldyna qoıa salmadyń ba, betin japsań ıt tımeıdi ǵoı, — dedi.

Ol kelininiń bir qýanysh ákele jatqanyn alystan-aq sezgen. Úı aldy qońyrqaı tartqanmen, qyzyly sembegen batys jaqtyń bozala sáýlesi jap-jaryq. İrgeden qaraǵanda jaǵadan beri jazyq jerdegi qybyrlaǵan jannyń bári kórinip tur. Kúlshan sýdan shyqqannan bir jerge de kidirip ıinin sýytqan joq, oń ıyǵyndaǵy ıin aǵashyn sol jaǵyna almastyrmastan dedektep kele jatqan. Onyń júgire basyp ushyp kele jatqany jalǵyz kempirge ǵana emes, sol jerdegi úılerdiń kózine tegis shalyndy.

— Bir habar estidi me, kelin ushyp kele jatyr. Jaqsylyqqa bolǵaı taǵy, — dep kempir kúrsine dem alyp, shalyna qarap edi.

Biraq qapelimde jaýap bere qoımaıtyn mańǵaz qart:

— Ia, Alla, bergenińe shúkir! — dep jaıbaraqat pishinmen kóılegin taǵy bir jelpip qoıdy.

Qarttyń saqaly uzyn da emes, qysqa da emes, qoıý da emes, asa suıyq ta emes, áppaq sulý saqal. Ol sol saqalynyń sulýlyǵyn ádeıi baıqatqandaı, bireýmen amandasqanda, já jurt ortasynda otyryp sóıleskende sózdi doǵara salyp, sulý saqalyn qos qoldap sıpap, ush jaǵyn eki aıyryp qoıady.

Kempiriniń qatty qobaljyp aıtqan sózi onyń qulaǵyna jetkeni me, jetpegeni me — ony kim bilsin, áıteýir ol eleńdemese de, kóılegin bir jelpip, saqalyn qos qoldap sıpady...

— Ene, sheshetaı, súıinshi! Balańyz keledi! — dep sybyrlady Kúlshan otyrǵan kempirdiń ıyǵyna balasha asylyp.

Kempir jylap jiberdi.

— Ábeshim meniń... Tuńǵyshym... Alpys eki tamyrymdy ıitken qulynym...

— Qoıshy, sheshe. Qýanǵan kisi jylaı ma?! — dep kelini oǵan jylaǵanyn bildirmeý úshin moınyna asyla tústi.

Kempir jylaǵan kúıi, ezilip Kúlshandy eki betinen kezek-kezek súıip:

— Tentek kelinim, Ábeshimniń serigi... Sen ekeýińniń aldyńda al dep tilep edim, qudaıdan... — dedi eńkilin basa almaı.

Ájesi men sheshesiniń ne qýanǵanyn, ne qoryqqanyn aıyra almaı kempir men shaldyń ortasynda jaltańdap qarap otyrǵan kishkene qyz da baqyrdy.

Áıteı qart:

— Ia, Alla, bergenińe shúkir! — dedi.

Sol kúni keshtetip jatqan úı ishi túni boıy kirpik ilmeı taǵy bir tańdy kózimen atyrdy. Ótken qyzyqty shaqtary bul úıdegi ártúrli adamnyń kóz aldyna ártúrli jaǵynan elestedi...

...Ol Ábidrahmannyń oqýǵa baratyn jyly bolýy kerek... Shóptikólge aýyl tegis qonyp bolmaǵan kez. Bir kúni Áıteı qus salýǵa balasyn ertip shyqty. Bala daýylpaz qaǵýdy úırenip alǵan. Taqyldaq daýylpazdyń daýsy qandaı, ústi-ústine soǵyp bala Oımaqkól ústin dańǵyr-duńǵyrǵa bólegende qazdar qanatymen sý sabalap dúrlige kóteriledi. Úrikken qoıdaı jan-jaqqa umtylǵan qustar sap túzep aldymen kólbeı ushady da, sálden soń aspandaı bastaıdy. Bala kóldi aınala shaýyp ketkende Áıteı úlken ker bıeniń ústinde dóń basynda qalǵan. Babyna keltirip asyqpaı salmasań qus ta, nysanaǵa dáldep keltirmeseń myltyq oǵy da darymaıdy. Kól ústin orala oıysqan qazdar deńine kelgende qara saqaldy qusbegi kók qarshyǵany tastap kep jiberedi. Qanatyn jypylyqtata qaǵyp qarshyǵa jer baýyrlap ketip bara jatady. Qarshyǵa tómen, qaz aspanda. Ara áli alshaq. Tustasty... Qazdar shoshynǵandaı ekeýi ilgerileı tústi de, úsheýi bir búıir bólindi. Birqatary tómen oıysyp ketti. Týra ketip bara jatqan qarshyǵa artyna qaraǵan ıesine judyryqtaı-aq. Ábden deńdesti. Ókpe tusy naǵyz sol Qurqopanyń ústi. Endi kóteriledi... Qazir kók tuıǵyn tip-tike kókke shorshıdy. Áne! Áne! Kishkene qus sary sadaqtyń qozy jaýyryn oǵyndaı órge syzdy. Aıqasty. Baýyrdan ildi. Jumarlana qulap barady. Bıik shańyraqtan qan-kóbelektep jerge qulaǵan úlken úkili malaqaı sıaqty. Bala da kózikti... Jıren qunanmen quıyndata jónelgen Ábdirahmannyń sońynan jele búlkildegen Áıteı:

— Bala, aqyryn shap, aqyryn. Jyra-myraǵa kezdesip jazym bolarsyń. Aqyryn! Kórdiń be? Qus ana Qurqopanyń túbine qulady. Aý, aqyryn!..

— Aqyryn, aqyryn, tart qolyńdy, tart. Nemene qus salǵan adamsha qolyńdy julqyna sermeısiń?! — deıdi óz oıymen shyrmalyp jatqan kempir.

Kempir qartynyń temirdeı qatty qolyn, qorǵanǵandaı, áregirek ysyryp tastap: «Aınalaıyndardy aman qyla kór. Osylardyń jamanshylyǵyn kórmeı, aldynda ólsem boldy. Basqa armanym joq!» — dep jybyrlatady tisi joq kemsıgen aýzyn.

...Oń jaqta, óz tóseginde, sháıi kórpeni qaıta-qaıta ysyryp tastap Kúlshan jatyr.

...Bári alysta qaldy, biraq tap kúni keshe sıaqty. Ol kúnde Tama Báıestiń aýyly Qos Jaıyqtan Qos Obaǵa kóshedi. Jurt aldy dáýleti bar, atynyń úlken uly myrza, qyzy kórikti. Shóptikólde jaz aýyl aralas, mal qoralas kerderi bastasyp jatady. It júgirtip, qus salǵan salqam Áıteıdiń oqyǵan úlken balasy Báıestiń kúıeýi. Qalyńdyq Kúlshan. Ótkir Kúlshan, erke Kúlshan, ashyq Kúlshan. Astynda Ker jorǵa, saýyryna quıǵan sý tógilmeıdi. Kósh aldyn oıqastap kelip ol top qyzǵa qosylyp shyrqap án salady:

Salmaımyn sándikpenen balaǵymdy,

Oraımyn aq torǵynmen tamaǵymdy

Kósh bastap, nar jetektep men máz-maıram, —

Áldekim ermek qyp júr qaraǵymdy.

Óz tobymen Erǵalı ketip bara jatyr. Astynda júırik býyryl. Jas qyzdardyń shyryldaǵan áni qurbylarymen saltanat qurǵan myrza aǵaǵa oıynshyq sıaqty. «Kóshten uzamańdar. Biz jaılaýǵa asamyz!» dep buıryq etedi aǵa jas qaryndasyna. Balasynady. Kóshten aýlaq shyǵarmaıdy. Ózderi uzap bara jatyp án shyrqaıdy. Aǵa áni qaryndas kóńiliniń qaıda jatqanyn seze me?!

Taǵy da bas qosqanym Jaǵalbaıly,

Jylqysyn kóptiginen baǵa almaıdy,

Jaılaýda eki rýly el bas qosqanda

Jesirin kerdeliler nege almaıdy.

Qos Oba kóp jer. Án de taýsylmaıdy. Oıyn da sarqylmaıdy. Ázil, qaljyń kózi bar bulaqtaı. Jibekshe bastap, sáýkele kıip kósh buıdasyn bir qyrdan ekinshi qyrǵa deıin jetektegende qonys qaraǵan aqsaqal da kórinedi... Jarysa shaýyp obanyń tasasynan shyǵa kelgen top jigittiń ishinde Ábesh... Uıalady. Óleń aıtpaıdy. Qystaǵan jigitterdiń betine qınala qaraıdy.

Dýyldaǵan jurt.

— Ýa, Kúlshan keldi. Ándet, Kúlshan. Kerderiniń kelini, shyrqaıtyn jeriń keldi. Seni tentek atandyrǵan ániń emes pe desedi. Jas kezde es joq edi-aý, úlkendi-kishili qaýmalaǵan erkek-áıelderdiń arasynan shyǵa kelip, bylaı deıtin em:

Basy eken óleńimniń aıym-qaıym,

Bitedi qıa taýǵa tal men qaıyń.

Sarǵaıyp aı men jyldar qyz kútkende

Jas shaqta jigit sezbes jardyń jaıyn...

... Bir kúni atam keldi. Kádimgi seri Áıteı. Seri emes, kerbez Áıteı. Ústinen túıe júrip ketse de saqalyn tarashtap asyqpaıtyn Áıteı. Qyzyq adam-aý atam da! Óte qyzyq jan! «Quda, sen renjimeseń... qudaǵı renjimese... bala berý qıyn ǵoı» dep bireý úshin qınalady. Men syrtta bosaǵada tyńdap turmyn. «İshten shyqqan balasyn berip jiberý qıyn ǵoı. Ońaı emes men de amalsyzdan suraı keldim. Kelin jumsap, balamdy aıaqtandyryp, qyzyǵyn kóremin, bar, sura, dep qudaǵıyń bolmaı jiberdi» — deıdi... Sol Ábesh mine... Taǵy osy sıaqty kezeńderdi kóz aldynan shubatyp ótkizip jatyp Kúlshan jazdyń qysqa tańyn tátti kúnder men uzyn oıdyń, bal qıaldyń qushaǵynda atqyzdy.

Biraq erteńine bul sarǵaıyp kútken eń baqytty saǵattar qaıǵyly armanǵa ulasyp ketti.

3

Qyzyl shapaq shashyp uıasynan kóterilip kele jatqan kún álemdi aıaǵynan lezde tik turǵyzǵan sıaqty: Jaıyqty jaǵalaı qonǵan aýyl ústi órgen mal men júrgen jannyń qımyl-dybysyna tolyp júre berdi; alystaǵy bóken bel qyrattardy órmelep jylqylar da joǵary jyljyp barady, al ana arqa bettegi ózen boıynyń jasyl tymaqty ormany silkinip-silkinip jiberip, turyp jatqan bir jandy nársedeı bop kórinedi.

Erteńgi shaq demge qandaı jeńil — aýyr basatyn kári aıaq ta jerge tıer-tımes, adam beınebir salmaqsyz úki tárizdenip dóńgelenip ketedi. Áıteı qarttyń aıaq basysy da áldeqaıda shıraq. Onyń búgin qolyndaǵy kirshigi joq aq taıaǵy ár jerden bir tıedi. Jasyna, minezine qaramastan ol jorǵalap kele jatqan sıaqty, ásirese, qyrdan tómen qaraı túskende dóńgelegen aq qańbaqtaı bolyp ketti. Onyń ústindegi aqsur kóılegi de appaq, kóp jýylǵan bóz dambaly da kóılegindeı. Tanymaǵan adam ony tap osy kezde tań sáriden turyp dalada ońasha taǵat etip qaıtqan izgi sopylardyń biri derlik. Aınala atyrapqa súısine kóz jiberip jas balasha máz bolyp kele jatqan bul kári adamnyń, múmkin, syrt kórinisi sekildi ishki dúnıesi de kirshiksiz shyǵar.

Qart asa sabyrly adam bolǵanymen túni boıy kempiri men kelininiń bir kúrsinip, bir sybyrlap, kópten kórmegen Ábdirahmandy taqatsyz kútkeni ony da myqtap qobaljytqan edi. Ol da aýnaqshyp, ol da áldene bir ótken kúnniń alysta qalǵan saǵymdy elesin kóz aldyna keltirýmen bolǵan. Úlkeıgen shaqta qara shańyraqtyń qaıǵysyz bolyp, kelin qamsyz, nemere shat, ot basynda kempir kúrsinbeýi onyń da armany edi. Ózgeshe tolqyp, elegizgen kúıi ol ertemen turdy. Kún qyzǵansha qyr otyna jaıylsyn dep sıyryn qyrdan asyryp aıdap saldy; endi myna tómendegi úıine qaıtyp kele jatyr.

Keıde aýyl arasy alshaǵyraq otyryp, keıde qaz-qatar qanattas qonyp júretin Ábil ótken aıdyń aıaǵynda Áıteı qarttyń naq irgesinen kelip úıin tikken-di. Bul qoralas qonýdyń mánisin Áıteı shal asa kóńil bólip taldap jatpady, úı ishiniń ishteı: «Bul qara qaǵyndy kelgirdi kim shaqyrdy? Baýyry shirip bara jatqandaı irgege irge taqaýyn qara! Páleden mashaıyq qashady degendeı, qart, jurt aýystyrmasaq bolmas» degen kúńkiline de Áıteı qulaq qoımaǵan-dy. Bul Qara Oba bolysyna bútindeı aty málim belgili. Nysannyń balasyna momaqan qart ejelden janama aǵaıyn, tatý kórshi bolatyn, oǵan únemi raıly nıet, izetti qurmet kórsetetin. Bul joly da ol jasy úlken bola tura kishi Ábilge ózi kelip «Jaıly qonys!» tilep, ata dástúrimen erýligin berip syılaǵan-dy. Kempiri kúbirlep, kelini túksıe qarasa da, shal Ábilden jumsaq lebizi men jyly shyraıyn aıamaı, elpeńdegen edi. Sóıtip ázirge kóshe qashyp, jurt jańartpaı qoı qoralas, kórshilik kúnderi aqyryn jyljyp ótip jatty.

— Ia, Alla, bergenińe shúkir! — dedi Áıteı qyr bettegi Ábil úıine jaqyndap kelip. — Baıaǵyda da, Nysan marqum tiri kezinde de, osylaı bir qaz-qatar qonyp otyrýshy edi aýyl. Áli de sondaı. Qısyqtan órbigen balanyń ishinde qara shańyraǵy qyl eli myzǵymaı, aýzymen qus tistegen jigit osy Ábil. Órkeni óssin shirkinniń, bul óńirdegi óz qatarynyń alǵyry!

Ol Ábildiń kishigirim kebendeı, etekti kelgen úlken on eki qanat aq ordasyna kóńili kónshigendeı boldy. Kıiz úıi men qystaýyn salystyrǵandaı ol alystaǵy Qısyqtyń dáý qara aǵashyna da bir qarap qoıdy; aınala atyrapqa kóz jiberip, qoınaý-qoınaýy uıysqan ormandy ózendi sholyp ótti. Dúnıeniń bári ózgerissiz, jaıbaraqat qalpynda jáne búgin aǵashtar da, úıler de, adamdar da nurly sıaqty; tipti oǵan óziniń betegeli kelgen orta qoldy aqboz úıi de jarqyraı túsken tárizdi.

Álginde qyr basynda zyǵyry qaınaǵandaı zarlap kelip qona qalyp, aldyna túse júgirgen orań tumsyq jylqyshy «kúıt-kúıt, kúıt!» dep taǵy da búksheńdeı jónelip edi. Ol aldap áldeqaıda jetelegen bul aılaker qusty kóńilin aýlaý úshin qaıtyp oralǵan dosyndaı kórip qaldy. Ol bala shaqtaǵy usha almaıtyn qussha búgejektegen qyzǵysh pen jylqyshyny qýalaıtyn ádeti esine túsip ketip «kúıt, kúıt!» dep qustyń sońynan ere tústi de, saıdan atyn jetektep shyǵa kelgen. Ábildi kórip tura qaldy; saqalyn sıpaı kórshisiniń ózine de, atyna da kezek qarap baptana tústi; ol ádeıi toqtap Ábilmen lebizdesýge kóńli ketti.

— Ábil shyraǵym, bir jaqqa júrgeli jatyrsyń ba, ertemen at jetektep kelesiń, álde basqa bireý mine me? — dedi ol, basyn joǵaryraq kóterip Ábilge týra qarap.

— Ia, júrgeli jatyrmyn, Tekege júremin. Qart, nemene qus qýyp oınap júrsiń be, isteıtin jumys bolmaǵansyn? — dedi Ábil kekesindi únmen baptaı sóılep.

Ol Áıteı qarttyń «kúıt, kúıt!» dep qus sońynan ere túskenin kórip: «Qartaıǵanda mynaý bala bolyp qus qýýǵa aınalǵan eken. Mundaı kisiden shyǵar, el aralap júrgen dýanalar sıaqty túrin qara: aq kóılek, aq dambal kıip, qolyna aq taıaq ustaǵan: Butynda shalbary da joq. Qutty dýana Júzindegi esalań adamnyń ezý tartqany sıaqty eljiregen sıqyn kórdiń be! Bul nege máz bolyp júr tań atpaı?!» — dep oılap edi, qalaıda ony bir muqatyp, kemitý jolyn izdep.

— Joq, joq. Ásheıin. Jaı qorqytyp, taıaq siltegenim ǵoı, aılaker qus aldyma túsip jorǵalaı bergensin, — dep Áıteı sasyp qaldy. — Tekege jaı barasyń ba, Ábil shyraǵym?

Ábil qabaǵyn túıip oǵan bir qarap qoıdy da, aýyzdyǵyn salmaı jetektep kele jatqan atynyń moınyn sıpaı tústi. Ózinen ózi balasha máz-maıram bolǵan myna shaldyń túri men minezi onyń ishte jatqan bir shemenin qozǵap jibergendeı boldy. Byltyrdan beri jınalys-májilisterde, qazaq oqyǵandarynyń bas qosyp áńgimelesken jerlerine jańashyl, alǵyr Meńdikereılermen onyń sońyna ergen Ábdirahmandy já sózden, já ispen japyra almaı júrgen Ábil qazir olarmen beldese túsýge daıyn edi. Sondyqtan ol qolǵa túspeı júrgen qashaǵan bólshevıktiń ákesin bolsa da bir janshyp ótýge kiristi.

— Tekege jaı barasyń ba dep suraısyń ba, qart? Jaı emes. Qazir jaı júretin ýaqyt emes. Azý tisin batyra almaǵan azǵyndar endi etekten tartyp jatqanda adam myna sen sıaqty dýana qusap máz-máıram bolyp sekirip júrmeıdi. Buryn bolystyń shabarmany bolsań da qatarlasa otyryp, halyq aldynda óz pikirin aıta alatyn Áıteı dep seni kim aıtar! Óz balasyna: áı, sen ne istep júrsiń, dep bir aýyz sóz aıta almaǵan áke óz shańyraǵyna bále tóngende tili shyǵyp qaıratyn jınap qam isteı alar ma?.. Ábil tizgin ustaǵan oń qolymen atynyń jalyn tarashtaı túsip, kózi qysylyp qalǵan Áıteıdiń appaq saqalyna kózi qadaldy.

— Ábil shyraǵym... ne boldy... jamandyq estidiń be?..

— ...Sen aǵa ediń. Senimen osy kúnge deıin ısha despegenime myna appaq saqalyń kýá. Al meniń «áı kápir atanyp» aǵaıyn arasyn buzǵan jerim bolsa aıtshy! Baıaǵy alǵyr Áıteı, shabarman Áıteı, qusbegi Áıteı bolyp júrgen kezde de: «Ábil, seniń mynaýyń ıttik» deı alǵan joqsyń. Ras pa, osynym?

— Ras qoı... Ábil shyraǵym. Aıtqanyńnyń bári ras...

— Ras bolsa, tyńda! Dushpan kúldire aıtady, dos jylata aıtady. Men jylata aıtamyn. Sen búgin sekirip qýanbaýyń kerek, jylaýyń kerek. Nege? Tyńda...

Tolyq deneli, dóńgelek júzdi, saqaldy, bappen sóıleıtin ataqty iri Ábildiń janynda kári Áıteı aıdahardyń aldynda kúrjeńdegen sur kójekteı dármensiz qaldy. Ol Ábildiń syzdy lebizin bir jaǵynan balasyna bir pále kezdesti me dep úreıi ushyp, bir jaǵynan qurandaı bas ıip, qybyr etpesten tyńdady.

— Qartaıǵanda bala sıaqty bolyp ketseń de, sen teginde aqyldy adamsyń. Sol sen aqyldy adam bolǵansyn aıtaıyn dep turmyn men muny. Áıtpese sózge túsinbeıtin qalyń nadanǵa jaǵymdy aýyrtpaıtynymdy óziń de bilesiń ǵoı. Adam ákesiniń ólimin de estıdi, men muny ózińe kópten beri estirteıin desem de, jóni kelmeı júr edi. Árıne, meniń estirtetinim ólim emes, ólimnen de kúshti, ólimnen de aýyr, saǵan da, maǵan da batatyn jaı... Óıtkeni Ábdirahman seniń balań da, meniń qatar ósken aǵaıynym. Biraq ol ólgen joq, ólse — bul áńgime búgin aıtylmas ta edi: syndy bir aqaýly aǵash, jaryldy bir qaıaýly jumyrtqa, der edik te qoıar edik. Kúni jetse bastan jaq ta aırylady deıdi qazaq. Mine sol jaqtyń bastan aırylatyn kezi kelip tur...

— Ia, Alla, bergenińe shúkir!... — dep kúrsinip qaldy shal.

— Eski Ǵarap elinde Quraıysh tahıfasy deıtin belgili beldi rý bolǵan. Sol Quraıysh tuqymy Muhammed paıǵambardy (s.ǵ.s.) Allanyń jibergen elshisi dep bas uryp, sájde qylyp, dinge kóngende — Ábý-Jahıl degen adam haq dinge kónbeı, kápir qaýymynda qalǵan. Jalǵyz Quraıysh tuqymy emes, kúlli Ǵarap eli, Muhammed paıǵambardyń (s.ǵ.s.) aq týy astyna jınalǵanda Ábý-Jahıl qarsy turǵan. Mine bizdiń Kerderiden de kázir Ábý-Jahıl shyqty. Bul jalǵyz Kerderi emes, kúlli qazaq halqyna qarsy shyqqan Ábý-Jahıl. Bul myna saǵan da, qasynda turǵan myna maǵan da qarsy shyqty. Bul ata-anaǵa qas, halqyna qas Ábý-Jahıl. Bul búgingi zamannyń Ábý-Jahılynyń aty — Ábdirahman...

— Ia, Alla... Ábil shyraǵym?..

— ...Áıteke, men seni sol aýzyńdaǵy Allanyń atynan jańylmasyn dep aıtyp turmyn. Ábdirahman qazaqqa qalaı qas? Myna saǵan qalaı qas? Maǵan qalaı qas? — mine osyny tyńda...

...Sıyryn saýyp boldy da Kúlshan eski súttiń qaımaǵyn alyp qazanǵa quıdy. Ózi tergen qurǵaq aq japany oshaqqa toltyra qalady da, otty tutatyp jiberip sút pisirdi. Sút piskenshe ydys jýdy. Sarǵaıyp kútken jardy qalaı qarsylaýǵa bilmeı jan talasqan kelinshektiń jumysy da ónbedi. Ýaqyty da jyljymaǵan sıaqtandy. Ol úıge bir kirip, bir shyǵyp, eki kózi ózen men qyrda boldy. Biraq kesh alys, kún uzaq, dala jalpaq, qımyl jaı.

Qalbalaqtaǵan ata qyrdan tómen túsip, Tortoǵaıdyń bergi ıininen at jetektep shyqqan Ábilge kezdesip turyp qaldy. At janyndaǵy Ábildiń baptanyp, jalyn tarashtap, qaıta-qaıta qara jorǵanyń kekiline qol aparǵanyna qaraǵanda ol bir áńgime aıtyp tur... Sóılerde onyń já kúmis saǵatynyń baýyn, já keýdesin sıpaıtyn ádeti. «Bul ne sóılep tur sonshama! Atam nege tómen qarap saqalyn sıpaı qaldy?» dep oılady da, Kúlshan oshaqtaǵy janǵan tezegin aýdarystyryp qoıyp qaıtadan qarady. Sóz qyza túsken sıaqty. Ábildiń kózi qartta, bos qoly keýdesinde kórindi.

— Sheshe, sút tasyp ketpesin. Men túzge kettim, — dedi de, Kúlshan Ábilqaıyrdyń túıe jún shekpenin búrkene salyp saıǵa túsip ketti. Kelinshek eki-úsh júz qadamdaı jerdi aıaǵyn júgire basyp, tez ıgerip, sóılesip turǵan ekeýiniń ókpe tusyna jetkende Ábildiń uzyn áńgimesi aıaqtalýǵa da jaqyn qalyp edi. Biraq onyń sońǵy sózderinen basty pikiriniń nege tirelgenin áıel ábden ańǵardy.

— ...Qazaq-qazaq bolǵaly Jaıyq onyń arnaly sýy edi, — dedi Ábil keýdesin kóterińkirep... — Sol arnaly sýdyń myna jatqan musylman betine on jyldyń ishinde orys ornalasyp keń qonysty tar etti. Muny óziń jaqsy bilesiń, óıtkeni kózińmen kórip kelesiń. Jaýyz patsha taǵynan túskende búkil qazaq halqy bolyp sájdege bas urdyq — teńdik tizgini qolǵa tıip, tarylǵan tynys endi keńeıer dep úmit ettik. Qazaqtyń kózi ashyq azamaty basyn qosty: «áý» desip májilis qurdy, óz aldyna el bolýdy uıǵardy. Kóziń hat tanymaǵanmen kóńiliń ashyq, muny sen jaqsy bilesiń. «Óz jeriń men óz sýyńa ne bol!» degen uran tastaldy. Al, osy uly istiń uly kúninde Ábdirahman ne istep júr? Ábdirahman sol qazaqtyń óz aldyna otaý tigip bólek memleket bolýyna qarsy shyqty. Qazir ol anaý Bogdanovka qalasynda buzylǵan buzyqtarmen qazaq úkimetine qarsy, han Janshaǵa qarsy úgit taratyp júr. «Bizge bólek memleket kerek emes, biz hoholdarmen, qarashekpendermen birigemiz» dep jatyr. Ol qarashekpenderge satyldy. Ol musylman dinin tastap orys dinine kirdi. Ábdirahman seniń balań, seniń balań qazaqtyń jerin, sýyn, elin satty. Myna seni men meni satty. Sondyqtan bul musylman da emes, qazaq ta emes, bul naǵyz dinsiz Ábý-Jahıl.

— Alla, Ábil shyraǵym, qatty kettiń ǵoı, olaı bolmas. Dostan dushpan kóp, qate aıtyp júrmegeı, — dedi Áıteı tómen qarap.

Ol qatty jasyp qaldy. Ábil sózine qarsy dáleldi jaýap ta qaıtara almady, nanar-nanbasyn da bilmedi.

— Qate emes, aqıqat. Keshe maǵan Bogdanovka qalasynan Savenko deıtin orys kelip ketti. Ábdirahmannyń onyń sońyna erip júrgen buzyqtardyń astyrtyn áreketin sol orys aıtty. «Kórgen jerde atyp tastańdar!» — dep Tekedegi úkimet te, Jympıtydaǵy qazaq úkimeti de jarlyń bergen. Ustamaǵan adamnyń ózin ustaımyz degen. Tekeden eki júz ásker, Jympıtydan júz elý ásker shyqty. Bólshevık bolǵandardy ustap alyp darǵa aspaqshy, jasyrǵan adamdardy atyp tastamaqshy. Egerde derevná men aýyl jasyrsa, tegisimen órtep jiberýge buıryq bar. Mine, osyny oılan. Shańyraǵyńnyń qamyn oılan. Jaýyzǵa raqym joq, úı ishińniń aman bolýyn kózde. Keshkilikte shelektep qymyz tasyp, búıendep maı men jent tasyp, ana saldaqy keliniń buzyqty asyrap júrgenin osy tóńirektiń bári biledi. Men seniń ekinshi balańnyń qaıda júrgenin de bilemin. Erteń ana kelinińe de dúre soǵady. Maǵan olar emes, myna sen aıanyshtysyń.

Shal kúbirlep, mińgirleı berdi. Kúlshan arǵy jaǵyn shydap tyńdaýǵa hali kelmedi. Ol saıdan júgirip shyǵa keldi de:

— Saǵan shal atam aıanyshty eken, aıasań jaqsylyǵyńdy kórsete qoı, káne! Balasyna tuzaq quryp, kelinine dúre soqtyrǵanyń — sol jaqsylyq istegeniń be?! — dedi Kúlshan tutanyp.

Áıteı qart shoshyp ketkendeı basyn joǵary kótepip aldy; ol tildi kelininiń sózge aralasqanyn jamandyqtyń aldy dep túsindi; Kúlshanǵa jalynǵan pishinmen:

— Kelin qaraǵym, qaıtesiń. Týysqan arasynda túsinispeýshilik bolady ǵoı. Sen sabyr et. Ábil shyraǵym, jaqsylyǵyń bolsa aıaısyń ba, týysqanbyz ǵoı! — dedi muńaıa túsip.

Ábil toqtaı qaldy da, azdan keıin qabaǵyn shyta sóılep, áıelge ádeıi qyryn shyǵara tústi.

— Maǵan balań men keliniń aıanyshty emes, myna sen aıanyshtysyń. Ejiktep aıtamyn: myna saqalyńnyń qýdaı bolǵan shaǵynda saǵan qıyn. Buzyq bala óz kinásin óz moınymen kóterer. Ana kempirge, ana shańyraqqa kún týmasyn deımin. Men búgin Tekege júremin, odan ári Jympıtyǵa asamyn. Meniń kózdeıtinim eldiń bútindigi. Túsindir balańdy, kelip basyn ısin. Usynǵan moıyndy qylysh kespeıdi. Ókimet aldynda men qoldan kelgen jeńildikti paıdalanýǵa járdemdesermin. Áıtpegen kúnde...

— Áıtpegen kúnde ne bolady? Aıt, aıt! Nege toqtaldyń? — dedi áıel zyǵyry qaınap.

— ...Áıtpegen kúnde keshtik etedi. «Qolǵa túsken jerde Áıtıev sotsyz atylsyn» degen buıryq bar. Endi keshikse oǵan eshkim de ara túse almaıdy. Al, ózi kelip basyn ıse jeńildik. Kóp jeńildik bolady.

— Osy ma kóp sózińniń túıini?

— Kúlshan, men senimen sóılesip turǵanym joq. Myna Áıtekeńmen sóılesip turmyn. Áıelmen sóz basqasha.

— Som temirge balǵa bar, somsynǵanǵa Alla bar. Búgin kesh alyp, jalyńdy kúdireıtip Ábdirahmandy jurttyń aldynda da, ákesiniń aldynda da qaralamaqshy bolasyń. Ony dinsiz de qyldyń, orys ta ettiń, sózińniń men bárin de estidim. Osy sezdi saqaly qýarǵan shalǵa aıtqansha ózine nege aıtpadyń Ábdirahmannyń «sen orysqa satyldyń» dep, Álde qudaı degen atam men eńkeıgen enemdi qorqytyp alyp, basqalaryn ýysyńa túsireıin degen aılań ba bul?

— Men senimen sóılespeımin, Kúlshan...

— Sen sóılespeseń de men sóılesemin. Seniń ákeńnen ákem kem bolyp kórgen joq, atańnan atam kem túsken joq. Bes malyń artyq bolsa — ol aqyldylyqtyń aıǵaǵy emes. Ózi bolǵan jigittiń túp atasyn surama deıdi. Sen nege qalmaısyń Áıteı tuqymynyń kótinen, sony aıtshy?! Poselke saldyrmaımyn dep Ábdirahmannyń sońyna jeti jyl úzbeı tústiń, ol degeniń bolmady. Áıtıevtiń saldyrǵan Súgirbaı poselkesi áne tur. Bútin Kerderini bıleımin dediń — qolyńnan kelmedi. Maǵan bıletpegen Ábdirahman dep óshtestiń. Bostandyq zamany kelip byltyr Ábdirahman Jaıyqtyń jaǵasyndaǵy malshy-jalshynyń basyn qosty — buǵan qarsy shyqtyń. Jýan ata qoja emes, kedeıdiń de qudaıy bar dep edi, atyp jiberýge myltyǵyń bolmady. Búgin Ábdirahman aıaǵyn jazym basyp, el tabanynan aýlaq baspana izdep edi — ıt qosyp artyna tústiń. Allasynan basqa aýzyńda áýezi joq shaldy kórgen jerde kóldeneńdep kelip jany túrshikkendeı sóz aıtasyń. Ne kegiń bar seniń bizde, sonsha qýdalap? — dedi áıel.

Kúlshan órtteı bop qyzaryp ketti. Jumyr, shaǵyn denesi dir-dir ete qaldy. Ol kishkene judyryǵyn qatty túıip aldy.

— ...Áıteıdiń tuqymyn qurtsań qurtyp shyqqyn, qurta almadyń bar ǵoı... — Áıel túıgen judyryǵyn Ábilge qaraı kóterdi. — Qurta almasań bar ǵoı, asqanǵa tosqan. Senimen de sóılesetin kún týar...

— Senen kelgen báleni kórip alarmyn, — dedi Ábil, daýsyn kóterińkirep.

— Kórersiń áli.

— Kók aıyldanba, bezer qatyn. Elire berseń eki qolyńdy artyńa baılatyp aıdattyryp jiberermin.

— Qatynmen jaýlasýǵa qaldyń ba endi! Biraq Kúlshannyń qandaı qatyn ekenin sen áli durystap bilmeıtin shyǵarsyń.

— Bilemin, — dedi Ábil daýsyn kóterińkirep, óte baptap sóılep. Onyń júzinde kekesindi bir kúlki shyraıy da paıda bola qaldy. — Bilemin, bárin de bilemin. Erkek bolamyn dep on jetige kelgenshe butyn teri shalbar qajap, basyna er jastanyp jylqyshylarmen birge óriste uıyqtap ósken Tama Báıestiń eser qyzyn da kórgenmin. Onan keıin mine, bı qatyn atanamyn dep ezýin qaıystaı sozyp, erkektermen jarysa sóılep, atany ata dep, eneni ene dep bilmeıtin uıattan úsh kún buryn týǵan bez búırek Kúlshandy da kórip turmyn... Endi oǵan qudaıdan bezgen buzyqtar men alaıaqtarǵa qosylyp hoholdyń qara nanyn shaınap, kvasyn jutyp túrmede otyrýy ǵana qaldy...

Kúlshan shydamady, daýsy qatty shyǵyp ketti.

— Men erkek bolýǵa umtylsam — maǵan bul dáreje. Al, qatyn ósekke úıir, qatynmen urysýǵa ázir, sýǵa barǵan qatynnyń sheleginiń ishinde ne bar eken dep úńilgen seni kim deımiz? Óziń aıtshy! Sen áýelden de sıyr arasynan shyqpaıtyn kókem úıiniń ker buqasyndaı, kerdeń-kerdeń etip, baqqanyń qatyn edi. Qyzdar seni «ker buqa» dep ernin shyǵaratyn edi. Sirá, osy at taýyp qoıylǵan at shyǵar! Kákoldy «kákol» dep mensinbeıtin, Shaıannyń kedeıin «pástok» dep murnyńdy kóteretin sen sıaqty Ábdirahmannyń keýdesine nan pisken emes. Jyrtyq úıdiń de qudaıy bar dep, bizge kákoldyń qara nany men kibasy da tamaq. Al sen sıaqty maı kekirgen myrzanyń basyna kún týsa — qıyn áńgime sonda bolar...

— Kelin, qoı, shyraǵym, jetti. Zamandas dep artyq sózge barýyń kelispes. Uıat bolar, kelin, qoı, — dedi Áıteı, kúıbeńdeı túsip.

— Jaraıdy, ata, úıge júrińiz. Jetkenin ózim de bilip turmyn, — dep Kúlshan julqyna túsip, qartty qolynan jetekteı jóneldi.

Ábil de atyn shylbyrynan tartyp óz úıine qaraı jyljydy. Ol úndemedi. Tek qana úı janynda jatqan adamdarǵa qaraı kúbirleı tústi. Úıiniń kóleńkesinde jatqan bul adamdardyń Ábildiń qushalary emes, soldattar ekenin Kúlshan áldeqashan olardyń oryssha tikken bóz kóıleginen-aq tanyǵan edi. Buryn da ıneniń jasýyndaı jaqsylyq kútpeıtin Ábildiń qýlyqpen bastap, qyzýmen aıtyp salǵan sózderinen áıel kóp nárse ańǵarǵan bolatyn. Ábildiń «endi kelmese keshtik etedi, onda oǵan keshirim joq degeni» orys arasynda júr degen Ábdirahmandy tuzaqqa túsirýdiń aılasy ekenin Kúlshan birden bildi. Ábdirahmannyń izin ańdyp, ne istep júrgenin jipke tizgeni de aıqyn kórindi. Biraq onyń tap qazir qaı jerde júrgenin anyq bilmeı aqkóńil shaldan syr tartpaq bolǵany da baıqaldy.

Úı arasynda úı joq, irgeles otyrǵan dushpannyń tańerteńgi aıtqan ýy tamǵan qastyq sózinen keıin Kúlshannyń tula boıyn yzaly kek kernep ketti. Ol ishinen tistenip, istegen jumysynyń birin de tıanaqtap bitire almady: aıaq-tabaǵyn da kúndegideı etip jýa almady, júgin de durystap jınaı almady, kishkene qyzynyń basyn jýǵanmen, shashyn tarap, aıdaryn ádemilep shashaqtaı almady. Onyń esi-derti Ábildiń sózinde boldy.

«Qudaı bar bolsań meımanasy asqan Ábilge kórset kórsetetinińdi! Qatyn, balasyn mendeı etip zarlat! Kórgen, kúnin kóp et! Qudaı! Qudaı!» dep qarǵady. Sodan keıin taǵy da Ábildiń aıtqanyn bir túıirin qaldyrmaı oıyna túsirip túske sheıin oılaýmen boldy da, tústen keıin qolyna shelek alyp, sý jaǵasyna keldi. Ol ańdyǵan jaýdyń kózin aljastyryp aıla-sharǵy jasady: jar astymen ózendi jaǵalap júgirip otyryp tórt shaqyrymdaı jerdegi Tunyqbulaqqa jetti de, saıdyń boıymen tip-tike qyrǵa qaraı asty. Ol qyrdaǵy Óletti poselkesindegi Frolovskııdiń Petrosyn taýyp alyp sol arqyly Ábilqaıyrǵa habar berýge jol tartty. «Múmkin Ábdirahmannyń ózin de kezdestirermin», dep oılady áıel. Biraq Ábdirahman Qara Obada bolǵanmen oǵan jolyǵý ońaı da emes edi.

Kúlshannyń shelegi sý basynda qaldy.

4

Adamnyń armany kóp te, biraq onyń oryndalýy sarań ǵoı. Kúlshannyń kóktemnen bergi basty armany Ábdirahmandy bir kórý bolatyn. İńirde súıinshi suraǵan Yqataıdyń sózinen keıin onyń tátti qıaly erin kóz aldyna alyp kelip, qolyna ustatqandaı bolyp edi. «Erteń kórisemin... Erteń kórisemin Ábeshpen. Erteń Erteń...» dep jybyrlap edi onyń erinderi túni boıy. Tún de ótti. Tún ótkenmen jýyq arman árilep ketti.

Ańdysqan Ábildiń syzdaǵan pishinmen búgingi jer-jebirine jete sóılegeni oǵan eriniń tý syrtynan naıza salǵanmen birdeı bolǵan. Kúlshan qalaıda Ábdirahman men Ábilqaıyrǵa habar bermekshi boldy, ol alystaǵy orys derevnásyna júgirdi; kórý, kórisý armany bir shetke yǵysyp, endi Ábdirahmannyń elden de, jaýdan da alysyraq júrýine jol berdi. Ol erin áli de birneshe aı kórmese de — tek onyń aman bolýyn tiledi.

Bir kósh jerdegi shala tanys orys derevnásyna jan ushyryp jetken Kúlshannyń joly bolmady, ol Frolovskııdi taba almady. Al, onyń Yqataımen birge júrgen, kádimgi qol baladaı bolyp ketken Petrosy búgin sózben jaýap qatpaı, ıyǵyn kóterip qoıyp, basyn shaıqaýmen boldy.

Petro buryn da asa kóp sóılemeıtin, kóldeneń kózge alańǵasarlaý bala sıaqty edi. Biraq ol suraǵan sózge dál jaýap beretin. Qazir mylqaý adam sıaqty melshıip qalǵan.

Kúlshan Petrodan:

— Ákeń qaıda, — dep surady.

Bala basyn shaıqady. Áıel ań-tań bolyp turdy da, qasyna jaqyndaı tústi. Iyǵynan qushaqtap:

— Petrojan, maǵan Ábilqaıyr kerek. Olardyń qaı jerde ekenin sen bilesiń. Jón silteseń boldy, ózim taýyp baramyn, — dep jalyndy.

Biraq Petro basyn shaıqap qoıyp ún qatpady. Ne isterin bilmeı, áıel terezeden úńilip úıdiń ishine kóz jiberdi. Úıde de, aýlada da Petrodan ózge eshkim kórinbedi. Bir jaǵy sheten sharbaqpen, bir jaǵy qaraǵaımen qorshaǵan keń aýlanyń tórinde qyl temir jelige shynjyrlap baılaǵan ıt qana jatyr.

— Yqataı qaıda? Elge qaıtyp ketti me? Búgin bul jaqqa kelmeı me? — dep surady Kúlshan taǵy da.

Bala jaýap berýdiń ornyna ne kúı emes, ne án emes bir nárseni syzǵyra bastady. Kúlshan onyń betine qarap otyrdy da:

— Tipy, páleket. Senderdi de adam dep senip jumys tapsyryp júr-aý, esinen aırylǵan esalańdar. Mılaý jeksuryn, tiliń baılanyp qaldy ma, nege úndemeısiń? — dedi zyǵyry qaınap. Bala oǵan da selt etken joq, eregiskendeı syzǵyrýyn údete tústi.

Olaı oılanyp, bulaı oılanyp, qaıda barýǵa bilmeı, áıel ornynan túregeldi. Onyń kózine keń dúnıe tarylyp bir qaýyzǵa sıǵandaı kórindi. Aqyldasar adam, syrlasar dos qalmaǵan sıaqtandy. Ómirinde birinshi ret kúıinishtiń ashshy dámi aýzyna kelgendeı boldy. «Ekeýiniń bireýi ańsyzda búgin úıge keletin bolsa, Ábildiń ańdyp jatqan adamdary bas salyp ustaıdy. Shunaq qudaı, qaıdasyń! Bar bolsań bir járdem beretin ýaǵyń jetti! Qudaı! Shynyńmen dushpanǵa taba, dosqa kúlki etkeniń be?!» dep kúıindi áıel derevnádan shyǵyp kele jatyp. Balanyń qaı jaqtan shyqqanyn Kúlshan bilmeı qaldy.

— Júr! — dedi Petro oǵan, bir búıir turǵan hýtorǵa qaraı ıek qaǵyp. Sóıtti de ózi ún qatpastan áıeldiń aldyna túsip júre berdi.

Hýtorǵa jetkenshe áıel de oǵan lám-mım demedi. Ol hýtorda kim baryn, nege ákele jatqanyn da bilgen joq. Biraq balanyń teris jolǵa jetektemeıtinine onyń júregi palýan boldy.

Saı jaqtaǵy shetki úıden asyp Petro bir kishkene qujyranyń ashyq jatqan aýlasynan kelip kirdi. Sál ǵana keıinirek qalǵan Kúlshan kelip jetkenshe bala kishkene úıdiń senegine kirip aınalmastan qaıta shyqty. Sóıtti de Kúlshanǵa «kir!» dep ym qaqty. Áıel úıge kirgenshe bala jalt berip ekinshi úıdiń tasasyna túsip te ketti.

Kúlshannyń kirip kelgenine Meńdikereı de tańdanǵan joq, oıda joq jerden bul ataqty kisige kezdeskenine Kúlshan da tańyrqana qalmady. Úıtkeni Meńdikereıdiń basynda bolǵan oqıǵany ol estigen joq edi. Áıel tek qana ishinen: «Bizdiń Ábesh te myna Meńkeń sıaqty osyndaı bir eleýsiz jerde jatyr eken ǵoı. Myna kisiniń moıny qalaı qısaıyp ketken! Jelkesin tańyp alǵany nesi?» dep oılady, bir ıyǵyn kóterip jaraly moınyna kúsh túsirmeı basyn qısaıtyp turǵan Meńdikereıden kóz almaı.

Amandasqannan keıin-aq Kúlshan ishke sımaı ketken qaıǵy-muńyn ashyq sóılesetin qaınaǵasyna aqtara bastady. Ol kóbinese Ábildiń qylyǵyn basa aıtty. Azdan keıin ol doldanyp jylap jiberdi.

— ...Qudaıdyń bizge degen jaqsylyǵy bar ma, joq pa? Álde bolmasa Nysan tuqymynyń qorlyǵynda máńgi-baqı osy qalǵanymyz qalǵan ba?! Ábeshke aıtyńyz: úıge kelemin dep áýre bolmasyn. Kempir men shaldy eshkim jemes, shydar. Tek ana qas dushpannyń qolyna túspese boldy. Úıi toly soldat. Kúndiz-túni kıimin ózgertip kıip qaptap ketedi. Burnaǵy kúni túnde ıt úre bergensin saıdyń jaǵasyna qaraı barsam, qus atatyn mergendeı eńbektep júrgen bir adam. Meni kórip shóke-shókeniń túbine buqty. Saı astynda eń kemi on adam jatyr eken. Búgin tańerteń óriske mal aıdap shyǵarǵan atamdy ustap alyp, álgi syzdaǵan myrza: «Seniń balań kápir. Seniń balań Ábý-Jahıl! Seniń balań qazaqty qurtýǵa júr! Seniń balańdy kazak-orystar ustaǵan jerde darǵa asady. Kelip keshirim surasyn!..» dep kózge shuqydy Ábil. Keshirim berer me ondaı jaýyz. Úıiniń kóleńkesinde ańdýshylardyń beseýi jatyr. Qudalyqqa kelgendeı shirenip uıyqtap jatyr tóbetter. Bul qarabasqyrlardyń Ábdirahmandy ańdyǵannan basqa bitiretin jumystary joq pa eken? Kúni-túni bir arylmaıdy... — dedi Kúlshan sóziniń aıaǵynda.

— Jaqsy, jaqsy, Kúlshan shyraǵym. Sen sabyr et. Bizdi ańdyǵannan basqa olardyń jumysy joq ekeni ras. Qaıtesiń ańdı bersin. Al Ábdirahman sen kelmeseń de, búgin-erteń úıge soǵa almaıtyn edi. Jumysymyz kóp, shyraǵym, úıdi oılaýǵa ýaqyt joq. Shydaý kerek. Amandyq bolsa — bári de óter. Saǵyný, sarǵaıý degenińizdiń bári de umytylar. Bir kúndeı de bolmas — aýyr kúnder kóshken jurttaı, keıinde qala barar. Sen kelgen izińmen keri qaıt. Eshkimge til qatýshy bolma. Seniń bul jerge kelgenińdi Ábil sıaqty adamdar kórse — bizge jaqsylyq jasamas. Tez qaıt, qaraǵym. Biz bárin de bilip otyrmyz. Ýaqyt solaı, — dedi Meńdikereı.

Meńdikereıdiń sózi Kúlshanǵa úlken arqa súıeý boldy. Ábdirahmandy kórmegenine ol ókingen joq, — bir qýanyp, bir sýynǵan júregi ornyna túskendeı boldy. «Ábdirahman jalǵyz emes eken. Meńkeń sıaqty aqyldy aǵasy bar kisi qor bolmas. Qandaı sabyrly kisi! Ózderi tipti jaqyn jerde júr eken ǵoı. Ekinshi ret men ózim de taýyp kelemin» dep oılady áıel úıge qaıtyp kele jatyp. Ol óte qýanyshty qaıtty. Biraq art jaǵynan kelgen attyly orystyń Bogdanovkadan shyqqan Savenko ekenin, onyń Ábilmen kóbirek kezdesip júrgenin, munyń maqsaty da Ábdirahmandy ustatý ekenin Kúlshan ol kúni bilgen joq. Bul úıine jetkende Savenko da atynyń basyn Ábildikine tiredi.

Qaınysy men aǵasyna eki baladan kún ara tamaq jiberip turǵanmen Kúlshan olardyń ne istep júrgenin anyq bilmeıtin. Al Meńdikereıge jolyqqannan keıin áıeldiń kózi kóp nársege jetkendeı boldy. Aldymen ol Ábdirahmannyń jalǵyz emes ekenin bildi. Onyń qasynda bútin elge belgili Meńdikereı men Saqypkereı jáne ózi bilmeıtin de kóp oqyǵan bilimdi adamdardyń toptalyp júrgenin jaqsy sezdi.

— Kúlshan shyraǵym, talaı qıynshylyq bastan ótip keledi. Áli de kóp beınet, kóp qaıǵy-ýaıym kezdeser, biraq bárine de shydaý kerek. Berik bolý kerek. «Sabyr etken ǵana jeter muratqa», degen sóz bar. Sabyr etý kerek. Ábdirahman jalǵyz da emes jáne jaı jasyrynyp qana júrgen joq. Ol ádilettik izdegen, teńdik izdegen kóp adamdardyń, san eldiń basyn qosyp jaýǵa qarsy áreket istep júr. Orys, qazaq bolyp bas qosqan ózimizdiń ortamyzda basshylyq etip júr. Ábdirahman bolmasa sanaly azamattardy kim bastar edi? Kóp adam tutqynda, bir qatarymyz júrip jumys isteýge jaramaımyz. Men mine syrqatpyn... úıińe qaıt. Kórgen-bilgenińdi ázir ishińe saqta, — degen-di.

Osydan keıin Kúlshannyń kóńili bir jaıly bolyp, kúni-túni tas qylyp búrkep turǵan ýaıym tumany serpile túsken-di. Onyń ústine úsh-tórt kúnnen beri Ábildiń qarasy batyp, áıeldiń ıyǵynan zildeı júk kenet jerge túskendeı, aıaq basýy jeńildenip ketip edi. Biraq kúnniń batýyn jaryndaı kútken Kúlshannyń ózen basyna kelgende shaıdaı ashyq qabaǵy tastaı jabyldy.

— Erǵalı aǵamdy taýyp ber dep bizdiń úıdiń de, aýyldyń da álegin shyǵaryp jatyr. Meni qyzyldarǵa tamaq tasıdy dep bireýler aıtyp qoıypty. Soldattardyń tóbesi kóringennen-aq qashyp kettim, — dedi Yqataı kúlimsirep.

Kúlshan inisiniń bileginen ustaı alyp ne aıtýǵa bilmeı qalshıyp turyp qaldy. Kóp sóılemeıtin Petro ádetinshe, qaıyq ishine irkilgen sýdy baqyrashpen tógip, shelektegi torsyqty óziniń buryn qoıyp júrgen ornyna saldy da:

— Iýra, tezdet. Baratyn jer alys, — dedi.

Eki balaǵa jazǵyz aýyz til qatpastan Kúlshan otyra qalyp kebisi, másisin sheship qolyna aldy da, balaǵyn túrdi. Sóıtti de, jalma-jan qaıyqqa minip alyp, betine qaraı qalǵan Petroǵa:

— Petra aınam, es! — dedi.

Bala jaýap qatpady, sál ǵana basyn shaıqaǵandaı bir bolmashy qımyl jasady da, ornyna otyrdy. Mingen eki adamnyń salmaǵymen basy joǵary kóterilip ketken qaıyqty qol ushymen syryp jiberip, Yqataı da eskek janyna dik ete qaldy.

Qos eskekti qushyrlana sermep tartyp, kishkene Yqataı, aǵysqa bir búıir, qaıyǵyn arǵy jaǵaǵa qaraı zýlatty. Eńsesi bıik arǵymaq basty qaıyq sý betin shulǵyp syzyp kele jatqan sıaqty. Onyń tumsyǵyn alystaǵy qazan bórikti qara aǵashtan qyl eli aýdarmaı buryp, turalap otyrǵan Petro atyn qamshylaǵandaı, kúregimen oqtyn-oqtyn ol da esip-esip jiberedi. Bul kezde qaıyq balalardyń maı jalatqan kesegindeı, túbi sý betin sıpap qana bara jatqandaı bolady...

Arǵy jaqtyń ózen betin kólkeshtep turǵan bıik aǵashtarynyń qońyr kóleńkesine túskennen keıin qaıyqty eki bala bir qalyppen esip, aǵystyń jyljyma arnasyna saldy. Úsheýinde de ún joq.

Eki balanyń oıy: tezirek esip Tushshybulaqqa erterek jetý — pishen túbine azyq aparyp berý boldy.

«Qyl kópir ústinde jaýmen jaǵalasqan, súıikti Ábish! Ardaqty aǵa! Qurmetti qaıny! Tiri bolsańdar senderdiń bireýińdi óz kózimmen kóremin, eń bolmasa soǵyp ketetin jerlerińdi bilip alamyn. Múgedek jansha, qashanǵy eki balanyń qaıyǵyn kútýmen sarǵaıamyn?! Joq, kórýim kerek bilýim kerek...» — dep oılady Kúlshan. Ol jaǵanyń ásem kórinisin elemedi, keshki álemniń balqyǵan túrin de baıqamady. Onyń bar oıy taǵy da sol kórý, kórisýdiń tátti armanyna bólendi.

Únsiz orman. Qońyr kesh. Jumsaq aýa. Jalpaq ózen. Júırik qaıyq úırenshikti Tartúbekke qaraı dybyssyz syrǵyp bara jatty...

Jeti-segiz shaqyrym jerdegi Tushshybulaqtyń saǵasyna olar óte tez keldi. Biraq ýaǵdalasqan belgili jerdegi pishenge jete almady. Qaıyqty jaǵaǵa jasyryp, bulaqtyń boıymen órleı bergende-aq partızandardy tosyp jatqan Abylaev pen Ábildiń jigitteri úsheýin de bas salyp ustap, Óleńti selenine aıdap ketti.

JETİNSHİ TARAÝ

1

Qarsy tarap qan tógýge kiristi.

Ofıser Abylaev tonalǵan túngi ýaqıǵanyń astaryn aınaldyryp jibergen bolatyn. Ol Haron sultanǵa: «Tún ortasy aýǵan kezde Hankóliniń tusynan ótip bara jatqan kerýenge jol janynda ańdyp jatqan júz qaraly basqynshy tura bas saldy. Ózinen on ese kóp jaýǵa kishkene otrádim qaharmandyq erlik kórsetti. Qolma-qol urysta jeti jigitim qaza tapty da, beseýi aýyr jaraly boldy. Ózimmen qatar turyp qylysh sermesken bir jigitimmen ekeýimiz aman qutyldyq — túnniń qarańǵylyǵy járdem etti. Sonda da jarasyz emespiz... attarymyz tegis oqqa ushty. Jaý jaǵynan shyǵyn bolǵandardyń sany onnan astam. Bir jigitimiz bas qorǵap, arba astyna tyǵylǵan eken, jylap-syqtap tańerteń sońymnan jetti.

Kerýen tonaǵan qyzyl búlikshiler. Ábdirahman Áıtıevtiń komanda bergenin men óz qulaǵymmen estidim. Jáne qorqyp arba astyna tyǵylǵan qara basqyrdyń aıtýyna qaraǵanda oǵan: «Biz qyzyl gvardıamyz. Qarýyńdy tasta da elge qaıt. Biz kináńdi keshirdik» dep úgittepti. Ózin bosatyp jibergen. Kerýenniń mańdaı aldy — kádimgi ózimizge belgili Bogdanovka selosy» degen.

Ózine de myqty kirshik keltiretin bul jaısyz habar sultannyń tóbesine muzdaı sý quıyp jibergendeı boldy da, arǵy jaǵyn ol suramady. Onyń bar nıeti tóńkeris uıasy bolǵan Bogdanovkany órtep jiberý, qolǵa túsken kúdikti jannyń bárin atyp-asý boldy. Úkimet músheleriniń tótenshe májilisinde Haron sultan osy qatal sharany qoldap shyqty. Ol májilisten keıin Qara Obanyń pravıteli Ábilge jıyrma bes jaýyngermen Abylaevty qosyp qolǵa túskenderdiń bárin atýǵa buıryq berdi. Al, ózi qarýly derevnálardy jazalaýǵa shyqqan áskerdiń sońyna erdi.

Qyzyl otrádke qarsy attanǵan jazalaýshy áskermen qatar ereýil kótergen Júnis qajyny meshit aldynda sógýge sol kúni ıman da elge shyqty.

2

Meńdikereıdiń jasyryn páteri Jaıyq jaǵasynan on bes shaqyrymdaı qyrǵary turǵan sol Óletti seleninde edi. Bul selennen Bogdanovka otyz shaqyrym joǵary bolatyn. Apreldiń biri kún shala-jansar kúıinde Grechko ákelip tastaǵannan beri Meńdikereı sol jerden qozǵalmaǵan, basynda eki jumadaı ony doktor inisi emdep, aty-jónin ózgertip, basqa famılıaǵa kóshirtip «merez aýrý» esebinde sol jerdiń feldsherine tapsyrǵan. Sóıtip, bir aýrý kazak-orys arasynda emdeldi de jatty, onyń Meńdikereı ekenin balasy Ámir men bólshevık joldastary ǵana bildi — basqa tiri jan ony elegen de joq, revolúsıoner dep shubalanǵan da joqty.

Aı jarymnan keıin táýir bolyp, bas kótergensin Meńdikereı Oralmen de baılanys jasady, Bogdanovkamen de astyrtyn jalǵasty. El ishindegi senimdi jigittermen de syrttan tildesip úgit jumysyn qolǵa aldy. Birte-birte Sovdepti jaqtaýshylardyń sanyn ulǵaıtty; aýyr jaradan keıin oń qolynan aıyrylsa da, amaldap arbaǵa minip, alystaǵy jasyryn sezge qatynasty. Al, sońǵy kezde, qolǵa qarý tıgennen keıin, iriktep-iriktep qazaq jigitterinen quralǵan halyq drýjınasyn qurǵan. Keshe keshke atty kazaktardyń jazalaý otrádine qarsy turý úshin Meńdikereı sol Bogdanovkadaǵy Belanǵa qyryqtan astam jigit attandyryp saldy. Ol óz qasynda járdem beretin Ámirdi de qaldyrmady. Úıtkeni qysylshań kezeńde adam sanynyń azaımaýyn kózdedi. Tipti otrádtiń arasynda ózi de bolǵysy kelip edi, biraq oqys qımyldar jasap alyp, sońǵy kezde onyń shala bitken oń ıyǵynyń jarasy ashylyp ketken-di. Jarasynyń qanyn toqtatyp, qalpyna túsý úshin oǵan qozǵalmaı jatý kerek boldy. Jáne onyń ústine qalaǵa jibergen adamdardyń tabysatyn jeri de osy jasyryn páter bolǵandyqtan Meńdikereıge úıde qalýǵa týra kelgen.

Jurt orynǵa otyra bergen kez edi. Úıge úsh adam kirip kelgende qara kóleńke buryshta jatqan Meńdikereı basyn kóterip aldy. Belgi bermeı kirgen adamdardyń óz jigitteri emes ekenin ol jaqsy sezdi. Biraq ol asyqpastan shyrpy shaǵyp janyndaǵy shamdy jaqty da, biri nagan kezenip, biri jalań qylysh ustap turǵan únsiz úsh-tórt adamnyń júzderine qarap, qaıtadan tósekke qısaıdy. İlki mınýtta onyń oıy «osyny qaıda kórip edim?» dep aldyna jaqyndaı túsken Abylaevta bolyp sharq urdy da; «e, meıli, kim bolsa da...» dep qabaǵyn tyrjıtty. Onyń kúndiz qan sorǵalaǵan oń jaq topshysy shanshyp-shanshyp, kenet bir tula boıyna ystyq sý quıylyp ketkendeı boldy. Az ýaqyt ol kózin jumyp qaldy. Sonan keıin kelgenderge qaıtadan kóz jiberip:

— Kim kerek edi? — dedi.

— Qarýyńdy tasta! — dedi Abylaev qatań únmen.

Meńdikereı onyń júzine endi anyq tanıtyn adamdaı qadaldy.

— Qarýym bolsa, men bulaı tósekte jatpaımyn ǵoı. Aljasyp turǵan shyǵarsyń, kim kerek edi...

Esikten Ábil bir qyryndap kirip kele jatty. Meńdikereıdiń kózi Ábildiń sazarǵan jansyzdaý kózimen ushyrasa ketti.

— Sen endi polısıaǵa tyńshy boldyń ba... munyń tań qalarlyq ta eshnársesi joq. Ornyńdy tabatynyńdy men jaqsy bilip edim, — dedi Meńdikereı Ábilge.

Ábil úndemedi, Meńdikereı jırengen adamsha, taǵy da murnyn tyrjıtty.

— Tur, kıin! — dedi Abylaev Meńdikereıge buıryqty únmen. Sóıtti de ol art jaǵyndaǵylarǵa burylyp: — Járdemdesińder, — dep ıek qaqty.

Adam ustap daǵdy alyp qalǵan eki jigit jarasy shanshyp qozǵaltpaı jatqan Meńdikereıdi julqylap turǵyzdy da, kıimin kıgizdi, eki qolyn artyna baılaı salyp, súırelep syrtqa alyp shyqty. Dóreki qoldardyń aıaýsyz qımylynan bútin oń jaq ıyq pen jaýyrynynyń kóbesi sógilip ketkendeı qan qaqsap aýyryp, biraq eser ofıser men kerilgen Ábilge syr bermeı Meńdikereı tistenip keledi, onyń jaǵy bir kez qatty kúshtengennen qarysyp ta qaldy, kóz aldyna qınalǵan jannyń ushqyndaǵan oty tógilip jatqandaı boldy...

Úıden júz qadamdaı jer júrgennen keıin ǵana ol eriksiz jumylyp ketken kózin ashyp, qasyndaǵylarǵa qarady. Jetektep kele jatqan sol tósekten julqylap turǵyzyp, syrtqa súırelep shyǵarǵan ekeýi eken. Ofıser Abylaev ta, basqalary da keıinde, úıde qalyp qoıǵan. Tas qarańǵyda selenniń shetine qaraı súırep kele jatyr. «Bular shetke shyǵaryp atatyn shyǵar» dep oılady Meńdikereı. Biraq ol mylqaý jandaı tán men jannyń aýyrǵanyn sezbeıtin adamdardan «qaıda apara jatyrsyńdar» dep suraǵan joq.

Bul kezde selenniń shetine jaqyndaǵan Hakimniń qulaǵyna dúbir shalyndy. Ol atynyń tizginin tejeı túsip, mezgilsiz ýaqytta shyqqan dúbirge qulaq tosty. Dúbir selenniń qyr jaq shetine qaraı jyljyǵan sıaqty boldy da, azdan keıin arbanyń shıqyldaǵan dóńgelegi men attyń aıaq dúrsili qosylyp mol dybysqa aınaldy. Álde júrginshi me? Álde qyrǵa pishenge jınalǵan sharýalar ma eken? Beıne bir top jigit bas qosyp aýyldan aýylǵa aıttap júrgendeı. Jurt uıqyǵa ketken beıýaqta ne qylǵan kóp atty? dep Hakim qozǵalmastan birneshe mınýt turdy da, arbaly árilegennen keıin atyn aqyryndap tebinip ilgeri júrdi.

Meńdikereıdiń páteri selonyń qyr jaq shetimen ótetin joldan qashyq, ózen bette edi. Ol bul úıge buryn atsyz, jaıaýlap kelip júrgen. Búgin de saqtyq etip bıesin bir oıtańǵa qańtardy, shylbyrynyń ushyn búl jerde kóbirek kezdesetin tobylǵy túbirine ile saldy da, úıge qaraı bettedi. Alystaǵy arbaǵa úrgen ıttiń daýsy da báseńdep, tóńirek bir sát tynyshtala qalǵandaı boldy. Otyra qalyp aınalany qaıta-qaıta eńkeıip qarap, Hakim úıdiń tereze betin aınaldy. Sham da joq, dybys ta joq, kózge túserlik ózgeris te joq — bári sol burynǵy qalpynda turǵan sıaqty. Taǵy da eńkeıip ekinshi úı jaqty bir sholyp qarap moınyn keri bura bergende, onyń kózine úı ishinen jylt ete qalǵan ot shalynyp ketti Hakim demin ishinen alyp — selt etpesten turyp qaldy, únsiz-qımylsyz ol kirpik qaqpastan terezege baqty. Bir mınýtteı ýaqyt, bir sút pisirerlik merzimdeı óte uzaq kórindi. Ot qaıtadan jylt etip tartqan shylymnyń shoqtanǵan basy kishkene terezeniń áınegine tıip turǵan sıaqtandy. Meni kútip uıyqtamaı tereze aldynda shylym tartyp tur ǵoı shamasy. «Ámir Bórlige baryp qaıtamyn dep edi. Meńkeń úıde jalǵyz qalǵan eken» dep oılady Hakim. Ol burylyp kishkene senektiń qapsyrýly turǵan esigin qatarynan eki ret tyqyldatyp úıge qulaǵyn tosa qoıdy. Biraq úıden qımyl da, qybyr da bilinbedi. Tyqylǵa beretin Ámirdiń belgili jaýaby da, shaldyń «tamaq keneýi de» estilmedi.

«Bu nege jaýap bermeıdi? Álde meniń óz sybdyrym ózime bóget bolyp estı almaı qaldym ba? dep ol qulaǵyn qolymen qalqalap esikke taqaı tústi; demin ózine de bildirmeı alyp, uzaq turdy. Biraq qanshama ishten tynyp tyńdasa da eshkim dybys bermedi, tiri jannyń qımyl nyshany da sezilmedi. «Endi ne isteý kerek? Álde terezeden kóringen temekiniń oty bolmaı kóz jańylǵany ma? Múmkin emes. Shoqtanyp qyzara túsken naǵyz temekiniń oty, tartqanda».

Onyń qulaǵyna sybyr estile qaldy da, sol zaman esik te syqyr ete tústi.

Hakimniń tulaboıy muzdap júre berdi. Úıde ıesi emes, basqa adamdar eken degen kúdik onyń oı júıesin jaryp ótkendeı boldy. «Shynymen-aq jaý bilgenin istep ketkeni me? Jańaǵy dúbir men arbanyń syqyry tegin bolmady ǵoı... Bul sonda buǵyp turǵan jaýdyń qolǵa túsirý amaly ma? Endi ne isteý kerek?» Hakimniń qysylǵanda aýzyna eriksiz kelip ádet bolyp ketken «endi ne isteý kerek?» degen demeý suraǵy tap sol saǵatta álde neshe ret kelip te úlgerdi, onyń erinderi úzdiksiz jybyrlady.

«Ne bolsa da munyń aqyryn kútý kerek, kim ekenin bilmeı jalt berý jaramas» degen oıdy Hakim túıip úlgergenshe bolmaı, ish jaqtan eptep basqan aıaqtyń sybdyry estildi. Shaǵyn úıdiń syrtqy esiginen oń jań buryshyna deıin eki-aq attam jer edi. Biraq Hakim buryshty pana etýden bas tartty — ol syrtqa qaraı ashylatyn senektiń kishkene esiginiń qaıyrylysynda arqasyn jarǵa tiregen kúıi qala berdi. Onyń oıy esik artyna buqty dep oılamas, oılasa da ishten syrtqa shyǵa kelgen adamnyń kózi úırengenshe, qarsy qarý jumsap úlgerermin degen qorytyndyǵa tireldi. Ol jalma-jan shalbardyń yshqyryna oramalǵa orap qystyrǵan alty ataryn sýyryp alyp, qaırat isteýge qam jasady.

Túnde jasyryn úıge kelgenderdi ustaý nıetimen ishte buqqan Abylaev Hakim esik qaqqanda úıge kirsin dep dybys bermedi de, biraq qatarynan eki ret tyqyldatyp ishten jaýap ala almaǵan adam qashyp keter dep qoryqty.

Qasyndaǵy jigitterinen buryn aldymen senekten onyń ózi shyqty. Esik aldynda bógelmeı ol jalma-jan oń jaq buryshqa qaraı júrdi. Hakim muny kórmese de jaqsy túsindi. — İshten shyqqan adam eki attaǵanda ol moınyn sozyp, betine qalqan etip turǵan esiktiń ústinen qarady. Buryshqa barǵan adam eńkeıip aldyńǵy jaqqa úńile tústi de, kózine eshkim shalynbaǵasyn boıyn jazyp keri qaraı júgirdi.

Ózin bul adamnyń baıqaǵan-baıqamaǵanyn Hakim bilgen joq, onyń bar yntasy tek qana keri aınalǵan áskerı kıimdi, shaǵyn deneli janda boldy. Ol kózimen muny jutyp qoıarlyqtaı qadaldy. Tún bolsa da onyń ótkir kózine tap sol sátte ıneniń jasýy da shalynǵandaı, qulaǵyna qumyrysqanyń qybyry da estilgendeı edi.

...Abylaev! Sol! Eńkishteý músini, etsiz jaǵy, edireıgen eki qulaǵy — bar pishini sol qalpynda! Anadaǵy Oral qalasynda Aqmetshemen sóılesip otyrǵan kezindegideı! Joq, ondaı emes... Túngi aıqasta jan saýǵa suraǵan sıqy!.. Hakim jylandaı jıyryldy, ol sheńgeldep búrip astyna ala túskisi keldi. Biraq kenet bul nıetinen bas tartty. Ofıser onymen deńdese qaldy.

«Antyn buzǵan arsyz! Sen bizdi tegis qurtýǵa kirisken ekensiń!» degen oıdan da shapshań kóterilgen onyń alty atar ustaǵan oń qoly Abylaevtyń qara qusyna sart etti; alǵa qaraı empeńdeı umtylǵan ofıser ekpinmen jerge jalp ete qaldy..

Abylaev ushyp túskenmen ony soqqan Hakimniń de kózi qaraýytyp ketti — qara qusqa dóptegen judyryq ilgeri asyp tıip, shekede soqqan maı judyryqpen bileziktiń qospasy úzilip ketkendeı boldy; Hakimniń oń qoly uıyp qaldy da, alty atary jerge sylq etti. Ne bolǵanyn bilmeı úıden shyǵa kelgen eki adam sulap túsken Abylaevtyń basyna úńildi. Jaýdyń bireý emes ekenin Hakim aldynda sybyrynan sezip edi, bularǵa qur qolqaırat qylýǵa bolmaıtynyn túsinip, ol ekinshi buryshqa qaraı júgirdi. Jerdegi alty ataryn izdeýge de onyń murshasy kelmeı qaldy. Ofıserine eńkeıgender basyn kóterip úlgergenshe buryshty aınalyp ketti de, art jaqtaǵylardyń balaǵattaǵan sózderin ǵana estidi. Onyń bar oıy aldyndaǵy úıdi baspana etý boldy. Biraq, on bes, jıyrma qadamdaı júgirgennen keıin qýǵan adamnyń dúbiri qulaqqa shalyndy da: «At! At!» degen daýys shyqty. Sol mezet onyń sol jaq sanyn shyq basqandaı bir nárse qaryp ketti de, sonymen birge myltyq daýsy da tańq etti. Qýǵynshylar ekinshi ret atqansha ol kishkene úıdiń tasasyna da ilikti.

Dabyrlaǵan daýysqa da, tarsyldaǵan júgiriske de, ýdaı ashyp ketken sanyna da qaramastan Hakim ilgeri qaraı júgire berdi. Jan qarýy jalǵyz alty atar qulaǵan ofıserdiń janynda qaldy da, onan basqa qolynda qýǵan jaýǵa sermer pyshaǵy da joq edi. Onyń jalǵyz-aq úmiti aty boldy, — atyna jetýge jan talasty.

Bul kezde úıdiń arǵy jaǵynan shyqqan dúbir onyń qulaǵyna molaıyp jetti: áldeneshe adamnyń júgirgeni men qatty sóılegen dabyry, ekinshi ret atylǵan myltyq daýsy, áregirektegi attyń shapqanyna qosylyp áp-sátte azan-qazan dabyrǵa aınaldy.

Aýyrlaıtyn kıimi men qarýy joq jeńiltek Hakim birneshe qarǵyp ózine tanys kishkene úıdiń aýlasynan ári asyp tústi de, atyn qaldyrǵan oıtańǵa qaraı ushty. Bet aldy ashyq, aıaq súriner shókesi de joq tep-tegis jermen ol jan ushyrǵandaı quldyrap áp-sátte-aq eki júz qadamnan astam jer alystap ketti. Onyń qalaı qaraı bet alǵanyn bilmeı kóz jazyp qalǵan qýǵynshylar boı tasalady ma dep kishkene úıdi aınalyp shyqqansha ol atyna da jetip qaldy. Baılaǵan tobylǵy túbirin shyrq aınalyp, qulaǵyn qaıshylaı elegize túsken bıege ol aqyryndap tańdaıyn qaqty da, ózi júresinen otyra ketti.

Kóbirek otyryp entigin basýǵa da, kezdesken ýaqıǵany saralap oılap jatýǵa da, shymyrlap uıyǵan sanyn sıpaýǵa da Hakimniń murshasy kelmedi — selen jaqty bir qarap alyp ol jalma-jan atynyń shylbyryn bosatty. Aıaq ushy úzengige iligýi muń eken, qos qulaǵyn qaıshylap turǵan elgezek janýar birden jorta jóneldi. Asyqqan ıesi atynyń basyn aspannyń qasqa aıdynyndaı jarqyrap jatqan sonaý qus jolynyń túpki tórine burdy. Bul jaqta úmit qazynasyndaı bolyp, kóńilge demeý shtab ornaǵan Bogdanovka jatyr edi. «Meńdikereı de, onyń janyndaǵy járdemshisi Ámir de qabat qolǵa tústi» dep oılady ol. Buryn ana Oral torynan otyrǵan aıaýly jandardy bosatam dep kóksegen Hakim, endi myna eń jaqyn adamdaryn arashalaýǵa jan talasty. Biraq Dmıtrıev aıtqandaı, bulardyń azattyǵy da buǵaýdaǵy qalyń eńbekshiniń bosanýynan tys emes edi.

Hakim muny sońynan bildi.

3

Tapsyrǵan jaýapty jumystyń bireýin durystap oryndaı almaı, ofıser Abylaev kópten beri ishkeni as bolmaı júr edi. Ásirese qarý tıegen kerýendi aldyrǵannan keıin ol «baq pen shen, ataq pen abyroı menimen bir jola qoshtasty» dep oılaǵan. Áýelden bir ózine ǵana myqtap senetin Haron sultan ony taǵy da jarylqap Jaıyq boıyn talqandap kelýge jumsaǵanda, Abylaevtyń baqyt qusy basyna qaıtadan qonǵandaı bolyp edi. Al, tisin basyp, kózine qan tolyp, qolǵa túsken bólshevıkterdi raqymsyz keskileýge shyqqan ofıser eki bala men bir áıel jáne Meńdikereıdi ustaǵanda tóbesi kókke tıgendeı bolǵan.

Biraq ofıser túndegi ózin óltirip kete jazdaǵan belgisiz bólshevıkti ustaı almaı qalǵanyna qatty yzalandy. Ol bir jaǵynan yza kernep, ekinshiden bólshevıkterdiń jasyryn jumysyna baspana bolǵan myna selenge senbeı, qolǵa túsken tutqyndardy túnde atyp tastaýǵa da oqtaldy. Alaı da bul nıetin ol keshikpeı ózgertip jiberdi: ýalaıattyń iri jaýy sanalǵan Meńdikereıdi qalaıda Jympıtyǵa jetkizý oǵan eń joǵarǵy maqtan kórindi. Sondyqtan tórt tutqyndy selenniń bir berik degen sholanyna qamap, syrtyna bar jigitin qaraýylǵa qoıdy, ózi tún boıy kózin ilmeı shyqty.

Ertemen balasynyń qolǵa túskenin estip, ajal aıdaǵandaı, qany qaraıǵan ofıserdiń aldyna Frolovskıı kelip kirdi. Ol balasynyń jazyqsyz ekenin dáleldep arashalap qalý nıetimen Abylaevqa: — Qaıyǵy bar jas bala suraǵan adamdy ózennen ótkizip salýdy áýes kórdi. Arǵy bettegi pishenshilerge as aparady. Al, qurmetti ofıser, jasy tolmaǵan balany úlkendermen qatar aıyptaýyńyz ádildik emes... — dep edi, Abylaev oǵan:

— Jaqsy. Jaqsy. Balańyzdy qazir birge alyp ketesiz. Sizdiń famılıańyz Frolovskıı ǵoı, á? Qazir birge alyp ketesiz, — dep ezý tartty. Sóıtti de ol bir soldatyna: — mynaý ózi izdep keldi. Jaqsy boldy. Balasymen birge o dúnıege attandyrasyńdar. Analardyń qasyna apar! — dep buıyrdy. Frolovskıı onyń sózin uǵa almaı qalǵan adamsha jalma-jan ornynan ushyp túregelip, syrtqa qaraı umtyla tústi. Biraq daıyn turǵan eki jigit onyń jolyn bógep tura qaldy.

— Bul qalaı, ofıser myrza!? Men sharýamyn. Balam jazyqsyz. Kinási joq adamdardy ustap zábirleý ádilettik emes qoı, — dedi ol.

Jaýap qaıyrýdyń ornyna Abylaev soldattaryna:

— Mynany ishke kirgizbeı-aq, ana aǵash arbanyń qalqanyna baılap tańyńdar. Tez! — dep aqyryp qaldy.

Qolyn bermeı qarsylasyp Frolovskıı jarmasa túsken jigitti túıip jiberip edi, ekinshisi onyń basyna naganmen soǵyp, uryp jyqty. Júgire baryp Abylaev jyǵylǵan sharýanyń basyna teýip-teýip jiberdi...

Arbanyń oń jaq qalqanyna basyn súıeı otyrǵyzyp tańyp qoıǵan Frolovskıı bir kez esin shala jıyp, qaıda otyrǵanyn esine túsire almaı, jan-jaǵyna kózin súze qarady. Onyń tolyqsha denesi arbanyń art jaǵyn tutas alyp, basyn kúltelep býǵan baýdaı, qalqannan salbyrap ketken edi. Qazir ol basyn joǵary kóterip alǵan. Nagannyń jetesi shyqshyt súıekti syndyryp, bettiń etin jyrtyp jibergen sıaqty, biraq qulaǵynda júzin tutas jýyp ketken qan jaranyń qandaı ekenin anyqtap baıqatar emes. Qara qoshqyldanyp uıı bastaǵan qan kóılektiń de, beshbettiń de jaǵasyn tegis boıap, omyraýdy tutas jýyp, shalbardyń yshqyryna quıylyp jatyr...

Sholannan shyǵarǵan eki balany qoldaryn artyna baılaǵan kúıi ákelip jazalaýshylar Frolovskııge qarama-qarsy arbanyń ekinshi qalqanyna tańdy. Petro ákesin alǵashqy mınýtta tanymaı qaldy da, sońynan ákesine qaraýǵa qorqyp, jerge úńildi. Al, Yqataıdyń kózi uıasynan shyǵyp kete jazdady. Onyń júzin adam uǵyp bolmaıtyn bir qasiret pen úreıdiń qoıý kóleńkesi torlap ketti.

Eki qoly baılaýly, jarasynan qan ketip jáne keshegiden beri úzbeı shanyshqan aýrýdyń azabynan óńi kógildir tartyp, ajary synyp qalǵan Meńdikereı Abylaevtyń ne isteıtinin shamalaı almady. Arbanyń qalqanyna tańyp-tańyp tastaǵan Frolovskıı men eki balaǵa kezek-kezek qarap jendetteı túıilgen jandardyń jeteleýimen ol qorapty tarantasqa mindi. Qasyna Kúlshandy otyrǵyzyp, jazalaýshylar arbany da, tarantasty da selenniń shetine qaraı júrgizdi.

Arbanyń yrǵalǵan tynyshsyz júrisi shaıqap, súıener qoly baılaýly Meńdikereıdiń jany endi burynǵydan da jaman qınala bastady. Onyń oń jaq jaýyrynnyń kóbesi men topshysy jyrtylyp jatqan sıaqtandy; ol qatty tistenip eki kózin tas qylyp jumyp aldy, qalaıda shydaýǵa, raqymsyz jandardyń aldynda syr bildirmeýge tyrysty.

Abylaev qurbanǵa shalýǵa arnaǵan jandardy uzaq júrgizbedi: selenniń eń shetki úıiniń deńinen óte berisimen kólikterdi toqtatty. Sonan soń Frolovskıı men eki bala tańylǵan arbany joldan shyǵaryp, elý qadamdaı jerge qoıdy. Sóıtti de ózi ilgerirek shyǵyp:

— Sapqa tur da, qylyshtaryńdy sýyr! — dep komanda berdi. Jıyrmadan astam atty jazalaýshylar eki-ekiden tizilip tura qaldy da, qylyshtaryn qynabynan sýyryp, attarynyń tizginin tejedi.

— Shabyńdar baılaýly úsheýin! — dep aıǵaılaǵan ekinshi daýystan keıin arbada adam kózin toqtata almastaı zulymdyq bastaldy.

 

Arbanyń eki jaǵynan birinen soń biri shaýyp ótip jatqan jazalaýshylardyń qylyshy baılaýly jandardyń «kirsh» etip denesine de, sartyldap arbanyń qalqanyna da soǵylyp jatty. Tarantasta otyrǵan Kúlshan eńirep jylap jiberdi de, qasyndaǵy Meńdikereıdiń aýrý ıyǵyna betin basty — ony qushaqtap eńireýge eki qoly artyna baılaýly boldy. Áıeldiń qulaǵyna Yqataıdyń «apalaǵan» ashshy daýsy estilgen sıaqtandy...

Úsh adamdy arba ústinde týrap tastap, qandy qol ofıser artyna qaıyrylmastan jónep berdi. Ol Meńdikereı men Kúlshandy bul jerden tezirek alyp ketýge, Jympıtyǵa «aman» jetkizýge asyqty.

4

Qoraǵa shapqan qasqyrdaı tún ishinde bas salǵan Abylaevtyń opasyz qylyǵyna qany qaınap Hakim atyn tynymsyz tebine berdi. Jan ushyrǵandaı bir jelip, bir shoqyraqtap, qus jolynyń súırik quıryǵynan mańdaıyn aýdarmaı otyryp ilgeri umtylýmen boldy da, ol qysqa túnniń qalaı ótip ketkenin de bilmeı qaldy. Shyǵys jaqtyń boz jolaqtana bastaǵan jıegine ushtasyp, bir kez Aqadyrdyń jaıyn jon silemi kózge shalyndy, keshikpeı qońyrqaı tartqan Áji aǵashynyń shoshaq tóbesi de buldyrady. Tastaı qara túnde qarta qyrtystanǵan jondardyń belin shamamen basyp ótip, jolsyz kompassyz Bogdanovkaǵa tup-týra kelgenine ol qýanyp ketti. Tań sári shaqta, kerýendeı tizilip, selonyń úıleri kózge anyq shalynǵannan keıin onyń oıy da turaqtaı bastady. «Bularǵa qarsy attaný kerek. Qashanǵy buǵa beremiz. Qolda kázir kúsh te bar, qarý da bar... Túrmede otyrǵandardy bosatý qıyn bolsa bolar, al myna Qara Obanyń jerinen shyǵyp ketpeı turyp, Abylaevtyń qolynan Meńdikereı men Ámirdi qalaı da aıyryp alý kerek», — dep túıdi ol ushy-qıyry joq shashyraǵan oılaryn. Sóıtti de, ózi atynyń ilgeri ketken erin keri ysyryp, aıylyn qaıtadan tartpaqshy bolyp Áji aǵashyna buryldy. Alystan nysana etip bet alyp kelgen aǵash oń qolda on shaqty sarjandaı ǵana jerde edi. Ol atynyń tizginin buryp úlgirmeı-aq or ishinen eki adam tura kelip, myltyqtaryn kezene qaldy. İlki mınýtte selk ete túsip «taǵy ne pálege kezdestim?» degen úreıli oı kelip qalsa da, myltyqty jandardyń túrin kórip Hakimniń kóńili toqyraı bastady. «Kimsiń? Qaı jaqtan kelesiń? Ne jumyspen júrsiń?» dep jańbyrdaı jaýǵan suraqtarǵa jekelep jaýap qaıyrmastan:

— Shtabtaryńa alyp bar. Erekshe málimdemem bar aıtatyn. Kim ekenimdi sol jerde bilersińder, — dedi Hakim edireıe sóılegen jas jigitke.

Buryn kórmese de bulardyń Belan jigitteri ekenin ol tilinen de, kıiminen de, qarýlarynyń túrinen de jaqsy ańǵardy. Belinde patrontajy joq, sopıǵan qur vıntovka kótergen sharýa kıimdi ýkraındyqtardyń atty kazak emes ekeni ózinen-ózi-aq kórinip tur edi.

— Óziń tilenbeseń de shtabqa alyp baramyn. Boıyńda qarý bolsa beri ber, — dep buıyrdy jas jigit, qashyp kete me dep Hakimniń tizginin berik ustap.

Hakim kúlip:

— Balanyń oıynshyǵyndaı kishkene alty atarym bar edi, jolda odan da aıryldym. Qarýdy ózderińnen almasam, kázir quralsyzbyn, — dedi.

Hakim shynyn aıtty da, biraq onyń ezý tartyp kúlgenine rıza bolmaı, ekinshi adam:

— Já, já! Ázilińdi barǵan soń aıtarsyń, sóılesýge ýaqyt joq, alǵa tús! — dep jarlyq etti.

Jas jigit tizgininen jetektep, ekinshisi myltyǵyn kezengen kúıi sońynan erip, attyly Hakimdi eki jaıaý seloǵa aıdap keldi.

Selonyń ústi jym-jyrt: qybyrlaǵan ne bir jan, ne bir mal kózge túspep edi, al janyndaǵy Tereńsaıdyń ishi qaptaǵan adam men tolǵan at-kólik eken. Hakimniń kózine bútin osy mańdaǵy el tegis jınalyp, Tereńsaıdyń ishinde dýman-bazar ashyp jatqandaı kórindi. Ol mán-jaıdy eshkim túsindirmeı-aq uqty. Saı ishindegi qumyrysqadaı qybyrlaǵan adamnyń bári toıǵa já bolmasa bazar bazarlaýǵa jınalǵan jandar emes, qoldaryna qarý ustap at-saımanymen kelgen, besten, onnan top-topqa bólinip, ala tańmen urysqa daıyndalyp jatqan qarýly qol ekeni kórindi.

Saı ishine túspeı eki jaýynger biri jetektep, biri aıdaǵan kúıi Hakimdi qabaqta otyrǵan eki adamǵa alyp keldi. Eki adamnyń biri Saqypkereı, biri Ábdirahman eken. Attan sekirip túsip jalma-jan qaǵaz usynǵan Hakimdi qolynan ustaı aldy da, Ábdirahman:

— Bala, óńiń qashyp ketipti, jaý otrádyna ushyrasyp qaldyń ba? — dedi. Sóıtti de ony aıdap kelgen eki jigitke «júre berińder» dep basyn ızedi. Hakimniń óz adamy ekenin bilip, jańaǵy edireıgen jas jigit keshir» degendeı jymıa kúlip, basyn ıdi de, keri burylyp ketti.

— Joq, Ábeke, otrád emes, álgi anaý kúngi surqıa ofıser túnde ańdyp turyp bas salǵany... Meńkeńdi ustap ketken. Ámirdi de, — dedi Hakim óziniń oń jaq sanyna qarap. Onyń kózine ilese Ábdirahman da shylqyp shalbardan ótip Hakimniń etik qonyshyna quıylǵan qannyń izine qadaldy. — Aýyr jara emes, qýyp atqan oq sanymdy jyryp ketken, súıek aman. Biraq uzaq kún at ústinen túspegenge me — aıaǵym uıyp, bastyrmaı qalypty, — dedi sanyn qolymen demep ustap.

— Toqta, toqta, — dedi Ábdirahman onyń sózine anyqtap túsine almaı: ofıseriń kim? Qaıdaǵy surqıa?

— Anaý kúngi jan saýǵa berip bosatqan opasyz Abylaev...

Hakim tiktep qaraǵan Ábdirahmannyń ótkir kózinen júzin buryp áketti de, kináli adamsha, sózin bitirmeı tómen qarady.

Ábdirahman da oılanyp qaldy.

— Sonsoń, — dedi ol azdan keıin.

Hakim Óleńti poselkesinde bolǵan túngi ýaqıǵany aıtyp berdi de, sóz aıaǵynda:

— Ana Oral túrmesinde jatqan basshylardy bosatyp ala almasań ta, myna antyn buzǵan Abylaevtyń qolynan Meńkeń men Ámirdi aıyryp alýǵa kisi shyǵaryńyz. Men bastap baraıyn. On adam bolsa jetedi, Ábeke, qalaı da kisi bólińiz, — dedi.

Qıylyp, tilek etip, joldasyna jany aýyrǵan pishinin kórip Ábdirahman ony aıap ketti.

— Sabyr et, sabyr et, shyraǵym. Ámir joldasyń aman, ana qyr basynda qaraýylda tur. Al Meńkeńdi ustaýy, árıne aýyr qaza... Apyrym-aı, shyǵasyǵa ıesi basshy dep, oryn ózgert degenge kónbeı qoıyp edi. Men keshe ǵana sol jerden ket dep, tilek etip edim... Endi mine, kázir ony jaý qolynan bosatýǵa mursha da kelmeı qaldy. İstiń qıynǵa aınalǵanyn baıqaısyń ba, ana Alekseevony Qyzylúı basshylary túnde órtep jiberdi. Kórdiń be tútinin, áli basylǵan joq, — dep Ábdirahman kúnshyǵys jaqqa qarady. Oǵan ilese moınyn burǵan Hakimniń kózine tarqaǵan bulttaı taramdanyp, alystaǵy aqshyl tútin ǵana shalyndy. Kózin qanshama qadap qarasa da kúndiz báseńsip qalǵan ot jalyny oǵan kórinbedi. — Endi myna Bogdanovkany órteý úshin jaý osynda kele jatyr. Jalǵyz Qyzylúıdiń ǵana bas keserleri emes, Oraldan shyqqan kazak otrády da ana qyrdyń astynda jaqyndap qaldy. Eki jaqtap tıispekshi. Bizdiń kúsh kórsetetinimizdi jaý jaǵy estip qalsa kerek. Biraq kóbiniń janyn jahannamǵa jibermeı biz de taban jyljytpaspyz, — dedi Ábdirahman.

Sóıtti de ol Hakimniń bergen qaǵazyn oqyp shyǵyp, ony qasyndaǵy úndemeı tyńdap otyrǵan Saqypkereıge usyndy.

Oraldan kazak júzdigi, Jympıtydan sultan Haron bastaǵan jazalaý otrády shyqqanyn Sovdep músheleri kúni buryn estigen-di. Jáne jaýdyń Bogdanovkaǵa bet alyp kele jatqanyn bilip, bólshevıkter de bar kúshti osy selonyń túbine jınaqtaǵan bolatyn. Kesheden beri jaǵalaı jatqan derevnálardan ıacheıka músheleri men ashynǵan sharýalar aǵylyp kelip jatyr edi. Olardyń qolyna anaý kúnnen bergi tapqan olja qarý-jaraq tegis úlestirilip, ásker tártibimen bólimsheler, vzvodtar jasaqtalǵan. Selony orap jatqan ózi uzyn, ózi tereń saıdyń eki ıinine eki pýlemet ornatyp, yńǵaıly jyralardy transheıaǵa aınaldyryp, jaǵalaı atqyshtar jatqyzyp, túnimen kóz ilmeı shyqqan Ivan Belan Hakimdi kóre salyp bir shetten ol da shapqylap jetti. Selo jaqtan Paramonov pen Dovjenko, qazaq jigitterinen basqaryp júrgen Myrzaǵalıev te keldi. Hakimniń ákelgen qaǵazyn endi bári jınalyp oqyp, Dmıtrıevtiń sózin talqylady. Qosymsha óz atynan jazǵan Zýbkovtyń habaryna ózgeshe mán berip:

— E, solaı, atamandardyń tynysy taraıǵan. Áli de taraıtý kerek, joldastar. Myna kele jatqan karatelderiniń tumsyǵyna qan jalatyp jiberý kerek. Qan jalatpaı bolmaıdy, joldastar. Sonda Dmıtrıev aıtqan jappaı bostandyqqa jol salynady, joldastar. Ivan, qalaı, jigitteriń daıyn ba? Kazaktar qylyshtasýǵa qumar, ekpindep umtylady. Taıynbaý kerek, — dedi Paramonov árbir sózin shegedeı qadap, Belanǵa qarap sóılep.

— Atqyshtardyń jatqan jerin jaǵalaı júrip qarap shyqtym. Prýssıadaǵy transheıa sıaqty, aýǵan joq. Kazaktardyń moınyn úzbeı, bir hlopes te keıin sheginer emes, Petr Petrovıch. Al pýlemetshilerdiń men ózim qasynda bolamyn, — dedi Belan chestberip.

Bir úlken shaıqasqa jaý jaraǵyn qamdap jatqan myna jurttyń qobaljyǵan túri, júzderine ımandaı uıyp qaraıtyn basshylarynyń erlik sózderi, toıbastar shaqta omyraýyn ashyp tastap kirisetin Nurym sıaqty ekpindegen uzyn Belannyń qımyly Hakimge qatty áser etti. Onyń keshe kúni boıy qalada tynymsyz júgirip, túnde uıqysyz at ústinde teńselip, aıaǵy uıyp, sharshap qaljyrap turǵany — bári esinen shyǵyp ketti. Dúbilgen jandarmen birge qol ustasyp, iske aralasyp ketkisi keldi.

— Joldas komandır, men járdemdeseıin. Jaýdyń aldyn barlaýǵa Ámirdiń qasyna jiberińiz, — dedi Hakim Belanǵa jaqyndaı túsip.

Belan onyń ózine bir qarap, tizgini qańtarýly, qara terge malynǵan bıesine bir qarap basyn shaıqady.

— Dem ala tur, basqa da is kóp. Malyshkanyń kázir ózi de shapqylap jetedi. Sonaý qyrdyń baýyrynda, kórdiń be, qaraýyl qarap tur, — dep Belan batys jaq betke kózin tikti. Sóıtti de ol alysqa qadala qarap sál bógelgennen keıin, jalma-jan moınyn keri buryp aldy. — Báse! Shaqyrmaǵan qonaqtardyń tóbesi de kórindi. Al men kettim, jigitterdi iske daıyndaımyn, — dedi.

Qaǵaz oqyp, istiń jaıyn keńesip otyrǵandar tegisinen túregeldi de, Belan qaraǵan batys betke qaraı qalysty. Belan atyna minip aldy da, saıdyń qabaǵymen, eń shetki atqyshtarǵa qaraı shapty. Ol shaýyp kele jatyp alystaǵy Úlken dóńniń basynan qylt etip beri túsken attylydan kózin almady. Attylynyń sońynan aldymen ekeýi, sál keıinirek úsheýi qatarlasa shapty. «Á, qutyrǵan ıttiń balalaryn-aı! Ań qýǵan sıaqty. Elirip ketken. Ámirdi qýyp keledi. Qý! Qý! Kórsetermin men saǵan qýýdyń qalaı ekenin!» — dep tistendi Belan.

Dóńnen tómen qulaǵan bul attylardy Tereńsaıdyń qabaǵynda otyryp qaraǵandardyń bári kórdi de, árkim óz ornyna qaraı júgiristi. Myrzalıev saıdyń kúnshyǵys jaǵyndaǵy óz jigitterine ketti. Paramonov pen Ábdirahmandar toǵan túbindegi at-kólik janynda turǵan qalyń adamdarǵa qaraı aıańdady.

«Bul qashqan attyly kim eken? Álde Belannyń kázir ózi de shapqylap jetedi degen Ámiri me? Kazaktar qýyp jetse týrap tastaıdy ǵoı kim de bolsa» dep oılady Hakim, atyn tómen, saı ishine túsirip baılap, ózi qaıtadan qyrǵa qaraı tyrmysyp kele jatyp.

Dóń basynan tómen qaraı shapqan attyly Ámir edi de, al onyń sońyna túskender kazak júzdiginiń alda kele jatqan barlaýshylary bolatyn. Kóktemnen beri zaǵıpti ákesiniń qasynan uzaq kete almaı zyǵyry qaınap kelgen Ámir, kesheden beri, tomaǵasyn sypyryp alǵan búrkitteı jaýtańdap edi. Ol saı ishindegi istiń bári ish pystyratyndaı-aq, keńge, jazyqqa umtylǵan bolatyn. Qoıarda qoımaı astyna Qapı Myrzaǵalıevtiń ataqty júırik qara atyn surap minip, ol tańsáriden karatelderdiń qaı shamaǵa jetkenin barlap kelýge ketken edi.

5

Úlken Dóń Bogdanovka selosynan jeti shaqyrym jer-di. Ol búlkil aıańmen júrip otyryp dóńniń ústine kún uıasynan shyǵa bergende kóterildi de, at ústinde turyp janjaqty kózben sholyp shyqqan. Erteńgi aýa qandaı móldir. Aınala atyraptyń bári saǵymmen kóterilip samsap kelip janyńa tura qalǵandaı. Jaıyq jaǵasyndaǵy selender men óriske qaraı qybyrlaǵan mal tunyq sýdyń túbinde jatqan up-usaq qońyr ala tastar sıaqty, jypyrlap jatyr. Jýyq mańda ne toptanǵan, ne qadaý-qadaý júrgen beıseýit jannyń qybyry kózge ilinbegennen keıin, Ámir atynan túsip, shylbyrynyń ushynan ustap kókmaısaǵa etbettep jata ketip edi. Bul jerdiń sırekteý shyqqan boz jýsanymen aralas ańqyǵan kıik otynyń ısine elitip, onyń qansha ýaqyt jatqanyn, ne oılap, qandaı qıalǵa júzgenin kim bilsin, áıteýir bir kez Ámir basyn tez kóterip alǵan. Ol arqa bettegi jińishke jylǵanyń boıyn qýalap, jalǵyz aıaq jolmen shubyrǵan maldaı tyrna tizbektelip kele jatqan adamdardy kórgen-di. Jylǵanyń birte-birte taıazdanyp, dóńge jaqyndap kelip bitken jeri jarty-aq shaqyrymdaı bolatyn. Bulardyń atty kazak soldattary ekenin Ámir birden ańǵaryp, ilki sátte júregi attaı týlap ketip edi. Biraq tapqyr Ámirdiń júregi qorqyp-sasyp julqynbaǵan — boıtasalap ańdyp kele jatqan adamdardyń qaıta jaqyndaı túskenin kútip lúpildegen. Ol dóń basynda turǵan jalǵyz atqa jáne qasyndaǵy qyltıyp otyrǵan kishkene adamǵa, tańdanǵandaı kóz tikken jaýlarynyń ón boıyn tegis tintkendeı boldy, bulardyń ıyǵynda da, er qasynda da ilgen vıntovkasy baıqalmady, al ózderi toqtaı qalyp, tizginderin tejep, ózara bir pátýaǵa kelgendeı, sál ǵana bógelip, qynaptarynan sýyryp alǵan qylyshtaryn ap-anyq kórdi. Kirpik qaqqansha bolǵan joq, attylar qatarlasa lekitip, dóńge — týra Ámirge qaraı umtyldy. Ámir de jalma-jan úzeńgige aıaǵyn saldy. Ol er ústine dik ete qaldy da, taqymyn jıdy. Biraq qasha qoımady, — tamashalaǵan adamsha jele-búlkildep kele jatqan túsi sýyq jandarǵa tesile qarady. Á degenshe bolmaı aralary múshe alyp qasharlyqtaı-aq jaqyndap qaldy. San ret tura umtylyp, múshe alyp qashyp, aǵyp alǵa shyǵyp ketip úırengen qyrdyń bozbalasynyń bul joly da delebesi qozyp jelpine tústi. Qara attyń syry málim: aǵyny qatty, ap degennen-aq ol qansha attyly bolsa da aldyna shyǵyp júre beretin. «Toqtaı tur, bálem, men senderdi oq boıy ozyp otyryp, pýlemetshilerdiń ústinen túsirip, orǵa jyǵylǵan ógizdeı sulataıyn. Qylyshtaryn jarqyldatyp elirýin qara ımanyń kúıgir, bezbúırek, qorqaý qasqyrdaı saı jaǵalaǵan malǵundar!» dep oılady Ámir, atynyń basyn seloǵa qaraı bura berip. Sóıtti de ol: «Osy qurǵyrlar tura umtylsa at baýyryn jazǵansha qýyp jetip jazym etip tastar» dep qara atty tebinip qaldy. Taqymmen oınaıtyn janýar shý degennen-aq jerdi jemirip jiberetindeı umtyldy da, biraq pármendetpeı, tejegen tizginge súıenip aıaqty top tastap, taıoınaq shabysqa saldy — ol beıne qyr kórsetkendeı jaý kózine kólbeńdeı tústi. Basynda jortaq júrispen qoqaqtap kele jatqan kazaktar qashqan jandy kórip qýa jóneldi. Áýdem jer shapqannan keıin Ámirdiń sońynda tasyr da molaıdy, qıqý da kúsheıdi. Ol artyna jalt qarap edi: omyraýy esikteı bir tory at basqalarynan úzdik shyǵyp arqan boıy jer bastyrmalatyp kelip-aq qalǵan eken; alǵa qaraı emine túsken kazaktyń papaq bórki túndikteı jelpildep, qolyndaǵy qamshysha úıirgen qylyshy kún kózine shaǵylysyp keledi. Ámirdiń qulaǵyna kazak atynyń yrsyly men zýyldaǵan qylysh dybysy qosa shalynǵandaı boldy. Ol taqymdy qysyp, tizgindi bosata berdi de, qara aty, eki aıaǵyn sheńgeldep serpip quldyraı jónelgen qosaıaqsha zymyrady. Yzǵyǵan jelmen jas tolyp Ámirdiń kózine jer-dúnıe buldyrap kórindi...

Kórinim jerden kóz aıyrmaı qarap etbettep jatqan Belan elirgen jaýdyń qara attyly Ámirmen quıryqtasa qalǵanyn kórip jylandaı jıyryla tústi. Onyń arqasy qurystap ketti. «Shynymen jete me, ıttiń balasy?» — dedi ol tistenip, Ámir men kazaktyń eki arasyn kózben ólsheı bastady. Biraq ekinshi mınýtta qýýshy men qashýshynyń aralary alshaqtaı tústi de, ózdepi edáýir jer beri kelip qaldy. Tipti kazaktardyń keıinirektegi úsheýi de Tereńsaı men Úlken Dóńniń eki arasyn qýsyryp tastady.

— Júz elý qadam jerge kelmeı atpańdar! — dedi Belan atqyshtardyń qasyna júgirip kelip. — Naýmenko, sen dybys berme, pýlemetsiz-aq bulardyń sybaǵasyn beremiz, uqtyńdar ma?

Qarsy aldynan qasha jónelgen Ámirdiń barlaýshy ekenin sezip seloǵa jetkizbeı ony ustap alǵysy keldi me, álde attarynyń júıriktigin synaǵysy keldi me — kim bilsin, áıteýir qylyshtaryn ıirip elire shapqan kazaktar Tereńsaıdyń qabaǵyna tez kelip qaldy.

— Malyshkany ótkizip jiberińder de, kazaktardy alyńdar oq astyna! — dep aıqaı saldy Belan, ornynan tura kelip.

Jarqabaqty shyntaqtap, áldeqashan jaýdy qaraýyldyń ushyna alyp jatqan atqyshtar myltyq shappasyn tartyp-tartyp jiberdi de, qatar shyqqan on shaqty gúrsil jerdi solq etkizdi. Úlken balyqtyń torsyldaǵyndaı aq otaýlanyp burq-burq ete qalǵan tútinniń arasyna aldyndaǵy úlken tory atty kazak at-matymen tońqalań asyp súńgip ketti, ekpinmen onyń ústinen qarǵyp ketken ekinshi attyń ıesi aldyńǵy joldasymen qosylyp jerge jumarlanyp qaldy. Bulardy kóre sala tizginin buryp úlgirgen úshinshi kazak oıqastap burylyp keri jóneı bergende Belanǵa taıaý jatqan atqysh týra onyń atyn oqqa ushyryp jiberdi, kazaktyń ezi birneshe metr jerge domalap ketti.

— Qaraqasqa tóbetter, men senderdiń ákelerińniń kórin kózderińe kórseteıin... — dep Belan ózin-ózi toqtata almaı birese pýlemetshi Naýmenkoǵa, birese qatarlasa Qara atpen aǵyzyp kelip saıdyń ishine túsip ketken Ámir báıgiden kelgen adamdaı alystan oraǵytyp baryp toqtap, atyn jelge qaraı aıańdata bastady. Ol kópke deıin entigin de basa almady, eshkimmen sóılese de almady. Júgirip qasyna barǵan Hakimge, tanymaıtyn adamsha, tosyrqap qarady...

Bul kezde dóńnen beri túsip seloǵa qaraı oıysqan atty kazaktar eki qanatyn keń jazyp qaptap kele jatyr edi. Olar myltyqtyń daýsyn da, umar-jumar bolǵan barlaýshylaryn da baıqap qaldy, biraq qus atqan mergenderdiń jeke-jeke shyqqan tarsylyndaı bul kishkene shaıqasýdy elemesten toqtaýsyz ilgeri zaýlaı berdi. Biren-saran shyǵynǵa bular bógeletin de emes, óıtkeni óte kóp, óte ekpindi edi. Oraldan shyqqan atty kazak júzdigimen qosylǵanda bul sultan Haronnyń otrády eki júzden de asyp ketken-di. Túnde kelip ıesiz jatqan dármensiz Alekseevo selosyn op-ońaı órtep, qarýsyz qatyn-balany bostyryp jibergennen keıin, tórege Bogdanovkany joq etý asa qıyn kórinbegen.

— Júzbasy myrza, kórdińiz be, myna buzylǵan hoholdar qarsylyq kórsetkisi keledi bilem. Bizdiń jeńimpaz atty kazak uldarynyń óneri men erligin kórsetetin saǵat týdy. Qalaı dep oılaısyz, jalań qylyshpen atakalap bir úreıin ushyryp berseńiz, qalǵanyn bizdiń jigitterdiń ózderi de jaılastyrady, — dedi, otrádtyń aldynda kele jatqan Haron tóre.

— Jalań aıaq hoholdar túgil, Kaızerdiń áskeri de kazak qylyshyna shydaı almaǵan. Bir batalón qarsy tursa da kázir men júzdigime shashlyktaı týratam, — dedi júzbasy, sultannan da astam sóılep. Sóıtti de ol selonyń syrtyndaǵy Tereńsaıǵa eki shaqyrymdaı jer qalǵanda otrádyna komanda berdi, aldynda qaırat kórseter jan bolsa ekpinmen kelip japyryp tastamaqshy boldy. Al Haron tóre keıingi jaqtaǵy óz jigitterine buryldy.

Tus-tusynan kóz tikken Sovdep shtabynyń adamdary atty kazaktardyń bul nıetin birden túsindi. Saıdyń ekinshi jaq ıinindegi pýlemetti jalma-jan beri ákelip Naýmenkonyń qasyna ornatty. Adamnyń kóbin de pýlemetterdiń túbine toptady. Jaýyngerler de, basshylar da ishinen tynyp, daýyl aldyndaǵy ormansha túnere tústi.

— Já ólim, já ómir! Bizdiń isimiz ádil is, joldastar! — dedi Paramonov pen Ábdirahman jaǵalaı júrip — Qorqý-úrký bolmasyn. Tek qana myna komandır Belannyń ámirin tyńdańdar!..

Saı tereń bolǵanmen jaqyndap kelgen atty kazak otrády toǵannyń arǵy jaǵyndaǵy shoǵyrlanǵan at pen kólikterdi kórdi. Biraq saıdyń qabaǵynyń naq astynda, — ókpe tusynda, jaǵalaı jatqan qyzyl jaýyngerlerdi de, jyra ishindegi búrkemeli eki pýlemetti de baıqaı almady, tipti, ony bar dep te oılamady. Tek qana toptalyńqyrap kelgen qalyń otrád mezette serippedeı jazylyp, jarty shaqyrymdaı jerge endep ketti. Qylyshtary samaladaı samsap kazaktar ilgeri umtyldy. Qıqýlaǵan shabys bastaldy. Myńdaǵan tuıaqtyń dúbiri qulaq tundyrarlyq bir dúrsil qaptatty da, kúnge shaǵylysqan atty kazak qylyshynyń jarqyly kózdi tiktep qaratarlyq bolmady.

Ózinen ózi qalshyldap ketken Belan qaz-qatar tize qosyp shaýyp kele jatqan kazaktardyń aldyndaǵy júzbasy ofıserge jutyp jiberetindeı qadaldy; úzengige shirene kóterilip, eki jaǵyna kezek kóz tastap, ol shıyrshyq attyryp jeńil úıirgen qylyshymen basqalardyń delebesin qozdyryp, dem berip kele jatqandaı kórindi. Aralary eki júz, júz elý qadam. Endi birneshe sekýndte at tuıaǵynyń astynda ezilip, janshylyp qalarlyqtaı-aq jer...

— Naýmenko, Kobes, borat pýlemetti! — dep uzyn Belan ornynan ushyp tura keldi de atqyshtarǵa: — Atyńdar! — dep aıqaı saldy.

Sansyz myltyq qos pýlemettiń tyryldaǵan únine jamyraı qosylyp aınala yń-jyń, tozań men tútin, tarsyl men kúrsil, aıqaı men dúbirge toldy da ketti. Kazaktardyń aldyńǵy sapy ilki sátte baýsha japyryldy da, al jyǵylǵan at pen adamnyń úımelegen shoǵyryn úzdiksiz boraǵan oq jym-jylas etip jýsatyp sala berdi. Azdan keıin úrikken qoıdaı dúr etip kazak shebi keri oıysty. Biraq oq jetetin jerden sytylyp shyqqansha jubyn jazyp, bet-betimen qashqaqtaǵan jaýdy Belannyń atqyshtary endi toptamaı-aq birindep qulatyp jatty. Bir kez keıin saıdan ınternasıonal úni shyqty da, beıne bir qolmen kótergendeı, qyzyl jaýyngerler tizbek-tizbegimen myltyqtaryn kezengen kúıi, qyrǵa kóterile berdi...

Ekinshi kitaptyń sońy

TÚSİNİKTEME

Qazirgi qazaq prozasynyń ishindegi óziniń sújettik jelisi men kompozısıalyq qurylysy jaǵynan erekshe nazar aýdaratyn kólemdi kórkem shyǵarmalardyń biri — Hamza Esenjanovtyń úsh kitaptan turatyn «Aq Jaıyq» romany.

Edil úshin egestik,

Jaıyq úshin jandastyq.

Teńdikti, maldy bermedik, —

dep jaýynger aqyn Mahambet aıtqandaı, Edil men Jaıyq boıy sýly da nýly qolaıly qonys bolýmen birge el qamyn oılaǵan eńiregen erler týǵyzǵan batyrlardyń ejelgi mekeni. Onyń boıynda bir kez han qorlyǵyna shydap, óz elin shabýǵa qımaǵan Er Tarǵyn ómir súrse, odan beregirek patshaǵa qarsy qarýly qol jıyp, tunyq jatqan Rossıa túneginiń astan-kesteńin shyǵarǵan, Rossıanyń qara sharýasy men qalyń buqarasyna kúres jolyn kórsetken Emelán Pýgachev pen Stepan Razın bastaǵan sharýalar kóterilisiniń bolǵan jeri. Qara qazaq balasyn han ulyna teńgermek bolǵan Syrym Datov pen Isataı Taımanovtar kóteriliske shyqqan jer. Kúni keshe ǵana adam balasynyń ǵasyrlar boıǵy ańsap kútken armany bostandyq úshin er Chapaıdyń qynaptan qylysh sýyrǵan jeri. Osyndaı tabıǵaty baı, tarıhy shejirege mol, qunarly ólke sheber jazýshymyz Hamza Esenjanovtyń «Aq Jaıyq» trılogıasyna baı materıal bergen.

Trılogıanyń birinshi kitaby «Tóńkeris ústinde», ekinshi kitaby «Shyńdalý», úshinshi kitaby «Tar kezeń» dep atalyp, árqaısysy Oraldaǵy otty kúnderdiń belgili bir belesterin kórsetýge arnalǵanmen úsh kitapta aıtylar oı bireý-aq. Ol jazýshynyń Qazaqstannyń batysynda Sovet ókimetiniń ornaýyn kórsetý ıdeıasy. Jazýshy romanǵa Qazaqstanda bolǵan azamat soǵysynyń eń bir eleýli kezeńin arqaý etedi. Shet aımaqtarǵa kósemimiz V. I. Lenın jibergen Petr Dmıtrıev sıaqty revolúsıonerlerdiń kelýi, olardyń jergilikti jerdegi komýnıser men sanaly jumysshylardy uıymdastyra otyryp, aq generaldar men atamandarǵa, pomeshık» ter men bekzada, baılarǵa qarsy kúreske shyǵarýy senimdi baıan« dalady.

Alty bólim, 50 taraý, 182 epızodtan turatyn úsh kitapqa 1918 jyldyń 29 martynan 1919 jyldyń fevralyna deıingi on bip aılyq oqıǵa bólip-bólip ornalastyrylǵan. Al, oǵan deıingi ótken kúnder oqıǵalary men harakterler taǵdyry lırıkalyq sheginis arqyly berilip otyrǵan.

Jazýshy birinshi kitapta aqtar áskeriniń Oral qalasyn basyp alýyn kórsetse, ekinshi kitabynda halyq sanasynyń oıanyp, ózara bas qosyp kúreske shyǵýyn beınelegen.

Romandaǵy oqıǵa dáýir tynysyna qaraı baıaý jyljyp, birinen keıin ekinshisi kezek baıandalyp otyrǵan. Bir jyl ishindegi oqıǵanyń moldyǵy men oı tyǵyzdyǵy romandaǵy oqıǵa jelisin qyzyqty etip baıandaýǵa múmkindik bergen.

Birinshi kitaptaǵy Oral oıranynan keıin el ishine shyǵyp ketken Ábdirahman Áıtıev sıaqty revolúsıonerler balyqshylar men jaılaýda otyrǵan malshylar arasyna baryp úgit jumysyn júrgizedi. El ishinde júrgen Savenko sıaqty kontrrevolúsıonerlerge qarsy kúres ashady. Ol óziniń el arasyndaǵy revolúsıalyq isin orys sharýalary Paramonov, Dovjenko, Frolovskıılermen birlesip isteıdi. Jazýshy bul arqyly sana sezimi oıanyp, óz bostandyǵyn alýdyń durys jolyn túsine bastaǵan qazaq halqy men onyń qanalǵan qalyń buqarasyna shyn bostandyq orystyń jumysshy taby men sharýalarynyń kómegi arqyly keletindigin ańǵartady.

Tereńsaıda ótken sharýalar sezi romannyń jarqyn betteri. Sezge ne bári jıyrma jeti derevná, on eki aýyldan ýákilder keledi. Sıez ortalyqtan kelgen komısar Andreevtiń sózin tyńdap, jeńis kúniniń taıaý ekenin estıdi. Biraq álde de bolsa alda turǵan qıyn joryqtar barlyǵyn jaqsy uǵady. Jeńis kúnin tezdetý úshin qazaq jigitteriniń de Qyzyl gvardıashylar qataryna jazylýy kerek degen sheshimge keledi. Osy sheshimdi oryndaý jolynda batyl iske kirisken revolúsıoner Ábdirahman Áıtıev beınesi trılogıanyń ekinshi kitabynda da ósý ústinde kóringen.

Oraldaǵy Sovet ókimetin qulatyp, ýaqytsha úkimet basyna kelgen patshanyń aq generaldary men kazak atamandaryna qarsy kúres barlyq jerde de toqtalǵan joq. Tartys tas qamaýdyń ishinde de júrip jatady. Er júrektiler qyrda qyrqysyp, oıda aıqasyp jatqanda túrmedegiler de qarap jatpaıdy. Sol erjúrektilermen baılanys jasap, únemi aqyl keńesin aıtyp, nusqaýlar berip otyrady. Ol nusqaýlardy jetkizip, eki arada baılanysshylyq qyzmet atqarýshy Hakim Júnisov bolady.

Birinshi kitapta revolúsıalyq kúreske syrttaı qaraıtyn Hakim ekinshi kitapta revolúsıa isiniń belsendi kómekshileriniń biri esebinde kórinedi.

Túrmeden bosanǵannan keıin Araltóbedegi aýlyna kelip, jergilikti jerdegi jolsyzdyqtardy óz kózimen kóredi. Elden at pen aqsha jınap júrgen Maımaqovtardyń jaýyzdyqtaryn kórip, qaıran qalady. Asan men Súleımenge erip, Saǵadaǵy elden jigit jınaýǵa attanady. Balyqshylar arasynan Báıes pen Qajymuqandy ertip, ákesi Júnistiń qol jınap jatqanyn aıtý úshin Ábdirahmandy izdeıdi. Ol jolda revolúsıoner Meńdikereı Ipmaǵambetovpen kezdesip, óz isiniń durystyǵyna sengendeı bolady. Arnaıy tapsyrmamen Oral qalasyna baryp, Abylaevtyń han ordasyna alyp bara jatqan qarý-jaraǵyn qolǵa túsirtkizedi.

Oraldan ákelgen Dmıtrıevtiń haty men Zýbkovtyń jaý áreketi jónindegi málimetin Bogdanovkadaǵy shtabqa ákelip tapsyrady. Bogdanovka selosynyń túbinde bolǵan urysta qolyna qarý alyp karatelderge qarsy kúreske shyǵady. Qazaq SSR Ǵylym akademıasynyń akademıgi M. Qarataevtyń sózimen aıtqanda: «Hakimdi talaı-talaı oqıǵalardan ótkerip sanaly qaıratkerliktiń eń bıik deńgeıine kótergende avtor onyń tek syrt ózgeristerin baıandaýmen shektelmeı, ishki sana-sezimi men názik jan qubylystaryn... realısikpen táptishtep sýretteıdi» .

Tere bermeı túıip aıtsaq, trılogıanyń ekinshi kitabynda burynǵy realnoe ýchılısheniń stýdenti Hakim Júnisov durystyq joldy túsinip, revolúsıalyq iske belsene aralasady.

Hek Hakim ǵana emes, Oral óńirin mekendeıtin eńbekshi halyq ta birte-birte durystyq joldy túsinip, ortaq jaýǵa qarsy birlesip kúresý kerektigin uqqandaı bolady. Trılogıanyń «Shyńdalý » atty ekinshi kitabynda osy jaılar kórkemdikpen baıandalǵan.

Trılogıanyń ekinshi kitabynan alǵashqy úzindi 1969 jylǵy 12 ıýnde «Sosıalısik Qazaqstan» gazetinde jarıalanǵan. Sodan keıin Oral oblystyq «Oktábr týy» gazetiniń 1959 jylǵy ıýl, avgýst, oktábr, noıabr aılaryndaǵy sandarynda (16 ıýl, 22 ıýl, 31 ıýl, 1 avgýst, 20 oktábr, 23 oktábr, 31 oktábr, 3 noıabr, 10 noıabr, 14 noıabr, 16 noıabr, 21 noıabr) úzindi kúıinde jarıalanǵan. 1961 jyly «Qazaqtyń memlekettik kórkem ádebıet» baspasy «Aq Jaıyq» romanynyń birinshi jáne ekinshi kitabyn qosyp, 1968, 1969 jyldary «Jazýshy» baspasy trılogıanyń úsh kitabyn jeke-jeke basyp shyǵarǵan.

Biz jazýshynyń 6 tomdyq shyǵarmalar jınaǵyna «Aq Jaıyq» trılogıasynyń osy basylymyn paıdalandyq.

M. Atymov

---