InfoHub Logo

«Qasıetti Geografıa» uǵymy salystyrmaly túrde jaqynda qalyptasty. 2017 jyldyń sáýir aıynda Qazaqstan Memleket basshysynyń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanıatty jańǵyrtý» maqalasy (Aqorda 2017) jarıalanyp, Rýhanı jańǵyrý (nemese rýhanıatty jańǵyrtý) boıynsha jańa ulttyq baǵdarlama usynyldy. Baǵdarlama Qazaqstannyń mádenı jáne rýhanı qundylyqtaryn saqtaýǵa jáne olardy zamanaýı jaǵdaılarǵa beıimdeýge baǵyttalǵan. QR Tuńǵysh Prezıdenti «Rýhanı jańǵyrý» jobasy aıasynda usynǵan basqa da basym jobalardyń qatarynda ol aımaqtyq jáne respýblıkalyq mańyzy bar geografıalyq nysandardy saqtaýǵa jáne halyqtyń habardarlyǵyn arttyrýǵa baǵyttalǵan biri – «Qazaqstannyń rýhanı kıeli jerleri» jobasyn atady, keıin ol «Qazaqstannyń qasıetti geografıasy» dep ózgertildi. «Qazaqstannyń qasıetti geografıasy» jobasynyń máni Qazaqstannyń mádenı-geografıalyq kıeli oryndarynyń bir tizbeginiń birtutas órisin qurý bolyp tabylady.

QR Tuńǵysh Prezıdenti Nazarbaev óziniń negizgi maqalasynda ulttyq tarıh úshin este qalatyn geografıalyq nysandardyń jıyntyǵyn el azamattarynyń ulttyq bolmysymen baılanystyrýǵa shaqyrdy. Bul jobaǵa memleket tarapynan qomaqty qarajat bólinip, mamandandyrylǵan memlekettik mekeme – «Qasıetti Qazaqstan» ulttyq ǵylymı ortalyǵy quryldy. Jobanyń negizgi qujattary men aralyq nátıjelerdi taldaý onyń naqty maqsaty – Qazaqstan terıtorıasyn sımvoldyq ulttandyrý arqyly qazaqtardyń ujymdyq biregeıligin damytý, geografıalyq keńistiktiń semantıkalyq órisin júıeleý jáne qaıta kodtaý bolyp tabylatynyn kórsetedi.

Qasıettilik – ejelgi dáýirdegi sapaly keńistik uǵymdarynyń jıyntyǵy. Ár halyqtyń qasıetti jeri, qasterlep, saqtalatyn tarıhı nemese morfologıalyq belgileri bar.

«Qasıetti jer» - bul tabıǵat oryndary, qalalar, eldi mekender, qorǵandar, qorymdar, hramdar, petroglıfter men tarıhı landshafttar, sondaı-aq kúlttik nemese dinı ǵımarattar salynǵan dinı, kıeli oryndar: kreser, dolmender, megalıtter. , t.b. Qasıetti nysandar kóne tarıhqa ıe jáne kez kelgen halyqtyń dinı-mıfologıalyq kózqarastarynda úlken ról atqarady, olardyń aınalasynda mádenı nemese «kıeli landshaftty» quraıdy jáne kıeli geografıanyń izdenis páni bolyp tabylady. Dinı sáýlet eskertkishteri, ádette, búgingi kúnge deıin jaqsy saqtalǵan jáne kóbirek qurmetke ıe, ásirese tanymal.

Tarıhı-mádenı muranyń negizgi kólemin arheologıalyq oryndar quraıdy, olar orasan zor hronologıalyq kezeńdi qamtıdy: ejelgi dáýirden, tas dáýirinen keıingi orta ǵasyrlarǵa deıin. Rýhanı muranyń taǵy bir alýan túri – qasıettiligi erte zamannan bastalǵan tabıǵat obektileri. Olardyń keıbireýleri qajylyq týrızminiń nysanyna aınalǵan kıeli dep jarıalandy. Sonymen birge tarıh-arheologıa ǵylymynyń bir bóligine aınalǵan belgili kıeli nysandarda jańa dinı eskertkishter men kıeli oryndar paıda bolady.

Tarıhı, ǵylymı jáne kórkemdik mańyzy bar sáýlet eskertkishteri de zıarat nysandaryna aınalady. Solardyń biri Uly Jibek joly.

Uly Jibek joly – birtutas transkontınentaldy jol, ol b.z.b. Batys pen Shyǵysty baılanystyratyn Eýropa men Azıany baılanystyratyn kópir boldy. Munda óte erekshe mádenı dástúrleri, dinı senimderi, ǵylymı jáne tehnıkalyq jetistikteri bar eki órkenıet kezdesti.

Uly Jibek joly – kóptegen ǵasyrlar boıy saýda kerýen joly retinde óziniń qýatty tartymdy aımaǵyna kiretin elder men halyqtardyń ekonomıkasy men mádenıetiniń damýynda úlken ról atqarǵan adamzat órkenıetiniń biregeı tarıhı eskertkishi. Jibek jolynyń eń uzyn bóligi – Orta Azıa men Qazaqstan jerin basyp ótip, XIV ǵasyrǵa deıin qyzmet etti, VIII-XII ǵasyrlarda qýatty ımperıa – Túrik qaǵanatynyń qurylýy arqyly óziniń sharyqtaý shegine jetti. Dala jolynyń bir tarmaǵy Qara teńizden Don jaǵasyna, odan ári Ońtústik Oraldaǵy sarmattardyń jerine Ertis ózenine, odan ári Vysokogorskııdi mekendegen argıppeıler eli Altaıǵa ótti.

Bizdiń dáýirimizge deıingi 5 ǵasyrda ómir súrgen ejelgi grek tarıhshysy jáne geografy Gerodot Kaspıı teńiziniń shyǵysynda jatqan jerler týraly eshteńe bilmese de, onda turatyn Isıdon, Argıppeı, Fıssaget taıpalaryn atap ótedi. Altyn jáne basqa metaldar Pont Akvınskııdiń grek otarshylaryna jáne odan ári Eýropa elderine jetkizildi. Sondyqtan Jibek jolynyń soltústik tarmaǵy «Altyn» dep ataldy. Ýaqyt óte kele, saıası jaǵdaı talap etkendeı, marshrýttar ózgerdi.

Uly Jibek jolynyń soltústik «Altyn» tarmaǵy – Mońǵolıa men Qytaıdyń Ortalyq Azıa aımaqtaryn Ertispen baılanystyratyn jáne odan ári Batys pen Ońtústikke kóne dáýirdiń eń mańyzdy bazarlaryna baratyn ejelgi kerýen joly. Búgingi tańda bul baǵyt Katonqaraǵaı memlekettik ulttyq tabıǵı parkiniń  quramynda qalyp otyr. Onyń aýmaǵynda tabıǵı landshafttardyń, alýan túrli ósimdikter men janýarlar áleminiń, baı tarıhy men biregeı mádenıetiniń sırek úılesimi bar biregeı keshen saqtalǵan: tarıh, arheologıa, sáýlet, qala qurylysy jáne monýmentaldy óner eskertkishteri.

Uly Jibek jolynyń soltústik tarmaǵynda ǵylymı-zertteý obektilerin ulttyq jáne aımaqtyq týrızmge tartýdy yntalandyrýǵa tolyq múmkindik bar. Jańa geoekonomıkalyq paradıgmany qalyptastyrǵan jáne jańa Jibek jolyndaǵy ózara tıimdi baılanystardy damytýǵa tyń serpin beretin Beıjińde ótken «Bir beldeý, Bir jol» forýmy sonyń aıǵaǵy boldy. Terıtorıalary ataqty saýda jolyna kedergi keltirmegen bul elderdiń ózi jobaǵa qyzyǵýshylyq tanytyp otyr. Ideıanyń jan-jaqtylyǵy men aıqyn artyqshylyqtary ony jahandyq etti. Búgingi tańda Uly Jibek joly álem jurtshylyǵynyń úlken qyzyǵýshylyǵyn týdyryp otyr, eń aldymen, onda halyqaralyq mańyzy zor baı tarıhı jáne mádenı eskertkishter saqtalǵan. Munyń saldary – kólik arterıasynyń boıynda ornalasqan elderdiń tereń ıntegrasıasy men halyqaralyq yntymaqtastyǵy.

Nurkamal Aıbek

---