InfoHub Logo

Qyrdan da, qyrymnan da pana kórmeı,
Jatqa da, jaqynǵa da baǵa bermeı.
Baspyn dep bir taıpa elge máz bolyppyn,
Azabyń alda shyǵar qalsań ólmeı.

Ábdikerim.

— Qalaǵa, bul joly atamekendi atpen aralatamyn, — dedi. Almatyda otyryp Altaıda júrgendeı, Alataýdy kórip otyryp Altaıdy saǵynatyn Dıdahmet qoı. «Tas monsha» esine tússe qarap otyryp qasynyp, Muzbeldiń tóbesinen sharshap qaıtqandaı «Sary samaýyrdyń» kúreń shaıyn tańdaıymen saǵynatyn Dıdash qoı. Astanaǵa qyzmetke shaqyrǵanda úsh aı júrip qaıtyp kelip edi. «Kózge tıanaq bolar taýy joq eken» degen.

— Bir úıden toǵyz qabat ton taýyp kıetin baıaǵydaı barshylyq joq, etik bolsa ala júr, elde kerziniń quny eki qoı, onda da tabylsa ǵana,— dep edi. Atyshýly «perestroıkanyń» zardabynan el tyr jalańash qalǵan, aralasa qalǵan kórshi-qolań esikten artymen kirip, artymen shyǵatyn kez.

Iá, at aıaǵy jetken jerdiń bári de atameken. Qus qanaty jetken jerdiń qıasyn da atalarymyz meken etken. Irekten Tarbaǵataı jaılaýynyń bıigine kóterilseń etekke qarap basyń aınalady. Aspan aınalyp jerde jatqandaı. Etekke úńilseń — kóz jetpeıtin shyńyraý. Ensiz Buqtyrma edenge túsip qalǵan jalǵyz tal qylshyqtaı, jaǵasynda qumyrsqanyń ıleýindeı bir shoǵyr qaraýytady — Oralhannyń aýyly, áriden sanasaq Ábdikerim bolystyń ordasy, búgingi Shyńǵystaı, keshegi Sháńgishtaı.

Tarbaǵataı, Shabanbaı,
Aıryldym elden baǵa almaı
Saǵynyp munda jatyrmyz
Mańaıyńa bara almaı.

Ábdikerimniń elge jazǵan sońǵy hatynan. Ábdikerim aqyndyqtan da quralaqan emesti. Bolystyǵynan seriligin buryn ótkizgen kisi. Qulqy bar quldy da qoı sońyna salmaǵan. Biraq meniń kókeıimde Ábdikerimniń aqyn qyzy Baǵılanyń uzatylardaǵy zary turdy:

Muzbeldiń muzartynan shań turmaǵan
Qolyma suńqar qonǵan sańqyldaǵan.
Sol suńqarym qapyda ushyp ketip,
Ápeke men boldym qaz qańqyldaǵan...

Baǵılanyń suńqary — Sultanmahmut Toraıǵyrov edi. El aýzynda Ápeke atanyp ketken Ábdikerim el úshin janqıarlyq jasaǵan, Dýmanyń depýtaty, «Alash» partıasynyń atqarý kómıtetiniń múshesi, 1920-jyly Semeıde partıanyń jańa programmasy qabyldanǵanda Álıhan Bókeıhanovqa qosalqy baıandamashy bolǵan, sovet dáýirinde úsh ret túrmege qamalyp, aqyry týǵan jerden topyraq ta buıyrmaı múrdesi jat jerde qaldy. Ybyraı Altynsarınnen soń 1907-jyly qazaq balalaryna orys-týzem mektebin saldyrǵan aǵartýshy. Ókpe aýrýyna shaldyqqan uly aqynǵa shıpa bola ma dep Ábdikerim ony Shyńǵystaıǵa alyp kelip, boz bıeniń sútine shomyldyryp, qara bıeniń tosabymen emdegen eken. Ábdikerim mektebinde ustazdyq etip júrip aqyn Baǵılaǵa ǵashyq bolypty. Onjetidegi esti qyz da aqynǵa qulap qalsa kerek. Onaltynshy jyldyń taýqymetinde azamattaryn qaıda jasyraryn bilmeı qysylǵan Ábdikerim Baǵılany bozdaqtardyń bodaýyndaı qylyp qalyńsyz uzatqan. Baǵıla aıtys aqyny bolǵan.

Keshirer sertten taısam aqyn aǵa
Bodaýǵa baılanyp tur basym aǵa
İletin aq suńqarǵa qaz tabylar
Qanatym qaıryldy dep jasyma aǵa
Kóz jasyn aǵaıynnyń attaı almaı
Altynǵa baqyr basty saqtaı almaı
Kóz jumyp kórmegenge ketip baram
Topyraǵyn týǵan jerdiń dattaı almaı.
Jetkenshe basym jerge saǵynarmyn
Myń márte sýretińe tabynarmyn
Arshyǵan jumyrtqadan arym taza
Aldynan tańdamaqshar tabylarmyn.

El basyna erteń qandaı kún týady, qyrǵyn bop jatsa qosaq arasynda ketpesin dep Ábdikerim Sultanmahmutty eline qaıtaratyn bolypty. Qosardan at mingizip, qasyna oneki jasar balany serik qylypty da jol boıyndaǵy ıgi-jaqsylarǵa: Sultanmahmut eline qaıtyp barady, qarsy alyńdar, Aqbetkeıde oǵan da pábeske kelip jatyr eken, múmkindik bolsa Zaısanda uzaǵyraq ustap qalyńdar dep kúni buryn habarshy jibergen eken. Jasy úlken bireýdi ertpedińiz be degen aqyn ótinishine Ábdikerim: qyr aspaı mezi qylatyn qyrt shaldardan kóri myna bala saǵan ermek bolady degen eken. Dıhan Ábilev óziniń kitabynda bolys pen aqyn arasynda bir kıkiljiń bolǵan degendi aıtady. Beker. Sultanmahmut «Alashtyń» úsh kóseminiń úndeýine qarsy bolyp, «sarala túıme taqqandardyń qazaqty satqany bir bul emes» dep qatty sózge deıin barǵan. Bókeıhanovpen Peterbýrgten tanys, ári alash qozǵalysynyń belsendi múshesi Ábdikerim aqynnyń pikirimen kelispegen. Ábdikerim mektebinde ustazdyq etken Sultanmahmut ózi de orys tilinen sabaq alǵan. Bolys oqytýshylardy saıası sebeppen jer aýdarylyp kelgen raznochınsterden jınap, saıası naýqandarǵa aralaspaıdy dep gýbernatorǵa qolhat bergen eken. Densaýlyǵyn túzetý úshin Sultanmahmudtyń Shyńǵystaıǵa kelýi de Bókeıhanovtyń ótinishine baılanysty bolsa kerek. Eger ekeý ara bir ókpe bola qalsa, ol Baǵıla úshin. Sultanmahmud eline qaıtar aldynda Ábdikerim:

— Ár zamanǵa bir surqyltaı, zaman qalaı qubylsa da ákim tabylar, aqyn tabylmas. Aqyn eline qaıtsyn,— depti. — Búkil Qarataıdyń qyzdaryn kógendep qoıyp tańdatsam da bir Baǵıladaı bolmaıtynyn bilemin. Ókpeń men ókinishińdi qosa alyp barasyń. Kóńilińdi tappaǵanyma keshirim ótinemin. Biraq bir seniń kóńilińe bola bolys bir qyzyn qarashasynyń qurbandyǵyna baılap bermese ádilet bolar ma edi? Bir qyzdyń baı tapqany qymbat pa, álde bir qyzdy qurbandyqqa shalyp, alashqa pana tapqanym qymbat pa? Qısyny qaısy?

Sultanmahmuttyń:

Qaıtermin ishte derti sımaǵanmen
Bolar ma kóz jasymdy tımaǵanmen
Duǵaǵa, jalynǵanǵa taǵdyr sańyraý
Daýa joq ashý qylyp qıraǵanmen.
«Ol seniki» dep meni nanǵyza almas
Júz áýlıe myń kelip mılaǵanmen
Jan qımaq pen jar qımaq bári bir bás
Qıdym, qıdym, amal joq qımaǵanmen... —

deıtin óleńin aqyn osy kezde jazǵan. Jalpy onyń ǵashyqtyq jyrlarynyń barlyǵy da Baǵılaǵa arnalǵan.

«Qamar sulý», «Kim jazyqty» romandaryna ózek bolǵan da Tór Altaı, sol Altaıdyń tirshiligi men tragedıasy. Altaıdyń ár tompaǵy zırat, ár soqpaǵy el tarıhy. Avstrıalyq tutqyndar salǵan «Irektiń serpantıninde» el taǵdyrynyń kýágeri bolǵan iz jatyr — qandy iz: onaltysy bar, onjetisi bar, jıyrma segizi bar, otyzekisi men otyzjetisi bar — bul jol qasiretpen qazylǵan, qabyrǵasy qorǵasynmen, tabany Qarataıdyń jeti atasynyń qańqasymen taptalǵan...

... Biriniń ıyǵyna biri mińgesip, kók aspanǵa naızasyn qadaǵan seńgir-seńgir taý silemderi teńizdiń qatyp qalǵan jal-jal tolqyndaryndaı úreıli, aldyń artyńnan bıik, artyń aldyńnan bıik, taýdyń ústinde turyp taýǵa qarasań surapyl tolqyn tóbeńnen kelip basatyndaı tynysyń tarylyp, deneń zil tartady. Qońyr samalda muzdyń yzǵary, qardyń ıisi bar. Qaǵyrǵa shyqsań kún jalap, teriske tússeń ter qatyp, bir ystyq, bir sýyqta tas monshanyń býynda otyryp tóbeńnen tastaı sýdy tógip jibergendeı titirenesiń.

Altaý edik: jergilikti ákim Shaımerden Orazaev, Shornaýanyń ormanshysy Nıazbek Ábishev, Dıdashtyń ózi, meniń qurdasym — Dıdashtiń ontórt jasar uly Dáýlet, sosyn baıaǵy men. Bul jolǵy betimiz Shabanbaı. Sonyń sheti — Shubaraǵash. «Shapqan jolmen» astyq. Jambyl oblysyndaǵy Qulannyń jaılaýynan «Kótenúzgen» degen asýdy kórgen edim. Myna asý kótennen de zorǵyny úzgendeı eken. Aldyńa qarasań aspannan basqa túk kórinbeıdi, artyńa qarasań basyń aılanady. Astyma Nıazbek jıren qasqa jorǵa mingizip edi, syılaǵany da, bul shirkin qyzǵanshaq neme eken, órge kelgende aldyma jan salmaımyn dep yrsyldap-kúrsildep jantalasady da eńiske túskende jorǵasymen loqyldap arqasyna er toqtatpaı laqtyrady kelip. Shapqanjoldy Dıdahmet Baltabaıdyń joly dep jazyp edi. «Baltabaıdyń joly» Shubaraǵashtaǵy «Baltabaıdyń jartasyna» jetkizip saldy. Bul elde Baltabaılar barshylyq, biraq solardyń bári shetinen balta ustaǵandar emes, egespen ereýilge shyǵyp, erlikpen bas kesken bireýi ǵana...

Eseppen shanshyp qoıǵandaı shanjaý-shanjaý balqaraǵaıly Shubaraǵash etekke qaraı qıalap túsetin atshaptyrym keń alqap, bir kezde Shornaýanyń shabyndyǵy eken, qoradan mal ketip, óriske tuıaq tımegen soń shymy týsyrap, shalǵyny keńirdekten asypty. Dıdahmet attan túse salyp kameraǵa jarmasty. Tabıǵattyń ózi jonyp qalaǵan qarsydaǵy qyzyl kúreń jartastar qatar-qatar sap túzep, tóbemizden kún ótpesin degendeı balqaraǵaıdan shynar kıip alypty da sálemshi kútkendeı bular da el jaqqa qarap edireıise qalypty.

— Baltabaıdyń jartasy degen osy,— dedi Dıdash. — Ernin qınaýǵa eringen jurt Tesiktas deı salady.

Aýlym kóship barady Tesiktasqa
Shirkinaı obal boldy-aý kertikbasqa
Kózden jyraq ketkende qaraǵym-aı
Keldaǵy óz qolyńmen kesip tasta!» —

deıtuǵyn bádik aıtystan qalǵan bir shýmaq dáp osy jerde týdy ma eken dep te oılaımyn.

— Seniń júrgen jerińniń bári Baltabaı ma, álde Baltabaı júrgen jerdiń bárin sharlaǵan sen be? — dep ázildegen boldyq.

Óz salmaǵy jarty tonna, bir tonnalyq qaraker attan Shaımerden qarǵyp túskende jer solq ete qalyp edi, «búıtip qınaǵansha soıyp tastamaısyń ba» degendeı Sherýshiniń Kóshkindisinen bodaýǵa qalǵan endigi «jýanyna» qaraker jáýdireı qarap kúrsinip saldy. Janýardyń muńyna janashyrlyq jasar bapker qaıda, Shaımerden shaıqalyp kelip:

— Ol bir uzaq hıkaıa ǵoı, — dep Dıdahmettiń jaýabyn qaryzǵa satyp aldy. — Bul jartasqa til bitse talaı hıkmetti saırar edi, átteń, tasqa jazylǵan tarıhymyzdy búginde kim oqyǵandaı.

— Sony oqytamyn dep bul Dıdash bizdi jetelep kele jatqan joq pa.

— Jetelegen jaqsy-aý, biraq Dıdashtyń tópelep jazatyn kezi emes pe. Bul arǵy Baltabaıǵa jete almaı, bergilerin ǵana jıyp-terip, «Tasmonsha» men «Tasqalanyń» arasyn taptap taýysa almaı júr ǵoı. —Shaımerden baıqatpaı turyp Dıdashtyń baqshasyna bir tasty tomp etkizdi. —Aqsýǵa baryp siz jatyp aldyńyz, Parkeden shyqpaı Álibek júr...

Úsh shapalaqtyń astarynda nazy bary, aıtylmaǵan qolqanyń aǵaıynǵa degen qulaqqaǵysy bary da ras edi. Shaımerden úsheýimizdiń úsh kitabymizdiń atyn tilge tıek etip tur: kemitip te, keketip te turǵan joq, Qarataıdyń qymbaty men qasireti de ótkende jatyr emes pe degendegisi. Sonyń biri myna «Tesiktas», Dıdashqa salsań — Baltabaıdyń jartasy...

...Baltabaı Álkenbaev jurttan asqan qolmergen bolǵan desedi. Atpen aǵyzyp kele jatyp aspandaǵy qusty atyp túsire beredi eken. Teńep aıtsaq — Qarataıdyń Keıkisi. Eki zamanǵa da sımaǵan: patsha ókimetine barymtach, sovet ókimetine bandıt atanyp, qadyryn halqy ǵana bilse kerek... Aýdan ortalyǵynda, aýdannyń «qyzyl alańynda» kúni keshege deıin qaıqaıyp H.N. Pahomov deıtinniń eskertkishi turdy, qańqasy da sol qulpytastyń astynda deıtuǵyn.

Qyzyl otrádtyń náshándigi H.N.Pahomov Baltabaıdyń qolynan qaza tapqan. Baltabaı bandıt atanyp, Pahomovty elý jyl boıy jer-kókke sıǵyza almaı madaqtap, aýdan aýyzǵa ilinse, onyń arýaǵy áýlıedeı dýalynyń lebizinen qalǵan joq. «Jaryqtyqqa» táńirdeı tabynatyn jónimiz de bar edi: onyń óz sózine júginsek — «men 1500 bandıttyń basyn shaptym, júzdegen qashqyndy baqyrtyp túrmege japtym» depti-mys. Mundaı erlik ár jerde bolǵan shyǵar, biraq myńdaǵan beıbaqtyń taǵdyrymen oqpen oınaǵan ekiniń birinen tabyla qoıar deımisiń? Qylysh ustaǵandar uly kámpeskede qolynyń qyshýyn bir qandyrdy, bes bıe baılaǵan «iri» baılardyń, sholaq baıtal mingen «qulaqtardyń» tuqymyn tuzdaı qurtý kerek boldy. Marqum Pahomovqa Qatynqaraǵaıdyń tórinen topyraq buıyrdy. Al «baılar» men «qulaqtar» jetkenderi Qytaı men Monǵolǵa qashty, jetpegenderi Reseıdiń Oımanyna baryp tyǵyldy: Qasqyrbaevtar Volkov, Túlkibaevtar Lısısyn bolyp shoqynyp shyǵa keldi — talap solaı boldy, áıtpese qyryp salatyn boldy. Din dese aza boıy tik turatyn keńes ókimeti qazaqtarǵa «jany ashyǵandyqtan» shirkeýge kirip shyqqandardyń moınyna kres taǵyp «jarylqap» tastady. Al Altaıdyń asýlarynda oqqa ushqan myńdaǵan «bandıtter» men «qashqyndardyń» qańsyp jatqan aq súıek qańqasyn quz ben shatqaldardan áli kúnge jınap alar eshkim joq.

«Jańa úlgi» men «Moıyldynyń» arasy el kóship qonatyn jer. Ańǵarynda Buqtyrma jatyr. Jaǵasyndaǵy ormandy-toǵaı áli kúnge kúńirenip turatyn sıaqty. Pahomovtar el azamattaryn osynda alyp kelip, aǵashqa tańyp tastap , kún saıyn dúremen qınap jaýap alady eken de aqyrynda jaryp óltiretin bolypty. Pahomovtardyń el madaqtaıtyndaı «erligi» osyndaı. 1935- jyly zorlyq-zombylyqqa shydaı almaǵan 30 tútin (300 adam) jylqy, sıyryn, 25 myń qoıyn aıdap Shyndyǵataı arqyly Qytaıǵa ótpek bolypty. Muny bilip qoıǵan Pahomov otrádyn alyp kúni buryn aldyn tosqan eken. Boıynda jany bardyń birin qaldyrmaı qyryp, besiktegi 6 balaǵa deıin atyp tastap, 25 myń qoıdy Órelge aıdap qaıtypty. Qaıtar jolda Shyńǵystaıǵa soǵady. Bes namazdan basqa saıasatta sharýasy joq Júnis degen moldany zıratqa tyǵylǵan jerinen atyp óltirip, aıaǵyna arqan taǵyp, aýyl ortasyna súırep ákelip tastap ketipti. Júnis molda Baltabaıdyń jaqyn tanysy eken, qatty ashynǵan ańshy qaraǵaıdyń qabyǵyn arshyp: «qanǵa — qan, men endi seni óltirmeı qoımaımyn» dep jazsa kerek. Birde ádeıi izdep úıine kelse, Pahomov ústinde appaq jeıdesi bar, otbasynyń ortasynda tamaq iship otyrǵan kórinedi, balalarynyń kózinshe óltirýdi arsyzdyqqa sanap tıispeı ketip qalypty. Endi onyń sońynan Pahomov túsedi.

Adam baspaǵan Altaıdyń asýlaryn jatqa biletin Baltabaı jalaqtaǵan qylyshtan, jalqaq qannan, órtteı jalmaǵan ashtyqtan qashqan-bosqan qarataılyqtardy arǵy betke aparyp salyp júredi eken. Qıanatqa shydaı almaǵan jeke batyr qolyna qarý alýǵa májbúr bolǵan. Sovet ókimetin qulatamyn dep emes, sosıalızmge toıyp bolǵan eldi arǵy betke alyp shyǵý úshin. Artynan kezekti bir qýǵyn túskende dál osy «Tesiktasta» Pahomovty qasqa mańdaıdan kózdep, qandy ishe-ishe kúpti bolmasyn dep fánıdiń «azabynan» qutqarsa kerek... Baltabaı Shyǵys Túrkstanda 1949-jylǵy ult-azattyq kóterliske de qatysqan eken. Urpaǵy jasqanyp, týǵan elge qaıtpaı qaldy. Bir uly óz kindiginen, ekinshisi Ábdikerimniń Qambarynyń balasy, Qambardy Novosibirdiń túrmesinde sovet ókimeti atyp tastaǵan soń jetimsiretpeımin dep baýyryna salyp alǵan kórinedi.

Jarty ǵasyr úndemegen «Tesiktas» úndemegen qalpy melshıip tur. Melshıýine qaraǵanda «úndeýdi» bizden kútken sıaqty. Jel-quzdan arsa-arsasy shyqqan jaqparlardyń Baltabaı qaı jyqpylynda turdy eken? Arsa-arsa bop aıyrylyp ketken jaqparlar jartastyń zamannan tartqan jarasyndaı edi...

«Aldyńa kelse atańnyń qunyn kesh» deıdi qazaq. Qazaqtyń aldyna kelip kim keshirim surapty? Áli de suraǵysy kelip otyrǵany shamaly.

«... otnoshenıa, slojıvshıesá mejdý prıshlym evropeıskım naselenıem ı korennymı narodamı, v rezýltate ımperıalısıcheskoı polıtıkı rossııskogo samoderjavıa za dva s polovınoı goda sovetskoı vlastı, nahodıvsheısá v rýkah chrezvychaıno tonkoı prosloıkı rýsskıh rabochıh, sılno zarajennyh kolonızatorskoı psıhologıeı, ne tolko ne ızmenılıs k lýchshemý, no eshe bolee obostrılos blagodará svoeobraznym «komýnısıcheskım» deıstvıam, rassmatrıvaemym poraboshennym korennym naselenıem, kak prodoljenıe deıstvıı agentov staroı vlastı ı po sýshestvý ıavláúshımsá takovymı.». (V.I.Lenın. «Zamechanıa na proekte reshenıa SK o zadachah RKP(b) v Týrkestane». 13 ıýná 1920g.)

Bodandy elge jasaǵan patshaly Reseıdiń ekijarym ǵasyrlyq qıanatynan sovet ókimeti eki jarym-aq jylda asyp tússe, jetpis jylda ne istedi eken?

Demek, Lenınniń kezinde de otarlaý saıasatynyń álippesi eshqandaı ózgermepti, ózgergen buıryq qana: «Na vse chetyre storony. Vozvrashat neobázatelno» degenniń ornyna — «Ne pýshat! Vozvrashat neobázatelno!» bolyp jańarǵan. Qazaqtardyń jerin tartyp alyp jatyr dep halyqaralyq aıqaı-shý bolmasyn degen maqsatpen shekaranyń arǵy betin de, bergi betin de áskerı otrádpen tyǵyndap qoıyp, el asýǵa shyǵysymen ormanǵa órt jiberip, ary qashqandardy da, beri qashqandardy da qyryp saldy. Lenınniń ózi de komýnıserden patsha ókimeti agentiniń entańbasyn tanyp otyrǵan joq pa. Sadızmniń sımvoly bolǵan ohranka men jandarmerıanyń joıqyn «qyzmetimen» dúnıe júzinde eshbir el talasa alǵan joq.

Bir ǵana Túrkstan ólkesinde 1918 jyl men 1920 jyldyń qańtaryna deıin eki mıllıon kóshpeli ashtan qyryldy. Aqmeshit pen Tashkent aralyǵynda jýsap jatqan ólikterdi kómip úlgere almaı temirjol boıynyń ory men jyrasyna arbamen tógip, búkil dalany kúńirsik alyp bara jatqan soń betin zorǵa japqan joq pa. Dál sol jyly, dál sol aıda Túrkstan kompartıasynyń besinshi konferensıasynda ashtyq jaıynda baıandama jasaǵan Turar Rysqulov jalǵyz ózi shyr qaǵyp, halqynyń qasiretin aıtqanda, ortalyqtan kelgen kompartıanyń arıstokrattary Sovnarkom bólgen azǵantaı qarjyny ózderi bólip jep: ashtyq jaıly aýzyńdy ashpa, kóshpeli jurttyń sıvılızasıaǵa ergeni qalady, qyrylǵany — «estestvennyı otsev» dep shirenip edi. Otyzynshy jyldary ashtan qyrylǵan úshjarym mıllıonnyń janazasyn alpys jyl ótken soń shyǵardyq. Sonyń ózinde de «muny genosıd dep aıtpańdar» dep Máskeý búginde zar qaqsaıdy. Al jıyrmasynshy jyldardyń qurbany kúni búginge deıin joqtaýsyz qaldy. Aıqaıladyń dep Rysqulovtyń aýzyna qorǵasyn keptep óltirdik.

L.Tolstoıdyń: «Bir halyqty joıyp jiberý úshin kásibinen aıyrý jetip jatyr» degeni bar. Bólshevıkter uly jazýshynyń «Voskresenesin» oqydy ma, oqymady ma, kim bilsin... Baılardy kámpeskeleý osy saıasattyń bastamasy edi. Kámpeskege qarsy dep, káliktipke qarsy dep Sozaqta bir túnde, bir aýylda 500 qazaqty qyryp salǵanymyz qaıda? Bul bir aýyldyń qurbany. Sozaqta qansha aýyl? Bar qazaqta qansha aýyl? Mundaı «kóterlister» ár oblysta, ár aýdanda, ár aýylda boldy desip edi, boldy desip qarýdyń kúshimen «basyp» edi. «Bandylar» men «qaraqshylardy» qyryp salyp, qalǵandaryn «baı tuqymy», «qulaqsyńdar» dep ıtjekkenge aıdap, onan qalǵan Qarataý men Syrdyń qazaqtaryn Kóktastyń, Domnyń, Rıderdiń qorǵasyn rýdnıkteri men karerlerine, shahtalaryna toǵytyp, kerisinshe, shyǵystyń qazaqtaryn ıtjekkenniń jynysy men saharanyń qumyna qamap zorǵa taýysqany qaıda?

Qazan tóńkerisi bolyp jatqanda, azamat soǵysy júrip jatqanda, sovet ókimeti ornap jatqanda qarsy turyp, shoshań etip qolyna myltyq ustamaǵan, basyp ótken aqtardan bir qyrylyp, qýyp jetken qyzyldardan eki qyrylyp qanjosa bolǵan qarýsyz momyn el otyzynshy jyldary naǵyp jelige qaldy eken? KGB, NKVD búkil qazaq qylysh jalańdatyp at ústinde júrgen dep sendirip baqty. «Uıattan» sovet ımperıasynyń betine qaraı almaı, jetpis jyl boıy súıekke tańba, bedelge nuqsan bolyp, aqyry «kazahskıı nasıonalızm» degendi qasqa mańdaıymyzǵa jazyp berip edi. Bul ataq ta «fashısik nasızm» degennen kem túsken joq.

Qudaıǵa shúkir, bir ǵana Sozaq «kóterlisi» emes, jer-jerdegi «búliktiń» bári de VCHK-nyń josparly túrde uıymdastyrǵan arandatýy ekeni búgin áshkerelenip otyr. «Bandy» degeni elge basalqa bolǵan ıgi-jaqsylar, «qaraqshy» degeni solardyń aqyly men aýzyna qaraǵan artyndaǵy qarashasy bolyp shyqty. «Bandylarǵa» basshy bolyp Shákárim men Mádılerdiń, Keıki men Tobanıazdardyń júrgenin aıtsaq, qalǵandaryn tizip jatýdyń qajeti joq shyǵar.

Qarataı eliniń qaq jartysy aq jańqa súıek bolyp Altaıdyń asýlarynda kúni búginge deıin jaırap jatyr. Bul genosıdtiń birinshi kezeńi edi. Kezinde patshaly Reseı ohrankasy men jandarmerıasynyń jasaǵan tizimi tolyǵymen sovet ókimetiniń jazalaýshy mekemeleriniń qolyna kóshken. Patsha ókimetiniń oryndap úlgermegen naýqandaryn «sosıalısik» repressıanyń jalǵastyrýy kerekti. Alda ekinshi kezeń — qazaq ultynyń zıaly qaýymyn typ-tıpyl joıý maqsaty turdy...

---