InfoHub Logo

Uly taýdyń ıyǵyna shyqsań kóńilge muń kiretini ras. Uly tarıhtan qashanda muń tebedi. Eki alpaýyttyń aıtaǵyna elirip ózin ózi oq pen otqa aıdaǵan, aqyry ózin ózi joq qyp tynǵan qalmaq tragedıasy bir ǵana qalmaqtyń muńy ma? Qazaqtyń qasireti az ba edi? Endi ǵana táýelsiz el boldyq dep otyrmyz. Alda qandaı zaman bar? Eki ımperıaǵa pushpaǵymyzdy tistetken ekenbiz. Tisin batyra bermeı soǵan toıattasa — sadaqa! Bolashaqta ne kútip tur?..

...Biz Bógenbaı asýynda turmyz.

— Sonaý kóringen Naýa, onyń arǵy betinde Qatynsý, — dep Dıdash qolyn sozdy. — Búginde Naýaǵa bara almaısyz, Qatynsýdan at sýara almaısyz, — dedi. — Abaısyzda bara qalsańyz, kazaktar atyńyzdy aýdaryp alyp, qaltańyzdy qaǵyp, artyńyzdan yńqıtyp bir tebedi de aıdap salady.

Biz táýelsizdik aldyq dep bórkimizdi aspanǵa atyp júrgenimizde Reseı bir etegimizdi kesip áketipti. Babamyz jaılaǵan tór jaılaýmen qol sozyp qana, saýsaq shoshaıtyp qana kórisetin bolyppyz. Bir bolys eldiń úshten birin, Qosaǵashty otyzynshy jyldary bir kesip áketip edi, on myń Qarataı jat bolyp áli kúnge sonda otyr. «Katýn» dep ezýin shúrshıtse de Qatynsý ózegimizdi jaryp shyqqan ózenimiz, Buqtyrmanyń egizi edi, Reseı ony teris aǵyza almaǵan soń jaǵasynan qazaǵymdy keıin laqtyryp tastap, Aqa-Laqadaǵy (durysy Aq Laq) saqtyń kóne zırattaryn da baýyryna basyp alypty. Kózine túskenge jarmasyp bolyp edi, endi kórińe de jarmasty degen osy.

Dıdashtyń balalyǵy sonda, Naýada ótken. «Tas monshasy» da sonda qaldy. Balalyq shaǵynyń bazaryn saýsaǵyna ilip turǵan endigi túri mynaý. Jer ystyq, el bóten. Keshe ǵana sý ortaq, ný ortaq degenge senip, beıǵam júrgen momyn qazaq bókse basar bóstegin sypyryp áketkendeı shońqaıdy da qaldy. Imperıa júz jıyrma jyl ótkende Nıkolaı patshany Qarataıdyń esine taǵy saldy. Obyrdyń óńeshi osymen bitelse jón-aý...

...Biz Bógenbaı asýynda turmyz. On segizinshi ǵasyrda. Joq-aý, jıyrmasynshynyń aıaǵynda. Jıyrmada turǵan biz. Onsegizge jetelep turǵan qanjyǵaly Bógenbaı. Kádimgi Qabanbaıdyń syńary. Bógenbaıdyń asýyna kóterilseń dúnıeniń tórt buryshyn kórgendeısiń, Altaıdyń ulylyǵy kóz aldyńa kelgendeı, etektegi Maraldy Kól kózdeı-aq.

— Bul asýdy «Tar ótkel» dep te ataıdy, — dep Shaımerden Dıdashtyń túsindirmesine taǵy bir sóz qosty. — Sonaý Jońǵar shapqynshylyǵynan qalǵan ataý. Qalaı dese de bul bıik úsh birdeı batyr — Qabanbaı, Bógenbaı, Kókjal Baraqtardyń tabany tıip, qylyshtaryn qalmaqtyń qanyna boıaǵan Tar ótkel...

Buqtyrmanyń boıynda jońǵarlar qatty qyrylyp, Bógenbaı bastaǵan qazaq qoly qalmaqtardy sýǵa toǵytsa kerek. Birde jańbyr, birde qar qara kúzdiń kezi eken, jaýdyń úzik-sozyq shashyrandysyn ókshelep jetkende taý basyna toń turyp, qabyrshaq muz qatypty. Soǵysa jyljyǵan ásker sońynan kóshin ertip, ejelgi qonysyna el qona bastaǵan. Ásker joryqtan, halyq qorlyqtan qajyǵan, aınalyp qaıta shappasyn dep Altaıdyń qýys-qýysyna qamap alyp qalmaqtardy joıyp jiberý kerek degen Qabanbaıdyń sheshimi bolǵan desedi. Jaýdyń jan-jaǵynan tosqaýyl jiberip, negizgi qoldyń qos qanatynda Bógenbaı men Kókjal Baraq júrgen eken. Osy shaıqasta Sherýshi Taıbuǵanyń aty shyqqan. Sońǵy asýǵa kıiz tósep, kúl tógip ótken, keıin Bógenbaı asýy atanǵan «Tar ótkel» osy. Ár tóbeniń basynda tas qorym — qalmaqtardyń molasy, qalǵanyn Qatynsý jutqan. Qazaqtar sheıt bolǵandardy elge aparyp jerlegen. Erekshe erlik kórsetken Taıbuǵaǵa búginde belgi de joq, zıraty Maıamerdegi mekteptiń astynda jatyr. Endigi qalǵan urpaǵy mynaý bir tonna qarakerdiń belin maıystyryp otyrǵan jarty tonna Shaımerden.

Jeńisten soń Qabanbaı Ergenektiniń ejelgi otany — Tór Altaıǵa Qarataı elin ornalastyryp, Jánibek batyr bastaǵan Abaq kereılerdi Ór Altaıǵa asyryp jibergen. Jaýgershilik pen dushpan baryn eskerip, shekarany tyǵyz ustaýdy kúni buryn eskerse kerek. Jalpy ol jaý tylynda qarasha halqyn qaldyrmaǵan, jaltarǵanda jasaqpen birge ala ketip, ókshelep qýǵanda sońynan erte júrgen, bul onyń taktıkalyq bir ádisi bolsa kerek: artynda el tursa ásker sheginbeıdi, shabýyldap qýǵanda jaýdan bosaǵan óńirdi halyqpen toltyra qoıý, bul da jarlyqpen birdeı «jer meniki» degenniń belgisi.

«Tar Ótkeldiń» basy taz. Súrleýdiń sulbasy — tas qorym. Kezinde at aıaǵy úshin ádeıi tóselgen. Tastan da sýyq jeli bar. Sonaý bir surapyl zamannyń yzǵaryn alyp qalǵandaı. Bógenbaı asýy ıen. Dál osy bıikke úsh batyrǵa bir belgi kerek edi: kezinde el qorǵaǵan babalarymyzdyń eń bolmasa tas músini el shetinde, jel ótinde, taǵy da jatqa qarap, jaý bar ma dep tursa ǵoı...

Kamera da sharshapty. Dıdash ta sharshapty. Saýsaǵyn shoshaıtýǵa da shamasy joq pa, álde til astyna tastap jibergen bir atym nasybaıdyń maýjyry ma, kózi jumýly, basy salbyrap, salpaıyp otyr. Sirá kókeıinen jatta qalǵan «Tas monsha» men Naýanyń saǵynyshy ketpegen bolar. Álde úsh birdeı batyrdyń eńbeginiń esh ketkenine ókinip otyr ma?.. Táıiri, kórshige ketken sadaqa, ol jaqta da Oımanyń men qazaǵyń otyr, Qytaıǵa bir oblysqa teń jerimizdiń shuraıyn oıyp berip jatqanda «Tas monsha» da sóz be eken!..

Shabanbaı bos jatyr. Dıdash pen Shaımerden keshegi el otyrǵan jaılaýdyń jurtyn sıpap kele jatyr. Jurt degenimiz — malshylar edi. Kezinde tamam Qarataıdyń órisi bolǵan Shabanbaı Sovet dáýiriniń sońǵy jyldarynda da myńǵyrǵan mal edi. Mal degenimiz qoı edi. Bul óńir qoıdyń tuıaǵynan tozǵan. Qoıdyń tuıaǵy taýdyń tasynan tozǵan. Júni butanyń basynda qalǵan. Shabanbaı jylqy men buǵynyń órisi edi. Qoıda jetpis jeti atasynyń esesi ketkendeı esepsiz kóbeıtip, jylqyny jaýdyń malyndaı Hrýshev qurtty da buǵyny sharbaqqa aparyp qamady. Esesine júz qoıdan elý qozy, ár qoıdan júz gramnan jún aldy. Óz aıaǵymen ottaıtyn, atamekenge qaıyrýsyz-aq toqtaıtyn jylqy jaryqtyqtan nege jerigenin kim bilsin? Elýinshi jyldardyń ishinde, sharýashylyqtardy irilendirý naýqanynyń kezinde elý myń jylqysy bar kolhozdarda elý tuıaq qalǵan joq, tý bıeniń quny týmaıtyn shybyshtyń baǵasyna jetpeı qaldy. Shabanbaı qoıdy jek kóredi. Qoı júrgen jerge qotyr bolmasa, tuıaǵymen jerdi tozdyrǵany, qumalaǵymen shymdy kúıdirgeni bolmasa oǵan ań da jolamaıdy. Altaıdyń arıstokraty ańy men jylqysy edi. Kázir ekeýi de joq. Ańy Qytaı men Oımanǵa aýyp ketken. Oımanymyz — Reseı, Taýly Altaı avtonomıaly oblysy. Qatynsýdyń boıynan qazaqtardy teýip tastap, túgelimen qoryq dep jarıalap, atty kazaktar ańdyp júr. Mundaǵy aty joq qazaqtar jaıaý-jalpy júrip-aq ańǵa tynyshtyq bermeı, kúndiz-túni tarsyldatqan soń qashpaǵanda qaıtsin. Qazaqtar emes-aý, kelimsek kezbeler men týrıser, oblystaǵy tórt qala, onyń syrtynda Germanıasy, Golandıasy, muhıttyń arǵy betinen Amerıkasy bar ma-aý, qyzyl kórgen quzǵyndaı qaptap júr, Marqanyń jaǵasynan qalashyq ta salyp alypty. Muzart barysy, taýteke, kúdir, buǵy sekildi qyzyl kitapqa jazylǵan sırek ańdardy aıýymen qosa bytyrlatyp qyryp barady. Tek qasqyrǵa ǵana bostandyq, biraq ańshysy qasqyrdan da qaskóı. Lısenzıa beretinder tym jomart, sheneýnikter tıym salǵan qujattardy bir qolymen basyp otyryp, ekinshi qolymen dollardy sanap alatyn sıaqty. Ań baıqus ózaldyna, dárilik shópterdiń tamyryna deıin kúıedeı jalmap, aıý sorlyǵa ót toltyratyn túınek qoımaı topyraqty qysyr qaldyratyn túri bar.

Shabanbaı bos jatyr. Shekara da bos jatyr. Sonaý Shyndyǵataıdaǵy jetim zastava bolmasa, qylt etken attyń qulaǵyn, shoshań etken myltyqty kórmeısiń. Saqshyda dońǵalaq joq. Dońǵalaqta pynzyn joq. Elge kedeılik kirgen soń saqshydan da keteý ketken sıaqty. Qaryn toıǵyzýdyń qamy, kúnkóristiń kúıbeńi ýaıym bolǵan soń el sheti ıen, sharbaqqa qasynǵan qyrshańqydaı súıkene-súıkene qotanymyzǵa suǵynyp ketken eki birdeı memlekettiń jıegine qysqara-qysqara qurydymǵa aınalǵan saqshylardy búrikseń jeter me. Onyń ústine jeriń taý bolsa, taýyń ıt muryny ótpeıtin jynys bolsa... Shirkin, baıaǵy zaman qaıda! Asý-asýda otrád, buta-butanyń túbi soldat, shyr etken bala turmaq , pyr etken torǵaıdy da qaǵyp túsiretin qyzyl jaǵaly mergenderdi aıtam da. Ózimizdi ańdyǵanda jolbarystaı edik, ózgeden saqtanýǵa kelgende mysyqtaı bolǵanymyz ókinishti-aq.

Shabanbaı bos jatyr. El qyzyǵy bir basqa. Jerdiń kórki bir basqa. Shabanbaı kópten bergi jarasyn jazyp jatyr. Jelden basqa sybdyr joq. Sýdan basqa syldyr joq. Tyrs etpegen tynyshtyqtan Maraldy Kól selt etpeı qatyp qalypty. Shabanbaı malynyp tur. Qaraǵaıy qalǵyp, qaıyńy jýsap, shalǵyny aıaqtyǵa jol bermeı japyrylyp jatyr.

— Qoı ketkeli Shabanbaıdyń kózi ashyldy, — dedi Dıdahmet.

— Jerdiń kórki mal emes pe, tiske syzdyq qalmaǵan soń onyń nesi jaqsylyq? — dep atqosshy jigit shamyrqandy.

— Sýǵa balyq shyǵa bastady, — dep aqtaldy Dıdahmet.-Qoıdy karalınge toǵytady, qoı bulaqty bylǵaıdy. Kezinde aryq bitkennen aqqaırandy kóılekpen súzip, kónekpen tasýshy edik, on jyl boıy on balyq ustap kórdiń be?

— Qoıdy kázir ınemen emdeıtin bolǵan, — dedi Shaımerden. — Balyqtyń joǵalýyna qoı ǵana kináli emes shyǵar, balyq turmaq qarlyǵashtyń qaıtyp kelgenine de eki-aq jyl boldy.

Úsheýiniń de sózi ras. Shyǵys Qazaqstan Respýblıkadaǵy ekologıa jóninen eń bir qudaı urǵan aımaq. Qaı jerden tústi metal qazylsa, jaǵalasyp ýran júredi. Ýran júrgen jerde radıasıa bar. Úsh qalanyń mańynda kómilmeı jatqan pálenbaı júz myń tonna rýdalyq qoqystyń ózi-aq Altaıdy tunshyqtyryp boldy. Onyń ústine Qytaı da irgemizdegi Lob-Norda atom bombasyn kúnde dúńkildetip balshyqqa qı qosty. Kene degen janýaryń buryn da órip júretin edi, kórshimizdiń «arqasynda» mýtant paıda bolyp, endi shaǵa qalsa kisi óltiretin boldy. Taý bolǵan soń bult oralady. Ormandy bolǵan soń ylǵal bar. Ylǵal kóleńkege shókken radıonýklıdterdi jer de juta almaıdy, jel de qýa almaıdy, tunady da jatady. Jańbyr men qar, erteńgi men keshki shyq bulaqqa sorǵymaǵanda qaıda barady? Bulaq ózen men kólge quımaǵanda qaıda barady? Qarlyǵash ketse, qaýypty sezgeni. Qaıtyp kelse — qaıyrymen. Biraq adam sorly qarlyǵash emes qoı. Al Qarataıdyń adam ekeni ras bolsa, Tór Altaıynan ólse ketpeıdi. Aýylda bir aı jatqanda eki júz tútinnen bes adamǵa topyraq saldyq. Beseýi de raktan ketti. Bir aıda shyr etip bir sábı dúnıege kelgen joq. Bir aı deımin-aý, bir jylda kelip pe eken? Qarataıdyń qatyndary qalja jegisi kelmeı qaǵynyp júr.

Qarataıdyń ejelgi kásibi mal edi. Qarataı mal baǵýdy biletin edi. Baıaǵyda Qarataıdyń qaraǵaıy men qara maly talasyp ósken. Qalyń jylqydan jer kóshken. Jeti ata jerge talaspaǵan. Jerden jaýdy ǵana alastaǵan... Búginde baqshasyna taýyq túsip ketse de Altaıdy basyna kóshiretinder bar desedi. Kim biledi, kóz kórse de kóńil sengisi kelmeıdi-aq...

Aqsý Maraldy Kólden bastalady. Maraldy Kól qar sýy men jańbyrdan jınalǵan tastaı sýyq tushshy kól. Aqqaırańy Aqsýdy bógeıdi deýshi edi. Bul elge sýdaǵynyń bári aqqaırań: forel de aqqaırań, haırýs te aqqaırań. Aqsýdyń aýzynda jalǵyz «jıp» tur edi. Sýdan shyqqan búldirshindeı eki sábı bizge qaraı tura júgirdi, arshyǵan jumyrtqadaı appaq jas kelin jaırańdap qarsy aldy. Maraldy Kóldi bir kórip qaıtýǵa, káýsardaı aýasynan bir simirip qaıtýǵa kelgen serýenshil jas otaý eken. İnimiz qaıyqpen kól ortasynda júripti. Meniń qurdasym Dáýlet qarmaǵyn oqtalyp, shaı qaınaǵansha dep Aqsýǵa ketip edi, shaı qaınaǵanda qaıtyp keldi. Ustaǵany óziniń shúmeteıindeı jalǵyz shabaq, shabaq ta emes-aý, kilegeı. Ákesi Dıdash kóldi kórgennen balyq-balyq dep tańdaıy salq-salq ete qalyp edi, qaqtasa bir kilegeı ekeýin de qarq qylatyn boldy. Áıteýir sátine qaraı kelin shyraq maıǵa bókken syrbaz balyqty astaýymen aldymyzǵa qoıa saldy.

— Qurdas, seniń anaý kilegeıiń qazanǵa sımaı qalatyn boldy-aý, — dep edim.

— Baıqaranyń Jarylǵastan enshisi bólinbegen, báribir myna astaýdy birge taýysamyz, — dep Dıdash ulyn bir ázilden qorǵap qaldy. Sóz tapqanǵa qolqa joq.

Shabanbaıdyń bulty kesek ári tentek. Jarqyrap turyp jaýa salady, sharqyldap turyp tóbeńdi teskendeı qylady. Kún buzylaıyn dep tur eken.

— Kelin shyraq, tezirek qaıtyńdar, jol nashar, jańbyr jaýsa mynaý qaıqańnan shyǵa almaı qalasyńdar, — dep aqyl qosqan boldyq.

— Sen Óskeleńge tart, aǵaıyn kele jatyr, qamdansyn, — dep Nıazbek atqosshy jigitti shaqyryp alyp tapsyrma berdi.

Jel turmaı shóptiń jupar ısi ańqyp, balqaraǵaıdyń shashaq búri ysqyra bastady. Maraldy Kóldiń beti jybyrlap, aıdynyn shybyn qytyqtaǵandaı titirenip jatyr eken. Aspanda bult bolmasa da tóbede ersili-qarsyly qozǵalys bar, kók kúmbeziniń boz shatyryn áldebir qudiretti qol shaıqap turǵandaı. Jáı jańbyr emes, najaǵaıly nóserdiń belgisi. Ázirge kókjıekten kóterilmeı jatsa kerek. Kókjıekti kólegeılep turǵan kókshaǵyr taýlar bolsa kerek.

Aldymen qozǵalatyn bir tonna qaraker, qarnymen jol jıegindegi bıdaıyqty terbetip barady. Qarakerdiń qarnyn jer syzdyrǵan ústindegi jarty tonna Shaımerden.

Buryn da malshylar Shabanbaıǵa talasa kóship kelip, aspannyń reńi, shóptiń nili buzyla topyrlap oıǵa túsetin edi. Artynda sary jurttan basqa dym qalmaıtuǵyn. Jaılaý úńireıip, tonalyp, ıt súıregen týlaqtaı borsha-borsha bop qulazyp qala beretin. Búginde qoınaý-qoınaýǵa el qona bastapty. Selkem bolsa da ár qýysta seltıip «ızbýshka», kári qoıdyń tisindeı yrsıyp sharbaǵy, tútindep monshasy tur, burynǵydaı jula qashatyn, qıratyp áketetin sovhoz deıtuǵyn «jaýdyń» múlki emes, árkimniń menshigi, árkimniń jylda kelip qonatyn qut mekeni. Kóńilge toqtyq ákeletin osy. Zaman tynysh bolsa mal da biter, jan da óser, jaılaý tek maldyń órisi emes, jeti aı qysta kóń-qoqyrǵa qamalǵan aýyl jurtynyń jaz boıy sergip qaıtar , kóńil semirtip qaıtar «kýrorty» ǵoı. «Aǵajaı, Altaıdaı jer qaıda-aı» deıtin saǵynyshtyń orny tolmasa da áıteýir ýaqytsha bolsa da malshy qaýymǵa aldanysh.

Óskeleń yrymǵa bolsa da aty jaqsy. Kim atasa da nıeti jaqsy. Zaty da jaman emes. Shabanbaıdyń tórinen el irgesine jaqyndap, beles-beles bop sozylyp jatqan keń jaılaý. Qaraormandy kúzetken qaraqshydaı jan-jaǵyńnan qaýmalaǵan qaraǵaı artyńnan qalmaı eredi de otyrady. Syldyraǵan bulaǵy qalǵyp ketken kóńlińdi bóledi de otyrady. Osynyń bárin kemerlep, etek-jeńdi tuıyqtap sonaý etekte Shornaýanyń Shý ózeni jatyr. Bultsyzda Altaıdyń kúni shaqar, áp-sátte qaryp túsedi. Sodan ba, bıikten qarasań ózen bitkenniń bári de jaltyrap, appaq sút bolyp, keıde qatyp qalǵan appaq qar bolyp kóz qaryqtyrady. Attylyǵa ótkel bermes Aqbulqaq aspannan sarqyrama bolyp jaýǵanda, tóbeden túsetin Aqqaba aıran bolyp jóńkilgende, Aqsý Shabanbaıdy qaq jaryp Buqtyrmaǵa jer tesip jetkende Altaı aqqa meldektep jatqandaı kórinedi. Altaıdyń tula boıy tolǵan aq, ár emshegi saýlap turǵan sút qoı.

Altaıdyń úni — sybyzǵy. Sybyzǵynyń úni — Altaı. Sybyzǵyny myńnyń bireýi ǵana tartady. Kóringenge ermek emes, qasıetinen qorqady, sonsoń da qorlamaıdy. Kúı atasyn qýsaq, onsegizinshi ǵasyrda — Saımaq, ontoǵyzynshy ǵasyrda — Sherýbaı, jıyrmasynshy ǵasyrdaǵy arqalynyń sońǵysy Orazǵalı men Shanaq aǵamyz edi, olar da arýaqtarǵa baryp qosyldy. Búginde Altaı sybyzǵyny saǵynyp otyr. Qarataıdan qýraı ustaıtyn bireý shyǵa ma dep.

Sybyzǵynyń úni — zar. Sybyzǵynyń úninde jerge degen saǵynysh bar. Jer!.. Jer!.. Jer!.. Saımaqtyń «Sary ózeni», «Aıraýyqtyń ashshy kúıi», «Aqqabanyń tolqyny», «Týǵan el, qosh-esen bol»... Áıteýir jer ańsamaı sybyzǵynyń úni shyqpaıtyndaı, jer saǵynbaı kúıshiniń arqasy qozbaıtyndaı...

... Sherýbaıdyń jalǵyz qaryndasy ulyqsatsyz súıgenimen arǵy betke qashyp ketipti. Ókpesi qara qazandaı kúıshi qaryndasyn izdep at izin salmaı qoıǵan eken. Erteńgisin saýynǵa shyqqan qaryndasy bıeler qulaǵyn salyp ıimeı qoıǵanda qulyn ustap turǵan kúıeýine:

— Oıbaı, daıyndal, aǵam kele jatyr! — depti.

— Ony qaıdan bildiń?

— Bıeler ıimeı qoıdy.

Jylqy jeldi kúni sybyzǵynyń únin kósh jerden estıdi deıdi. Barymtashylar aısyz qarańǵy túnde meńsiz qara at minip, jalǵyz-jalǵyzdan shyǵyp, birin biri sybyzǵynyń únimen tabady eken... Erteńgisin jınala bastaǵan qudalar Sherýbaıdy el ornyna otyra kútip alypty.

Óskeleńdi kórgende men Dıdahmettiń «Jer ańsaǵan saratanyn» esime aldym. Bul elge túıeli baı bitpegen. Biraq túıe jaryqtyq óle-ólgenshe týǵan jerin saǵynatyn kórinedi. Qyryq besinshi jyly soǵys aıaqtalǵanda sonaý Berlınnen Mańǵystaýdy taýyp kelgen saratan kezinde Adaıdyń da atamekeni bolǵan Altaıdy izdemedi deımisiń. Adaılar Bozashyǵa jetkenshe jeti ózennen ótipti. Sonyń biri Buqtyrma bolsa, ekinshisi Ertis shyǵar. Kim biledi, Dıdashtyń saratany Mańǵystaýdan qashty ma eken? Áıteýir sybyzǵynyń úni elin esine salǵany ras. Áıteýir Dıdashtyń Esbolǵany týǵan jerdiń topyraǵyna asyqqany ras. Arǵy betten asyqty ma, áıtpese jatta qalǵan Jazotyrdan ba, áıteýir jalǵyz ul men jalǵyz jardyń zıratynan da atameken qymbat eken... Esbolǵan sybyzǵynyń únimen jarysqan... Almatyda jatyp-aq kórpemizdi kókiregimizge tarta berip atamekenniń amandyǵyn tileıtinimiz ras.

Ákim Tarazı Altaıǵa qatarynan birneshe jyl kelip qaıtty. El betin kóre qalsam, azamattardyń aldymen Ákimniń amandyǵyn suraıtyn ádeti. Kezekti bir saparymyzda:

— Taý saǵan tańsyq emes, orman orysta da kóp, bul eldiń adamynan ne baıqadyń? — dep suradym.

— Qalyń qazaq ońtústikte deımiz, qazaqylyǵy mol deımiz. Bul eldiń aıyrmasy — zıaly qaýymnyń ıntellektisi, ásirese ádebıetke tisi batatyn zerektigi basym eken, — dep bir qoıdy. — Bir aýdan tutas bir rý bolǵandyqtan ba, bir-birine degen aǵaıynshylyǵy qatty unady, — dedi. — Ári qarapaıym, ári qaltasyna tyqqan tasy joq.

Tanymaıtyn kózge bári tańsyq. Múmkin solaı shyǵar. Múmkin alasy men qulasy Ákimniń kózine túspeı qalǵan shyǵar. Qudandaly jegjat bolǵan soń ba, álde dos-jarandy sol jaqtan tańdaǵan soń ba, meniń de aǵaıyndarym Dýlatıada júrgen sıaqty bolady da turady.

Óskeleńdegi aǵaıyn aǵashtan úı kóterip úlgermepti. Basynda shatyr, baýyrynda bala-shaǵa, aldynda bir otar qoı, eki úıir jylqy. Kóńili kóldeı, kóleńkege kóldeı dastarhan jaıdy. Jyrǵap otyryp ótti-kettini jyr qyldyq. Jaǵa jaılaýda, esik kózinen bastalatyn shúıginniń, shaıyry ańqyǵan samyrsynnyń ıisinen-aq kaıf bop qasqaraıtyp tastappyz. Qaraǵaı basyn jel shalmaı, oshaqtaǵy ot ta shalqymaı dúnıe tyrs etpeı tynysy bite qalyp edi...

Tún ortasynda aspan sharqyldap jerge qulap, ot oınap, qara nóser quıyp bersin. Jasyn jarq etkende qara jer qaq aırylǵandaı jambasyń dir ete qalady da jaılaý dúrkireı kóship jóneledi. Áıteýir qoı baıqus pystaı, eki-úsh kebenek shatyrǵa súıkenip, tyǵylatyn pana tappaı zar eńirep edi, oǵan qulynnyń shurqyraǵan shińgiri, bıeniń úreıli kisinesi qosyldy da tóńirek azan-qazan boldy. Qara qosty qara tutqan eki aıǵyr úıirlerin osy mańǵa aıdap kelse kerek, qysyrdan qasqyr tartqan eki qýlyq bar eken, eki aıǵyr úıirine qospaı biri satyrlatyp ary qýady, biri beri qýyp, dúrsildegen tuıaq dúbiri biz túgili Óskeleńge tynyshtyq bermedi. Qasqyrdyń tisi tıgen tuıaqtyny aıǵyrdyń úıirge qospaıtynyn estigenim birinshi.

Túngi saǵat úshte Dıdash pen Dáýlet, Nıaz ben Shaımerden tysqa shyǵyp ketip edi. Seńseń tulyptyń astynda buıyǵyp jatyp uıqtap qalyppyn. Eleń-alańda oıansam jańbyr áli tógip tur, biraq ińirdegideı emes, aspan tynysh, oty taýsylyp, ashýy basylǵan sıaqty. Sýdan shyqqan sýyrdaı Dıdashy men Dáýleti, Nıazy men Shaımerdeni de men jatqan shatyrdy shyrq aınalyp dirdektep júr eken.

— Oý, jigitter, ne boldy?

— Jambasymyzdan sý júrip ketti.

— Sý júrgeni nesi?

— Men osylaı bolaryn bilgem, — dedi Dıdahmet. — Bildim de bar tekemetti sizdiń astyńyzǵa tósep, tósekti órge salyp bergem.

— Bilseń nege aıtpadyń? — dep Shaımerden daý shyǵaraıyn dedi. — Keshe shatyr tigerde aınala mor qazyp tastaý kerek edi... Jalǵyz aǵańdy ǵana kúıttegenshe...

— Jaılaýǵa jylyna bir shyqqanda jambasynan sý ótse, butyńdaǵy jalǵyz shalbaryńdy sheship berip, elge jalańbut qaıtar ediń. Onanda maǵan rahmet de.

Rahmetti Shaımerden aıtpasa da «rahmet» meniń ishimde qaldy. Jylyna bir dúrkin atamekendi aralatyp qaıtatyn inilerimniń barlyǵyna Allaǵa shúkir. Osynyń ózi-aq ishimde jatqan eski bir kúıdi túrte ketti...

... Nurzaǵıla ápkem kúz jaqyndaǵanda meni soqyr tory bıege mingizip, jetektep alyp Shabanbaıǵa tartatyn. Balqaraǵaıdyń jańǵaǵyn soǵyp, ony úgitip, ushyryp, zagotjıvsyrege ótkizip, sodan túsken tıyn-tebenge kóılek-shalbar tigedi de mektepke shyt-jańa kıindirip jiberýshi edi. Tórtinshi klasta oqyp júrgen kezim, sharýaǵa da jarap qalǵanmyn. Kolhozdyń pysyldaq ógizi men jaýyr tyraqysynan bosaı qalsam, qasyna ertip alady da shóp shabady. Meniń kóz aldymda qalǵany: ys basqan qara sháýgimdi mosydan túsirmeı, tús áletinde ıvanshaı qatqan qara shaıdy tanaýy tership soraptap kep otyrǵany, alyp shyqqan azdaǵan shaınamany aýzyna salmastan meniń aldyma ıterip qoıady da anda-sanda bir kúrsinip, men buryn estimegen áńgimelerdi aıtyp otyrǵany. Tátem eskishe hat tanyǵan, áptıek pen qurandy taýysqan. Soǵys kezinde maıdannan kelgen hadımshe jazylǵan hattardy oqıtyn da jalǵyz ózi edi. Maǵan aıtatyn áńgimeleri dinı taqyryptaǵy kóne qıssalardyń mazmuny bolsa kerek. Sońǵy ret Shabanbaıǵa attanarda apam:

— Bıyl balqaraǵaı qysyrap qalypty desedi ǵoı, barmaı-aq qoısańdar qaıtedi, — dep qarsy boldy. — Kúz de kelip qaldy, bozqyraýǵa qalsańdar bosqa tońasyńdar.

— Ákesiniń jaılaýdaǵy jurtyn kórip qaıtsyn, men qartaıǵan soń muny kim aparar deısiń. — Tátem bolmastan aqyry meni alyp jóneldi.

Kamenkanyń tusynan (kázirgi Moıyldy, burynǵy kazaktardyń poselkasy) sýdan atpen ótemiz dedi. Osynyń aldynda ǵana Altaı aıaq-astynan shamyrqanyp, sharq-shuryq nóserletip bergen. Buqtyrma qula tartyp qutyryp jatyr eken. Qaıyqshy ekeý. Ekeýiniń qolynda eki súımen. Bizdiń Buqtyrma eskek deıtuǵyn mádenıetińe kónbeıdi, qaıyqtyń tumsyǵy ilinse boldy, jula jóneledi de tóńkerip jiberedi. Tátem qaıyqqa otyrdy da meni atqa mingizdi. Kózin doǵala basqan soqyr tory bıe sýshyl edi, bir attap, eki attap mımyrttap kele jatqan, bir kezde júze jónelgende sý belýarymnan asty. Záre joq. Sasqanda táteme qaraımyn. Qaıyqty biri tumsyǵynan, biri quıryǵynan tireı ıtergen qaıyqshylar da aǵyspen tómendep ketken eken, tátem eki qolyn erbeńdetip maǵan birdeme degen bolady. Sý sarylynan qulaq tunyp qalǵan, bıe baıqus áldebir dóńeske kelip toqtady da kádimgideı kúrsinip saldy. Erdiń qasynan tas qylyp ustap otyrmyn, sýǵa qarama dep tátemniń aıtqany bar, eki kózim aspanda, sonda da basym aınalyp, kóktegi qalyqtaǵan bir qyrǵı quıyndaı shıyrshyq atyp týra meniń tóbemnen túsetindeı. Ne zamatta tory bıe taǵy da maltyp jóneldi. Áıteýir es ketip, jan shyqqanda jaǵaǵa da ilindik-aý. Soqyr baıqusqa aıtar sóz joq, biraq ol maǵan ókpeli sıaqty, túspeısiń be endi degendeı dúr silkingende ústinen ushyp kete jazdadym. Sol kezde tátem de jetken eken, «men saǵan ne dedim?» dep aıqaılap attan julyp aldy. Munysy nesi degendeı betine qarap edim, jylap tur eken. Sóıtsem, úzeńgini basyp otyr, áıtpese aǵyn erdi aýdaryp jiberedi depti, al men dúńgána sýǵa tıgen saıyn aıaǵymdy kótere berippin ǵoı. Jylap turǵan ápkemdi kórip kóz aldyma apam elestedi. Iapyraı, men sýǵa ketip qalǵanda tátem el betin qalaı kórer edi?..

Tyrmysyp Aqtomarmen shyǵyp kelemiz. Jarbıyp soqyr bıeniń ústinde jabysyp otyrmyn. Bir jaǵym quz, bir jaǵym taý, etekke qarasań esiń shyǵady, bıikke qarasań teńselip kele jatqan bıe emes, taý terbetilip turǵandaı janyń túrshigedi. Tátem taıaqty beline kóldeneń qystyryp alyp alda keledi. Tuqyraıyp basyn jerden almaǵanyna qaraǵanda áli de jylap kele jatqan sekildi edi. Taǵy da sheshem elestedi. Qulaǵymda: «Myna jalǵyz ólip qalsa, meni tirideı kómip ketińder!» degen sózi. Endi birde aqtútek boranda Qyrmyzy tátemniń: «Kúlásh, ket, ket! Andaǵy balany óltirip alasyń!» degen aıqaıyn estigendeı bolamyn. Iapyraý, men sonshalyq qymbat bolǵanym ba? Biraq men ózimniń baǵamdy sezingenim joq, sheshem men ápkelerimdi aıadym da qaraǵannan qarap jylaǵym keldi. Jyladym ba, joq pa, bilmeımin, áıteýir osylardy bosqa qınaǵansha ózimdi sheshem men úsh qyzdyń bodaýyna qıǵym kelip edi. Dál sol sátte dúnıada maǵan osylardan qymbat eshkim joqtaı kóringen. Jalpy Qarataıda áke kórgen bala kemde-kem. Jesir jeńge, jesir ápke, jesir sheshe. Bári jesir. Bári jetim... Kózben kórmegen soń ba, ákeniń qadiri onsha emes. Boqtasa qalsa da áke baıqustan dym qaldyrmaıdy. Áıel juraǵatyna til tıse oqqa qarsy shabýǵa bar. Áldeqashan súıegine qyna shyǵyp ketken ákemniń jaılaýdaǵy jurtyn kórsetemin dep tátemniń jetelep kele jatqan túri mynaý. Taldybulaqqa jetip bir qondyq: mynaý bıe baılaıtyn jer edi, mynaý úı tigetin oryn bolatyn dedi. Kókala Aıǵyrǵa jetip bir qondyq: bul jerde bir juma otyratynbyz dedi. Kókjota dedi. Shashty dedi. Taskúrke dedi. Tór jaılaýǵa jettik dedi. Bári de elsiz-kúnsiz ıen jurt. Bárine de bir-bir kúnnen túnedik. Bizdi kútip otyrǵan eshkim joq. Aıran taýsyldy. Torsyqtyń óńezin shaıqap ishtik. Durysy — maǵan ǵana shaıyp berdi. Arpanyń qatyp qalǵan sońǵy báterin bir úzimnen birneshe kúnge sozyp, tumanyń tastaı sýyna jibitip jegizdi. Ózi balqaraǵaı shaǵady. Shaǵady da dánin jınap maǵan usynady. Sorym-aı deseńshi. Osynshama azapty basyna tilep alyp ne jetti deseńshi.

Tór jaılaýǵa jetken soń balqaraǵaı soqtyq. Qaıta-qaıta órmelep júrmes úshin tátem qatar turǵan eki samyrsyndy tańdaıdy da teńseltip turyp birinen ekinshisine sekiredi. Qulap ketesiń dep meni aǵash basyna shyǵarmaıdy. « Tóbeńdi búrshik oıyp ketedi, arman tur, arman!» dep aıqaılaıdy. Qar jaýsyn meıli, jańbyr jaýsyn meıli, samyrsyn túbine tamshy túspeıdi, salbyraǵan butaq ıtarqa qostan da rahat. Soǵan qaramastan tátem ot jaǵyp, toqym men pishpekti meniń jambasyma tósep, baryn ústime jaýyp, aıaq-basymdy qymtaıdy da shoq túsip ketedi dep tań atqansha qasymda ańdyp otyryp balqaraǵaı úgitedi. Shabanbaıda aıý kóp, ıtqus ta bar, ıen jaılaýda úsheýimizden basqa tiri jannyń joqtyǵyn seze me, soqyr tory bıe kózi kórmese de otqa eminip, mólıip kep turǵany. Erteńgisin úgitken balqaraǵaıdy keptirip, kebegin ushyryp qaptaıdy da jalǵyz ózi atqa teńdegende taldyrmash adamnyń zildeı móshekterdi qamystaı laqtyrǵanyna tańqalatyn edim. Qansha júk artsań da miz baqpaıtyn mes tory qaıqańdaı bastaǵanda tátem: «endi úıge qaıtsaq ta bolady» degende qýanǵanym sonshalyq, attyń aldyna túsip alyp tompańdadym-aý. Ápkemniń qyrsyqtyǵy, bir alǵan betinen ólip ketse de ómiri qaıtpaıtyn. Taýdyń órinen de sharshaısyń, eńisinen de sharshaısyń, qara sanyńnan jan ketip, seń soqqandaı saldyraıdy da qalady. Sodan Shashtyǵa jetkenshe bir mınýt aıaq sýyttyrǵan joq.

Álde eger, álde obezdchık, jap-jas qatyny bar saqaly kaýǵadaı, ózi eńgezerdeı bir shal jalǵyz úı otyr eken. Aýlasyna jasqana kirip edik, «oı apaı, qaıdan júrsizder?» dep qazaqtyń eki birdeı jigiti juraǵatyn kórgendeı shurqyraı amandasty. Kermede tyqyrshyp eki jaraý at baılaýly tur. «Zvanyı gostk obedý» dep orys ta bolsa qaýǵa saqal qatyny ekeýi de qabaq shytpaı qarsy aldy. Soǵan qaraǵanda eki jigit bıligi bar adamdar bolsa kerek. Buǵy atyp ákelgen eken, terisin jaıyp, etin jel qaqtyryp qoıypty. Rasynda «sarskıı obedtiń» ústinen túsippiz. Dastarhan kókónis, qaqtaǵan tóstikten maıysyp tur edi, onyń ústine býyn burqyratyp buǵynyń jas etin alyp keldi. Balsyrasy jáne bar. Syrasyn qaıteıin, júz jyl qyzyl kórmegendeı tabaqqa suǵyndym da kettim.

Kún qaıtty. Biz de qaıtatyn boldyq.

— Apaı, kún buzylaıyn dep tur, túnge qaraı jańbyr jaýsa, Shabanbaıda qaraǵaı bitkenge jaı túsedi, qona ketińder, — dep eki jigit jigi-japar boldy. Kóne qoıatyn tátem be:

— Qarshadaıymnan Shabanbaıdyń qaraǵaıyn sanap óskenmin, jańbyr jaýsa erip ketpespiz, — dep qyrsyqty da qaldy.

Bult ilinse jyldyń tórt mezgilinde de Shabanbaıda kún kúrkirep, aspan jarqyldap jóneletin ádeti. Oǵan tańqalyp tańdaı qaǵatyn eshkim joq. Taýdy tirep turǵan tas emes, shógip jatqan kendi metal eriksiz jaı tartady degendi búgin ǵana estip júrmiz. Teristen týlaqtaı bult shyǵyp edi, qas qaǵymda tóbemiz alaı-túleı boldy da ketti. Jelmen qosyla jeligip urǵan qıǵash nóser dúnıeni tilip túsip, jer-kókti kúńirentip jiberdi. Aspan jarq etkende tyǵylatyn tesik tappaı, sharq etkende mılyǵyńnan balǵamen urǵandaı shókelep otyra ketesiń.

— Tasta tizgindi, attan aýlaq ket! — dep bir jaqtan tátem aıqaılaıdy.

Ózim qaıda qasharymdy bilmeı alaqtap júrgenimde:

— Qaraǵaıǵa jolama, samyrsynǵa tyǵyl! — dep taǵy aıqaı salady.

Shashtynyń qaraǵaıynan ıt tumsyǵy ótpeıdi, onyń qaısysy qaraǵaı, samyrsyny qaısy ekenin saıtan bilip pe, ana aǵashty bir qushaqtap, myna aǵashqa bir jarmasyp qý janymdy qoıarǵa qonys tappaı júgirgenimde art jaǵymnan shap berip ustap aldy da betimdi kókiregine basyp, basyma kúpáıkesin jaba saldy da júrelep otyra ketti. Taý kóship, tóbe jortqandaı Shabanbaı astań-kesteń. Shabanbaı dúrkirep kóship jatyr. Jer de, kók te móńkip jatyr. Dúnıeniń jarqyly syrmaly kúpáıkeni tesip túsip, janaryńdy kesip túskendeı. Jarq etken saıyn: «bısmıllahı, bısmıllahı» degen tátemniń kúbirin ǵana estımin. Osy bir «bısmıllahı» janymyzdy saqtap qalatyndaı ishimnen, aıta tússe eken dep táteme tyǵyla túsem. Bir kezde kúrs-kúrs myltyq atyldy. Aspannyń sharqylynan myltyqtyń tarsyly úreıli eken, esimizdi tez jıyp atyp-atyp turdyq. Sol tarsyldan dir etken orman tym-tyrs tuna qaldy da nóserdiń quıryǵy sobalańdap qashyp barady eken. Jel shaıqaǵan shyraqtyń japyraǵyndaı jalp-jalp bir óship, bir janǵan aıdyń jarty kúlshesi túıdek-túıdek qara bulttardy tilgilep batysqa qaraı bezektep jóneldi. Tý syrtymnan áldene kúrsingende aıý kep qaldy ma dep zárem ushyp edi, qarańǵyny tesip shyqqan soqyr torynyń basy eken, es bolar janashyrdy ıisinen izdep tabatyn janýar barqyt tanaýyn jybyrlatyp qolymnan túrtti.

Kishi-kirim ózenge aınalǵan jalǵyz aıaq súrleýde tıanaq joq, aıaǵyńdy shalys bassań jalp etip ushyp túsesiń, «táńir bir jaýsa, terek eki jaýady», jaǵasyndaǵy aǵash bitken tıip ketseń jelkeńnen tamshy sorǵalatyp, samyrsynnyń ınedeı búri betińdi osqylap qaradaı shapalaq jeısiń. Aldyńǵy jaqtan tátemniń nobaıyn kórem, anda-sanda:

— Kele jatyrmysyń? — dep qoıady.

— Kele jatyrmyn ǵoı.

Kele jatyrmyn. Ózdigińnen jol tappaǵan soń osynyń ózi de amalsyzdyq, durysy dármensizdik shyǵar. Soqyrǵa taıaq ustatqandaı aldyńda jetekteıtin janashyryń bolsa salpaqtap ere bermegende qaıtesiń. Óz basym jetekke kóp erdim. Aldymen apam, odan soń apaılarym Nurzaǵıla, Zaǵı, Qyrmyzy, odan soń bir ákeden týmasa da týǵandaı bolǵan aǵaıyndarym, jetektep júrip qarshadaıymnan el tanytty, jer tanytty, qylaıaǵy eńbekke de jetektep qosty: atqa mingizip, aıaǵymdy úzeńgige saldy, qolyma shalǵy ustatty, aıyr ustatty, balta ustatty, múmkin qalam ustatqan da osylar shyǵar... Stýdenttik kezimde sońǵy torpaǵyn satsa da Zaǵı men Qyrmyzy tátem aı saıyn aqsha jiberip turdy. Jetektiń jibin endi úzdim-aý degen kezimde úsheýi birdeı: endi bıik astaýǵa ıegińdi jetkizip al, biz mindetimizden qutyldyq, baıdyń qyzyǵyn kórmegen, baqyttyń ne ekenin sezbegen bizderge endi túktiń de keregi joq dep ústerine menen sýyrtpaq jip ilmeı ketti. Tek bar suraǵandary, Zaǵı qaıtys bolǵanda: qulynym, biz ólgende de kelip topyraq salyp ket desip qyryq gradýstyq aıazda baspaldaq ústinde qaltyrasyp qala berdi. ...Balǵyn aýylyndaǵy ákemniń jalǵyz qaryndasy Nurbala táteme barmaǵaly kóp bolyp edi. Áýeli kúńkildep urysqan boldy da jetektep alyp jóneldi. Erteńgisin shyqqannan kún baıyǵansha aýyldyń ár tútinin adaqtatyp, ólgen-jitkenderge túgeldeı quran oqyp, úıge kelgende:

— Osy men óletin shyǵarmyn, sharshap qaldym, — dedi.

— Neshege keldiń?

— Seksenge.

— Seksen beske jetkenshe ólmeısiń.

— Endeshe soǵan deıin júre turaıyn, tek sen men ólgende topyraq salyp ketesiń.

Et-jendi, júzine ájim de qonbaǵan kempirlerdiń kóriktisi edi, týra seksen beske tolǵanda: apaıyń qaıtys boldy degen telegramma aldym. Keldim. Topyraq saldym. Ne boldy dep suradym. Kelini muǵalim bolatyn, kúlip otyryp aıtqany:

«Mektepke jınalyp jatyr edim, balalarǵa sorpa jasap beremin dep qazdyń júnin julyp otyrǵan, esik kózinen toqtatyp alyp: men búgin óletin shyǵarmyn, Qalıhanǵa telegramma berińder dedi. Ázili taýsylmaǵan jan edi, men de qyljaqtap: aldymen ólip alsańshy dedim. Saýsaqtarymnan jan ketip qaldy, kórdiń be dep qolyn jaıdy, betinde ýaıym da joq, quddy meni sýǵa jumsaǵandaı jaıbarahat qala bergen. Jarty saǵat ótpeı, apam aýyr jatyr dep balalardyń biri júgirip jetkeni. Esikten kire bergenim sol edi, oń jaqqa tósegin salyp jatyp qalǵan eken: delegrám berdiń be dedi. Sasqanymnan, berdim dep edim, sol boıda júrdi de ketti.»

Shybynsyz qońyr kúz edi. Erteńgisin tursaq tizeden qar, aspan shup-shubar, qapalaqtatyp tur. Adyra qalǵyr «perestroıkanyń» kezi. Kólik joq, bar kólikte pynzyn joq. Qyrmyzy tátem ekeýmiz alty shaqyrymdyq Narynǵa jaıaý tarttyq. Bylaı shyǵa bere tátem artyna burylyp, shubar shymyldyqqa tesilip turdy da:

— Ólgenińe!.. Osy bizdiń tuqym ataýly borandy kúni óletin ádeti! — dedi. Dedi de meni jetelep jóneldi. Borandy kúni ólgen kim edi?.. Ákem borandy kúni ólipti. Sheshem ólgende sańylaýsyz nóser edi. Zaǵı borandy kúni óldi... Ózi de borandy kúni ólip, Almatydan Altaıǵa at aıaǵy jetpeı topyraq sala almaı qaldym.

... Shybynsyz jaz edi. Bizdiń tuqymnan bireý óletin mezgil emes. Qarataıdyń qatyndary satalap tastaǵan «Kóksholaqtyń» salonyn tyrmalap jatqanmyn. Árıne, satalaıtyn Qarataıdyń sıyrlary, sony balshyldatyp basyp kelip sylap ketetin qaryndastarym men kelinderim. «Kóksholaqty» kórse boldy, kórshi aýylda abysyny tolǵatyp jatqandaı jabysa ketetinderi bar. Qarǵa adym attasa aqsha suraıtyn aǵaıyndardan búginde qaıyrym joq. Asyǵystan kebisin teris kıip jıen qaryndasym keldi de:

— Seni álgi Nurzaǵıla táteń tezirek kelip ketsin depti — dedi entigip.

— Baryp qaıtqanyma eki-aq kún, ne bop qapty?

— Qaıdan bileıin, senen basqa ol úıge eshkim bas suǵa almaıdy, Asqar Astanada degen, kóp bolsa jalǵyz ózi shaıyn ishe almaı otyrǵan shyǵar.

Qasymda Qanymbek, alpys shaqyrymdyq Aqsýǵa «Kóksholaqtyń» ókpesin yrqyldatyp jetip barǵanbyz. Rasynda shaıy burqyldap qaınap tur eken. Dastarhan jaımaı áńgime bastamaıtyn ádeti. Aldymyzǵa mújilmegen jambastyń myrza basyn qoıa saldy da tońazytqyshtan «Parlamentti» sýyryp aldy.

— Biz ishpeıtin edik.

— Ony men senderden suramaımyn, — dep eki rúmkany móldiretip tosa qoıdy. — Tús kórdim, saqaly appaq qýdaı bir shal keldi de, meni tanımysyń dedi. Shyramytyp turmyn, biraq atyńyzdy umytyp qalyppyn dep edim, endeshe saǵan meniń jasymdy bersin dep bata bergen menmin, ýaqytyń taıap qaldy, daıyndala ber dedi. Bizdiń shaldar toqsan úshte, toqsannyń jetisine kelmeı ólmeıtin qyrsyqtyǵy bar edi, men bıyl toqsannyń úshindemin, toqsan jetige deıin súırep júre me dep qorqyp otyrmyn.

— Búgin boıjetkendeı nesine asyqtyń, toqsannyń jetisine jetkenshe kúte tur.

— Qashan bolsa da meni áke-sheshemizdiń qasyna aparyp qoı.

— Áke-sheshemizdiń jatqan zıraty eskirip ketken, bir kezde basyn qaıta kótereıin degende, «óziń jalǵyzsyń, eski molany jańartpa» dep bolmaǵan sen ediń ǵoı. Ári oılaý jer, qys túse qyzyl sý basyp ketedi.

Ápkem oılanyp qaldy. Betime uzaq qadalyp otyrdy da:

— Onda eki aýyldyń ortasynda, Katonnan shyǵaberiste jataıyn, — dedi, quddy óletinine ókinbeıtindeı. — Eń bolmasa ary ótken, beri ótkende bir aıat quranyńdy oqı salarsyń.

«Eskim ustady» dep anda-sanda jatyp qalatyny bolmasa ómiri aýyrmaǵan jan edi, otbasynyń tuńǵyshy bolǵandyqtan ájesi Ázıne men atasy Raqyshtyń baýyrynda tárbıelenip, er balasha kıinip, at qulaǵynda oınaǵan, óziniń erkimen ǵana júrip, ózgeniń tilin almaǵan birbetkeı, kishini músirkemeı, úlkenniń aldyn kesip ótpegen tik minezimen toqsan jeti jyl ǵumyr keshti. Kezinde baıdyń qyzdary baıǵa tıý úshin de «selsebettiń» ruhsatyn alady eken, soǵan da shapaǵat salmaı, Aıtqul jezdemmen qol ustasyp kete bergen, sodan qalǵan jalǵyz ul Asqardyń qas-qabaǵyna qaraǵany bolmasa, sovet ókimetiniń tártibin de moıyndamaı, baqıǵa da qınalmaı attandy. Dúnıeden óter aldynda:

— Men de aqymaq boldym, sen de aqymaq boldyń! — dedi maǵan. — Sen bilmeıtin kóp nárse bar edi, men keıin aıtarmyn dep júrdim de, sen salaqtyq jasadyń, endi mine sóıleýge shama da joq.

Ol bala kúninen estigeni men kóz aldynan ótkendi jattap alǵan zerek jan edi. Tili jańa shyqqan sábıden ákesiniń atyn bilse, jeti atasyna deıin sanap beretin. Meniń ynjyqtyǵymnan sonyń bárin ol qara jerge ala ketti... Ol ólemin-aý dep ókinbese de, onyń ólgenine men ókinip júrmin...

... Toqsan jeti demekshi...

---