InfoHub Logo

...Bul búkil qazaqqa kelgen náýbet edi. Sonyń erekshe bir qurbany Qarataı eli. Burynǵy Óskemen-Zaısan úıezinde qazan tóńkerisine deıin de joǵary, orta bilimdi azamattar barshylyq bolatyn. 1907-jyly ashylǵan Ábdikerim mektebi keıingi urpaqqa bilim berýde úlken mańyz atqardy. Bir ǵana bolystyqta emes, Ábdikerim shyǵys óńirindegi bilimge qushtar jastardy baı, kedeıine qaramastan oqýǵa tartty. Sebebi, Ábdikerim qatardaǵy qaryny toq bolystyń biri emes-ti. Onyń ózi de Peterbýrgtiń Orman sharýashylyǵy ınstıtýtynda oqyǵan, sonda júrip Alashtyń qaıratkerlerimen kezdesip, orystyń progresshil azamattarymen tanys bolǵan, solardyń pikirleri men baspasózdegi maqalalaryn sińirgen zıalynyń biri. Bir búıirden Qytaı, ekinshi búıirden Reseı Tór Altaıǵa talasyp, ózderinshe kesip-piship, Qarataı elin birde Ertistiń oń jaǵasyna, birde sol jaǵasyna qýalaǵanda halyq qatty qınaldy. Rezervasıada otyrǵannyń ózinde de «mujyqtar sybaǵadan qur qalyp, qazaqtar shalqyp jatyr, jerdi qaıta bólisemiz» dep shataq shyǵarǵanda jıyrma bes jyl bolys bolǵan Ábdikerimniń ákesi Erejep osy daýǵa aralasyp júrip «isti boldy» da onshaqty adammen Omby túrmesine aıdalyp ketti. Osyǵan baılanysty Ábdikerim Peterbýrgtegi oqýyn úzip, ákesi men el azamattaryn túrmeden bosatyp alǵan. «Túıeniń tanyǵany japyraq», sen ketken soń qonysymyzdy taǵy da tartyp alady dep el ony jibermesten bolys saılap aldy. Shońmuryn ishinde Esimhan degen aǵamyz bolǵan. Dáýletti, maldy kisi eken. Ábdikerimmen bolystyqqa talasyp saılaýǵa túskende dorbalap aqsha alyp kelipti de maǵan shar salyńdar dep jurtqa taratypty. Esepteı kelgende bir shary kem shyǵypty. Sonda jaǵasyn ustap:

— Iapyraı, qudaı saqtaǵan eken, — depti. — Ábdikerimniń qolyna da bir elý teńgeni ustata salǵanymda men jeńip ketkendeı ekenmin-aý!

— Onda bolystyqqa nesine talastyń? — depti qaıran qalǵan atalastary.

— Mynaý jas jigitti kim tanyp jatyr? Esimhanmen bolystyqqa talasyp jeńip ketipti dese aty dýanǵa jetpeı me. Maǵan sol daqpyrty kerek edi ǵoı, — dese kerek.

Ábdikerim jıyrma segiz jyl el basqardy. Osy jyldardyń ishinde ol talaı jigitterdi Peterbýrgte, Máskeýde, Qazanda, Ýfada oqytyp aldy. Keıinnen osynyń ózi eldegi joǵary bilimdi azamattardyń basyna pále bolyp jabysty. Basqasyn qoıǵanda, bir ǵana Ábdikerimniń otbasynyń tragedıasyn aıtsaq ta jetkilikti. 1929-jyldan bastap «Alash» partıasynyń músheleri qýdalaýǵa túskende, partıanyń belsendi múshesi bolǵan uldary: Qambar (Peterbýrg ýnıversıtetiniń zań fakúltetin bitirgen), Shabdan (Máskeýdiń ekonomıkalyq-kommersıa ınstıtýtyn bitirgen), Qahan (Ǵalıa medresesin bitirgen, Beıimbet Maılınmen birge «Sadaq» jýrnalyn shyǵarysyp turǵan), kúıeý balasy Ǵazız Qalbanuly (kishi qyzy Baǵdattyń kúıeýi, Qazan ýnıversıtetiniń zań fakúltetin bitirip, Semeı gýbernıasynda prokýror, sot, advokat bolyp istep, huqyq týraly otyzdan astam kitapsha jazǵan, sońǵy atqarǵan qyzmeti oblystyq partıa komıtetiniń úgit-nasıhat bóliminiń meńgerýshisi), osylardyń bári de qyzmetten qýylyp, túrmege jabylatyn bolǵan soń Qytaı asty. Keıin sovet pen Shyń-SHysaı úkimeti ózara kelisip, 1938- jyly KGB-nyń jansyzdaryna ustap berdi de baılap-matap, túıege artyp ákelip Novosıbırdiń túrmesinde biteý kameralarda sotsyz, zańsyz atyp tastady. «Alash» qaıratkerleri aqtala bastaǵan kezde izdenis jasap, kóp eńbektengen Ábdikerimniń týǵan jıeni Sáken Ǵazızuly Qalbanov edi, sotsyz, zańsyz atylǵandyqtan naǵashylarynyń artyna eshbir qujat qaldyrmapty. Ábdikerimniń ózi túrmege úsh dúrkin qamalyp, Shyǵys Túrkstanǵa eki dúrkin baryp qaıtqan, aqyry bul ókimettiń óltirmeı tynbaıtynyn bilgen soń sońǵy ketkennen qaıtyp oralǵan joq, biraq ol jaqta da ólim shirkin kútip tur eken. Sarysúmbedegi (búgingi Altaı qalasy) sovet konsýldigi shaqyryp alyp, syılaǵan bolyp otyryp ý ishkizip óltirdi.

Ábdikerim Erejepuly jer problemasy jaıynda, jersiz qalyp rezervasıaǵa qamalǵan qazaqtardyń qaıyrshylyq jaǵdaıy týraly «Qazaq» gazetinde maqalalar jarıalap turǵan. Álıhan Bókeıhanov sol materıaldardy mysal retinde óziniń eńbekterinde paıdalanǵan eken. Elim dep, jerim dep eńiregen esil erdiń súıegi de jat jerde qaldy. «Alash» qaıratkeri retinde esimi Sáken Ǵazızulynyń tabandylyǵynyń arqasynda 2006-jyly ǵana aqtaldy. Jalpy Qarataıdyń ıgi-jaqsylary men zıalylarynyń birde-birine týǵan jerdiń topyraǵy buıyrǵan joq.

Alashtan arazdyqpen aýǵanym joq
Ant buzyp ar-namystan azǵanym joq
Aq semser, kók naızanyń kúni qaıda
Aıqasyp, at salysar aýdanym joq.
Alashym Tór Altaıdan kósher me eken?
Arýaq amalsyzdy kesher me eken?
Ańyrap bordaı tozǵan qaıran elim
Artynda urpaq qalyp óser me eken?.. —

degendi de júregi qanjylap otyryp Ábdikerim jazǵan.

Molasyn «Mádenı revolúsıanyń» kezinde hýnveıvınder qıratyp ketken eken. Aqtalǵan soń súıegin elge ákelip, janazasyn qaıta shyǵaryp, qaıta jerleıik dep biraz áýrelendik. Ábdikerimge baılanysty arhıv qujattaryn Óskemennen, Semeıden izdestirip júrsek Zyrán qalasynda jatyr eken. Tiri adamdy elge qaıtaryp alý ólgenderdiń súıegin ákelýden ońaı bolyp shyqty. Syrtqy İster mınıstrliginiń jaýabyna sensek, bul sharýa tek dıplomatıalyq qarym-qatnas sheshetin másele eken. Sonymen bul nıetimiz de aıaqsyz qalyp tur. Al tóbe bı Musa 1937-jyly chekıser qamaýǵa alýǵa kelgende óz júregine pyshaq salyp jaryq dúnıemen qoshtasypty. Uryq-sharqy Almatyda turady degendi estigenim bar, biraq artynan izdeýshisi bolmaǵan soń aqtalmaǵan qalpy elde bir tómpeshik bolyp jatyr. Qarataıǵa eńbegi sińgen «Alashtyń» bir azamaty bolsa ol Musa edi. Eskerýsiz qalǵanyna el ókinip otyr. Tek Boshaı aǵam ǵana basyna belgi ornatsam dep júrgen kórinedi.

Atylmaı aman qalǵandardyń kúni de ıtke bergisiz edi. Sonaý ıtjekkennen elge oralǵandar myńnan bireý bar ma eken?.. «Halyq jaýy» atanyp, 20 jyl Sibirdiń konslagerinde bolyp tiri qalǵan Kópen Dadyrovtyń esteliginen:

«... 1934-jyly Semeıden «Kom.Výzdy» bitirip Shornaýa selosyndaǵy pochta náshándigine bekitildim. Shornaýa selsebetine Shyńǵystaı, Bobrovka, Sarmonka, Matveevka selolary qaraıtyn edi. Keshikpeı eldiń atqaminer azamattaryn atyp-asyp, Sibirge aıdaý bastaldy. Sol náýbet meniń basyma da keldi-aý. Ol kezde OCHPK-nyń ortalyǵy (osabaıa chıngıstaıskaıa pogranıchnaıa komendatýra) Órel selosynda edi. Komendanty Fılatov, otrád náshándigi Pronın degen boldy. Sol Pronın meni komendatýranyń astyndaǵy sý tógip muz qylyp tastaǵan karserge jeti kún qamap qınady. Naganmen uryp jaǵymdy syndyryp, tisterimdi qıratty, tyrnaq kóbesinen saýsaqtaryma ıne júgirtti. Aıtatyny, sovet ókimetin qulatpaq boldym dep protokolǵa qol qoı deıdi. Esim kiresili-shyǵasy, birde kózimdi ashsam, tóbemde topyraq salbyrap tur eken, sony tyrnalap júrip arpadaı asap jedim de qalǵanyn qaltama salyp aldym. Jeti kúnnen soń podvaldyń bir bólmesine ákelip tyqty. Oneki adambyz. Ortamyzda jalǵyz orys — aýpartkomnyń birinshi hatshysy Gerasımov (qazaqtarǵa janashyrlyq jasaǵany úshin jazasyn tartyp jatyr), aýpartkomnyń ekinshi hatshysy Ahmet Tólegenov ( Bıbigúl Tólegenovanyń ákesi). Qyzmet babymen bul kisimen san kezdeskenim bar. Dombyraǵa qosylyp án de salatyn qońyr daýysty jaıdary adam edi. Qý súıegi qalǵan, ózdiginen ornynan da tura almaıdy. Taǵy bir shyramytqanym — Toqtaǵanov Jurtbaı deıtin Topqaıyńnyń azamaty.

1937- jyldyń 29-dekabrinde tańerteń bárimizdi tysqa shyǵaryp, taý etegine aıdap keldi. Or qazyp qoıǵan eken, sheshindirip,sonyń jıegine turǵyzyp qoıyp úkim oqydy. Halyq jaýy retinde onekimiz túgel atylatyn bolyppyz. Bireýler jylady, onsyz da býyny ketip qalǵan keıbireýler shókelep otyra ketti. 12 soldat myltyq kezene bergende Pronın atpen shaýyp jetti de: Dadyrový katorga, na 8 let, ostalnyh rasstrelát dedi. Kózimdi juma qoıdym. Gúrs-gúrs myltyq atyldy. Kózimdi ashsam onbiri túgel qanjosa bolyp orda jatyr eken. Janym túrshigip ketti. Esalań adamdaı teńselip júrip qaıta kıindim. Sol boıda komendatýraǵa alyp kelip, alty adamdy úsh shanaǵa otyrǵyzyp Katonǵa alyp ketti. Ahmet Tólegenovti Almatyǵa aparyp atypty degen sóz bar. Onyń bári laqap, sony ádeıi taratatyn kóbine jazalaýshy mekeme, artyndaǵy týǵan-týysqandaryn adastyrý úshin protokolǵa bir jerdi jazyp, ólgen jeriniń durys adresin jasyrady. Ahmet Tólegenovtiń súıegi Órelde, komendatýranyń jańadan salynǵan ǵımaratynyń astynda jatyr.

Shyńǵystaı aýylynan óte bergende Kúrkireý degen shaǵyn ózenniń jaǵasyna kelip toqtadyq. Aramyzda Baıǵonysov Mamysh degen azamat bar edi, sony shanadan túsirip aldy da atyp tastady. Sotsyz, zańsyz. «Prı popytke k begstvý» degen ótirik protokol jasady. Ár aýyldyń tusynda, keıin etapqa aıdaǵan kezde de osyny jasady. Sóıtsek, «ár aýyldyń tusynda ıntellıgensıa ókilderin atyp tastap ketińder, ózderi jınap kóme salady» degen buıryq bolǵan eken. Budan da masqarasy, aýyl bas saıyn 25-50 jas arasyndaǵy adamdardyń elýi atylsyn da elýi katorgaǵa aıdalsyn degen de jasyryn buıryq bolypty.

Bizderdi Katonǵa alyp kelip túrmege qamady. 1938- jyldyń ıanvar aıynyń basynda, qaqaǵan aıazda erteńgisin kelip elý adamdy tizimdep alyp ketken, sodan iz-tozsyz joǵalyp edi, bosatyp jibergen shyǵar dep úmittensek, kázirgi aeroporttyń syrtyna aparyp qyryp salypty: qurban bolǵandar nege atylǵanyn bilmegen, atqandar nege atqanyn bilmegen. Aqsý, Arshaty, Topqaıyń, Katon, Shornaýa, Óreldiń nebir aıaýly azamattary edi-aý, bozdaqtar jazyqsyzdan oqqa ushty. Adamzat tarıhynda mundaı sumdyq boldy ma eken?..

Aıta ketetin taǵy bir kórgen oqıǵam, Sáken Seıfýllınge baılanysty. «Juldyz» jýrnalynda: Sáken Seıfýllınniń súıegin Magadannan izdep tappadyq dep jazypty. Qasynda 12 adam bar, Sáken Almatyda atyldy degendi radıodan estidim. Kom.výzda oqyp júrgen kezimde Sákendi talaı ret kórgem.

Bizdi Semeı-Novosıbır temirjolymen etapqa aıdady. Poezd árbir bekette toqtap, ólgen adamdardy shyǵaryp tastap ketedi de ystyq sý alady. Novosibirden ótkende, bekettiń atyn umytyp qaldym, ystyq sý alýǵa shyqqanbyz. Aldyńǵy bir vagonnan birtop adam tústi, olar da sý alýǵa kele jatqandar. İshinen Sáken Seıfýllındi kórdim. Qatelesýim múmkin emes, kózime ottaı basyldy. Bir-birimizdi aralastyrmaq bylaı tursyn, únińdi shyǵaryp sóılestirmeıdi de. Amal joq, ishten tynyp kete bardym. Menińshe, Sákenniń súıegin Magadannan izdegen durys shyǵar dep oılaımyn.

Igarka ózeniniń jaǵasyna da jettik. Bir zonada bes baraq, ár baraqta 2000, 3000-nan adam. Baraqtyń syrtyn qarmen kómip, sýmen qatyryp tastaǵan. Keshke taman ár brıgada 10-15 kisi bólip otyn daıyndaıdy da sony baraqtyń ortasyna jaǵyp jylynyp, keptirinemiz. Kúnde keshkisin obhod jasalady da aýyrǵandardy, aıaq-qoly synǵandardy alyp ketedi. Olardy qaıda áketetinin de bilmeımiz. Jazǵyturym muz túse bastaǵan kez. Qasymdaǵy Seksen, Jumajan degen ózimizdiń Shyńǵystaıdyń eki jigiti es-tus joq júgirip jetsin, qoldaryn siltep ózen jaqty nusqaı beredi. Baryp qarasaq, bastary mylja-myljasy shyqqan ólikter. Qystaıǵy alyp ketken aýrý-syrqaýlardy lommen uryp óltiredi eken de oıyqqa tastaıdy eken. Jaz shyǵa kesilgen aǵashtarmen birge aǵyp ketetin kórindi. Mundaı sumdyqty da kórdik qoı.

Eki jazýshy — Muhamedjan Qarataev, Seıdil Taljanovpen birge boldym. Men brıgadır, Qarataev desátnık edi. Azapty birge kórip, tozaqty tirideı bastan keshtik. Ekeýi 1947-jyly bosady, meni bosatpaı «volnoe poselenıede» 1957-jylǵa deıin ustady. Keıin akademık Qarataevqa baryp, bir jumadaı sher tarqastyq. Seıdildi kóre almadym, Muhamedjan: otbasynda bir kıkiljiń bar ǵoı deımin, kezdespeı-aq qoı degen soń shyrqyn buzǵym kelmedi...».

Bul estelikti reti kelse jarıalatarsyń dep maǵan Kópenniń nemeresi Tileýbaı Qumashuly Dadyrov 2006 jyldyń aıaǵynda berip edi, tynys belgisin de ózgertpeı paıdalanyp otyrmyn.

Qarataıdyń teń jarmysyn jutqan Tór Altaıdyń bir tragedıasy osymen aıaqtalǵan sekildi edi, budan soń ekinshi dúnıejúzilik soǵys keldi de endi ǵana qyltanaqtaı bastaǵan órteńnen keıingi urpaqty otap ketti. Osydan soń ejelgi Otyken — Tór Altaı «Jesirler men jetimderdiń ólkesi» atandy...

---