InfoHub Logo

Jylan jyly týǵandardyń shańyraǵyna qarlyǵash uıa salmaıdy eken deıtin. Ózi ómirinde qyzylshaqa balapanyn da kórmepti. Sonaý bala shaǵynda qasıet ańqyǵan qara qystaqtan kóship, qosetek shytkóılegin sheshtirgen qalaǵa kez kelgeli beri kóz kórgeni kúıbeleń kúnniń kemistigi ǵana edi. Ieli ákesin joqtap, aqsaq komýnıs kúıeýiniń keıbir qıas minezi men tirlik taýqymetine áreń shydaıtyn sheshesimen shyryldaı júrip erte eseıgen. Áli esinde, keıde ózen kúrkiri de sheshe eńkilin basa almaı, jaǵada masaty kóılegi múktenip, oramalynan tógilgen jylandaı burymyna sheıin bıleı jylap otyratyn Qarlyǵashy edi jalǵyz...

Qarlyǵash... Qarlyǵashy ómirinde ne qyzyq kóripti?! Baıaǵy taý gúliniń ózin tańdap teretin bala qyz toǵyz aǵaıyndynyń ishindegi eń erke de, estisi de edi. Ol kezde qazaq arasyndaǵy ómir múlde basqa edi ǵoı. Qarlyǵash ol kúni jetige endi jetken, jelkeden túsken shashyn jetiden órgizip, marjan shekken taqıasy men sháıi kóılegin kúnge qaqtyrmaıtyn sheshesiniń janynan shyqpaıtyn. Ákesin ıeli adam desedi el. Qıaq murty ezýinen asa qıylyp, kózi jaınań qaǵyp turatyn sholaq qasty qaratory ákesi, orta boıly, shaǵyn denesin tip-tik ustaıtyn shapshań júris, shalt qımyldy ákesi, úıine sulaı kirgen jandy tik turǵyzyp, aqyra tóngen adamdy ótkir kózqarasymen kilt toqtatatyn aıyrtildi ákesi. Basqa bóten eshteńesi joq. Sol bir ákeden taraǵan toǵyz urpaq eki sheshesimen jeke-jeke shańyraqta turdy. Al aıyrtildi áke otyratyn boz úıden adam aıaǵy bosaǵan emes, ondaǵy adam shoshyrlyq daýystarǵa da eti úırengen bunyń. Endi kúlmes kúz kelip jaıǵasyp úlgermegen tańnyń birinde shatyr astyndaǵy qarlyǵash uıasynyń bos turǵanyn kórdi. Áli qaıtatyn da ýaǵy emes. Úıdegilerdi asa alańdata qoımaǵan sol kósh Janseıit qarıaǵa ýaıym bop jabysyp, janyn kemirgen jegiqurtaqa aınaldy.

— Báıbishe-aý, ana boz bıeńdi baılap daıyn júrshi, qonaqtar jolǵa shyqty,-dedi sońǵy ret. Erteńinde-aq aıaqasty kún sýytyp, Janseıitiń boz úıin tań bozynan ordaly jylan basty. Jibekten quıdyrǵan aq kóıleginiń jaǵa baýyn da baılap úlgermeı ústine jeńil ilip, aqboz úıdegi ordaly qonaqtarǵa jalańaıaq, jalańbas sálem bere kirdi. Aıypty ekenin sezip tur. Tórt kún shyqpady. Besinshi kúni boz bıeni boz úıdiń tabaldyryǵyna jyǵyp ózi baýyzdady. Qabaǵy qatýly qonaqtar razy tarqasqan syńaıly. Sóıtse bul aımaqtaǵy bir tynysh jatqan jylandy osy qystaqtaǵy shalyqtaǵan bireý inine maı quıyp, aýyzyn bekitip tirideı órtep jiberipti. Shúlen shyǵar sol...

Qansha ret em salmaq boldy, ustatpaǵan. Al myna qonaqtar qanǵa qan tilegen baýyr jylandar. Aǵaıyn kóterilse qylarǵa qaıran qaısy, ólgen baýyryn tiriltý qolda joq, aqyry keshirim surap, kelisimge kelýge áreń kóndirgen. Jylan tildi Janseıit sodan keıin-aq ornynan tura alǵan joq. Kúzdiń sýyǵy óńmeninen ótken tórt túnniń zardaby uzaqqa jetkizbedi. Qarashanyń bel ortasynda selkildep jatyp kókeıinen atyp shyqqan qaıran jylany qos qabat terezeni kózdeı qyp oıyp qart tánin tastap kete bardy. Al qarlyǵashtar sodan qaıtip oralǵan joq, qyzy Qarlyǵash ta óz kezeginde turmysqa ketti. Osy qystaqqa bıyl jazda sabaq berýge kelgen jyltyrqara oqyǵan jetim jigit jar qyldy. Oqyǵannyń aty oqyǵan ǵoı...

— Meniń ákemde jylannyń jyny bar edi, seniń ákeńde komýnıstiń ǵana jyny!-deıtin boldy Qarlyǵash. Bular turatyn qalasymaqta qarlyǵashtar atymen joq. Biraq úıinde shyryldaǵan alty qarlyǵashy bar. Úshinshisi, osy — Sandýǵash. Bu jazǵannyń ne jazyǵy bolsyn, sheshelep shyr-pyr bop júgirgennen basqasyn bilmeı ósti. Es bilgeli bala bolyp esi shyǵa oınaǵany da esinde joq. Qala turmysy alabóten, mańdaıynan meıirlene sıpaýǵa da eshkimniń murshasy bolmady. Úıdegi jalǵyz komýnıs ákeniń ózi aqsaq, aýyr jumysqa jaramsyz. Búkil tirshilik osy alty qarlyǵashtyń moınynda, úlken úsheýi syrtta, kishi úsheýi úıde. Biraq bular da ólgen joq, jetinshi, joq, birinshi ul týysymen beıbit zaman ornaǵandaı bop, komýnıs kóńili de jibı bastady. Sol sodyr qansha tozyq bolǵanymen esh zańyn buzbady úıdiń. Bul úshin jeke zań qarastyryldy. Ul ǵoı! Al alty qarlyǵash kezegimen óz uıalaryna qonysty. Bas-basyna bólek ketti. Eń alysqa uzaǵany taǵy da osy — Sandýǵashy.

Sandýǵash súıgen alagóz jigit shekaradan asyryp bir-aq áketti. Aradaǵy jalǵyz Aqmańdaıy ol kúnde jelkeden túsken shashyn bir býdyryp jetige endi jetken. Qyzyl ıegin azý tis qyshyta bastaǵanda-aq bólek álemniń álegine tap boldy. Burynǵydaı qaladaǵy yńǵaıly jabdyqtalǵan besinshi qabattaǵy úıde emes, áke-sheshesine erip aýyldaǵy úsh bólmeli jer-úıge kóship keldi. Kúshik asyrap aldy, baý toly jemis aǵashtary men kórshiniń qońyr mysyǵy ǵana bar qyzyqtaıtyny. Buta-butany tebe umtylatyn torǵaılar men kóshpendi qarǵalar bar bul mańda, saýysqandar tek tús aýa bir shaqyrady, kórmegeni tek qarlyǵash qana. Iesi Kúlzaıradan qashyp keletin qaıran qońyr mysyq qana sekildi osy álemdegi eń muńdy janýar. Biraq qaıran qońyr adal, qansha urysqaq bolsa da ıesinen aınymaıtyn. Tań bozynan ashshy aıǵaıǵa basatyn sol bir adýyn ıeniń daýysyna Sandýǵashtar da úırenise almaı kóp júrdi.

— Osynyń uly qaıtip adam bolar eken,-deıtin de qoıatyn. Qaıdan bolsyn, ýaqyt ótkizip baryp alǵan áıelin de sıǵyza almaı, Arlanyn qushaqtap aqyry jalǵyz qaldy. Ez ákeniń taǵdyry endi sonyń basyna kóshti. Tań bozynan tilinen ý shashatyn ájeniń minezimen ol da erjeter kúnderdiń kúninde. Tek shashyraǵan ýdyń zardaby sol ekeýimen shektelsin be?!...

Sandýǵash qaharyna minip úlgirgen onynshy kókteme de búrlene bastaǵan kez edi. Keıingi jazda ákesiniń aýylyna barǵan Aqmańdaı atqora shatyrynyń qalqasyndaǵy qarlyǵash uıasyn kórip tań-tamasha bolǵan. Endi, mine, elge oralyp kóktem kelisimen qarlyǵashqa yńǵaıly oryn izdep, uıa soǵyp áýre bolmasyn dep qoldan uıa jasap qoıdy. Sáýir basyna qaraı kóp kúttirgen qonaqtarynyń kireberistegi uıany aınala ushyp júrgenin kórip, qýanyshy qoınyna sımaı, aýlada júrgen ákesine alyp ushyp jetti-aý.

* Áke, áke deımin, áke, úıge qarlyǵashtar, qarlyǵashtar keldi! Uıasyna qona ma, men jasaǵan uıaǵa qona ma endi?!-deıdi.

* Qonbaǵanda, jaqsylyq qoı, balam! Qut qonaıyn degen eken!

Aqmańdaıdyń kóp kúttirgen qonaqtary sol mańaıda eki kúndeı aınalshyqtap júrdi. Biraq qoldan soǵylǵan uıaǵa qonǵan joq, dámnen de aýyz tıgen joq. Sol ketkennen mol ketti. Al qarashanyń bel ortasyna qaraı alǵashqy qar qalqyǵanda úıdiń beıqam tynyshtyǵyn ińgálaǵan sábıdiń álsiz úni men ashýshań shesheniń ashshy aıǵaıy ǵana mazalaıtyn boldy. Basqa álem, syrtqy álem túgeldeı tumsa tynyshtyǵyna búrkengen. Kóktemeniń qarlyǵashtary emes, qarashanyń qoınynan erkelep qashqan ul qondy bul uıaǵa. Bul Aqmańdaı qýanǵan qarasha, Aqmańdaı ózin qyzylshaqadan kóp úlken sezingen qarasha. Aqmańdaı eseıgen qarasha...

* Áke, bizdiń úıge qarlyǵash nege uıa salmaıdy osy?

* Jylan jyly týǵandardyń úıine qarlyǵash kelmeıdi eken ǵoı,-deıdi Sandýǵash.

* Bizde ondaı joq qoı?!

* Jaryǵym-aý, qarlyǵash tek aty jylannan ǵana qorqady ǵoı deımisiń. Birdeńeni sezetin shyǵar, qaıran qustar...

Sol keshte anyq urys boldy. Sondaı urysty keshterde Aqmańdaı áli es bilmeıtin inisin baýyryna basyp otyryp:

* Seniń ákeńde qasqyrdyń rýhy bar!-deıtindi shyǵardy.

Kim bilsin, kókireginde jylany bar qarttyń úıinde emin-erkin júrgen sol qarlyǵashtardyń qazir qaıda ekenin. Ómirdiń ózi jylanǵa aınaldyrǵandar

qanshama. Keıde jurt Janseıit beıitinen qansha bitese de paıda bola beretin jylankóz tesiktiń bar ekenin aıtatyn. Al keıde Qarlyǵash uıyqtap jatqan úı esiginiń kúrshegi ózdiginen shart shalqaıatyn. Sonda Qarlyǵash «saǵynǵany ǵoı!» deıtin de, sol túni tynysh uıyqtaıtyn. Áke saǵynyshy jıenge jetpeıdi eken. Sandýǵashtyń tili emes, kóńili aıyrlana bastaǵanyna da on tórt jyldan asty. Aǵaıynnan alysta júrgeni mynaý, saǵynǵan shaqta qyzyl komýnıs ákeniń qyńyrlyǵy da sonsha ystyq kórinedi eken-aý! Túz jortyp jemtik izdegen qasqyr ákeniń de tabany toza bastaǵan. Aqmańdaıdyń kútken qonaqtary endi óz uıasyna keletin shyǵar. Al kimniń taǵdyryna kim kináli ekenin biletin jalǵyz uly tirshilik áli kúnge jylan jutqandaı únsiz.

Ótken jyly qasqyr ákeniń apanyna Qarlyǵashtyń inisi kelgen. Kórgen jerden Aqmańdaıyn baýyryna basyp, birden jaqsy kórip ketti.

— Kóziń jyltyr qyz ekensiń. Taǵy bir qyzyq aıtyp bereıin. Jaryqtyq... Osydan biraz buryn bizdiń ági Bozkempirdiń kúngeı bettegi úıine úkimet taýyp bergen týysy kelip, sóıleýge shamasy kelmeı shoshynyp jylap shyqty. Tańdaıyn basyp áreń qoıdyryp alsaq: «júktiń ústinde qasqyr, maǵan umtylyp...» dep selkildep. Oı, áreń bastyq. Jaryqtyq, túnimen selkildep shyǵyp tań bozynan esin jıa sala tura qashty. Sodan qaıtyp kelgen joq. Bizdiń álgi altynshy jıensharǵa kózi tústi me eken, kim bilsin, seniń arǵy naǵashyń ólse de tynysh jatpaıdy ǵoı, jaryqtyq, tili aıyr bolǵanymen bóriligin biletinder az. Keıde qyr basyna jalǵyz ózi shyǵyp alyp uzaq otyryp qobyzyn ulytatyn edi-aý, jaryqtyq...

Mynaý Aqmańdaı uıqysyz atyrǵan jıyrma toǵyzynshy tań. Aýyldyń áldebir tusynda qasqyr ulıtyndaı. Joq, sol ulymasy ózinde sekildi, qaıda qashpasyn arylmaıtyn ún kóz aldynan ketpeı qoıady keı kúnderi. Qulaǵynyń túbinen qalmaı qoıady keı túnderi. Netken ashshy ún edi! «Táńirim-aý, Táńirim, Turan boıynda tirideı órtengender az boldy ma bútin bir halyqta, qaskúnemderdiń qyzyl ordasyn jylan bop basýǵa, bóriktisin bóri bop talaýǵa nege haqym joq? Jylan qurly bola almadyq-aý!» deıtindeı nazaly. «Ulysa ulı ǵoısyn, tek keler kóktemedegi qarlyǵashtardy úrkitip almasa eken» deıdi ishinen. Úrkitpesi anyq, óıtkeni tek ózine estiledi emes pe?! Iá, úrkitpese eken!

---