InfoHub Logo

Qatıra Qaltaıdyń belesebedine yntyq bop qaldy. Qaltaı eki dóńgelek «Ýraldy» zyrǵytyp, jumystan qaıtyp kele jatqanda kózin almaı qaraıdy da turady. «Shirkin, erkek bala bolsam men de osylaı júrer edim, qyz bolyp jaratylǵanymdy qarashy» dep qıalǵa shomyp turǵanda Qaltaı qasyna kep toqtady.

— Qatıra, neǵyp tursyń? — dedi suraý salyp.

— Seniń belesebedińe qarap turmyn.

— Nege qaraısyń?

— Tepkim keledi.

— Tebý túk te qıyn emes. Róldi myqtap usta da, pedaldi qatty bas. Adamzattyń bári birdeı, tek erkek, urǵashy bop jaratylǵany bolmasa.

Qaltaıdyń tili ýdaı, sózdi shaǵyp sóıleıdi. Ózi sheberhanada tokar bop temir jonady, temir-tersektiń jeti atasyn biledi.

Osy aýylda bireý sý tartar qubyr ornatsa da Qaltaıdy izdeıdi. Sý jaryqtyqtyń qandaı tereńdikten shyǵaryn onan artyq eshkim bilmeıdi. Sonda Qaltaıdyń shirengenin kórseń.

— Qys túsip ketpes. Osy aıdyń aıaǵyna taman kórermiz.

— Qaltaıjan-aý, jer tońazyp, sý sýyp ketedi ǵoı... Kóringenniń qubyryna telmirip otyramyz ba, — dep jalynyp-jalpaıatyndar bar.

— Kolhoz jumysy birinshi kezekte, jeke jumysqa kúshimdi rásýa ete almaımyn.

— Qyrsyq, qyrsyqtyǵy naǵashysyna tartqan, — dep ara aǵaıyn ózderine shań jýytpaıdy.

Biraq, sol jeksenbide-aq asarlatyp, Qaltaı bas bop qubyr trýbasyn metrlep jerge sińirip, qara sý shúmekten ytqyp shyǵa bastaıdy. Sonda úı ıesiniń qýanǵanyn surama. Bótelke moıny qylqıǵan bir jáshik bos qalady. Qoıdyń basy kesilip, qol jaıylyp, sońynan quran oqytylady. «Áli balam úılengende qudalyqqa ertem» dep Qaltaıdyń sońynan sóılep qalady. «Osynyń ózi nege úılenbeıdi, erkek emes pe eken?» dep ara aǵaıyn kókirekte qalǵanyn artynan aıtyp ta jatady. Boıy birtutam, murny támpish. İshkeni araq. Biraq, tórtpaq, qol qarýy da, bel qarýy da jeterlik. Qyrsyq bolsa da jalǵyz sheshesiniń aýzyna qarap otyr. «Qaltaıjanym barda ishkenim aldymda, ishpegenim artymda» dep sheshesi táýba aıtady.

Qatıra róldi ustap, oń aıaǵymen pedaldi basqan bette jerge jalp etti. Kóılegi túrilip, jýan sany jarq ete qaldy. «Apyrmaı! — dep tańqaldy Qaltaı, — myna Qatıra da boıjetip qalypty-aý. Baltyry bilekteı, sany appaq». Kóńilinde bir diril aqyryn qozǵalyp qaldy. Jaqyndap kep on alty jasar qyzdyń etegin japty. Abyroıyn japqan qarlyǵash-lypasy da kóz aldynda jarq ete qalǵanda «osyndaı da bolady eken-aý» dep erkek sezimi bulqynyp, boıyna sımaı ketti.

— Qatıra, — dedi ózinen on jas kishi qyzǵa úlkendigin kórsetip, — belsebed tepkiń kelse esik aldynda súıeýli turady. Jolǵa shyq ta, men qalaı tepsem solaı tebe ber. Bir-eki ret qulaısyń da, úırenip ketesiń. Qulap bara jatsań, aıaǵyńdy tirep qal. Boıyń uzyn ǵoı, — dep bóksesi bultıyp, anary tompıa bastaǵan qyzǵa suqtana qarady. Tek... — dedi múdirip qap, — úıde sportıvnyı shalbaryń bar ma? Sony kıip al.

— Jazıraniki bar ǵoı (Jazıra sińlisi).

— Ákeńdiki bolsa da kıip al.

Qaltaı sheberhanadan qaıtqanda qıqalańdap belesebed teýip kele jatqan qyzdy kórdi. Qasyna kep tejegishti keri basyp tura qaldy.

— Úırene bastadym. Eki-úsh ret qatty quladym, — dedi Qatıra tez-tez sóılep.

— Úırenbeıtin nárse bolmaıdy, qulamaıtyn adam bolmaıdy. Tek shalqańnan túspeseń boldy, — Qaltaı qıqarlyǵyna saldy, Qatıra túsine qoımady.

Qatıranyń sheshesi tatar, sóılegende «ı-ı-ı» dep sozyp turyp alady, ákesi soǵystan keıin Qazanda qyzmet istep, sol jaqtan ertip kelipti. Eshkimmen aralaspaıdy, kóp jurt ashshy tilinen aýlaq júredi. Úlken jolda qulap-súrinip belesebed tepken qyzdy kórgen áıelder: «Tatar ǵoı, túbi shıki ǵoı, áıtpese qyz basymen belesebed tebe me?» dep kúńkildedi. Biraq, betine aıta almady. Ákesi kolhozdyń bas zootehnıgi, bas mal mamanynyń minin betke aıtý úshin de júrek kerek.

Sońǵy kúnderi Qaltaı uıqyǵa jatqanda Qatıranyń belesebedten qulaǵany kóz aldynan ketpeı qoıdy. Áppaq jýan san, tip-tik aıaq, qyzdyń aıaǵy da osyndaı bolady eken-aý dep tipti, oılamapty. «Men ne kórdim ómirden. Aıaq kóretin úlken qalada, únistette oqydym ba? — dep ózin-ózi ózgelerden kem sanady. — Mektep bitirip, áskerde boldym. Eki jyl Túrkmenıanyń Dýshak degen eldi mekenin kúzettim. Aýylǵa kelgende kórgenim máshıne men tráktir. Meniń kórgenim osy», — dep qamyǵyp jatyp ómirine sholý jasady. Biraq, temir jonýdyń maıyn ishken Kaltaıǵa SHI-diń mehanıka fakúltetin bitirgen bas ınjenerdiń ózi bas ıedi. Traktor men kombaın turyp qalsa, Qaltaıdy qolqalaıdy. Bul bolsa aqaýdy motordyń dybysynan tanyp, «dıagnozyn» dál qoıady. Sosyn bas ınjener kem-ketik bólshekti izdep, aýdandyq «Kazselhoztehnıkaǵa» attanady. «Traktor men kombaınniń keselin Qaltaı táýip tabady» degen sóz aýylǵa tarap ketken. «Átteń, oqyǵanda bas ınjener bolyp-aq keter edi» dep qosyp ta qoıady. «Urdym ondaı oqýyńdy da, oqyǵandaryńdy da, bolt pen podshıbnıkti ajyrata almaıtyn nákástar» dep bul da bilgenin aıtyp, basqalardy jetistire qoımaǵan. Áýelde traktor men kombaın aıdady. Úı betin kórmeıtin tirlik eken, syrqat sheshesiniń de qamyn oılady. Sóıtip, azanda ketip, túste úıge keletin tokarlyqqa aýysty. «Jalǵyzdyń úni shyqpas» degen sózdiń mánisin de es bilgen soń oı eleginen ótkizip, óziniń arqa súıeri joqtyǵyn bile bastady.

Qaltaı búgin túnde kóz ilindire almady. Kózin jumsa kóretini — belesebedten qulap bara jatqan Qatıranyń túrilgen etegi men áppaq jýan sany. «Sportıvnyı shalbar kıip shyqpaı ma eken» dep qyz denesin qyzǵanyp ta ketti. Kimnen ekeni belgisiz, áıteýir qyz denesin menen basqa eshkim kórmese eken degen shym-shym etken bir sezim paıda bolyp, arly-berli dóńbekship shyqty. Tańerteń jumysqa minip shyǵatyn esik aldynda súıeýli belesebedi joq. «Bul aýylda eshkim de belsebed urlamaýshy edi» dep aınalasyna qarasa, úıme-úı Qatıranyń esik aldynda turǵan kóliginiń qos dóńgelegin kórdi. Ústin eski alashamen jaýyp qoıypty. «Meıli, jumysqa jaıaý baramyn. Qatıra tezirek úıreneıin degen eken ǵoı. Ózimsingeni ǵoı». Qaltaı jeńildep qaldy. «Úırensin. Qulamasa boldy» dep onyń etegi túrilgen beınesin eshkimge qımaı jumysqa ketip barady.

***

Keshqurym jumystan qaıtqan Qaltaı úlken kóshede ytqyp bara jatqan eki dóńgelekti kórdi. Óziniń «Ýraly» kósheniń arǵy betine qaraı zymyrap barady. Belesebed «PVZ» jáne «Ýral» bop ekige bólinedi. «PVZ»-nyń súıegi aýyr, «Ýral» qunandaı júıtkip tur, byltyr jol júrýge jeńil dep osy «Ýraldy» satyp alǵan. Jumysqa qatynaıtyn qara jorǵasy, sý iship, shóp jemeıtin eki aıaqty kólik jannyń rahaty boldy. Esik aldynda «meni qashan minesiń» degendeı qos dóńgelek tyrsıyp, taban tıgizer qos pedaldiń jyltyraǵy jylt-jylt etip turady. Jumystan kelgesin dýalǵa súıeı salady. Tútin ytqytyp, aýa bylǵamaıtyn úı sharýasyna juǵymdy «tihnıka» eken. Qytaıdyń astanasy Pekınde temirden túıin túıgen tokarlardyń halyqaralyq saıysyna aýyl Qaltaıdy usynyp, aýdan men oblystan da oza shaýyp, az qazaqtyń biri bop Qytaıdan bir-aq shyqqan. Sonda mıllıard halqy bar eldiń astanasy Pekınde kórgeni — júıtkigen belesebed, zyrǵyǵan jeńil máshıne degeniń ilýde bireý, qos dóńgelek qonjıyp otyrǵan adamzatty barar jerine baıaý áketip barady. Sonan Qaltaı da kelgen bette belesebed satyp aldy. Shóp orýǵa barsa, jolaı bir baý quraqty artyna sala keledi, bir qap undy da bel temirge kóldeneń qoıyp úıge jetkizedi. Eshkimge jalynbaıdy. Tórt dóńgelek jetken jerge eki dóńgelek te jetedi. Aýyzdydan sóz qalǵan ba, aýyldastary «Qaltaı qyz kórýge barsa da belsebedpen baratyn shyǵar» dep keleke qylady. Al sol máshıne mingender motory otalmaı qalsa Qaltaıǵa kep qıylyp, alaqanǵa sap alyp ketip, qol ushy tıse motory gúr ete qalady. Solar keıin birde sálemdesse, birde sálemdespeı qasynan zýyldap óte shyǵady. Osynyń bári jıyrmanyń bel ortasyna kelgen Qaltaı úshin aınadan kórgendeı aıar qylyq bop kórinedi. Áne, óziniń belesebedin Qatıra zýyldatyp aıdap barady. Uzyn kósheniń shetine shyǵa burylyp, ózine sát saıyn jaqyndaı tústi. Pedaldi basqan saıyn toqpaqtaı tizesi bultıyp alǵa ketip, dir-dir etken toq sany juqa sport shalbarynan tyrsıyp tur. Abyroı bolǵanda óziniń be, álde sińlisiniń be, sport shalbaryn kıip alypty. Quıǵytyp keldi de, pedaldi artqa qaraı shalt basyp qaldy. Kózi shyradaı janyp, jan-dúnıesi býsanyp, terlep-tepship bir rahat kúıge bólengen syńaıy bar. Kókshil kózderiniń qarashyǵy alaýlap bara jatqandaı. Belesebedti qısaıtyp, erden tústi. Bul belesebed erkekterge arnalǵan. Erkek erdiń ushy úp-úshkir bop bylǵary tumsyq shoshaıyp tur. Qyzdarǵa arnalǵan er jalpaq bolady.

— Ábden terlepsiń ǵoı, — dedi Qaltaı róldi qolyna ustap turyp. — Taǵy da teppeısiń be?

— Keıin tebem... — dedi daýsy jáı shyǵyp bir rahat keıippen.

— Saǵan laıyqtap er jasap beremin. — Belesebedti alyp ketti de, ótkir shotpen shodyraıyp turǵan kón terini sál jonyp, jalpaıtyp tastady. Sosyn jýaldyz ınemen sógilgen jerdi qymtap, qymqyra tikti.

— Qumyrysqanyń izi de bilinbeıdi. Endi erkin otyrasyń, — dedi róldi qolyna ustatyp turyp.

Qatıra balanyń úlkeni, bir úıdiń tuńǵyshy, buǵan «táıt!» der eshkim joq. Tuqyl erge qarap turyp kúlimsiredi, bir zattyń denesine batqanyn da endi bilip turǵandaı. Óńinen boıjetken qyzdyń nápsi sezimi ańǵarylyp, ana sútimen kelgen tatarlyq týrashyldyq ta kórinip qaldy.

— Bıyl mektep bitiresiń, — dedi Qaltaı kúlimsirep turyp.

— Bitirem.

— Qandaı oqýǵa barasyń?

— Traktor aıdaımyn.

— Traktoryń anaý tur. — Sheberhanaǵa sımaı, úı janyna qoıǵan ózi aıdaǵan shynjyr taban «DT-54»-ti ıegimen nusqady. — Garajyń da daıyn.

— Joq, men «Belarýs» aıdaǵym keledi. «Belarýs» tez júredi, óziń úıretesiń ǵoı.

— Ol úshin SPTÝ-dy bitirýin kerek.

— Nesi bar, bitirem. Bitirgender menen artyq qoı deısiń be?

Qaltaı kisi tańdamaıdy, úlkenge de, kishige de «sen» dep sóıleıdi. Qatıra da ózimsinip tur.

— Bas zootehnıktiń qyzy tráktir aıdap júr dep jurt kúlmeı me? — támpish tanaýynyń astynan ezýi jıyrylyp, kúlki kórindi.

— Jurttyń jumysy qansha. Óz jónderin jóndep alsyn. — Qyz ana sútimen kelgen ashshy tákapparlyǵyna saldy. — Jastar, ásirese, qyzdar qoı baǵyp, traktor aıdańdar dep júrgen ózderi emes pe.

Ekeýi kún batqansha sóılesip turdy. Sosyn Qatıra Qaltaıǵa ilesip kep jupyny eki bólmeniń ol-pulyn jınap, sypyrǵyny sýlap, eski tekemetti sypyryp, úı ishin tap-túınaqtaı qyldy. Qaltaıdyń sheshesi máz bop qaldy.

— Tutanbaı kóship kelgende quıtaqandaı qyz ediń, boıjetip qalypsyń. Bizdiń Qaltaıǵa da sendeı bireý bolsa, ol da jıyrmanyń beseýine keldi.

— Balańyzdyń qolynan bári keledi ǵoı.

Osy sóz kári kempirdiń de, balasynyń da kókirek tusyn shym etkizdi. Qaltaıdyń mándalın tartatyny bar. Toı-tomalaqqa mándalınin ustaı barady. Sym shekter maqamdy shymyr súıemeldep, ózi de ánge qosylady.

— Ákesi tiri bolǵanda qyz bitken sońynan erip júrer edi, — dedi sheshesi qara shegege ilýli mándalınge qarap.

— Kim ákesin arqalap júr deısiz, — dep Qatıra sańq ete qaldy.

Qyz shyǵyp ketti. Qaltaı tómen salbyrap turǵan mándalınniń bir shegin bas barmaǵymen dyń etkizdi.

Túnimen kóz ile almady.

***

Birinshi kúni Qatıranyń traktory úlken motorǵa ot bere almaı dyzyldap biraz turdy. Qaltaı osyny estip qap úıden atyp shyǵyp, sýsap turǵan generatorǵa solárka ytqytyp jibergende motordyń shóli qanyp, maıda qońyr dyrylǵa basty. «Belarýstyń» kábeńkesi jylan jalaǵandaı tap-taza.

— Qatıra, tejegishke tabanyńdy tıgizip otyr. Sonda birqalypty jyldamdyqtan aspaısyń. Jyldamdyq tormozǵa táýeldi.

— Oǵan aıaǵymyz jetedi ǵoı. — Butyna shıbarqyt shalbar kıgen qyzdyń jýan sany bultıyp kóz arbap tur. — Aıaqtan keletin páleni kórermiz.

— Qaltaı, sen nege traktor aıdamaısyń? — dedi Qatıra sol sát saýaldy tótesinen qoıyp.

— Aıdaıyn desem, «traktor men kombaınǵa bolt pen gaıkany senen basqa eshkim jasaı almaıdy» dep, bas ınjener maqtap-maqtap tokar ǵyp qoıdy ǵoı.

— Ol da kerek, — dep qyz Qaltaıdyń terisi jyrym-jyrym alaqanyna tańdana qarady. Boıy bir tutam, oqyǵan oqýy joq, temir-tersektiń tilin qalaısha ıgerdi eken degen oı tutqıyldan kep tańqaldyrdy. Ózi traktordy mańaılaǵan bir aıdan beri jyldamdyq pen tejegish, generator men radıatordyń turǵan jerinen basqa eshteńe bilmeıdi. SPTÝ-da alty aı oqydy, basqa eshteńe kórmedi, tek traktordy alǵa jyljytyp, artqa shegindirgenine máz bop qaıtyp júr. «Osynyń ózi tegin jigit emes». Kúnde qasynda júrgen Qaltaıǵa jańa kórgendeı kózin súze qarady.

— Apam qalaı? — dedi kóz qıyǵyn tastap.

— Óziń kórgendeı.

— Demalys kúni úıdiń ishin qaǵyp-silkip berem.

Qaltaı únsiz. Búgin dúısenbi, alda áli alty kún bar, endi sol jetinshi kúndi kútetin boldy. Áıelder «Belarýs» súıretken telejkaǵa tyrmysyp minip jatyr. Olardy Qatıra egistik basyna jetkizedi. Qyzyl «Belarýs» par etip qarqyn alyp, bir telejka qyz-qyrqyn men arakidik erkek kindikti teńseltip, egistik basyna ala jóneldi. Rólde kózi shyradaı janyp, suńǵaq boıly, atjaqty, sulýsha kelgen qyz otyr. Ol buryla bergende kóshe shetinen belesebedtiń rólin ustaǵan Qaltaıdyń ıyǵyn kórip qaldy. İshi shym etip, tildeskenshe asyqty.

***

Aıtqandaı-aq, Qatıra kelesi jeksenbide toqal tamnyń ishin tap-tuınaqtaı ǵyp jınap berdi. Kóbine kón týlaqtyń ústinde sarǵaıyp jatatyn Qaltaıdyń syrqat sheshesi Kúláı da basyn kóterip, Qatıra eki tekemet, bir alashany kún kózine jaıyp jatqanda bir asym etti qazanǵa saldy. Ysyldap samaýyr kelgende sháıdi de Qatıra quıdy, dál bir osy úıdiń kelini sıaqty keseni erkin usynyp, shúmekti erkin burap, sháınekti aspaı-saspaı eńkeıtti. Qaltaıdyń sheshesi jaltaqtaı qarap, kóziniń astyna shyq turyp, seskene sóıledi.

— Qaltaıjanǵa da ózińdeı bir qyz bolsa ǵoı.

— Balańyz kóne qoısa...

Qus jastyqty shyntaqtap alyp sháı soraptaǵan Qaltaı jyrtylyp-aıyryldy.

— Siz daıyn bolsańyz, biz daıyn...

Sol-aq eken, kóziniń aldy búlk-búlk etken kempir ornynan ázer turyp tórgi bólmege kirip ketti de, shymqaı qyzyl oramaldy ustaı shyǵyp, sháı quıyp otyrǵan Qatıranyń basyna tarta saldy. Aýrýdan ada, qımyly shalt.

— Qudaı baǵyńdy ashsyn, — dep qosyp qoıdy.

— Úıbaı, munysy nesi, meniń áke-sheshem bar emes pe? — dep Qatıra ashshy daýysyn shyǵarǵanmen kempir basý aıtty.

— Týǵan qyzymnan kem kórmeımin. Qazir habarshy jiberemiz. Basyńa oramal tarttyń, sen endi osy úıdikisiń. Qadamyn qutty bolsyn, qaraǵym. Áı, Qaltaı, anaý úshetshik balany tez ertip kel...

Qas pen kózdiń arasynda tórt atadan qosylar aýyldyń atqa mineri Máýlen kirip keldi.

— Jeńeshe, tynyshtyq pa? — dedi tańqala sóılep.

— Áı, úshetshik, kelindi bop jatyrsyń.

— Qaıdan?

— Kórip tursyń ǵoı, — dedi basyna tómiljitip qyzyl oramal tartqan Qatırany kórsetip. — Tutanbaıdyń qyzy.

— Qaı Tutanbaı. Aýylda Tutanbaı úsheý ǵoı. Qońsy Tutanbaı ma?

— Sonyń ózi.

— Qudań alystan eken, — dep keketip qoıdy.

— Alys bolsyn, jaqyn bolsyn, qyzy jaramdy. Tirlikti japyryp jiberedi. Ózi tráktir aıdap túr. Qazir habarshy bop bar. Aıaǵyń aýyrmaıdy, úı me úı ǵoı.

Kúnde bolmaǵanmen arakidik stakan soǵystyryp júretin aýyl belsendisiniń esiginen Máýlen ımene attady. «Áıeli tatar, ózi de sonyń o jaq bu jaǵy, qalaı qarsy alar eken?» degen kúmánmen kirgende olar keshki sháıdi aldaryna alyp jatyr eken. Erli-zaıypty ekeýi de «bu neǵyp júr?» degendeı baqyraıa qarady. Áıeli bir kese sháı quıdy. Máýlen nazaryn tómen salyp:

— Tuqa, qudaı qosqan quda boldyq, — dedi.

— Kimmen? — dedi Tutanbaı aspaı-saspaı.

— Qaltaımen...

— Ákesi kim?

— Qaltaı Baısalbaev. Kórshilerińiz.

— Alys eken, — degennen basqa Tutanbaı tutanyp, ekilenip eshteńe aıtpady. Áıeli Zýhra bolsa bárin bilip otyrǵandaı ún-túnsiz qaldy, qyzym ketti dep óksip, órekpimedi. Tutanbaıda ul joq. Qońsy qonǵaly Qaltaıdy qolbaladaı jumsap júr. Otyn túsirse otynǵa barady, shóp asar jasasa osy úıdiń tuńǵyshyndaı jurtty bastap baryp, bir kúnde myń baý tastap qaıtady. Qonaq kele qalsa, «mal baýyzdap ber» dep ısharat jasasa boldy, kózdi ashyp-jumǵansha qara qoıdy typyrlatyp, párshe-párshesin shyǵarady. Áıteýir sózin jerge tastaǵan kezi joq, osy úıdiń bel balasy sekildi.

— Barǵan jerinde baǵyn ashsyn, — dedi kúbirlep.

— Qudaı qosqan quda boldyq, Tuteke, — dep kolhozdaǵy qoı men sıyrdyń ıesine Máýlen sońǵy sózin aıtty.

— Qudanyń kıtin kıgiz, — dep ıek qaǵyp edi, Zýhra sýdaı jańa kástóm-shalbardy ákep aldyna qoıdy. Tutanbaı taǵy bir ıek qaǵyp edi, Zýhra bir bótelke men eki qyrly stakan ákelip, Tutanbaı ekeýi kezek sóılep, «Qudalyǵymyz myń jyldyq bolsyn» dep eki ret soǵystyryp, Máýlen sidik shaptyrym jerdegi Qaltaıdyń úıine káıip bop qaıtyp keldi.

— Jeńeshe, bári durys. Eshqandaı bóten sóz joq. Toıǵa daıyndala ber.

— Pásebtiń (dán sebý) kezinde neniń toıy. Ana bir toqtyny soıyńdar. Jurttyń bátesin alaıyq.

Osylaı Qaltaı men Qatıra otaý tikti. Shaqyrý bıletin shyǵaryp, jastar toıyn da jasaǵan joq. Betashar bolǵasyn úsh kúnnen keıin-aq Qatıranyń «Belarýsy» par etip otaldy. Pásebtiń qyzyp jatqan kezinde traktordy qańtaryp qoıýǵa áste bolmaıdy. Qatyn-qalash pen aragidik erkek kindik mingen telejkeni súıretip, «Kókıirimge» tartty. Egin egilip jatqanda toı toılaýǵa mursat joq. Onyń ústine qońtorǵaılaý kúıi bar shańyraqty eshkim de synamaıdy. Qatar-qurbylary «Qaltaıyń bále eken» degenmen, qarsy kezdeskende erin jybyrlatyp eshteńe deı almady.

Osylaı bal aıy da artta qaldy.

***

— Men qashanǵy qatyn-qalashty tasımyn, — dedi Qatıra jyly kórpeniń astynda jatyp. Bal aıy artta qalyp, balbyraǵan bir qyzyq dáýren bastalǵan shaq. Áıel bolǵaly ár sózi ótimdi. Kórpe astyndaǵy ystyq áńgime ekeýiniń de eshteńege aıyrbastamas lázzatty shaǵy. Qatıra kóbine egis basyndaǵy jáıtterdi, «Belarýs» órge qaraı yshqyna tartqanda kúsheıtkishti barynsha basqanyn, sosyn jaıdaq jerge túskesin oń aıaǵyn tejegishke kilt tıgizgende tiri temirdiń oıqastap ketkenin qyzyǵa aıtady. «Áı, Qatıra, jáı aıdasaıshy, myna Qaltaıdyń qatyny balamyzdy túsiretin boldy-aý, baıyń qalaı aıdaýdy úıretpegen be?!» degen qatyn-qalashtyń sózin ishek-silesi qatyp aıtyp, qushaǵyndaǵy kúıeýin tóńkerilip túsip, eki betinen kezek súıip aldy. Qaltaı bolsa tula boıyn bir bosatyp ap, shalqalap jatyp qońyr áýenge salatyn. Qaı bolt pen qandaı gaıka az jonyldy, aýdannan qandaı podshıpnık aldyrý kerek — kók egistiń qamyn qamqor erkektiń kóńilimen jetkizetin. Boıynda bar erkektik edireńdeýin de áıel qushaǵynda jatyp áı-sháı joq bastap ketetin.

— Sen nege kombaın aıdamaısyń? — dedi Qatıra julyp alǵandaı. — Jyl aıaǵynda artyq ónim alasyń, — dep ashylǵan kórpeni qaıta qymtaı tústi.

— Men jas kezimnen kombaın aıdadym. Egin orǵan qandaı tamasha. Aldyń sap-sary kúrish, kombaın dán jeıdi, sen bıikten qarap otyrasyń. Dán býnkerge quıylady. Býnker tolǵasyn máshınege tıep, elevatorǵa áketedi. Tek shańy jaman.

— Shań bola ma?

— Eginniń shańy bolmaı ma. Egindi topyraqqa ekpeı me?

Qatıra kórpe astynda tańqalyp jatyr.

— Al, nege qaıtadan kombaınǵa shyqpaısyń?

— Meni bas ınjener shyǵarmaıdy. Kombaın buzylmaı turmaıdy. Ony tez jóndeıtin qol kerek. Men solardyń táýibimin, tamyryn ustap, keselin dál tabamyn. Kombaın toqtamaý kerek.

— E-e-e, táýip ekensiń ǵoı, — erkektiń denesine jumyr bóksesin bir tıgizip qoıdy.

— Men de sol sen aıtqan tamashany kórgim keledi. Kombaınǵa shyqsam qaıtedi. Táýibim qasymda.

— Maqul. — Boıy balbyraǵan erkek sózden jańylyp, sertten taıar emes. — Bas ınjenerge aıtaıyn, endi ózim emes, qatynym kombaın aıdaıdy dep.

— Aıtasyń ba?

— Aıtpaǵanda. Táýibiń qasyńda.

Qatıra taǵy da kórpeni ysyryp tastap, kúıeýiniń kókiregine betin basty. Búgingi qulshynysy ózgeshe, áıeldik qumarlyq pen yntazar kóńilden ytqyǵan nápsi bar.

— Qyzýyń motordaı ǵoı, — dedi ómiri motor jóndep, bolt pen gaıka buraǵan Qaltaı áıeliniń demine tunshyǵyp.

— Motordan kem emespiz, — dep sóılep jatyr.

Qoıý tún bárine kýá.

Aýyzǵy bólmedegi keıýana da kúbir-sybyrǵa qulaq túrip, sóz ańdyp áýre. Qaltaıdan túsken uryq ińgálap, syrtqa shyqsa dep janushyryp jatyr.

***

Oń aıaǵymen attaǵan esikten shyǵa bergende ónboıy dir etip, bir kúsh qapsyryp kilt keri buryp, tabaldyryqtan sol aıaǵymen attady. Qasynda eshkim joq. Enesi qora jaqta júr, Qaltaı tań atpaı sheberhanaǵa ketken. Úıden shyqqan bette baıaǵy ózi súıretken telejkege mindi. Ony qazir Tursynbaı degen túbit murt súıretip júr.

Bas-aıaǵy bir-aq saǵat ótti. Kombaınyn par etkizip, egiske saldy. Aınala sap-sary egin, osyny oryp bitirse, kelesi kúrishshiniń eginine oraq salady. «Neshe býnker astyq shyǵar eken? Ár býnker tolǵansha kúrishshi de janyn shúberekke túıedi. Jaz boıy tókken teri ǵoı, men ony tókpeı-shashpaı jınap berýim kerek». Basyndaǵy oramalyn sheship, aýzyn tumshalady. Ala jazdaı kúrish sabaǵy boıyna jınaǵan shań-tozań kombaınnyń tisi tıgende burqyrap aspanǵa kóteriledi eken. Kózi jaınap otyryp kúsheıtkishti basqan Qatıra tynys ala almaı oramalmen aýzyn býǵasyn ǵana sál jeńildeıin dedi. «Osy erkekter kábeńkesi bar kombaındy nege oılap tappaıdy eken. Qaltaıǵa aıtaıynshy...». Qoly rólde, tejegishti áli bir basqan joq. Kedir-budyry joq atyzdy aımaqta dala kemesi birqalypty qarqynmen júrip keledi. Aldyndaǵy shyr aınalǵan qomaǵaı podborshık maıysyp turǵan kúrish sabaqtaryn asap-asap alyp, ashqaraqtana jutady. Onyń bári áp-sátte sabaǵynan aıyrylyp, býnkerge badanadaı dán bop quıylyp jatyr. Ánebir kombaın turyp qaldy. «Tehpomosh» máshınesi men bas ınjenerdiń sulbasy kórindi. «Qudaı biledi, Qaltaı da sol jerde júrgen shyǵar, onsyz temirdiń jamaýy jamala ma? Jurt «skoryı pomosh» dep mazaqtaıdy eken. Kúlsin, mazaqtasyn, ózderiń Qaltaıdaı bop alyńdar». Qatıra tátti oıǵa shomyp otyryp tús bolǵanyn da bilmeı qaldy. Anaý tóbesi shoshaıyp turǵan kıiz úı — dala qosynda saǵat 1-de bári tústik ishýge jınalady, 2-de rólge qaıta otyrady. Sary egis solbyrap júrýge kónbeıdi. «Mendeı altyn dándi rásýa qylmańdar» dep, Syr marjany atanǵan sary sabaq kúrish sóılep turǵandaı estildi Qatıranyń qulaǵyna. «Egis bitkenshe sen taǵyp júr» dep bergen Qaltaıdyń saǵatyna qarady. Qyzyl til 1250-ge kep tur eken. «Ýaqtyly baryp, ýaqtyly qaıtý kerek». Tejegishti basyp, tóbege shyǵyp, býnkerge qarady. Dán keneresinen kelip tolyp tur. Anadaı jerden astyq tasyp júrgen soldat máshınesiniń tóbesi kórindi. Keldi de, kombaınmen qatarlasyp tura qaldy.

— Bar ma? — dedi soldat Vasá orysshalap.

— Bar. Tolyp tur.

— Bar bolsa, qorapty toltyryp qoıyńyz. Men obed iship kelem de, júrip ketem.

Qatıra dereý býnkerdi iske qosty. Soldat máshınesiniń qorabyna sary dán saýyldap quıyla bastady. Jarty qorapqa da jetip qaldy. Qatıra saýyldaǵan dándi kórip balasha qýandy. Kombaıny basqalardikindeı toqtap qalmaǵanyna maqtanyp ta tur. «Jurt «táýibi qasynda ǵoı, túnimen úshkirgen adamdiki nege toqtasyn» dep aıtyp da júrgen shyǵar». Eń birinshi ret Qaltaıdyń belesebedin surap ap tepkende jalp etip qulaǵany da kóz aldynan zý etip óte shyqty. Bir keremet tús kórgendeı bop aınalasyna rahattana kóz salyp turǵanda býnkerdiń máshıne qorabyna dán saýlatqan óńeshi tym-tyrys bop, tek ushyndaǵy kenep búlk-búlk etip jybyrlap qaldy. Qorap áli tolmaı tur. Úńilip býnkerge qarady. Dán aıdaǵysh zyryldaýyq temir qaqalyp-shashalyp dán júrmeı tur. «Buǵan ne boldy? Kúrish sabaǵy turyp qaldy ma eken? Máshıneniń turysy anaý. Qazir Vasá keledi de, «Daıyn ba?» deıdi orysshalap. Sonda ne deımin. Ózim de tústikke barýym kerek. Ásheıinde shyr aınalǵan jalańdaǵan temir shnek ún-túnsiz buqty da qaldy. Ne boldy buǵan?» Kókiregi tyzyldap ketti. Aıaǵyn kóterip, kerzi etiktiń tumsyǵymen buǵyp jatqan temirdi túrtip qap edi, bir ret qaqalyp-shashaldy da, etik tumsyǵyn jibermeı qaqshyp qap mújı bastady. Qomaǵaı shnektiń óńeshine keptelgen kúrish sabaǵy men shóp-shalam ári ketip, búdirli temir kerzi etiktiń tumsyǵyn da shyr aınalyp shaınaı bastady. Asyp-sasqan Qatıra aıaǵyn tartyp ala almady, shyr aınalǵan temir kerzi etiktiń tumsyǵyn typ-tıpyl ǵyp bashaıyn mújı bastaǵanda «Oıbaı!» dep jan daýsy shyqty. Bir qarasa, qan aralas sary dán tómen qaraı saýlap barady. «Qaltaı!» dep shyńǵyrdy. Býnkerdegi dán taýsylýǵa aınaldy, shyr aınalǵan temir kerzi etikti tobyqqa deıin jalmady. Aýzyn tumshalaǵan qara oramaldy julyp ap dala qosyna qaraı bulǵady. Eshkim joq. Jurt ystyq iship, demderin alyp, as tamaqtan ótken táýir shaq edi. «Qaltaıdyń da qarasy kórinbedi-aý» dep býnkerge súıengen kúıi talyqsyp turyp qaldy. Býnker ishi qyzylala qanǵa malynyp, túıir-túıir dán túıirshikteri qyp-qyzyl bop jyltyrap jatyr.

Tamaǵyn iship, kombaınǵa asyqqan soldat Vasá býnkerdiń jaqtaýyna asylyp, qolyna oramal ustap turǵan Qatırany kórip, solaı qaraı júgire jóneldi. Ne isterin bilmeı kombaındy bir aınalyp shyqty. Sosyn óz-ózine kelip, motordy óshirdi. Qosqa júgirip kep kórgenin aıtty. Bári ábigerge tústi. Endi tobyqqa deıin jelingen sıraqty kózdeı bop qadalyp turǵan dóńgelek temirden qalaı ajyratyp alyp shyǵý kerek? Ol tek svarkamen temir túıindeıtin Qaltaıdyń ǵana qolynan keledi. Bári jabylyp izdep, bir kúrishtikten Qaltaıdy taýyp ákeldi. Áıelin kórgende «oı, janym-aı!» dep daýsyn shyǵaryp, qoldy-aıaqqa turmaı motordy iske qosyp, ot shashyratyp, jińishke temirdi keskileýge kiristi. Bir saǵat byjyldatyp otyryp Qatıranyń aıaǵyn temirden ajyratyp aldy. Tobyqqa deıin kesilip, sholtań ete qalǵan áıeliniń aıaǵyn kástómin sheship ap orap, dán toly Vasányń máshınesiniń qorabyna shyqty. Aldyna alyp otyryp, aýdan ortalyǵyndaǵy aýrýhanaǵa tartty. Álsin-álsin «tez aıda, Vasá, tezirek!» dep aıqaılady. - Onsyz da qan kóp ketti, tezirek, Vasá, tezirek!» Qatıra eseńgireı bastady. «Belesebed tebýdi úırettiń ǵoı, Qaltaı, endi traktor aıdaýdy úıretesiń, sosyn kombaın...» dep qaıtalaı berdi. Qaltaı bir bulqynyp, kóılegin sheship ap, qany shylqyǵan kástómdi laqtyryp tastap, jarany kóılekpen orady. «Kombaın, kombaın dep qoımap ediń, qan tartyp tur eken ǵoı». Sary dánniń ústinde kindigine deıin jap-jalańash otyrǵan jigit áıeline qarap daýysyn shyǵarmaı kúbirledi. «Aıaǵy qursyn, janyń qalsa boldy» dep kemseń-kemseń etti.

***

Oń aıaǵyn sál syltı basyp, tabaldyryqtan temir aıaqpen attady.

— Óz aıaǵymmen ketip, temir aıaqpen keldim, — dep kúlimsiregenmen kóńiline qonaqtaǵan kirbiń bar. On eki múshesiniń bir múshesin dalaǵa tastap kelgen urǵashy bildirtpeýge tyrysqanmen «basqalardan kemmin» degen sóz kózinen oqylyp tur.

— Janyńnyń qalǵanyna shúkir de. Doǵdyr temir aıaq sap berdi. Qaltaıdyń ákesi bir aıaǵyn soǵysqa berip, ómir boıy baldaq súıenip shoıqańdap júrdi ǵoı. — Enesi elpeleńdep aldynan shyqty.

— Aqsaqtyń bárin bir jerge jınaǵan eken de.

Enesi ezý tartty.

— Osylaı demeseń, Qaltaıdyń qatyny bolasyń ba... Qazir sorpa qaınata qoıaıyn. Bálnıstiń sý-sorpasynan ábden zárezap bolǵan shyǵarsyń, — deı bergende, kelini shoıqandap júrip iske kirisip ketti.

— Apa, otyryńyz. Aıaǵym aqsaq bolǵanmen qolym saý. Otyryńyz. — Sál syltı basyp júrip, qazandy qaınatyp, samaýyrǵa shoq saldy.

— Qaltaı da óziń joqta túshirkenip sháı ishpedi, — degen kezde dastarhan basyndaǵy ekeýdiń biri — Qatıra tómen qarady. Sol aıaǵy tizeden búgýli, oń aıaǵy qaqaıyp tiginen jatyr. Aıaqtyń ushyndaǵy jer basyp júrer temir kózdeı bop dóńgelenip tur. «Qaltaı temir aıaǵymdy kórgende qaıter eken?» degen oı jon arqasyn taǵy bir tyz etkizgende aldyr-saldyr basyp ózi kirip keldi. Sol aıaǵy búgilip, oń aıaǵy qaqaıyp Qatıra otyr. «Almatyǵa shyǵaryp salǵanda baldaq súıenip ketip edi, endi eki aıaǵyn teń basyp, apama sháı quıyp berip otyr. Táýba, táýba, Allanyń munysyna da táýba!» dep kóz qıyǵy temir aıaqtyń ushyndaǵy oımaqtaı temirdi bir jalap ótip, qasyna qonjıa bere «quı, sháıińdi» dedi yrjıyp. Jubaıy qosaǵynyń jyrtıǵan kózinen aq kóńildi kórdi. Kórdi de, kózinen jas yrshyp, kemseńdep ketti.

— Qýanyp otyr ǵoı, janym! Qudaıdyń qarasqany ǵoı, — dep enesi jýyp-shaıa bastady.

— Iá, qýanyp otyrmyn, — dedi Qatıra. — Arbamen júretin múgedek bop qalsam qaıter edim. — Qoly dirildep, sháı keseni saýsaq ushymen Qaltaıǵa usyna berdi.

Qaltaı bolsa eshqashan Qatıranyń kemseńdegenin kórmepti, kórshi turǵaly bala bop daýys shyǵarǵanyn estimepti.

— Bosqa bosama. Aıaǵyń bolsa aýyr, — dep enesi aýzy-aýzyna juqpaı otyr.

Qaltaı dastarhan basynan tura bergende Qatıra da qozǵalaqtap qaldy. Sál túrilgen eteginen tizege az-kem jetpeı qalǵan qyp-qyzyl temir aıaqty kórdi. Jýan sany toqpaqtaı tizege kep toqtap, syp-sıdam temir aıaqqa jalǵasyp jatyr. Áıeliniń betine qarap edi, qyz kezindegideı eki kózi ottaı janyp, sulý júzi alaburta bastapty.

Qaltaı temeki shegip kep dastarhanǵa qaıta otyrdy. Almatyǵa temir aıaq saldyrýǵa jubaıyn shyǵaryp salǵanda qońyr kúz edi, qys ta bel ortaǵa jetip qaldy. Qaıta otyrǵanmen Qaltaıǵa sháı batpady.

Kúnniń batýyn kútti.

Tún de boldy.

— Poıyzda ústingi orynǵa jattym, — dedi Qatıra kórpe jamyla bergende.

— Nege? Ústine qalaı shyqtyń?

— Túnde temir aıaǵymdy sheship tastaýym kerek. Tómendegi kisilerden qysyldym, — dep temir aıaqty bekitken maıda tegershekterdi aǵyta bastaǵanda kúıeýi tóńkerilip tústi.

— Maǵan aıaǵyń emes, óziń kereksiń...

Temir aıaqty temir jonǵan kóntaqa alaqanymen sıpady. Temir sıaqty emes, jyp-jyly.

***

Qatıra jınalystan jabyrqap qaıtty. Barmaı-aq qoıaıyn dep edi, aýdandyq komsomol uıymynyń ıdeologıa jónindegi hatshysy Sánıpa-aq janyn qoımady. «Sizsiz jınalys ótpeıdi, sizdi kútip otyr, bul jastardyń bolashaǵyna arnalǵan jınalys, raıkom birinshi hatshysynyń ózi qatysady, oblystan adamdar keledi» dep turyp aldy. Qudashalyǵy da bar edi, ol jaǵyn da oılap, syltı basyp, aýdandyq Mádenıet úıiniń esiginen attaı berdi. Qatıranyń boıyna bala bitken. Qos qolyn sál tompıyp kele jatqan ishine aıqastyra qoıyp, keń zalǵa kirgen bette jaltaqtap turyp qaldy. «Erlik taýyna tý tigemiz!» «Biz eńbekti baǵyndyramyz!» dep uran jazylǵan zalda qalaǵan jerine otyra saldy. Qudasha qyz tanymaıtyn adamdaı zyr qaǵyp júr. «Eńbektegi janqıarlyq erligi úshin» degen Jarlyqpen alǵan Lenın ordenin Qaltaı aıtqasyn taǵyp ap edi, qabaǵyn túıip, keýdesinde kún kósemniń beınesi tur. Buǵan deıin talaı jıynǵa qatysty, jastarmen de kezdesý kóp boldy. Bári de «Biz Qatıra apamyzdaı bolamyz, traktordy tizgindep, eńbek asýlaryn baǵyndyramyz» dep taqpaq aıtqandaı bir múdirmeıdi-aý, shirkinder. Burynǵy birinshi hatshy kórgen jerde hal-jaǵdaıyn surap, «Amandyq bolsa traktorǵa qaıta shyǵasyń» dep arqasynan qaǵyp qoıatyn. Qaıta qurý degen naýqan kelgeli myna birinshi basshynyń tili ýdaı, sózi túsiniksiz.

— Jınalys taqyryby — mamandyq tańdaý, jastardy eńbekke baýlý, — dep bastady búgingi sózin aýdannyń birinshi hatshysy. Onyń aıtýynsha, buryn eshteńe istelmegen, burynǵynyń bári jalǵan, bárin jańasha bastap, qaıta qurýymyz kerek, — deıdi. «Buryn ózi qaıda júrdi eken?» Qatıranyń kúlkisi keldi. Sóz bere qalsa, tik minezine salyp, tilip túskisi kep otyr. Sol sát álgi taǵy da sózin jalǵastyrdy.

— «Eńbektiń Meresevi» dep baǵalanyp júrgen jandar bar aramyzda. Meresev soǵys kórdi. Bular ne kórdi? Kombaın býnkerin aıaǵymen túrtkilep oınap turyp, «eńbektiń Meresevi» bop shyǵa keldi. Qazir keýdesine kún kósemniń beınesin taǵyp júredi, — dep kópshilikke moınyn soza qarady.

Zal siltideı tyndy. Bireýler burylyp, Qatıranyń betine qarady, bireýlerdi kúlki qysyp otyr. Qatıra ornynan shalt turdy da, shyǵar esikke bettedi. Edendi tyq-tyq urǵan temir aıaqtyń dybysy ózimen birge ketip bara jatty.

Baıandama da kilt úzildi.

İlki sátte Mádenıet úıiniń esigi tars jabylyp, Qatıra úsh shaqyrym jolǵa jaıaý tartty. «Osydan qol-aıaǵymdy aman-esen baýyryma alsam... traktorǵa qaıta shyǵam. Balaǵa apam qaraıdy. Kóresiń sonda kim ekenimdi». Kókiregin kúıinish pen yza býyp keledi. Qaltaıdy kórip, tildeskenshe asyqty. Yza býǵan kóńilin jaıyp salǵansha taǵaty qalmady. Temir aıaǵyn jyldam alyp, qıyrshyq tas jolda shyqyr-shyqyr dybys shyǵyp, úgitilgen tastar jan-jaqqa ushyp jatyr.

Kenet qursaǵy tómen tarta bastady. İshin basyp turyp qaldy. Burylyp artyna qarady, kele jatqan qara-qura kórinbeıdi. «Mynaý shynymen tolǵaq pa?» Jan-dúnıesi ózine baǵynbaı alashapqyn bop ketti. İshin basqan kúıi jol jıegine shoqıyp otyra qaldy. Tulaboıy tómen tartyp, jan daýysy shyqty. Bir máshıne bapyldap kelip, shopyry búkshıip otyrǵan Qatırany tanyp, kábeńkege salyp ap úıine ákelgende, tabaldyryqtan temir aıaǵymen attaı bere yshqynyp, shyńǵyryp jiberdi.

— Qaltaı!

Ol qora jaqta temekisin shegip, jer tyrmalap júr edi. Bir mezet onyń kóz aldyna alba-julba kıingen bireý eles berdi. Qarlyǵyńqy daýsymen ekpindep sóılep keledi. «Mynaý ne dep keledi?» Qaltaı tyrma sabyn ustap qalt tura qaldy.

— Ul ma, qyz ba? — Eseńgiregen Qaltaı alba-julba beınege qarsy júrdi.

— Ul, uldy boldyń. Biraq... biraq... Qatıradan aıyrylyp qaldyq. — Kórshi Márip dıýana saqalyn taramdap sóılep keledi.

Jedel járdemmen kelgen medbıke qyzdyń ústindegi aq jeleń esik aldynda aǵarań ete qaldy.

Qaltaı taram-taram tyrma sabyna súıenip sulyq tur. Júregi soqsa da kóz aldy kómeski. İlki sátte tyrmany laqtyryp tastap, sheshesiniń qasyna kep tóne sóıledi.

— Keterde ne dep edi?!

Sheshesi solqyldap qoıa berdi.

— «Temir aıaǵym, qosh!» dedi ǵoı...

Qaltaı búk túsip burylyp ketti.

***

Máıitti jýýshylar óli deneniń temir aıaǵyn izdedi. Qaltaıdan surap edi, qasarysyp turyp aldy.

— Anaý tur, — dedi buryshta tiginen turǵan temir aıaqty kórsetip.

— Ol da on eki músheniń bir múshesi. Jýylyp, jer astyna berilýi kerek, — dedi súıekke kirgen kekse áıel.

— Bir múshe berilmeıdi.

— Eń bolmasa, aq shúberekpen jaýyp qoısańshy, — dedi tómiljitip oramal tartqan áıel erkektiń susynan seskenip.

Aýdandyq komsomol uıymy qaraly jıyn ótkizip, salút atamyz dep edi, máıit ıesi qarsylyq bildirdi.

— Artyq sóz, artyq árekettiń keregi joq. Qara jer qoınyna yń-shyńsyz ketsin, — dep qysqa qaıyrdy.

Janazada turǵan jurtqa aýyl moldasy az-kem luǵat aıtty.

— Musylman balasy o dúnıege attanarda jansyz zattarmen de aryzdasqan. Máseleńkı, nasybaıshy shaqshasymen, dombyrashy qalaǵymen, usta kórigimen aryzdasqan. Musylman qyzy Qatıra on eki múshesiniń bir múshesi — temir aıaǵymen baquldasypty. Bul da musylman pendesiniń alǵyrlyǵy, — degende, «Ol aıdaǵan kombaınymen, tepken belesebedimen de qoshtasty ǵoı» dep Qaltaıdyń ishi qanjylady.

Súıekshiler máıitti jer qoınyna berip kelgende óksimegen adam qalmady. Jaryq dúnıege shyqqan er bala da ińgálap, daýys shyǵardy. Dámi qyshqyl rezeńke emizikti aýzynan shyǵaryp tastap, basyn alyp qasha berdi. Jetpisten asyp, kókiregi salbyraǵan Qaltaıdyń sheshesi emshegin aýzyna salǵanda ana sútin tatyp kórmegen sharana keýip qalǵan keýdeni qylq-qylq soryp, sábılik rahatqa keneldi. Osyny kórip te kemseńdep qalǵandar boldy.

Qaltaı qosaǵynyń jetisin bermeı-aq top-tolyq denesi taralyp, jaǵy sopaıyp shyǵa keldi. Sharana qyńqyldap, aldyna alǵan ájesiniń omyraýyna jabysty. Ákesi tórgi úıge ozyp, qolyn jelkesine taraqtap ap, aıqysh-uıqysh qıalǵa shomyp jatyr. Kóne shıfoner ústinde qyzyl masatyǵa qadaýly Lenın ordeni ózine suqtana qarap turǵandaı kórindi. Kún kósemniń túsi sýyq. «Qatıra joqta kún kósem maǵan ne kerek. Aýzymen oraq orǵan óńkeı kósemder...» Ushyp turyp, masaty ábdireni teris buryp, Lenın ordenin ári qaratyp qoıdy. Kózimen tóbeni sholdy. Qatıra kelgeli aǵaryp qalǵan qabyrǵa men úı tóbesi qara qoshqyl tarta bastapty. Kózi buryshqa tústi. Temir aıaq sol kúıi tiginen tur. Atylyp baryp, qyzǵylt boıaý jaǵylǵan temir aıaqty qolyna alyp, qasyna qoıdy. Alaqanymen arly-berli sıpalap, tutasyp turyp qalǵan shańyn súrtti. «Osy men Qatıranyń denesin ómiri bir sıpadym ba eken? İship kelgende temir aıaǵyn aǵytyp tastaýǵa da úlgertpeı bas salýshy edim. Protez saldyryp kelgen kúni temir aıaqqa saýsaq tıgizgenim esimde. Al endi, sıpa temir aıaqty». Erkek óz-ózin sókti, ótkenge kiná artty. Qatıra on altyǵa tolar-tolmasta óziniń belesebedinen etegi túrilip qulap jatqanda kórgen jup-jýan sany men toq baltyry kóz aldynan kóleńdep ótti. «Qysyq bolǵanmen meniń kózim jaman. Kózimniń ishinde kóz bar. Sheshem «baldarǵa túkirip júrshi» deıdi. Tumaý tıgen balaǵa týra qarap bir túkirse, sen kór, men kór jazylyp ketedi. Sonda Qatıranyń aıaǵyna kózim túskende qatty tańqaldym. Ómiri aıaq kórmegen sorly» dep kúıindi. Iegi dir-dir etip, bir buryshta tik turǵan kúıi edeni joq toqal tamnyń bar syzyn boıyna sińirip alǵan sup-sýyq temir aıaqty arly-berli sıpalaı berdi. Aýyzǵy úıden sharana qyńqyldady. «Apam bar ǵoı. Endi úsheýmiz osy úıde qalǵan. Temir aıaq tórteýmiz...» Qaltaıdyń kóz jasy temir aıaqqa tamyp ketti.

---