InfoHub Logo

Qazaq handyǵynda "Qasym hannyń qasqa joly", "Esim hannyń eski joly", Táýke hannyń "Jeti jarǵysy" dep atalatyn zańdar boldy. Bul zańdar sol zamanda ıslam dinin tutynatyn Kúnshyǵys pen Orta Azıanyń birsypyra elderindegi feodaldyq memleketter men handyqtarda jappaı qoldanylyp otyrǵan ıslam dininiń "sharıǵat" zańynan múldem basqasha bolatyn. Bul qazaq handyǵynyń erekshe tarıhı áleýmettik-ekonomıkalyq jáne saıası jaǵdaıynyń týyndysy edi.

Qazaq handyǵynyń zańdary "jarǵy" dep atalady. "Negizgi orta ǵasyrlarda qypshaq, shaǵataı ulystarynda qoldanǵan ıarǵu zańynan alynǵan. Qazaqsha "jarǵy" ádildik degen uǵymdy bildiredi. Túpki máni jarýdan, nárseniń salmaǵyn bir jaǵyna aýdyrmaı, dál, ádil aıyrýdan shyqqan. Daýdy ádil, týra sheshken bılerdi halyq buqarasy ardaqtap "qara qyldy qaq jarǵan" dep madaqtaǵan. Onyń eki jaǵynyń bireýine artyq jibermeı, dál aıyrýy ádildiktiń mezgeýi bolǵan. Jarǵy zańynyń negizi, mine, osynda. Óziniń mazmuny boıynsha bul zańnyń túbegeıli ıdeıasy ejelgi áskerı demokratıa arnasyna baryp tireledi".

Qazaq handyǵy zańdarynyń túp tórkini qazaq halqynda urpaqtan -urpaqqa jalǵasyp kelgen ádet-ǵuryptyq erejelerden shyqty. Bul ǵuryp -ádettik erejeler ejelden el saltyna sińgen. Halyq buqarasyna túsinikti zań boldy.

Qazaq handyǵynyń irgesin qalaýshy handardyń biri Qasym han (bılik qurǵan jyldary 1511 — 1523) joǵarydaǵy saıası jaǵdaıǵa jáne halyq buqarasy men bıler tobynyń tilegine negizdelip, qazaq halqynyń ejelgi ádet-ǵuryptyq ereje-tártipterine mándi ózgerister engizip, damytyp bıler keńesinde aqyldasa otyryp, "jarǵy" zańyn jasady.

Halyq buqarasy Qasymnyń sharıǵatty almaı, ejelden qalyptaskan bıler zańy - jarǵyny jańadan kótergenin qatty unatyp, ony "Qasym hannyń qasqa joly" dep atap ketti. Bul zańǵa kirgen erejeler mynadaı:

1. Múlik zańy ( mal, múlik, jer daýyn sheshý erejeleri). Qylmys zańy (kisi óltirý, el shabý, mal talaý, urlyq qylmystaryna jaza).
2. Áskerı zań (qosyn qurý, alaman mindeti, qara qazan, erdiń quny, tulpar at).
3. Elshilik joralary (maıtalmandyq, sheshendik, halyqaralyq qatynastarda sypaıylyq, ádeptilik).
4. Jurtshylyq zańy (shúlen taratý, as, toı, mereke ústindegi erejeler, jasaýyl, bókeýil, tutqaýyldardyń mindeti). "Qasym hannyń qasqa joly" bir ǵasyrdaı atqarylǵan soń, tıisti tolyqtyrýlar men ózgerister engizilip, Esim hannyń (1598-1645) tusynda "Esim hannyń eski joly" dep atalǵan.

El aýzynda saktalǵan derekterge qaraǵanda, Esim han tusynda "qasqa jolǵa" qosylǵan jańalyq: "han bolsyn, hanǵa laıyq zań bolsyn; abyz bolsyn, abyz syılaý paryz bolsyn, bı bolsyn, bı túsetin úı bolsyn" degen erejeler eken. Bul qazaq handyǵy qurylysynyń saıası-ákimshilik, áskerı, rýhanı jáne sot isteri jónindegi negizgi zań sıpatyndaǵy tórt tuǵyr ekeni baıqalady. "Eski zań" dep atalýyna qaraǵanda, sirá, bul erejeler burynnan kele jatkan dástúrli bir júlgemen jasalǵan bolýy da yqtımal.

"Qasqa jol" men "Eski jol" zańdary XVII ǵasyrdyń aıaq kezi men XVIII -ǵasyrdyń basynda qaıta tolyqtyrylyp, eleýli ózgerister engizilip damytylady. Táýke han (1680-1718) tusynda "Kúl tóbeniń basynda kúnde keńes" ótkizilip, "Qasqa joldyń" burynǵy bes taraýyna taǵy da eki taraý qosylyp, "jeti jarǵy" ("jeti zań") dep ataldy. Bul jańadan qosylǵan eki taraý: jer daýy týraly zań men qun daýy týraly zań edi. Táýke han tusynda Qazaq handyǵynyń shyǵys jaǵyndaǵy jaıylymdardy oırat-jońǵar feodaldarynyń basyp alýyna baılanysty jerdiń taralýy, mal jaıylymdaryna talasqan janjaldardan adam óliminiń jıi bolýy sebepti jer daýyn múlik zańynan, qun daýyn jalpy qylmys zańynan bólip alyp, jeke-jeke taraý engizýge týra keldi. "Jeti jarǵy" zańy Úsh júzdiń oıshyl sańlaq bıleri — Tóle bı, Qazybek bı, Áıteke bıdiń qatysýymen, han qasyndaǵy bıler keńesinen ótti.

"Orys derektemelerinde" bul zańdar "Táýke hannyń zańdary" dep ataldy. Munyń ózi burynnan bolǵan zańdyq normalardy jınaktaý ǵana emes, sonymen qatar olarǵa mándi ózgeris kirgizip tolyqtaý boldy. "Keńinen alǵanda Táýke han zańdarynyń quramyna: 1) baıyrǵy ádet-ǵuryp normalarynyn, Táýke han tusynda "jańartylǵan" feodaldyq kodeksi — "jeti jarǵy"; 2) bıler sotynyń tájirıbesi, túıindi bılikter, shejireler; 3) usaq handyqtardyń ózara birligin, yntymaqtastyǵyn nyǵaıtyp, syrtqy jaýlarǵa qarsy turýǵa jumyldyrýǵa, rý-taıpa basshylarynyń (bı-batyrlardyń) saıası-ekonomıkalyq rólin arttyrýǵa, kórshiles eldermen dıplomatıalyq jáne saýda qatynasyn nyǵaıtýǵa arnalǵan zańdary men jazba aktileri jatady. Táýke han kezindegi quq erejeleriniń jeke salalaryna (qylmystyq zań, otbasy, neke) sharıǵat erejeleri yqpalyn tıgizdi".

"Jeti jarǵy" zańyndaǵy: "bir erkektiń tórt áıel alýyna bolady", "urǵashynyń jarym basy kem, eki áıeldiń kýáligi bir erkekke teń", "erkekke tolyq qun, áıelge jarty qun" deıtinder Táýke han tusynda ıslam sharıǵatynan qazaq zańyna engen erejeler. Osy sıaqty jekelegen qaǵıdalardyń áserinen basqa qazaq zańy Táýke han tusynda da ejelgi ereksheligin saqtap kaldy.

Qazaq handyǵy zańdary tili tujyrymdy, este saqtaýǵa yńǵaıly, uıqasty, órshimdi, sheshen sózdermen qurastyryldy. Mysaly, "ádil bılik — altyn tarazy", "qara qyldy qaq jarý", "týra bıde týǵan joq", "jetpegen bılik jeti ulyqtyń esigin ashady", "batyr aıǵaq, balýan kýá", "sorǵalaǵan qan, soıdaqtaǵan iz", "er óltirip, óris buzý", "el shaýyp, mal talaý", "tabandap uryp, tap shyǵý", "bata tımese, qata tıý", "qysasqa qan, oqysqa qun", "jazyqqa jaza, aıypqa ánji", "hanǵa handyq, bıge bılik", "moınyna qosaq, artyna tirkeý", "semser astynda sert júrmeıdi", "ıilgen basty qylysh kespeıdi", "aldyńa kelse atańnyń qunyn kesh", "jan alyp jat bolma", "ashyqqan ury — ashynǵan doly", "mal ashýy, jan ashýy", "aldyrǵan albyrt, anasynyń qoınyn ashady", "qoımany ne kórgen alady, ne kómgen alady", "erdiń quny eki júz jylqy", "at tuıaǵyn taı basady", "ıtteleýi bir kúshik", "áke ólse, múlki mura", "aǵa ólse, jeńge mura", "erden ketse de, elden ketpeıdi", "daý-aıtys, barymta-qaıtys", "sýdyń túbin shym bógeıdi, daýdyń túbin qyz bógeıdi", t.b. Bular maqal-mátel túrinde el arasynda saqtalyp keldi.
Bul zańdar tolyq kúıinde bizdiń zamanymyzǵa jetken joq, Halıolla Óskenbaıuly, A.I.Levshın qatarly zertteýshiler jarıalaǵan úzindiler ǵana saqtalǵan. Qazaq zańdarynyń erterekte jazylǵan bir nuskasy "Qazaq handarynyń rásmıleri" degen atpen Stambýldaǵy Súleımen Qanunıdiń kitaphanasynda saqtalyp turǵandyǵy baıqaldy, biraq muny zerttegen eshkim joq. Sol sıaqty "Qazaqtyń erejeleri" dep atalǵan bir qoljazba 1950 jyldarda Toly aýdandyq saqshy mekemesiniń qolyna túsken eken. Munyń qazir qaıda ekeni belgisiz, onyń kóshirmesi Bejindegi ult zertteý ınstıtýtynda bolsa kerek.

Zertteýshilerdiń keıbireýleri: "Qazaq handyǵy zańdarynyń túp tórkini Shyńǵyshannyń "jasaq" zańynan alynǵan degen pikir aıtady, endi bireýleri: qazaq handyǵy Shyńǵys hannyń "jasaq" zańynan múlde derbes zań deıdi. Biraq bul ekeýiniń arasyndaǵy baılanystyń bar-joqtyǵyn dáleldeıtin tarıhı derek ázirge deıin tabylǵan joq.

Qazaq handyǵy zandarynyń negizi — feodaldyq bazıs pen patrıarhaldyq-feodaldyq óndiristik qatynas boldy. Onyn mindeti: feodaldyq bazıske qyzmet etý, feodaldyq menshikti qorǵaý jáne nyǵaıtý, feodaldyq ústem taptyń eńbekshi halyqtyń feodaldyq qanaýǵa qarsy kúresin basyp-janshyp tunshyqtyrý edi. Bul zańdarda feodaldyq menshikti qorǵaýǵa jáne menshik jónindegi daý-sharlardy sheshýge basa mán berildi. Feodaldyq quqqa qaıshy kelgender qatal jazalanyp otyrdy.

"Jeti jarǵy" zańy jaryqqa shyqqannan keıin eńbekshi halyqka túsetin salyq aýyrtpalyqtary burynǵydan da beter kúsheıe tústi. Burynǵy salyqtar kóbeıtilip, jańadan túrlishe alymdar engizildi; sultan men handardyń amanat retinde kórshiles memleketterge baratyn badalaryn asyraýǵa, sultandardyń iri bılerdiń taǵy basqalardyń boryshtaryn óteýge jana alymdar engizildi.

Qazaq handyǵy zańdarynyń qylmys zańynan onyń taptyq máni aıqyn kórinedi: "Jeti jarǵy" zańynda qysaspen ádeıilep kisi óltirýshilerge burynǵydaı "qanǵa qan, janǵa jan alý" erejesi saqtaldy. Alaıda, bul kóbinese kún tarttyrýmen almastyrylyp otyryldy. Qunnyń mólsheri mynadaı boldy: erkekti óltirgeni úshin tolyq qun — "erdin quny eki júz jylqy" (júz túıe, nemese myń qoı), al áıeldi óltirgeni úshin jarty qun - "júz jylqy" (elý túıe, bes júz qoı); kisiniń bir kózin shyǵarsa — jarty qun, eki kózin birdeı shyǵarsa — tolyq qun tartatyn boldy; bir qolynan nemese bir aıaǵynan aıyrsa jarty qun, eki qolynan nemese eki aıaǵynan birdeı aıyrsa tolyq qun tartatyn boldy.
Feodaldarǵa qarsy bas kótergendik úshin jaýapkershilik neǵurlym aıqyn, beriletin jaza neǵurlym qatań boldy. Sultan men qojany óltirgeni úshin tólenetin qun jaı adamdy óltirgende alynatyn qunnan jeti ese kóp bolyp belgilendi. Qunykerdiń ózi ǵana emes, onyń rýy bólip tóleıdi. Al alynǵan qundy da ólgen kisiniń týystary men rýlastary bólip alatyn boldy.

Bireýdiń áıelin zorlaý, alyp qashyp ketý, otbasy men búkil rýdyń namysyna tıetin aýyr qylmys dep esepteledi. Mundaı qylmystary úshin aıyptylar ólim jazasyna tartylýǵa tıis bolǵan. Alaıda tólem (aıyp) tóleýmen aýystyrýǵa da bolatyn bolǵan. Mal men múlikti urlaý da asa eleýli qylmys bolyp eseptelgen. Eger uryny urlyq ústinde óltirse, onda qun tólenbeıtin bolǵan. Ustap alǵan uryny 25-ten 60-qa deıin qamshymen dúre soǵyp jazalaýǵa sotsyz-aq ruqsat etilgen. "Eger osy dúreden ólip ketse, onda buǵan da qun tólenbeıdi" deıdi. Ury qatań qylmys jazasyna tartyldy, urlap alynǵanyn qaıtarýǵa jáne "toǵyz" aıybyn tartýǵa mindetti boldy. "Toǵyz" aıyby myna túrde belgilengen: bas toǵyz nemese túıe bastatqan toǵyz: bir túıe, qulynymen eki bıe, qunan-dónen, tórt jylqy; orta toǵyz nemese at bastatqan toǵyz; besti at, eki qunan, eki taıynsha, tórt qoı; aıaqtoǵyz nemese ógiz bastatqan toǵyz: besti ógiz, eki taıynsha, úsh qoı, úsh qozy. "Jeti jarǵyda" qudaıǵa til tıgizgendigi jeti adamnyń kýáligi arqyly anyqtalǵandar taspen atyp óltirilsin, hrıstıan dinine kirgenderdiń barlyq mal-múlki tartyp alynsyn dep belgilengen

Myńjan N.

Oqýǵa keńes beremiz:

Esim han

Jeti jarǵy

Bılik aqy

Dala zańdary

Esim hannyń eski joly

Táýke han Jáńgiruly

---