InfoHub Logo

Bala mindetti túrde óz-ózin joǵary baǵalaı alýy kerek. Áıtpese, ol ózine senimsiz, baqytsyz tulǵa bolyp ósip shyǵady. Ózin-ózi baǵalaý týraly túsinikti jaqsy bilmeıtin ata-analardyń ózi osylaı oılaıdy. Biraq, balanyń ózi týraly jaqsy baǵa qalyptastyrýy úshin qarapaıym, biraq óte mańyzdy erejelerdi oryndamaıdy. Psıholog Vıta Malygına balanyń ózin-ózi baǵalaı bilýi qandaı qaǵıdalarǵa negizdelgeni týraly aıtyp beredi.

Taqyrypty azdap ózgerteıik: balanyń ózin-ózi baǵalaýy adekvatty, shekten aspaǵan jáne jel soqsa, tolqyp qulap qalmaıtyndaı turaqty bolýy kerek. Iaǵnı, basqa adamdardyń abaısyzda nemese ádeıilep aıtqan syn sózderine bola júni jyǵylyp, eńsesi túsip ketpeýi kerek.

Ózin-ózi baǵalaý – bul adamnyń ózin, boıyndaǵy qasıetterin durys baǵalap, osy baǵalaýǵa súıene otyryp ómir súrip, alǵa jyljýy. Durys baǵalaý qatelesýge múmkindik beredi. Biraq, adamnyń ózin-ózi kinálap, jegideı jep qoıýyna jol bermeıdi. Ol qatelikten – tek tájirıbe jınaıdy. Óıtkeni, kemshilikten Jaratýshy ǵana pák. Adekvatty ózin-ózi baǵalaýdyń taǵy bir ereksheligi – onyń shynaıylyǵy. Biz eshqashan qatelespeıtin jáne eshnárseden qoryqpaıtyn Jaratýshy emespiz. Balalarymyzdyń da sony bilip óskeni jón.

Biraq barlyq otbasy ózin-ózi baǵalaý degendi durys túsinbeıdi. Olar balalaryn jón-joqsyz maqtap, basqalary seniń shańyńa da jýymaıdy dep qolpashtaı beredi. Al ózin basqalardan joǵary sanap ósken balanyń aldynan qıyndyqtar shyqqan kezde, birden saǵy synady. Munyń adekvatty ózin-ózi baǵalaýǵa esh qatysy joq.

Eger ata-anasy balasynyń qabiletin artyq baǵalap, maqtaı berýdi sheshse, (nemese solaı bolyp qalsa) onda balanyń ózi eleýsiz qalady. Balanyń basyndaǵy qıyndyqtar, qorqynyshtar, tolqýlar, bári-bári esepke alynbaıdy. Taǵdyr maǵan óz qabiletime laıyq sıyn bermedi dep, taǵdyrǵa nala aıtyp otyratyn otyzdaǵy balalar osylaı qalyptasady. Qur maqtaý olardyń boıyndaǵy adekvatty ózin-ózi baǵalaýdy qalyptastyra almady.

Mundaı jaǵdaıdyń aldyn alý úshin ne isteýimiz kerek?

1. Balalaryńyzdyń jaýapkershiligin óz moınyńyzǵa alý. Iá, sheshimdi olar emes, siz qabyldaısyz.

Ata-ana ekenbiz, balalarymyzben qansha aqyldassaq ta, sheshimdi biz qabyldaımyz. Bala qaı mektepke barady? Ustazymen sóılesý kerek pe, joq pa? Barlyq sheshimdi biz qabyldaımyz. Biraq, eń jamany – ata-ana ózi qabyldaǵan sheshimdi balalaryna ákep tirep qoıýy:

 

– «Ol sondaı tilazar, sondyqtan balabaqshaǵa jibermeımiz».

– «Balalarǵa jaqsy bolǵandyqtan, ajyrasyp kettik».

– «Qyzym ákesin qatty jaqsy kórgendikten, ajyrsaqan joqpyz».

– «Balamdy uıyqtatý múmkin emes, aıtqanyma kónbeıdi».

– «Onyń qolynan planshetin ala almaımyz, jylap, álek salady».

 

Balasyna degen jaýapkershiligin sezingisi kelmeıtin ata-ananyń aıtar syltaýlary osyndaı bolady. Joq, bári siz oılaǵandaı emes:

 

– Balańyz siz jibermegendikten balabaqshaǵa barmaıdy.

– Ózderińiz solaı dep sheshkendikten ajyrasyp kettińizder.

– Ajyraspaý sebebińiz de sol, ondaı sheshimdi bala emes, eresekter qabyldaıdy.

– Balany uıyqtata almaı júrgen sebebińiz, ol sizge kónbeı jatqan joq, siz birnárseni kóre almaı tursyz, ony túsinbeı, ne isteý keregin bilmeı tursyz.

– Siz qyzyńyzdy qalaı jubatý keregin bilmegendikten jáne onyń kóz aldynda jaman ana bolyp kóringińiz kelemegendikten, planshetti ala almaısyz.

 

Balasynyń ózin-ózi durys baǵalaýyn qalaıtyn ata-ana eń bastysy – «eleýsiz» bolsa da, óziniń qatelesip turǵanyn bilse de, birneshe jyldan keıin balasy ony esine salsada, óz sheshimi úshin jaýapkershilikti sezine bilý kerek.

Balanyń ózin-ózi baǵalaı bilýiniń irgetasy da osy. Úmit eshqashan sónbek emes. Óıtkeni, ata-ana ne isteý keregin jaqsy biledi.

2. Balańyzdyń tabysyna ǵana emes, ózine de kóńil aýdaryńyz

Biraz jyl buryn pedagog Sımon Soloveıchık «Bárine arnalǵan pedagogıka» degen kitapsha jazǵan. Óte jaqsy kitap. Ár tún saıyn oqýǵa bolady. Onyń keremet úsh áseri bar: adamdy shabyttandyrady, alyp-ushqan kóńilin sabasyna túsiredi jáne oı salady. Bir qyzyǵy, onyń oqyrmandary da eki topqa bólinedi: bireýleri kitapty bas almastan oqyp shyqsa, bireýleri ár on bet oqyǵan saıyn «ilip alar eshnársesi joq» dep túk túsinbeı otyrady. Men muny bylaı túsindirer edim: birinshi toptaǵylarǵa balalarmen birge qyzyqty. Tipti, keıde balalary úshin qatty ýaıymǵa salynyp ketedi. Al ekinshi top úshin balalardyń esh qyzyǵy joq. Tipti, óz balasyna da qyzyqpaıdy. Ondaı jaǵdaı kezdesip turady. Sandardy, salpynshaqtardy, mýzykany, sózderdi jaqsy kóretin adamdar bolady. Biraq, olarǵa adam balasy túk qyzyq emes. Balalar óssin, sandarǵa, mýzykaǵa qyzyqsyn. Olarmen sol kezde sóılesemiz dep oılaıdy.

Bala ózine senimdi bolyp ósý úshin, onyń nege qyzyǵýshylyq tanytatynyn bilý kerek

Ol úshin tek ýaıymdap «Bir jeriń aýyryp tur ma?», «Esh jerińdi aýyrtyp almadyń ba?», «Búgin qandaı baǵa aldyń?», «Birinshi podezdegi Masha degen kim?» degen suraqtardy qoıa bermeı, bir ýaqyt oǵan qyzyǵýshylyq tanytyp, «Ne oqyp jatyrsyń?», «Jańa fılm týraly ne oılaısyń?» «Kóńilsiz emessiń be?» degen sıaqty suraqtardy qoıyp, kóńilip aýlap turyńyz.

Balamyzdyń ózin-ózi jaqsy baǵalaýy úshin olarǵa ózimizge kóńil bólgendeı nazar aýdarýymyz kerek. Eger janymyzda júrgen adamdar, birge jumys isteıtin áriptester bizge qyzyǵýshylyq tanytpasa, bizben áńgimelespese, oılarymen bólispese, onda aqyryn-aqyryn ózimiz jaıly jaqsy oıymyz tómendeı beredi.

3. Qanshalyqty qıyn bolsa da, eskertý jasaı berýdi doǵaryńyz

Kez kelgen adamnyń, ásirese balanyń ózin-ózi baǵalaýy úshin synnyń zıany jaıly balabaqshanyń balasynan bastap eńkeıgen kárige deıin biledi. Bári bile tura, ony toqtata almaıdy. Bárimiz kishkentaıymyzdan syn estip, synmen erjettik. Keńes úkimetiniń mádenıeti – túzetetin, retteıtin mádenıet bolǵan. Bárin tek memleket qana durys biletin. Sodan beri bárimizdiń boıymyzda «Búkireıme, kúle berme, basqa aıaq kıimiń joq pa, qolyńnan túk kelmeıdi, jumys isteı almaısyń, durystap tynyǵa da almaısyń, tamaq ishýdi de bilmeısiń, túk tamaq ishpeısiń, semirip kettiń....» degen synı sózder shegelenip qalǵan. Budan tipti jaltara da almaısyń.

Al biz balalarymyzdy tárbıeleýde «ózińdegini – ózgege ber» degen erejeni qoldanamyz. Biz, eresekter, ózimiz de únemi synnyń astynda júremiz. Al ata-ana bolǵan kezde, ol tipti kúsheıip ketedi. Balaǵa únemi syn aıtyp, eskertý jasaı berse, onyń boıyndaǵy qyzyǵýshylyq joǵalyp, qatelesýden qorqý sezimi qalyptasyp ketedi.

4. Balany qatelesýge jáne (ol úshin ursa jónelmeı) qatelikti baǵalaýǵa úıretý kerek 

Bala bárin birinshi ret jasaıdy, onyń áli tájirıbesi joq. Ol barlyq bilgen nársesine qatelesip júrip qol jetkizedi. Eger biz balamyzdyń óz-ózine senimdi, qatelikterden qoryqpaıtyn tulǵa bolyp qalyptasýyn qalasaq, onda ol súringen sátte qoldaý kórsetýimiz kerek. Odan «Jaraısyń, qolyńnan keledi. Sen batylsyń! Kúshtisiń! Qane, taǵy bir ret baıqap kóreıik» degen sózderińizdi aıamańyz. Siz onyń ár jasynda janynan tabylasyz. Sol sebepti, jasyna qaraı qadam jasańyz. Mysaly, eki jasar balańyzdy qolǵa alyp, jubatsańyz jetkilikti. Al bestegi balańyzdan «Saǵan kómekteseıin be?» dep surańyz. Jeti jasqa kelgende – nege qolynan kelmeı jatqanyn túsindirińiz. Al 12 jastan bastap – onyń janynda bolyp, joly bolǵan sátinde qoldaý kórsetińiz.

5. Balańyzdy «eń jaqsy» nemese «bárinen jaqsy» bolǵany úshin emes, istegen isi úshin maqtańyz

Balanyń qateligi eleýsiz qalsa («Sen muny túsinbeısiń», «Muny túsingiń kelmeıdi»), al jetken jetistigi asyra maqtalsa, onda patshalyǵy joq patsha balalardyń ósip shyǵý qaýpi zor. Iaǵnı, ondaı balalar bolashaqta eshkimniń kóńiline qaramastan, ózin basqalardan joǵary qoıyp turatyn órkókirek adamǵa aınalady. Mundaı adamdar kóp nárseni qalaıdy, tipti oǵan múmkindigi de bar. Biraq, eshnárse istemeı, keremet daryndy, aqyldy bolmasa da, belsendi, batyl adamdardyń alǵa shyǵyp, ózinen oq boıy ozyp ketkenin synaýmen bolady.

Sonymen, eger balańyzǵa shyn janyńyz ashysa, onda ony «basqa balalardyń qolynan kelmeıtin isti jasaı alǵany úshin» emes, sol isti burynǵydan da jaqsy isteı alǵany úshin ǵana maqtańyz.

6. Ótirik aıtqan kezde de, balańyzǵa senińiz

Ata-anasymen jaqsy qarym-qatynasta bolǵan jáne ómirde kóptegen jetistikke qol jetkizgen adamdardan ata-analaryna ne úshin qaryzdar ekenin surańyzshy. Olar: «Maǵan  senip, senýge bolmaıtyn sáttiń ózinde senim artqandary úshin alǵys aıtamyn» dep jaýap berer edi. «Sammerhıll» mektebiniń negizin qalaýshy pedagog Aleksandr Nıll balalar negizinde qoryqqandyqtan ótirik aıtady dep eseptegen. Bala qorqynyshtan arylǵan kezde ǵana eshkimdi aldamaıtyn bolady.  

Keıbir ata-analar balamyz kóp ótirik aıtady dep qatty ýaıymdap, olardyń tek qana shyndyqty aıtýyn ozbyrlyqpen talap etedi. Al Aleksandr Nıll balanyń ótirigi týraly bylaı deıdi:

«40 jyl ustazdyq etkenimde men shákirtterime bir de bir ádeıilep ótirik aıtqan emespin. Onyń qajeti de bolmaǵan. Aıtpaqshy, bir ret qatty ótirik aıtyppyn. Otbasylyq jaǵdaıy nashar bir qyz aqsha urlap aldy. Mekteptegi urlyq komıteti boıynsha úsh bala onyń balmuzdaq pen shylym satyp alǵanyn kórip, jol ústinde suraqtyń astyna alǵan. Ol bolsa «Muny maǵan Nıll berdi» dep moıyndamaı, turyp alypty. Uldar ony maǵan alyp keldi. «Lızaǵa aqsha bergen sen be?» dep surady. Jaǵdaıdy birden túsingen men birden «Iá, men berdim» dep jaýap berdim. Men, eger ony ustap bergenimde, ol maǵan endi eshqashan senbeıtinin bildim.  Sondyqtan ony jaqtaıtynymdy sońyna deıin rastaýym kerek boldy. Eger onyń otbasy adal ári erkin jandar bolǵanda, ol qyzdyń basynan mundaı jaǵdaı eshqashan ótpes edi. Men ádeıi – ol qyzdyń uıatyn oıatý maqsatynda ótirik aıttym. Al basqa jaǵdaıda ótirik aıtýǵa aýzym barmas edi.»

7. Sońyna deıin balańyzdyń jaǵynda bolyńyz

Sońyna deıin balanyń jaǵynda bolý – balanyń óz kúshine senimdi tulǵa bolyp ósýine yqpal etetin, ata-ananyń eń mańyzdy mindetteriniń biri. Balanyń jaǵynda bolý degen – ony kóre bilý, túsiný, ár adamnyń, ár balanyń óz sezimi bolatynyn bilý, eresekter sıaqty balalardyń da ashýlanatynyn, ádiletsiz bolatynyn eskerý. Osynyń bárin bile tura, qıyn bolsa da, balańyzdy jalǵyz qaldyrmaý, oǵan qoldaý kórsetý. 

 Derekkózi: mel.fm

---