InfoHub Logo

I

Bir kúni ymyrt úıirile zańger-stýdent Vasılevtiń úıine kópten dos-jar bolyp júrgen medık - stýdent Maıer men Moskva sýret - músin jáne sáýlet óneri ýchılıshesiniń shákirti Rybnıkov kele qaldy da, ózderimen birge S - v tuıyq kóshesine baryp, serýendep qaıtýǵa shaqyrdy. Vasılev áýeli kópke deıin kónbeı, qasarysyp baqsa da, aqyry kıinip, qurbylaryna ilesken.

Suıyq júristi zınaqor áıelder jaıynda uzynqulaqtan estigeni nemese kitaptan ǵana oqyǵany bolmasa, olar turatyn úılerge ǵumyry bas suǵyp kórmegen edi. Turmys taýqymeti, tálimi, joqshylyq saldarynan taǵdyr tálkegine ushyrap, aryn aqshaǵa satýǵa májbúr bolǵan sondaı bir ádepsiz áıelder baryn ol biletin. Olar móldir mahabbat bolatynyn estip-bilmegen, bala súıýden maqrum qalǵan zańnan tys pendeler; analary men apa - sińlileri olardy shirigen jumyrtqa sanap, aza tutyp, joqtaıtyn edi de, zań bulardy kesirli pálege balap qýǵyndasa, erkekter birden - aq "sen" dep sóılese beretin. Biraq sonyń bárine qaramastan, olar da adamdyq kelbetin joǵaltpaǵan qudaıdyń pendeleri bolatyn. Qaı-qaısysy da óz kúnálaryn ishteı sezinip, bir joly bolar degen úmitten kúder úzbeıtin. Qutylyp shyǵý jolyndaǵy qam-qarekettiń qandaıyn bolsa da paıdalanyp qalýdan bas tartpaıtyn edi. Ras, qoǵamnyń keıde adamdardyń ótkenin ótkel ete beretini bar, biraq qudaı aldynda Mysyr áýlıesi Marıa da basqa áýlıelerdiń eshqaısysynan kem sanalmaıtyn.

Kıim kıisinen, júris-turysynan daralanyp turatyn sondaı áıelderge kóshede ushyrasa qalsa nemese ázil - syqaq jýrnalynan olardyń túrin kórse - aq boldy, Vasılevtiń esine áldebir kezde áldeqalaı oqyǵan bir oqıǵanyń orala beretini bar. Áldebir aqjúrek te adal bozbala zınaqor áıelge ińkár bolyp qalady da, úılengisi keletinin aıtady, áıel bolsa mundaı baqytqa ózin laıyq emespin dep sanap, ýlanyp ólipti.

Vasılev Tver trotýaryna qaraı shyǵatyn kelte kóshelerdiń birinde turatyn. Serikterine ilesip úıden shyqqan kezde saǵat on birge taıap qalǵan edi. Jýyrda ǵana alǵashqy qar túsken, aınala jaratylystyń bári so bir aqsha qar ámirinde. Aýa qar tatıdy, aıaq astyndaǵy qar aqyryn syqyrlaıdy, jer, shatyrlar, aǵashtar, alańdaǵy arqaly otyrǵyshtar bári-bári úlbirek, appaq, balǵyn tartyp, sodan baryp úıler de keshegiden ózgeshe túrge engen, shamdar jarqyrap, aýa sútteı tunyp, dońǵalaq úni anyq estiledi, sol úlpildek, tap-taza aýamen birge appaq balǵyn, mamyq qar sıaqtanǵan bir sezim kókiregińdi qytyqtaı beredi.

─ Osynaý muńly jaǵaǵa, beımálim bir kúsh jetelep, - dep ándetedi medık nazqońyr daýyspen...

─ Minekı, kóne dıirmen, áldeqashan qıraǵan, - dep sýretshi ilip áketti.

─ Minekı, kóne dıirmen... Áldeqashan qıraǵan... - dep qaıtalady medık, qasyn kere muńaıa basyn shaıqap.

Án sózin esine túsirmekke únsiz ǵana mańdaıyn sıpady da, ol ótken-ketkenniń nazaryn aýdara áýendi ádemi únmen daýystaı shyrqap qoıa berdi.

─ Dál osy arada bir kezde kútetin erikti mahabbat...

Úsheýi jup jazbaǵan kúıi meıramhanaǵa kirdi de, syrt kıimderin sheshpesten, býfetten baryp eki rúmkadan araq ishti. Kelesi qaıtalaý kezinde Vasılev araǵyna shólmek tyǵynynyń juqanasy túsip ketkenin baıqady da, rúmkesin joǵary kóterip, kózin syǵyraıta qabaq túıip, uzaq qadala qarady. Ne bolǵanyn uǵa qoımaǵan medık stýdent oǵan qarap:

─ Nesine tesile qaldyń? Qudaı úshin, pálsapańdy qoıa turshy! Araq - ishýge, bekire - jeýge, áıel - qushýǵa, qar aıaq astynda jatýǵa jaratylǵan. Tym bolmasa bir kesh adamsha ómir súrip qalsańshy!

─ Men ne deppin... - dedi kúlip Vasılev, - men bas tartyp turmyn ba?

Araqtan onyń kókiregi shym-shym jylyp sala berdi. Ol joldastaryna eljireı qarap, qyzyǵyp ta, qyzǵanyp ta tur. Osy bir deni-qarny saý, apaıtós, jazkóńil adamdarǵa qalaısha bári úıirilip turady, oıynda alań, kóńilinde kirbiń joq, jutynyp-aq tur tegis! Olar án de shyrqaıdy, teatr dese ishken astaryn jerge qoıady, sýret te salady, esip uzaq sóıleıdi de, ishýdeı-aq ishse de, erteńine bastary da synyp aýyrmaıdy, shetterinen aqynjandy, jelókpe, ójet te uıań, olar iske de beıim, qarap turyp qarq-qarq kúlip, kúıip-pisse de, óreskel esire de alady, olar qyzba da aqjúrek, arly jáne jumyr basty pende retinde de ár adymyn sanap basyp, ár sózin ólshep sóıleıtin, sekemshil de saq, tildeıdi bildeı etýge qumar Vasılevten eshbir olqy soǵyp turǵan joq. Sondyqtan da ol tym qurysa osy kesh boıy óz dos-jarandaryna uqsap baqqysy, solar istegendi istegisi keldi, shalqyp-tasyp, óz baqylaýynan qutylyp shyqqysy keldi. Araq ishý kerek pe? Nesi bar, erteń tipti basy shaǵyp jarylyp ketse de ishedi. Áıelderge apara ma ony? Barady. Kúlip-oınaıdy, esiredi, ótken - ketkenniń bárine ilip-qaǵyp ájýalap oınaqy jaýap qatady.

Ol meıramhanadan kúni shyqty. Ózine myna - bireýi óner adamyn meńzerlik kúnqaǵary myjyraıǵan kónetoz qalpaq, ekinshisi aýqatty adam bola tura, oqymysty serige uqsaǵysy kelgendeı malaqaı kıgen dostary da unap tur, oǵan aq qar da, kóshe shamynyń solǵyn jaryǵy da, alǵashqy jaýǵan qar ústindegi júrginshilerdiń badyraıǵan qap-qara izderi de unap barady, aýa da, ásirese myna bir jaratylysta jylyna eki-aq ret tóńirekti túgel qar kómkergen jazǵyturym kúnshýaqta nemese ózende seń júre bastaǵan aıly keshterde ǵana baıqaýǵa bolatyn kirshiksiz, beıkúná áýen aıryqsha unaǵandaı.

─ Osynaý muńdy jaǵaǵa, beımálim bir kúsh jetelep, - dep ándetti ol baıaý ǵana.

Nege ekeni belgisiz, jol boıy ol da, onyń joldastary da osy bir áýennen aryla almaı, birin-biri kútpesten úsheýi de sony eriksiz yńyldaı berip edi.

Vasılevtiń kóz aldyna endi bir on mınýttan keıin dostarymen birge esik qaǵyp turatyny, sodan keıin qap - qarańǵy dálizben kúńgirt bólmelerdi boılap, urlana basyp áıelderge baratyny, sol kezde, qarańǵylyqty paıdalanyp sirińke jaǵyp jiberip, jaryqta muńǵa batqan aıaýly da kinámshil názik kúlkige tap bolatyny elestedi. Ǵaıyptan paıda bolǵan aqquba nemese qara tory áıel shashtaryn jaıyp jiberip, túngi aq keýdeshesimen qarsy alar: bálkı, ol jaryqtan shoshyp ketip, ólerdeı uıalyp: "Qudaı-aý, bul ne istegenińiz! Óshirińizshi!" der. Osynyń bári ári úreıli, ári qyzyqty jumbaq bir dúnıe edi.

İİ

Dostar Trýba alańynan Grachevkaǵa qaraı buryldy da, kóp uzamaı Vasılev syrttaı ǵana emis-emis estigen kóldeneń kósheden kelip shyqty. Áınekteri samaladaı jarqyrap, esikteri aıqara ashylǵan qos qatar úılerdi kórip, barlyq esikterden quıqyljı tógilip, áldebir qarańǵyda, shatyr ústinde qurylyp jatqan beımálim orkestr únine ulasqandaı beı-bereket tosyn dybys - roıál men skrıpka sarynyn estip tań-tamasha bolǵan Vasılev:

─ Netken kóp úı! - dep qaldy.

─ So da sóz be eken! - dedi medık - Londonda budan on ese kóp. On da júz myńǵa jýyq osyndaı áıelder bar.

Basqa barlyq kóshelerdegideı, munda da arbakeshter beldeýge qonaqtaǵan qalpy tyrp etpeı jaıbaraqat otyr, basqa barlyq kóshelerdegideı, munda da árli-berli aǵylǵan jurt. Eshkim asyǵyp - aptyǵar emes, eshqaısysy da bastaryn moınyna tyǵyp, júzin jasyrmaǵan, kinálaı bas shaıqaǵan da bireýi kórinbeıdi... Osynaý qapersizdik, osy bir roıál men skrıpkanyń beı-bereket úninde, samaladaı tereze, aıqara ashylǵan esikterde áldenedeı aıqyn daraqylyq, óreskeldik, qasaqana syrbazdyq, astamshylyq bar sıaqtanady. Kim bilipti, kóne dáýirdegi qul satý kezinde de tóńirek túgel osylaı shýlasyp jatqan bolar, onda da adamdardyń júris-turysy, bet pishini osyndaı boıkúıez jaıbaraqat qala bergen bolar.

─ Alǵashqysynan bastap kórelik, - dedi medık stýdent.

Dostar búrkemeli sham jaryǵy túsken tarlaý dálizge kirdi. Olar esikti ashyp qalǵanda, kireberistegi sarǵylt dıvan ústinen qara súrtikti, qyrynbaǵan, malaı reńdes, uıqysyraǵan adam túregele berdi. Kir shaıatyn jerdegideı kúlimsi, onyń ústine sirke sýynyń ıisi keledi tanaýǵa. Kireberisten ári qaraı jaryq bólmege aparar esik bar. Medık pen sýretshi sol esikke jete bere toqtady da, moıyndaryn sozyp, ishke úńilip qarady.

─ Bona-sera, senorlar, rıgoletto, gýgenottar, travıata! - dep bastady sýretshi ártistershe taǵzym etip.

─ Gavanna, tarakano, pıstoleto! - dedi dáriger malaqaıyn keýdesine qysqan kúıi, tómen ıilip.

Vasılev olardyń sońyn ala turǵan. Onyń da álgilerge uqsap teatrdaǵydaı ıilip-búgilgisi, mán-maǵynasyz áldeneler aıtqysy keldi, biraq bárine jymıa qarap, uıalǵandaı qysyla yńǵaısyzdanyp, aqyry nemen tynar eken dep asyǵa kútti. Esik kózinen shashyn qyryqqan, kógildir sholaq kóılekti, omyraýynda appaq alqasy bar on jeti - on segiz shamasyndaǵy aqquba áıel kórindi.

─ Esik kózinde nege turyp qaldyńdar? - dedi ol. - Sheshinip, tórletpeısizder me?

Medık pen sýretshi ıtalánsha sóılesken kúıi zalǵa kirdi. Vasılev qysyla-qymtyryla sońdarynan ilesti.

─ Myrzalar, paltolaryńdy sheshińder, - dedi qatýly malaı. - Sheshinbeı kirýge bolmaıdy.

Aqqubadan basqa, zalda taǵy bir óte tolyq ta uzyn boıly, orys reńdes, jalańash bilekti áıel bar eken. Ol roıál qasyna jaıǵasyp alyp, etegine pasána taratyp otyr. Kelgenderge kóńil aýdaryp ta jatpady.

─ Qalǵan bıkeshter qaıda? - dep surady medık.

─ Olar shaı iship jatyr, - dedi aqquba áıel. Stepan, - dep daýystady ol, - baryp, bıkeshterge stýdentter keldi dep aıtshy!

Sálden keıin zalǵa úshinshi bıkesh kelip kirdi Ústinde kók jolaqty ashyq qyzyl kóılek.

Betin qalyń etip olaq opalaǵan, shashy mańdaıyn japqan. Ózi kisige kirpik qaqpaı úreılene qaraıdy. Ol kire bere oǵashtaý jaryqshaq daýyspen áldebir ándi shyrqap qoıa berdi. Onyń artynan tórtinshi, besinshi bıkeshter kórindi...

Osynyń bárinen Vasılev qyzyǵa qoıarlyq jumbaq eshnárse kóre almady. Ol osy bir zaldy da, roıál, altyn ramaly arzanqol aına, alqa, kók jolaqty kóılekti de, oısyz, enjar júzderdi de buryn da bir emes, birneshe ret kórgen sıaqtandy. İshteı júreksine tursa da, kórsem-aý degen alakóleńke, tylsym tynyshtyq, jumbaq syr, kináli kúlki ataýlynyń yrymyn da kóre alǵan joq.

Bári de burynnan belgili, úırenshikti, qyzyǵarlyq túgi joq. Onyń áýestigin qozdyrǵan jalǵyz ǵana nárse - jaqtaýlardaǵy josyqsyz sýretterdegi, kóılekter men alqalardaǵy ádeıi jasalǵandaı oǵash talǵamsyzdyq edi. Osy talǵamsyzdyqtyń ózinde erekshe oqshaý daralyq bar bolatyn.

"Esalań ıt tirlik - aı! - dep oılady Vasılev. - Óz kózimmen kórip turǵan osy áýmeserlikte deni durys adamdy joldan taıdyrǵandaı, ony sumdyq kúnáǵa batyryp, bir somǵa tiri adamdy satyp alýǵa ıtermeleıtindeı ne bar eken? Men sán-saltanat, sulýlyq, ásemdik, qumarlyq, talǵam jolynda kúnáǵa batýǵa bolatynyn túsinem, al mynada ne qyzyq bar? Mundaı kúnániń kimge qajeti bar? Áıtkenmen... bas qatyryp qaıtem!"

─ Saqaldym, porter alyp berseńizshi! - dedi oǵan aqquba áıel.

Vasılev kenet qyzaryp ketti.

─ Ámirińizge quldyq... - dedi ol, bıazy ıilip. - Tek keshirersiz, hanym, men... men... sizben ishe almaımyn. Men ishpeýshi edim.

Bes mınýttan soń dostar kelesi úıge qaraı bettegen.

─ Porter aldyrtqanyń ne seniń? - dep kúıip-pisti medık. Mıllıonerdeı-aq! Baqandaı alty som aqsha jelge ushqandaı joq boldy.

─ Kóńili qulap tursa, meselin qaıtaryp qaıtem, - dep aqtalǵan bolyp jatyr Vasılev.

─ Onan da qojaıyn áıeldiń meselin qaıtarmadym deseńshi. Kelimdi-ketimdi adamdardan qyzdaryna saýqat suratatyn solar, aınalyp kelip, oılaǵandary óz qulqyndary.

─ Minekı, kóne dıirmen, áldeqashan qıraǵan, - dep ándetti sýretshi.

Kelesi úıde bular kireberis dálizge aıaldap, túpki zalǵa kire qoımady. Sol alǵashqy úıdegideı, munda da kireberistegi dıvannan súrtik kıgen uıqyly-oıaý bularǵa qarsy kóterildi. Sol malaıǵa, onyń bet - pishinine, kıimine qarap turyp, Vasılev: "Taǵdyr daýyly osynda malaı etip aıdap ákelgenge deıin orystyń kádimgi qarapaıym adamy qandaı taýqymetterdi basynan ótkizedi eken? Buryn qaıda, ne kásippen aınalysty eken? Aldynda ne kútip tur eken? Úılengen be eken? Anasy qaıda, ol ulynyń osynda malaı ekenin biletin bolǵany ma?" - dep oılady. Sol-aq eken, Vasılev árbir kelesi úıge kirgen saıyn eń aldymen malaıǵa nazar aýdaratyn bolyp aldy. Sol úılerdiń birinde, sirá, tórtinshi kirgen úıleri bolar, bákene kelgen, barynsha menmen jeletine shynjyr taqqan qatpa malaı bar eken. Ol "Lıstokty" oqyp otyr eken, kelgenderge kóz salyp qaraǵan da joq. Onyń usqynyna qarap turyp Vasılev, nege ekeni belgisiz, osy syqyldy adamdar urlyqtan da, kisi óltirýden de, jalǵan kýálikke júrýden de bas tartpas - aý dep oılady. Onyń túr-turpaty shynynda da álemet edi, mańdaıy keń, surǵylt janarly, myrjyq muryndaý, usaq tisteri bir-birine jymdala jabysqan kisige dál bir jemtigin ilmekke jaqyndap qalǵan balań tazydaı betpaqtana mánsiz qaraıdy. Vasılev osy malaıdyń shashy qaıratty ma eken, uıań ba eken, sıpap kórse qaıter edi, dep oılady. It qylshyǵyndaı qatqyl shyǵar - aý, tegi.

III

Porterdiń eki tostaǵyn tartyp alǵandyqtan ba, sýretshi kenetten qaradaı qyzyp qaldy da, jasandylaý bir kúıgelektikke kóshti.

─ Kelesi úıge kettik! - dep ámir etti ol, qoldaryn sermep. - Men senderdi eń tańdaýlysyna aparam!

Dostaryn, óz oıynsha, eń tańdaýly sanalǵan úıge ertip alyp kelgennen keıin, ol kadrıl bıleımin dep tabandap turyp aldy. Dáriger taǵy bir som shyǵyp ketetin boldy dep kúńkildeı bastady da, aqyry bıleýge kelisti. Bári bıleı bastady.

Munda da sol úırenshikti aınalar men sýretter, sol kóılek, sol shash taraý, tóńiregine jurttyń kıim kıisine kóz júgirte turyp, Vasılev osynyń bári tipti de talǵamsyzdyq bolmas, qaıta kerisinshe, basqa eshbir jerden izdep tappaıtyn, kezdeısoqtyqqa bergisiz, osy sıyqsyzdyǵynyń ózinde áldebir tutastyq bar, kópten beri qalyptasqan S - v tuıyq kóshesine ǵana tán talǵam nemese stıl dep ataýǵa bolatyn birdeńe ekenin túsine bastaǵandaı boldy. Qatarynan segiz úıge bas suqqannan keıin ony kıimniń túsi de, salaqulash bókebaılar da, qyzyldy - jasyl shashbaýlar da, teńizshi kástómderi de, bettegi qalyń kúlgin boıaý da tańyrqata qoımady, ol munda sonyń bári de qajet ekenin, eger áıelderdiń áldebiri adamsha kıingen bolsa nemese qabyrǵalarǵa kádýilgi deni durys sýretter ilinse, bunyń bári kósheniń qazirgi jalpy kórinisine nuqsan keltirerin uqty.

"Ózderin ózderi satýǵa da shorqaq eken-aý, - dep oılady ol. Kesapat degenniń ózi jasyryn, súıkimdi bolsa ǵana, kinásiz kóringende ǵana áserli bolatynyn bular qalaı túsinbeıdi eken? Qarapaıym ǵana qara kóılek, solǵyn júz, muńdy kúlki, alakóleńke mynaý álem -jálemnen anaǵúrlym áserli emes pe. Aqymaqtar - aı! Eger muny ózderi bilmese, kelimdi-ketimdi adamdar nege úıretip qoımaıdy eken?".

Ań terisinen juryn salynǵan bólisken paltoly bıkesh kelip, onymen qatarlasa jaıǵasty...

─ Qara tory súıkimdim, bılemeı qarap otyrǵanyńyz ne? - dep surady ol. Sonshalyq nege kóńilsizsiz?

─ Kóńildener ne bar munda?

─ Maǵan qyzyl sharap áperińiz. Kóńilińiz de kóteriler sonda.

─ Vasılev qaıyryp til qatpady. Biraz únsiz otyrdy da.

─ Sizder qashan jatyp uıyqtaısyzdar? - dep surady.

─ Saǵat altyǵa ketkende.

─ Qaı kezde turasyzdar?

─ Keıde saǵat ekide, keıde úshte.

─ Uıqydan turǵan soń ne isteısizder?

─ Kofe ishemiz, saǵat jetige kete aýqattanamyz.

─ Ne ishesizder?

─ Kádimgideı. Sorpa, kóje, bıfshteks, sýsyn. Bizdiń bıbi qyzdarǵa jaqsy qaraıdy. Áıtse de, osyny nesine surap otyrsyz?

─ Jaı, sóılesip otyrý úshin ǵoı... Vasılevtiń bul bıkeshpen asyqpaı áńgimeleskisi keldi. Qaı jerde týǵanyn, ata-anasy bar ma, bar bolsa, munyń osynda ekenin bile me, bul úıge qalaı tap bolyp júr, kóńili hosh, tirligine razy ma, joq álde qapalanyp, kókiregin qaıdaǵy oılar kemire me eken, dýshar bolǵan osy jaǵdaıdan kúnderdiń kúninde qutylyp shyǵýǵa degen úmitiniń bar-joǵyn bilgisi kelip, yntyǵa tústi... Biraq ol qansha oılansa da sózin qalaı bastap, ersileý kórinbeý úshin qaı turǵyda suraýdy bile almaı kóp áýrelendi. Oılanyp-tolǵanyp, aqyry:

─ Sizdiń jasyńyz qanshada? - dep surady.

─ Seksende, - dep keketti bıkesh, ózi aıaq-qoldarymen birdeı ártúrli qımyldar jasap bılep júrgen sýretshiden kóz almaǵan kúıi.

Ol kenetten áldenege qarqyldap kúlip jiberdi de, jurttyń bári estisin degendeı - aq áldebir uzyn-sonar turpaıy sózdi qatty daýystap aıtyp saldy. Sasyp qalǵan Vasılev, ózin-ózi qoıarǵa jer tappaı, zorlana ezý tartqan boldy. Ezý tartqan munyń jalǵyz ózi edi, al ózge jurt - onyń dostary da, mýzykanttar men áıelder de - túk estimegendeı álgi áıelge burylyp ta qaraǵan joq.

─ Qyzyl sharap alyp berińizshi, - dedi taǵy da qasyndaǵy áıel.

Onyń daýsyn da, paltosynyń aq jolaǵynan da júregi aınyǵandaı bolǵan Vasılev ornynan turyp ketti. Aınala qapyryqta ystyq bolyp ketken sıaqtanyp, sodan júregi jaıymen, biraq dúrsildep, qatty-qatty soǵa bastady bir, eki úsh!

─ Keteıikshi osy aradan! - dedi ol sýretshini jeńinen tartyp.

─ Tura tur, bitsin de.

Sýretshi men medık bılep bolǵansha, Vasılev endi qaıtyp áıelderge qaramaý úshin mýzykanttar jaqqa nazar aýdarǵan. Roıálda marshal Bazenge uqsaǵan, reńi jyly kózildirikti kart adam, skrıpkada jıren saqaldy, sýdaı jańa kıingen jas jigit oınap otyr. Jas jigittiń reńinde qajyǵandyq ta, eserlik te joq, kaıta zerdeli jastyń keıpin tanytady. Kıimdi de sánimen, talǵammen kıgen, berile oınaıdy. Osy jigitpen jyly júzdi qarttyń da munda qalaı tap bolǵany jumbaq, osynda otyrýǵa yńǵaısyzdanbaı ma eken? Áıelderge qaraǵan kezde bular ne týraly oılaıdy eken?

Eger roıál men skrıpkada oınap otyrǵandar kıimderi órim-órim, ashtan buralǵan, túnergen ishkish, sharshap - shaldyqqan usqynsyz bireýler bolsa, olardyń tirligi túsinikti de bolar edi. Myna jaǵdaıda Vasılev jarytyp eshteńe uǵar emes. Ol taǵy da álde bir jerden oqyǵan, buzylǵan áıel oqıǵasyn esine aldy, sóıtip, sol bir qymsyna kúlgen adam beınesi kóz aldyndaǵy myna kóriniske úsh qaınasa sorpasy qosylmaıtynyn shamalaǵan. Ol buzylǵan áıelder arasyna emes, ózine múldem beımálim, jat, aıryqsha ózge dúnıege tap bolǵandaı dal boldy, eger buryn osynyń bárin teatr sahnasynan kórse, ne bul týrasynda kitaptan oqysa, tipti de senbegen bolar edi. Aq teriden juryn salǵan áıel taǵy da qarqyldap kúlip, álgi júrek aınyrlyq daraqy sózdi qaıtalady. Óne boıyn áldebir jıirkenishti sezim bılegen Vasılev qyp-qyzyl bolyp ketti de, syrtqa bettedi.

─ Toqtaı tur, biz de ketemiz, - dep daýystady onyń sońynan sýretshi.

IV

─ Álginde bılep júrip óz bıkeshimmen sóılesken em, - dedi medık, úsheýi de kóshege shyǵyp alǵannan keıin. - Áńgime onyń alǵashqy mahabbat hıkaıasy jóninde boldy. Ol batyryń Smolensk jaqtaǵy áıeli, bes balasy bar áldebir býhgalter kórinedi. Qyzdyń jasy ol kezde on jetide, sabyn men balaýyz satatyn ákesi men sheshesiniń qolynda turady eken.

─ Qyz júregin qalaı baýrap alypty? - dep surady Vasılev.

─ Qalaı deriń bar ma, elý teńgege ish kıim satyp áperse kerek. It bilsin be, ne ekenin!

"Áne, bul da bir bılegen bıkeshtiń alǵashqy ashynasyn bilip alǵan, - dep oılady Vasılev - Meniń qolymnan o da kelmeıdi"...

─ Myrzalar, men úıge qaıtamyn! - dedi ol

─ Nege?

─ Óıtkeni munda ózimdi qalaı ustaýdy bilmeımin, onyń ústine osynyń bári janyma jat, zerigip kettim. Qyzyǵarlyq ne bar munda? Tym qurysa kisi sıaqty bolsa eken-aý, haıýanǵa uqsaǵan jabaıy birdeńeler. Solaı endi, men qaıtaıyn.

─ Áý, Grısha, Grıgorıı, aınalaıyn, - dedi Vasılevke jabysa túsken sýretshi, jylamsyraı til qatyp. Júrshi birge! Taǵy birine kirip shyǵaıyq, sosyn meıli, qarǵys atsyn barlyǵyn... Tileýińdi bersin, Grıgorıans!

Vasılevti kóndirip, baspaldaqpen joǵary qaraı jetelep áketti. Kilemder men altyndalǵan jaqtaýlarda, esik ashqan malaıdy, aýyzǵy bólmedegi jıhazdy sýrettiń bárinde sol S - v kóshesine ǵana tán, áıtse de sonyń biraz jetilgen túrdegi stıli saqtalǵan.

─ Shyn aıtam, men úıge qaıtaıynshy! - dedi Vasılev sheshinip jatyp.

─ Qoı, qoı, kógershinim, - dep sýretshi onyń betinen súıip aldy. - Qyńyraıa berme... Grı-Grı, joldas edik qoı! Birge kelip, bólinip ketýimiz bolmas. Qandaı haıýansyń óziń, shynynda.

─ Men senderdi dalada kúte turaıyn. Qudaı aqyńa, júregim aınyp turǵany!

─ Qoıshy endi, Grısha... Jıirkenseń de zer sal. Túsindiń be? Kór bárin, baıqa.

─ Ár nársege ádil qaraı bilý kerek! - dedi medık shynymen.

Vasılev zalǵa kirip, jaıǵasyp otyrdy. Ózi jáne dostarynan basqa, munda taǵy da biraz meıman, eki jaıaý ásker ofıseri, altyn kózildirikti bir baısaldy qasqa bas myrza, Mejev ınstıtýtynyń eki tyqyr ıek stýdenti jáne akter reńdes ólerdeı mas bir adam bar eken. Sol myrzalarmen áýre bolyp júrgen bıkeshterdiń eshbiri Vasılev jaqqa kóz qyryn da salǵan joq. Jalǵyz-aq solardyń Aıdasha kıingen bireýi janaı kóz tastap, áldenege kúlimsiredi de, esinegen kúıi:

─ Qara tory jigit keldi, - dep qoıdy. Vasılevtiń júregi dúrsildep, bet-júzi bal-bul janyp barady. Óziniń osynda kelgenine bir jaǵynan qonaqtardan uıalyp, onyń ústine jırenishti azapty oılardan aryla almady. Tárbıeli, tálimdi adam bola tura (osy kúnge deıin ózin-ózi osylaı balaıtyn) myna áıelderdi ólerdeı jek kórgeni, olarǵa degen kóńilinde jırenishten basqa túk qaldyrmaı janyn jegideı jegen aýyr oıdan aryla almaı-aq qoıdy. Kóńilinde ne osy áıelderge, ne mýzykanttarǵa, ne malaılarǵa degen ıne jasýyndaı aıaýshylyq qalmapty.

"Munyń bári meniń olardy túsinýge tyryspaýymnan bolar, - dep oılady ol. Bular shetinen adamnan góri, tórt aıaqty malǵa kóbirek uqsaıdy, áıtse de olar da adam ǵoı, olarda da jan-júrek bar ǵoı. Aldymen túsinip alyp, sodan keıin aıyptaý kerek...".

─ Grısha, sen ketip qalmaı, bizdi kút! - dep daýystaǵan sýretshi áldeqaıda joq bolyp ketti.

İle-shala medık dosynyń da qarasy óshti.

"Iá, túsinýge tyrysý kerek, óıtpeı bolmaıdy", - dep oılaı berdi Vasılev.

Sóıtip ol qymsynǵan kináli kúlki tabyn kórem be dep, ár áıeldiń júzine muqıat qadalyp, qaraýmen boldy. Biraq ózi adam júzinen eshteńe ańǵara almaı ma, ne osynaý áıelderdiń birde-biri ózin kináli sanamaı ma, áıteýir úńile qaraǵan árbir bet-beıneden úırenshikti jeksuryn zerigý men toqmeıilsýdiń eser belgisinen ózge dáneńe baıqaı alǵan joq. Arsyz kóz, arsyz kúlki, shińkildegen arsyz daýystar, biryńǵaı betpaqtyq, basqa túk joq. Kim bilsin bári de buryn elý teńgelik ishkıimge bola áldebir býhgalterge satylyp, al qazirgi tirlikterinde kofe, úsh taǵamnan turatyn tústik, sharap, bı, úshke deıin uıyqtaýdan óńge ómir qyzyǵy joq ta shyǵar - aý.

Birde-bir qymsyný belgisin kóre almaǵan Vasılev endi tym qurysa jópsheńdi bir estıar kelbet joq pa eken dep, aınalasyna qarmana bastady. Áldebir solǵyn, sál - sál uıqysyraǵan, sharshaǵan bet - pishin onyń nazaryn ózine aýdara berdi. Bul jalt-jult etken jyltyraǵy kóp kóılektegi qara tory jasamys áıel ol kresloǵa otyrǵan kúıi kózin jerdeı almaı, áldenege oılanyp qalǵan. Vasılev buryshtan - buryshqa biraz júrip baryp, baıqamaǵan syńaımen, dál sonyń janyna baryp jaıǵasty.

"Ersileý birdeńe aıtýdan bastap koreıin,- dep oılady ol, - sóıte-sóıte áńgime arnasyn ózgertip alarmyn...".

─ Apyr-aı, kostúmińiz qandaı ádemi edi! - dedi ol, sóıtip oramalyndaǵy altyndaǵan kestesin saýsaǵymen túrtkilep qoıdy.

─ Bary osy...- dedi selqos qana qara tory áıel

─ Siz qaı gýbernıadansyz?

─ Men be? Alystan... Chernıgov gýbernıasynan...

─ Ońdy gýbernıa. Onda jaqsy ǵoı.

─ Biz joq jerdiń bárinde jaqsy....

"Tabıǵat kórkin sýrettep bere almaıtynymnyń ókinishtisi - aı, - dep oılady Vasılev. -CHernıgov gýbernıasy tabıǵatynyń sulýlyǵyn aıtyp kóńilin aýlar edim. Eger sonda týǵany ras bolsa, jek kórmes".

─ Zerigip te bitken bolarsyz? - dep surady ol

─ Árıne, zerikpegende she.

─ Eger sonshalyq mezi qylǵan bolsa, onda nege birjola ketip qalmaısyz.

─ Qaıda baryp kún kórem? Qaıyr tile demeksiz be?

─ Munda turýdan da, qaıyr tileý jeńilirek shyǵar.

─ Ony qaıdan bildińiz? Qaıyr tilep kórip pe edińiz?

─ Dáris aqysyn óteı almaǵan kezderde tilegem. Tipti, tilenbegen kúnde de, bylaı - aq, bári ap-aıqyn emes pe? Qaıyrshynyń, qalaı desek te, bas erki ózinde ǵoı, siz bolsańyz basybaıly kúńsiz.

Áıel ilgeri umsynyp, podnospen sýyn áketip bara jatqan malaıdy kózimen iship-jep uzatyp saldy.

─ Porter alyp berińizshi, - dedi ol taǵy da esinep.

"Portershilin... - dep oılady Vasılev - Qazir osynda aǵa-inińniń biri, ne shesheń kirip kelse qaıter ediń? Ne aıtar ediń? Olar saǵan ne der edi? Porterdiń kókesi, mine, sonda bolar edi-aý!"

Sol kezde áldekimniń eńiregen daýsy estildi. Malaı selter sýyn alyp kirgen irgeles bólmeden eki beti narttaı qyzyl, áldebir aqquba adam yzalana júgirip shyqty. Oǵan ilese shyqqan kúpshek sandy, eńgezerdeı úı ıesi áıel shyj - byj qaǵyp, shyńǵyra sóılep keledi.

─ Qyzdardy betten ursyn dep eshkim sizge ruqsat bergen joq! Munda sizdiń kókeńizdeı kisiler de kelip turady, solar da qol kóterip kórgen emes. Alaıaq neme!

Abyr-dabyr bastaldy. Vasılev qatty shoshyp, bop - boz bolyp ketti. İrgeles bólmeden shynymen-aq jábirlene kúıine, jylaı alatyn, dármensiz kezde demeý izdeıtin naǵyz adamdar turatynyn alǵash ret moıyndaǵandaı boldy. Eńsesin ezgen jekkórýshilik pen jıirkenish endi kelip aıaýshylyq, jábirlenýshige degen ashý-yzaǵa aınalǵandaı. Ol eńiregen ún estilip jatqan bólmege qaraı tura júgirdi, ústeldiń mármár taqtasynda qaz-qatar tizilgen shólmekter arasynan ol kóz jasy aıǵyzdalǵan, azap shekken júzdi kórdi, soǵan qolyn sozǵan qalpy ústelge qaraı attaı berdi de, sol sátte shoshyna keıin serpildi. Jylap jatqan áıel mas edi.

Aqquba jigittiń aınalasynda dúrligip jatqan toptyń arasynan ótip bara jatyp, onyń eńsesi kúrt túsip ketti, jas balasha qorqyp, dál qazir osy bir jat, oǵan múldem uǵynyqsyz dúnıede barlyǵy muny tura qýyp, ıtshe tepkilep, boqtyq jaýdyratyndaı bolyp kórindi... Ol kıim ilgishten paltosyn alǵan kúıi aldy-artyna qaramastan baspaldaqpen tómen qaraı quldyrap berdi.

V

Ol dostarynyń syrtqa shyǵýyn tosyp, úı irgesindegi sharbaqqa súıengen qalpy turyp qaldy. Roıál men skrıpkanyń oınaqy da erkin, ersi de muńdy úni aýadaǵy shym-shytyryq shyrǵalańǵa beı-bereket aralasyp, sol beıberekettilik burynǵydaı qarańǵy shatyr ústinde áldebir kózge kórinbes orkestrdi kúıine keltirip jatqan sıaqtanady. Eger sol qarańǵylyqqa tómennen joǵary qarasań, qaptaǵan qalyń noqattardy kórer ediń, ol japalaqtap jaýǵan qar. Qar túıirleri jaryqqa tap bolyp, aýada ilbı, mamyqtaı qalyqtap júredi de, erine sozylyp jerge túsip jatyr. Ulpa qar Vasılevti aınala úıirilip, saqalyna, qasyna, kirpigine ilinip qalyp jatyr. Arbakeshter de, attar da, júrginshiler de appaq.

"Osy kóshege de qar jaýady eken-aý! - dep oılady Vasılev. Qarǵys atsyn bul úılerdiń barlyǵyn".

Baspaldaqpen tómen qaraı júgirip túskendikten aıaqtary zildeı bolyp talyp tur edi, ózi taýǵa shyqqandaı alqynyp, júreginiń dúrs-dúrs soqqany da ap-anyq estiledi. Ol osy tuıyq kósheden tezirek ketip, úıge jetýdi ańsaıdy, biraq joldastaryn da kútip alyp, bar ashý - yzasynyń esesin solardan qaıtarsam - aý dep te oılaıdy.

Ol bul úılerdeginiń kóbin kóńilimen túısine qoıǵan joq, buzylyp bitken áıelderdiń jan-dúnıesi de burynǵydaı tylsym syr kúıinde qaldy, áıtse de, kórgeniniń bári óz oıynan anaǵúrlym soraqy ekendigi aıdan anyq edi. Eger de sonaý bir ý iship ólgen áıel buzylǵan bolsa, myna beı - bereket mýzyka únine elite bılep, qulaq túrshigerlik bylapyt sózder aıtatyn áıelder úshin at taýyp qoıýdyń ózi bir azap. Bular irip-shirip bara jatqandar emes, naǵyz saýdasy bitkender edi.

"Osynshama azǵyndaı tura, - dep oılady ol, ne kinálaryn seziný, ne sodan qutylýǵa degen úmitteri bolsashy. Olardy satady, satyp alady, sharap pen jeksuryndyqqa toǵytyp jatady, al olar bolsa tórt aıaqty maldaı kórsoqyr, naqurys, túk túsinbes boıkúıez, qudaıym-aı, qudaıym - aı deseńshi!".

Ol úshin, sondaı-aq adamgershilik ar-namys, kisi qadiri, qudaıy pendeniń bet-beınesi ataýlynyń barlyǵy da munda túp-tamyryna deıin, maskúnemder tilimen aıtsaq, "esten tanǵansha" aıaqasty bolǵany, oǵan kináli tek qana osy kóshe men ondaǵy áıelder emestigi de aıdan anyq edi.

Ústi-bastary appaq qar bir top stýdent dýyldasa áńgimelesip, daýryǵa kúlisip munyń qasynan óte bergen. Solardyń biri uzyn boıly, aryq stýdent qalt tura qalyp, Vasılevtiń betine tesile qarady da, masań únmen:

─ Bizdiń jigit qoı! Siltepsiń - aý, sabaz - aı! Solaı ma, týys! Túk etpeıdi, serýendeı ber! Tart! Eńseń túspesin, aǵasy! - dedi.

Ol Vasılevtiń ıyǵynan qushaqtap, betine sý-sý sýyq murtyn taqaı berdi de, ózi taıyp ketip teńselip qaldy, sóıtip, eki qolyn sermegen kúıi:

─ Myqty bol! Qulaýshy bolma! - dep aıǵaı saldy.

Sosyn kúlip jiberdi de, joldastaryn qýyp jetkisi kelip, júgirip ala jóneldi. Abyr-dabyr arasynan sýretshiniń:

─ Áıeldi urýǵa qaqyńyz joq! Táıir alǵyr, men oǵan tóze almaımyn! Óńsheń sumyraılar! - degen daýsy estildi.

Esik kózinen medık kórindi. Ol tóńiregin túgel sholyp, Vasılevti baıqap qaldy da, degbiri qasha:

─ Sen osynda ma ediń? Qulaq salshy, qudaı biledi - aý, Egormen eshqaıda birge barýǵa bolmaıdy! Netken adam ekenin, tipti túsine almadym. Shataq shyǵaryp jatyr! Estip tursyń ba? Egor!- dep aıǵaılady ol esikke qarap, Egor!

─ Men senderge áıeldi urǵyzyp qoıa almaımyn! - Joǵarydan sýretshiniń ashshy daýsy estildi.

Áldebir aýyr da qomaqty nárse baspaldaq boıymen tómen qaraı domalap tústi. Bul joǵarydan syrǵyp túsken sýretshi bolatyn. Ony, sirá, jelkelep shyǵarsa kerek.

Ol súıretile turyp, qalpaǵyn qaǵyp - silikti de, ashýdan tútikken túrmen joǵary qaraı zildene judyryǵyn túıip:

─ Sumyraılar! Jalmaýyzdar! Qanisherler! Men senderge urǵyzyp qoıa almaımyn! Álsiz, mas áıeldi urǵyza almaımyn! Áı, senderdi me... - dep daýryǵyp jatyr.

─ Egor... Egor deımin... - dep jalbaryndy medık. Saǵan shyn sózimdi aıtaıyn, endi qaıtyp senimen bir jerge bara qoımaspyn. Shynym osy!

Sýretshi birte-birte ashýyn basty da, dostar úılerine qaıtty.

─ Osynaý muńdy jaǵadan, - dep ándetti medık, - beımálim bir kúsh jetelep...

─ Minekı, kóne dıirmen áldeqashan qıraǵan, - dep qosyldy oǵan sálden soń sýretshi de, -Kókem - aı, kardyń úıip salýyn qarashy! Grıshka, sen nege kete qaldyń? Sýjúreksiń sen, qatynsyń, basqa túk emes.

Vasılev dostarynyń izin ala, olardyń sońynan qarap, oılanyp keledi.

"Ekiniń biri: jezókshelik bizge ǵana sumdyq kórinýi múmkin de, biz tym asyra siltep júrmiz, áıtpese eger jezókshelik shynynda da óz oıymyzdaǵydaı sumdyq is bolsa, onda meniń myna súıkimdi dostarymnyń ózderi de "Nıvada" sýretteletin Sırıa nemese Kaır turǵyndary sıaqty zorlyqshy jendetterge jatatyny daýsyz. Olar, mine, ándetip, jarqyldaı kúlip, oıly pikir aıtqansyp keledi, al jańa ǵana ashtyq, naısaptyq, ojdansyzdyqty qalaýynsha kádesine jaratqan da osylar emes pe edi? Osylar, men kýámin bárine. Aıaýshylyq, sýret óneri, medısınanyń bári sonda adyra qalmas pa? Bul ımansyzdardyń óner, ǵylym nemese sanaly sezim jaıly aıtqandarynyń bári meniń esime bir kúldirgi áńgimedegi shoshqa maıyn túsiredi. Eki qaraqshy orman ishinde bir qaıyrshyny pyshaqtap óltiredi, onyń kıimderin ózara bóliske salyp jatyp, qapshyǵynyń túbinen bir kesek shoshqa maıyn taýyp alypty. "Buıyrǵanǵa daýa joq, - dedi biri, - kel, bólip jep qoıalyq". "O, ne degeniń, aýzyń qalaı barady? - deıdi ekinshisi. Búgin sársenbi ekeni esińde joq pa?".Sóıtip, maıdy jeýden bas tartady. Jańa ǵana kisi qanyn ishken olar, keıin ormannan aýzymyz oraza degen senimmen shyǵady ǵoı. Mine, mynalar da, áıelderdi aqshaǵa satyp ala tura, ózderin sýretshimiz, ǵalymbyz dep oılap kele jatyr emes pe?

─ Áı, tyńdańdarshy! - dedi ol tomyryq qatal únmen. Qaı betterińmen munda kelip júrsińder? Munyń bári sumdyq ekenin qalaısha ǵana túsinbeısińder sender? Senderdiń medısınalaryńnyń bul áıelderdiń árqaısysynyń qurt aýrýy ne basqa dertten ajalynan buryn óledi degendi aıtady, al óner bolsa bular rýhanı jaǵynan odan da buryn óletinin aıtady. Óletin sebebi, olardyń árqaısysy oz ómirinde, orta eseppen, kem degende bes júz adam qabyldaıdy. Árqaısysynyń túbine bes júz adam jetedi. Endi, eger ekeýiń óz tirlikterińde osynda nemese osyǵan uqsas jerlerde eki júz elý retten bolsańdar, onda árqaısysyńnyń moınynda bir áıeldiń qany bar dep esepteı berińder! Sony da túsinbeısińder me? Ekeýlep, úsheýlep, beseýlep júrip bir aqymaq, ash áıeldi óltirý! Táńirim - aı, bul qalaı sumdyq bolmasyn!

─ Aqyry osylaı bolatynyn sezip em - aý, - dedi sýretshi tyjyrynyp. Osy aqymaqpen úıir bolmaı-aq qoıýymyz kerek edi. Sen endi óz basyńdaǵy uly oılar, asqaq ıdeıalar dep oılaısyń ba? Joq. Ne bar ekenin bir qudaıdyń ózi bilsin, biraq ıdeıa joq. Qazir meni jutyp qoıardaı bolyp, jıirkene qaraısyń. Al menińshe, búıtip qaraýdan góri - taǵy da osyndaı jıyrma úı saldyrǵanyń tıimdirek bolar edi. Seniń dál osy nıetińde sol kóshedegiden anaǵurlym kóp keseldi kinárat baryn uqsaqshy. Kettik, Volodá, qudaı atsyn muny! Kóksoqqan áýmeserdiń dál ózi eken ǵoı, basqa eshkim de emes...

─ Biz, adamdar ózara bir-birimizdi óltirip jatamyz, - dedi medık. - Bul, árıne adamgershilik emes, biraq jalań daýmen sheshýge kóne de qoımaıdy. Qosh bol!

Trýba alańyna jete bular qoshtasty da, óz jónderine tarasty. Jalǵyz qalǵan Vasılev trotýardy boılap tez júrip ketti. Qoıý qarańǵylyqta, bar álemdi tutas búrkep salǵysy kelgendeı - aq japalaqtaı jaýǵan qar da onyń úreıin ushyra berdi, qar arasynan jyltyraı jaryq berip turǵan kóshe shamdary da qorqytyp keledi. Kóńilin qaıdaǵy bir beımálim, dármensiz úreı bılep alǵan. Oqta - tekte ári-beri ótken adamdar da ushyrasyp qalyp jatty, ol bolsa solardy kóre sala shoshyna jalt berýmen boldy. Oǵan tórt jaqtan túgel áıelder ǵana qaptap, áıelder, tek áıelder ǵana qarap turǵan sıaqtanyp ketti.

"Ustaı bastady - aý, - dep oılady ol, - qoıanshyǵym ustaı bastady - aý..."

VI

Úıine kelgesin tósek ústinde tula boıy qalshyldap - dirildep jatyp:

─ Tiriler ǵoı! Tiriler! Qudaı-aý, bári tiriler ǵoı! - deýmen boldy.

Ol qıalyn san-saqqa júgirtip, birese ózin buzylǵan áıeldiń baýyry, birese ákesi, endi birde bet-aýzy boıalǵan sol suıyq júristi áıeldiń ózimin dep oılady, sonyń bári záresin ushyra tústi.

Nege ekeni belgisiz, ol qalaı etkende de máseleni birden sheshkisi keldi, bul másele bógdeniki emes, tek óz basyna tán dep eseptedi. Ol kúsh-qýatyn boıyna jıyp, kóńilin kernegen dármensizdikti tejedi de, basyn qushaqtaı ustaǵan kúıi tósekke otyryp alyp, búgin kórgen barlyq buzylǵan áıelderdi qalaı qutqaryp alsam eken dep oılana bastady.

Ózi oqymysty adam bolǵan soń da kez kelgen máseleni sheshýdiń tártibi oǵan belgili edi. Sonymen ol qanshama ashýlanyp, abyrjı tura, sol tártipti ustandy. Ol osy máselege qatysty oqıǵany, onyń ádebıetterin esine túsirdi, saǵat tórtke ketkende buryshtan -buryshqa keze júrip, qazirgi tańda áıelderdi qutqarýdyń álemdegi barsha tájirıbesin túgel esine túsirýge tyrysty. Onyń Fálsdeın, Galáshkın, Nechaev, Echkın nómirlerinde turatyn jaqyndary, janashyr dostary da kóp bolatyn. Olardyń arasynda janqıar adaldary da az emes. Solardyń qaısybiri áıelderdi qutqarýǵa tyrysyp ta kórgen...

"Sol birli-jarym áreketterdiń ózin,- dep oılady Vasılev,- úsh topqa bólýge bolady. Bireýleri áıelderdiń azattyǵyn aqshaǵa satyp alyp, meken jaldap berip, tigin mashınasyn satyp áperedi, sóıtip ol áıel tiginshi bolyp shyǵady. Azat etken adam, aınalyp kelgende, álgi áıeldi óziniń kóńildesi etip alyp, mezgili jetken soń, keterinde ony áldebir zat sıaqtandyryp taǵy bir tárbıeli adamnyń qolyna tabys etetin. Zınaqor áıel sol jezókshe keıpinde qala beretin. Ekinshi bireýleri áıelderdiń basyn azat etkennen keıin bólek bólme jaldap, ol da sol belgili is mashınasyn satyp áperedi, saýat ashý, ýaǵyz, kitap oqýǵa kóndiredi. Áıel áýeli jańa da áserli kóringen soń kıim tigip, solaı biraz turady da, aqyry zerigip baryp, qutqarýshysynan jasyryn erkek ertip kele bastaıdy nemese úshke deıin uıyqtap, kofe iship, toıa tamaq jeıtin úırenshikti mekenine qaraı keri taıyp turatyn. Úshinshi naǵyz qyzý, eń jankeshtileri ǵana shuǵyl kirisip qadam jasaıtyn. Olar úılenetin. Sonda álgi arsyz esirik, ári topas ta jer bolyp bitken haıýan birden jaqsy jubaı ıesi, anaǵa aınalyp, munyń bári onyń ómirin astan - kesteń etetin de, kózqarasyn kúrt ózgertip, keıinnen bul áıeldi burynǵy zınaqor deýge aýzyń da barmaıtyn. Iá, úılený eń táýir jáne shynynda birden-bir jol edi".

─ Tek qoldan kelmeıtin jol, - dedi daýysyn shyǵara Vasılev tósegine aýnaı ketip. -Birinshi bolyp men úılene almas edim! Ol úshin jekkóre de, jırene de bilmeıtin áýlıe bolý kerek shyǵar. Al, tipti, men, medık pen sýretshi úsheýimiz ózimizdi - ózimiz zorlap kóndirip úılene qoıdyq - aq deıik, olardyń bári tunyqqa shyqsyn - aq. Sodan ne shyǵar edi? Ne shyǵar edi? Budan shyǵatyn qorytyndy sol, olar munda Moskvada, turmys quramyz dep júrgende, Smolenskiniń býhgalteri jańa bir tobyn azdyryp, endi solar Saratov, Nıjegorod, Varshava qyzdarymen birge bos orynǵa qaraı aǵylyp berer edi. Al júzdegen myń London qyzdaryn qaıda qoımaqsyń? Gambýrg qyzdary she?

Maıy taýsylǵan sham qońyrsyp, ıistene bastady. Vasılev ony ańǵarar emes. Ol oılanǵan qalpy taǵy da ersili-qarsyly adymdap ketti. Endi ol máseleniń ekinshi qyrynan kelip shyqty: Zınaqor áıelder múldem qajetsiz bolyp shyǵýy úshin ne isteýge bolar edi? Ol úshin áıelderdi satyp alyp, ajalyna asyǵyp júrgen erkekter óz qylyǵynyń azǵyndyq ekenin túsinip, qulıelenýshilik tirlikten at-tonyn ala qashýy qajet. Erkekterge jón siltep berý kerek.

"Ǵylym-bilim, ónerden, sirá, túk shyǵa qoımas, - dep oılady Vasılev. Jalǵyz ǵana jol -bárin qoıyp, bir ıdeıany ýaǵyzdaý".

Sóıtip ol kúni erteńgi keshten bastap tuıyq kóshe buryshyna turyp alyp, ótken-ketkenniń bárine:

─ Qaıda, ne izdep barasyńdar? Qudaıdan qoryqpaısyńdar ma? - deıtini jaıly qıaldaı bastady.

Ol samarqaý salqyn arbakeshterge qarap, olarǵa:

─ Munda nesine tursyńdar? Nege ǵana kúıip-pisip, ashýǵa minbeısińder? Qudaıǵa senesińder, munyń bári kúná ekeniń, bul úshin áli tozaq otyna kúıetinderińdi bilesińder, endeshe nege úndemeısińder? Árıne, olar senderge jat jandar, áıtse de olardyń da dál senderdeı ákeleri, aǵalary bar ǵoı, - deıdi.

Dos-jarandarynyń bireýi bir kezde Vasılev jóninde, bul talantty adam degeni bar edi. Jazýshylyq, sahnalyq, sýretshilik talanttar bolady, muniki aıryqsha - adamdyq talant. Onyń boıynda barsha qasiret - qaıǵyǵa degen erekshe názik, keremet bir sezimtaldyq bar. Jaqsy akterdiń oıyn ústinde ózgeniń qımyl-qozǵalysyn aınytpaı salatyny sıaqty, Vasılev ózgeniń qasiretin óz kókiregine aınytpaı kóshirip alatyny bar. Kóz jasyn kórgen jerde ol da eńirep qoıa beredi, naýqas adamnyń janynda ózi de dertke shaldyqqan kisideı yńqyldaı bastaıdy, zorlyq - zombylyqtyń ústinen túse qalsa, dál bir ózin qorlap jatqandaı bolyp, bala sıaqty qaradaı qorqyp, qorqa tura kómekke umtylady. Basqanyń basyndaǵy qasiret onyń shamyna tıip, shymbaıyna batady, eliktirip, jeliktirip jiberedi.

Sol tanysynyń aıtqany qanshalyqty aqıqat ekenin kim bilsin, tek áıteýir máseleniń túıini sheshildi - aý degen sáttegi Vasılevtiń kóńilindegi órekpý shabytqa uqsaıtyn edi. Ol birese jylap, birese kúlip, erteń aıtatyn sózin daýystaı aıtyp, kúni erteń aıtqanyna erip, ýaǵyz aıtý úshin kóshe buryshyna qatarlasa tura qalatyn adamdarǵa degen shynaıy bir súısiný kókiregin kernegendeı, birese otyra qalyp hat jazady, birese ózine-ózi sert beredi.

Osy hal uzaqqa sozylmaýynan - aq shabytqa uqsaıtynyn ańǵarý kıyn emes edi. Vasılev kóp uzamaı ábden dińkeledi. London, Gambýrg, Varshava qyzdary qalyń nópirimen qaptap, jer eńsesin ezgen taý salmaǵyndaı ony da janyshtap bara jatty, sol qalyń kópirden záresi ushyp, ne isterge bilmeı sasty, endi óziniń áketip bara jatqan dilmarlyǵy joqtyǵy, jasqanshaq jasyq ekendigi, samarqaý, salqyn pendeler ony, osy bir túkke turǵysyz ımenshek adam, úshinshi kýrstyń stýdent - zańgerin qulaq qoıyp tyńdaı qoımaıtyny, ýaǵyzdaýdyń ózi qurǵaq úgitke emes, qaınaǵan iske baılanysty bolatyny esine tústi.

Tań aǵaryp atyp, dalada kólikter dańǵyrlaı bastaǵan sátte, Vasılev bir noqatqa qadalǵan qalpy dıvan ústinde tyrp etpeı qımylsyz jatqan. Ol endi áıelder týraly da, erkekter týraly da, ýaǵyzy týraly da oılamady. Bar sanasyn dál qazir janyn jegideı jep bara jatqan ishki azaby baýrap alǵan bolatyn. Bul ózi ári muńǵa, ári asa bir aýyr úreıge, qapaǵa uqsaǵan jón-josyqsyz tomaǵa-tuıyq shanshýdaı qadalǵan toryǵý bolatyn. Bul ashshy derttiń qaıda ekenin surasa, keýdemde dep kórsetip bere alsa da, eshqandaı basqa dertpen salystyryp aıtý múmkin emestuǵyn. Buryndary onyń tisi de qatty aýyryp kórgen, plevrıt, nevralgıaǵa da shaldyqqany bar edi, biraq sonyń bári búgingi jan azabynyń qasynda túkke turmaıdy eken. Osy dert kezinde tirliktiń ózi júrek aınyrlyqtaı suryqsyz bolyp ketti. Dısertasıasy, ózi jazyp bitirgen tamasha shyǵarmasy, syılas adamdary, qurdymnan qutqarmaq bolǵan áıelder - áıteýir kúni keshe ózi ólerdeı yntyǵyp ne selqos qarap kelgenderiniń bári-bári endi esine túse qalsa syrttaǵy arbalardyń saldyry, meımanhana qyzmetshileriniń qym-qýyt júrisi, kúndizgi jaryq sıaqty mazasyn ketirip, zárezap etip bitti. Eger osy qazir áldekim onyń kóz aldynda qaharman qaıyrymdylyq ne óreskel zorlyq jasap jatsa, osynyń ekeýi birdeı buǵan jırenishti áser etken bolar edi. Sanasynda shıyrshyq atqan oılardyń tek ekeýi ǵana shamyna tıe qoımady, biri - kez kelgen sátte ózin-ózi óltirý qolynan keletini de, ekinshisi bul derttiń úsh kúnnen artyqqa sozylmaıtyndyǵy bolatyn. Munyń ekinshisin ózi basynan ótkergen.

Biraz jatqannan keıin túregeldi, saýsaqtaryn syqyrlatyp, bólmeni burynǵydaı buryshtan - buryshqa emes, qabyrǵany boılaı sharlap júrip ótti. Kóz qyryn aınaǵa aýdardy. Óńi bozaryp ábden júdegen, jaǵy sýalyp ketken, kózderi de jat bireýdiń kózine uqsap adyraıyp, kúńgirttene bedireıip qalypty. Janarynda adam tózgisiz jan azaby bar edi.

Tús kezinde sýretshi kelip esik qaqty:

─ Grıgorıı, úıdemisiń? - dep surady ol.

Eshqandaı jaýap ala almaǵan soń, ol birer mınýt oılanyp turdy da:

─ Nema. V nıvyrsıtet pııshov treklátyı hlopes, - dedi hoholshalap.

Sóıtip, jónine ketti. Vasılev tósekke jatyp, basyn jastyqpen bastyryp aldy da, janyna batqan aýrýdan solqyldap jylaı bastady, kóz jasyn kóldetken saıyn jan azaby da sumdyq údeı túskendeı. Ymyrt úıirile aldynda áli azapty túnniń bary esine tústi de, tula boıyn sonshalyq bir sumdyq túńilý bılep aldy. Ol tez-tez kıindi de bólmesinen júgirip shyǵyp, esigin aıqara ashyp tastaǵan kúıi eshbir mán - maqsatsyz kóshege bettedi. Qaıda bararyn oılanyp jatpastan Sadovaıa kóshesimen jiti basyp bara jatty.

Keshegideı áli de qar jaýyp tur, kún jylymyq. Eki qolyn jeńderine tyǵyp alyp, tyrs etken dybystan, júrisinen, beısaýat adamdardan qorqa qalshyldap, Vasılev Sadovaıa kóshesin boılaı Sýharev munarasyna jetti, sodan qyzyl qaqpaǵa deıin baryp sol aradan Basman kóshesine buryldy. Kabakqa kirip, úlken bir staqan araq ta ishti, biraq odan boıy jeńildeı qoıǵan joq. Razgýláı kóshesine jete bere ońǵa buryldy da, buryn ǵumyrynda birde-bir ret bolyp kórmegen tuıyq kóshelerdiń birin boılap ketip barady. Iaýzanyń býyrqanyp aǵar tusyndaǵy Qyzyl kazarmalardyń qazdaı tizilgen tereze jaryǵy túgel kórinetin sol bir kóne kópirden kelip shyqty. Jan azabyn jańa bir eser nemese basqa syrqatpen almastyryp aldarqatý úshin, ne isterin bilmegen Vasılev paltosy men súrtiginiń túımelerin aǵytyp, jalańash omyraýyn dymqyl qar men jelge tosqan boldy. Biraq ol da dert syzdaýyn basa almady. Sonda ol kópir jaqtaýynan tómen úńilip burqyrap qaınaǵan laı sýly Iaýzaǵa qarady, ómirge degen jıirkenishten de, ózin-ózi ólimge qıǵandyqtan da emes, az da bolsa jaralanyp, bir dert arqyly ekinshisin umytý úshin tómen qaraı qulap ta ketsem be dep oılady. Biraq qap-qara sý kúńgirt qarańǵylyq, qar basqan jalańash jaǵalaý múldem úreı ushyrarlyqtaı edi. Ol dir ete tústi de, ári júrip ketti. Qyzyl kazarmalardy boılaı biraz júrip bardy da, keri oralyp, áldebir toǵaıǵa kirdi, toǵaıdan shyǵyp taǵy da kópirge kóterildi.

"Joq, úıge qaıtý kerek, úıge! - dep oılady ol. - Úıde, sirá, jeńilirek bolar"...

Sóıtti de keri buryldy. Úıge kele sala ústindegi sý-sý paltosyn sheshti. Malaqaıyn laqtyryp tastap, qabyrǵany boılap júrip ketti de, tań atqanǵa deıin talmastan ári - beri adymdaı berdi.

VII

Kelesi kúni tańerteń sýretshi men medık kelip kirgende ol órim - órimi shyqqan kóıleksheń qoldaryn ábden tistelep tastaǵan kúıinde bólmeni kezip, bebeý qaǵyp júrgen bolatyn.

─ Qudaı úshin! - dep eńirep qoıa berdi ol dostaryn kóre sala. Meni qalaǵan jaqtaryńa aparyńdar, ne isteımin deseńder de ózderiń bilińder, tek tileýińdi bergirler, qutqara kórińder! Ózimdi-ózim óltiretin shyǵarmyn!

Sýretshi bop-boz bolyp, sasqalaqtap qaldy. Medık te jylap jibere jazdap, biraq medıkter qandaı qaterli jaǵdaıda da salqynqandy, salmaqty bolýy kerek dep túıdi de, solǵyn únmen:

─ Seniń munyń qoıanshyq boldy. Eshteńe ete qoımas. Qazir dárigerge baralyq, - dedi.

─ Qaıda aparsańdar da, qudaı úshin, tezirek!

─ Kóp abyrjı berme. Ózińe-óziń berik bol.

Sýretshi men medık qaltyraǵan qoldarymen Vasılevti kıindirdi de, kóshege alyp shyqty.

─ Mıhaıl Sergeıch kópten beri senimen tanysqysy kelip júr edi, - dedi jolshybaı medık. Ózi de bir erekshe súıkimdi adam, isine de sonshalyq yjdaǵatty - aq. Seksen ekinshi jyly bitirgen, áıtse de tájirıbesi orasan. Stýdentter arasynda ózin deńgeıles ustaıdy.

─ Tezirek, tezirek... - dep asyqtyrdy Vasılev.

Tolyq kelgen aqsary dáriger Mıhaıl Sergeıch bulardy iltıpatpen, mańǵaz, salqyn qarsy aldy da, betiniń bir jaǵymen ǵana aqyryn kúlip qoıdy.

─ Maǵan sýretshi men Maıer sizdiń naýqasyńyz jaıynda aıtqan bolatyn, - dedi ol. Qyzmet kórsetýge qushtarmyn. Sonymen - s? Marhabat etip, otyra kórińiz...

Ol Vasılevti ústel janyndaǵy daǵaradaı kresloǵa jaıǵastyrdy da, aldyna temeki saýytyn jyljytyp qoıdy.

─ Sonymen - s, - dep bastady ol sózin, tizelerin sıpalaı otyryp, - İske kiriselik. Jasyńyz qanshada? Ol suraq qoıyp, bárine medık jaýap berip otyrdy. Dáriger Vasılevtiń ákesi áldeqandaı erekshe aýrýmen aýyryp kórgen joq pa, salynyp ishýshi me edi, qatygezdik nemese basqadaı bir elden erek óreskel qylyǵy bolyp pa edi degenderdi surastyrdy. Atasy, sheshesi, apa-qaryndas, baýyrlary jóninde de solardy surady. Sheshesiniń daýsy ádemi bolǵanyn, keı-keıde teatrda da oınaǵanyn estigende, júzi nurlana qozǵalaqtap:

─ Aıyptymyn - s, teatrǵa shesheńizdiń qatty yqylastanǵany esińizde joq pa? - dep surady.

Jıyrma mınýttaı ýaqyt ótti. Dárigerdiń tizelerin sıpalap, aınalyp - úıirilip bir nárseni suraı berýi Vasılevti jalyqtyryp jiberdi.

─ Sizdiń suraqtaryńyzǵa qarap shamalaýym boıynsha, dáriger, - dedi ol, - meniń naýqasym tuqym qýalaǵan páleket pe, joq pa degendi bilgińiz keletin sıaqty. Tuqym qýalaǵan dert emes bul.

Budan ári dáriger jas kezinde Vasılevtiń áldebir qupıa keseli - bas jarylý, óreskel qylyq, tótenshe minezi, qumarlanǵan jaıttary bolyp pa edi dep surady. Yjdaǵatty dárigerlerdiń jattandy suraqtarynyń jartysyna jaýap bermesek te, densaýlyqqa kelip-keteri joǵy belgili, soǵan qaramastan Mıhaıl Sergeıch medık pen sýretshiniń júzinen eger Vasılev, tipti, jalǵyz suraqqa jaýap bermeı qalsa, bar qaraket qarań bolatyndaı áser ańǵarar edi.

Jaýap alǵan saıyn dáriger sonyń bárin, nege ekeni belgisiz, qaǵazǵa jazyp qoıyp otyrdy. Vasılevtiń jaratylystaný fakúltetin bitirip, endi zań fakúltetinde oqyp júrgenin estigen dáriger oılanyp qaldy.

─ Ótken jyly ol tamasha shyǵarma jazdy, - dedi medık.

─ Aıyptymyn, sózimdi bólmeńiz, oılanýǵa kedergi bolyp otyrsyz, - dedi dáriger, bir jaq betin jybyrlata kúlimsirep. - Iá, árıne, onyń da belgili bir róli bar. Úzdiksiz oı eńbegi, sharshap-shaldyǵý... Á, siz araq ishesiz be? - dep surady ol Vasılevten.

─ Tym sırek.

Taǵy da jıyrma mınýttaı ýaqyt ótti. Medık aqyryn sybyrlap, qoıanshyqtyń sebepteri týraly pikir tastap otyrdy da, burnaǵy kúni ózi, sýretshi jáne Vasılev úsheýiniń S - v kóshesine barǵandary jóninde aıtyp berdi.

Óz dostary men dárigerdiń áıelder sol beıbaq kóshe týrasynda osynshalyq samarqaý, ustamdylyqpen nemketti ǵana áńgimelep otyrýy Vasılevke shekten shyqqan óreskeldikteı kórindi.

─ Dáriger, maǵan mynany ǵana aıtyńyzshy, - dedi ol, mort ketpeý úshin ózin-ózi áreń ustap,- jezókshelik kesapat pa, joq pa?

─ Aınalaıyn - aý, oǵan talasyp otyrǵan kim bar? - dedi dáriger ózi bul máseleni áldeqashan sheship qoıǵandaı únmen. - Kim oǵan talasqan?

─ Siz psıhıatrsyz ba? - dep dókirlene til qatty Vasılev.

─ Iá - s, psıhıatrmyn.

─ Kim bilsin, bálkı, sizderdiki de durys shyǵar, - dedi Vasılev ornynan kóterilip, buryshtan - buryshqa adymdap júre bastap.

─ Kim bilsin! Biraq maǵan sonyń bári ǵalamat bolyp kórinedi! Meniń eki fakúltette oqyǵanym da erlik bolyp shyǵypty, endi bir úsh jyldan keıin kúresinde qalyp, múldem esten shyǵatyn shyǵarma jazǵan ekem, soǵan bola kókke kótere maqtaıdy kelip, al zınaqor áıelder jaıynda myna bir oryndyqtarǵa uqsatyp selqos qana sóılep bermeısiń dep, meni esalań atap, aıap, emdegileri keledi.

Vasılev nege ekeni belgisiz, kenetten ózin de, joldastaryn da, burnaǵy kúni ushyrasqan adamdardy da, myna bir dárigerdi de ólerdeı aıap, eńiregen kúıi kresloǵa qulaı ketti.

Joldastary dárigerdiń júzine tańdana qarasty. Ol bolsa, kóz jasyn da, kúıinishin de jaqsy túsinip turǵan adamǵa uqsap, naq bir osy jaǵynyń bilgir mamanyndaı - aq Vasılevke taıap keldi de, ún-túnsiz oǵan áldebir dári ishkizip, sodan keıin, bul eptep sabasyna túsken soń, sheshindirip, tizesiniń refleksi jáne basqalaryn zertteı bastady.

Vasılev saýyǵaıyn dedi. Dárigerden shyqqan kezde ol ózinen-ózi qysylyp, arbakeshterdiń yzyń-shýy da mazasyn almaı, júregindegi zil erip bara jatqandaı, birte-birte jeńildeı berdi. Qolynda eki resept bar edi: birine bromdy kalıı, birinde morfıı jazylǵan... Munyń bárin ol buryn da iship kórgen!..

Ol kóshede biraz turyp, oılandy da, joldastarymen qoshtasyp, ilbı basyp ýnıversıtetke bettedi.

Aýdarǵan S.Imanasov

---