Qaıyńdar
Baıandama
Taqyryby: Qaıyńdar
Bıologıa ǵylymyn ıgerýde oqýshylarǵa oqý pániniń jekelegen taqyryptary boıynsha tereń bilim berip, shyǵarmashylyq oılaý qabiletin damytyp, dúnıetanymyn keńeıtýde túrli qosymsha materıaldardy berýdiń mańyzy zor.
Erke ózender jatpaıdy tasyp aǵyp,
Taýlar da tur jamylyp basyna bult.
Aq qaıyńdar jylaıdy japyraǵyn,
Baıqaýsyzda shashyp alyp. F. Ońǵarsynova
Sylanǵan sulý aq qaıyńdar talaı aqyn - jazýshylardyń óleń - jyrlaryna arqaý bolǵan. Qaıyńdy orman - basqa ormandarǵa qaraǵanda, keremetteı názik, ádemi kórinedi. Sondyqtan da onyń adamǵa áseri, estetıkalyq lázzaty ushan - teńiz. Sulýlyqtyń, náziktiktiń belgisi sanalatyn aq qaıyńnyń qurylysynyń mańyzyn bylaı qoıǵanda, odan alynatyn shıpaly shyryny jaıly jeke áńgime etýge bolady.
Qaıyńdar tuqymdasy - shamshattar qataryna jatatyn bir úıli, japyraq tastaıtyn, jelmen tozańdanatyn ósimdikter. Negizinen Soltústik jarty shardyń qońyrjaı jáne salqyn óńirinde ósetin 6 týysy, 200 - ge jýyq túri belgili. Al, Qazaqstanda 3 týysy 17 túri bar. Olardyń bıiktigi 15 keıde 25 - 30 m - deı bolady. Tamyry berik, jer betine jaqyn ornalasady. Tamyrynda mıkorıza baıqalady. Japyraqtary kezektesip ornalasqan, bóbeshik japyraqtary erte túsip qalady. Gúli usaq, reńsiz, dara jynysty. Atalyq gúl shoǵyrynyń syrǵasy uzyn, gúldegen kezde tómen qaraı salbyrap turady, analyq gúlshoǵyrynyń syrǵasy qysqa, edáýir tik, pishini domalaq bolady.
Jemisi - jańǵaqsha. Qaıyn tuqymdasyna jatatyn aǵashtar 150 keıde 300 jylǵa deıin ósedi.
Aq qaıyń. Bul kádimgi qaıyń tuqymdas, syrtqy qabyǵy aq tústi, orman aǵashy. Japyraqtary úshburyshty nemese romb tárizdi bolyp keledi. Bıiktigi 20 m deıin jetedi. Sáýir - mamyr aılarynda gúldeıdi. Elimizdiń sonyń ishinde Qazaqstannyń dalaly jáne ormandy aımaqtarynda ósedi.
Jabysqaq, qandyaǵash. Qazaqstanda óte sırek kezdesetin túr. Soltústik oblystarda jekelegen oqshaý jerlerde kezdesedi. Ylǵaldy saılar men jyralarda, ózender men kólder jaǵasyndaǵy shóptesindi batpaqtarda ósedi. Bul tez ósetin baǵaly aǵash (10 jyldyq aǵash bıiktigi 10 m jetedi. 300 jyl tirshilik etedi. Tuqymy arqyly ósedi. Kóptegen baǵaly qasıetteri bar.
Súregi óte qatty, sýda da jaqsy saqtalady, sondyqtan shahtalardy bekitý úshin, qudyqtarda tireýish retinde paıdalanylady.
Qaıyńnyń sóli - asa paıdaly sýsyn. Onyń dámdiligin shól qandyrar qasıetin bylaı qoıǵanda ártúrli aýrýlarǵa qarsy shıpalyq qasıeti jáne bar.
Hımıalyq quramy. Aq qaıyńnyń búrinde shaıyr, efır maıy, betýloretın qyshqyly, saponınder, ılik zattar, júzim qanty, S dárýmeni jáne fıtonsıdter, glúkoza, frýktoza, kóptegen mıkroelementter kezdesedi. Qaıyń qabyǵynan aǵatyn shyryndy ishýge bolady. Qaıyń shyrynynda 20% qant, kálsı oksıdi jáne hosh ıisti zattar bar. Al, qandyaǵash búriniń quramynda ılik zattar, galla qyshqyly, al japyraǵynda glúkozıdter, kversetın men túrli organıkalyq qyshqyldar bar. Qabyǵy ılik zattarmen qatar trıterpenoıdtarǵa, tarakseronǵa jáne basqa da zattarǵa baı.
Qoldanylýy. Emdik maqsatta aq qaıyńnyń búrleri men japyraqtary, keıde shyryny qoldanylady. Aq qaıyń búrlerinen jáne japyraqtarynan jasalǵan qaınatyndy men tunba halyq medısınasynda nesep jáne ót júrgizetin, qan tazartatyn, ter shyǵaratyn dári retinde qoldanylady. Búrinen jasalǵan 10% tunbany stakannyń tórtten birindeı mólsherde kúnde 3 - 4 ret ishedi, al japyraǵynan jasalǵan 10 - 20% tunbany jarty stakannan kúnine 2 ret ishedi. Japyraqtarynyń qaınatyndysymen qyrqulaq, revmatızm, quıań, shemen, búırek aýrýlaryn emdeıdi, arnaýly býlaý jasap denedegi qyshyma qotyrdy, ushyqty jáne taǵy basqa da teri aýrýlaryna qarsy paıdalanady. Halyq medısınasynda kóktem shyǵyp kún jylyna bastaǵan kezde qaıyn, qabyǵyn terip, odan aǵatyn shyryndy paıdalaný keń erik alǵan. Qaıyń shyrynynda 2% qant, kálsı totyǵy jáne hosh ıisti zattar bar. Ony nesep júrgizetin, shek qurtyn túsiretin, tábet arttyratyn, qan tazartatyn, jalpy densaýlyqty jaqsartyp, ál beretin dári retinde jáne qyrqulaq aýrýyna qarsy paıdalanady.
Sozylmaly gastroenterıt kezinde, ıaǵnı qaryn jáne ash ishek qabynǵanda jáne qatty ish ótkende de qandyaǵashtyń jas búrin qaztaban sabaǵymen, túımesheten gúlimen, shaıqýraı tuqymymen, aqbas jýsan gúlderimen qosyp, aralastyrady da osy qospadan 15 g alyp, ústine 18 - 20°S jyly jarty l sý quıyp, 3 saǵat tundyrady. Odan keıin ony 10 mınýttaı baıaý janǵan otqa qoıyp qaınatady. Bul qaınatyndyny 2 as qasyqtan kúnine 6 ret tamaq aldynda ishedi.
Qaıyńnan bólingen shyrynnyń shıpalyq qasıeti qazaq balgerlerine erteden belgili bolǵan. Kezinde ony basy aınalyp, kózi qaraýytqan qany az adamdarǵa qan toltyrý úshin bergen. Tamaqty sińdirip, aýrýlarǵa dári esebinde qaıyńnyń sólin ishkizgen. Qazaq balgerleri ystalyp, ısi ketken torsyqtardy qaıyń aǵashynyń dińine japsyra ilip, kóktem kezinde torsyq - torsyq sól jınap alatyn bolǵan.
... El basyna kún týǵan “Aqtaban shubyryndy, alqakól sulama” zamanynda er azamattaryn jaýǵa attandyryp, ulardaı shýlap jurtta qala bergen aýyldyń bala - shaǵa, kempir - shaly kúnderdiń kúninde jappaı indetke ushyrapty. Sonda bir balger halqyn jınap, qaıyńnyń shyrynyn jınaýdy, ol shyryndy dertke daýa retinde ishýge úıretedi. Sol ylańdy zamanda úrkerdeı ǵana aýyldy qaıyńnyń sóli ajaldan aman alyp qalǵan eken degen ańyz bar. Qazaq halqynyń belgili kúıshi Baıjigit “Qaıyń saýǵan” atty tamasha kúı shyǵarǵan. Mine, sol kúıdi Baıjigit osy oqıǵaǵa baılanysty shyǵarǵan kórinedi.
Osylaısha qaıyńnyń shıpalyq qadir - qasıeti halqymyzǵa ejelden málim. Al, bul shıpaly shyrynnyń qundylyǵy men tıimdiligin búginderi ǵalymdar zertteý tájirıbelerinde anyqtap otyr.
Sharýashylyqtaǵy mańyzy. Qaıyńdy ormandar jelden jaqsy qorǵaıdy, qar toqtatady, basqa ekpe aǵashtarǵa qaraǵanda, orman órtine tózimdi, topyraqty qunarlandyrady. Topyraqtyń sortańdaýyna jol bermeıdi. Qaıyńdy orman topyraq qurylymyn jaqsartýda, batpaqtanýdan saqtaýda úlken ról atqarady.
Súıeldi qaıyńdy egis qorǵaıtyn orman alqaby retinde jáne eldi mekenderdi kógaldandyrý, ásemdik úshin saıabaqtarda kóshetterinen nemese tuqymynan qoldan ósiredi. Súregi qurylysta jáne jıhaz jasaý úshin, jas japyraǵy men búri jáne onyń dińinde ósetin qaıyń qara sańyraýqulaǵy medısınada jáne parfúmerıada paıdalanylady. Ony sýsyn retinde paıdalanýǵa nemese qaıyń kvasyn, sharap, sırop daıyndaý úshin paıdalanýǵa bolady. Parfúmerıa kásibinde qaıyńnyń sólinen lason, sondaı - aq túrli kosmetıkalyq zattar jasaıdy. Tamaq ónerkásibinde odan kondıterlik buıymdar úshin qamyr daıyndaıdy.
Qaıyńnyń sóliniń osynshalyq kóp qasıetke ıe bolýy - qazirgi kezde oǵan degen suranysty barǵan saıyn arttyryp otyr. Qaıyń qabyǵynan qaramaı (degot) alý ejelden belgili, onymen deńgelekterdi, aıaq kıimdi maılaǵan. Al, qaıyń tozynan ásem qorapshalar, sómkeler toqylady. Onymen Soltústik Amerıka úndisteri kanoenyń (tez júzetin qaıyq) syrtyn qaptaıdy. Qyzyl qaıyń Qazaqstandaǵy eń shólge tezimdi qaıyń túri. Qýańshylyq aýdandardaǵy eldi mekenderdi kógaldandyrý úshin paıdalaný usynylady. Naýryzym qoryǵynda, Baıanaýyl ulttyq parkinde qorǵalady.
Kóktemde jasyl jelek jamylǵan qaıyńdy toǵaıdy aralap bir kórińizshi... aq shaǵaladaı jup - jumyr qaıyń dińi kún kózinde jyltyldaǵan injý - marjanǵa tolyp ketedi. Aq qaıyń jylap tur dep oılaısyz. Joq, bul kúmis tamshylar - arý aǵashtyń bereke baılyǵy. Sol baılyqty ysyrap etpeı ıgilikke jaratý adamdardyń qolynda tur. Orman - jasyl jelekti, jazıraly tabıǵattyń negizgi baılyq kózi. Osyndaı tamyljyǵan tabıǵatymyzdy saf taza kúıinde erteńgi urpaqqa amanat etý mindetimiz.
Taqyryby: Qaıyńdar
Bıologıa ǵylymyn ıgerýde oqýshylarǵa oqý pániniń jekelegen taqyryptary boıynsha tereń bilim berip, shyǵarmashylyq oılaý qabiletin damytyp, dúnıetanymyn keńeıtýde túrli qosymsha materıaldardy berýdiń mańyzy zor.
Erke ózender jatpaıdy tasyp aǵyp,
Taýlar da tur jamylyp basyna bult.
Aq qaıyńdar jylaıdy japyraǵyn,
Baıqaýsyzda shashyp alyp. F. Ońǵarsynova
Sylanǵan sulý aq qaıyńdar talaı aqyn - jazýshylardyń óleń - jyrlaryna arqaý bolǵan. Qaıyńdy orman - basqa ormandarǵa qaraǵanda, keremetteı názik, ádemi kórinedi. Sondyqtan da onyń adamǵa áseri, estetıkalyq lázzaty ushan - teńiz. Sulýlyqtyń, náziktiktiń belgisi sanalatyn aq qaıyńnyń qurylysynyń mańyzyn bylaı qoıǵanda, odan alynatyn shıpaly shyryny jaıly jeke áńgime etýge bolady.
Qaıyńdar tuqymdasy - shamshattar qataryna jatatyn bir úıli, japyraq tastaıtyn, jelmen tozańdanatyn ósimdikter. Negizinen Soltústik jarty shardyń qońyrjaı jáne salqyn óńirinde ósetin 6 týysy, 200 - ge jýyq túri belgili. Al, Qazaqstanda 3 týysy 17 túri bar. Olardyń bıiktigi 15 keıde 25 - 30 m - deı bolady. Tamyry berik, jer betine jaqyn ornalasady. Tamyrynda mıkorıza baıqalady. Japyraqtary kezektesip ornalasqan, bóbeshik japyraqtary erte túsip qalady. Gúli usaq, reńsiz, dara jynysty. Atalyq gúl shoǵyrynyń syrǵasy uzyn, gúldegen kezde tómen qaraı salbyrap turady, analyq gúlshoǵyrynyń syrǵasy qysqa, edáýir tik, pishini domalaq bolady.
Jemisi - jańǵaqsha. Qaıyn tuqymdasyna jatatyn aǵashtar 150 keıde 300 jylǵa deıin ósedi.
Aq qaıyń. Bul kádimgi qaıyń tuqymdas, syrtqy qabyǵy aq tústi, orman aǵashy. Japyraqtary úshburyshty nemese romb tárizdi bolyp keledi. Bıiktigi 20 m deıin jetedi. Sáýir - mamyr aılarynda gúldeıdi. Elimizdiń sonyń ishinde Qazaqstannyń dalaly jáne ormandy aımaqtarynda ósedi.
Jabysqaq, qandyaǵash. Qazaqstanda óte sırek kezdesetin túr. Soltústik oblystarda jekelegen oqshaý jerlerde kezdesedi. Ylǵaldy saılar men jyralarda, ózender men kólder jaǵasyndaǵy shóptesindi batpaqtarda ósedi. Bul tez ósetin baǵaly aǵash (10 jyldyq aǵash bıiktigi 10 m jetedi. 300 jyl tirshilik etedi. Tuqymy arqyly ósedi. Kóptegen baǵaly qasıetteri bar.
Súregi óte qatty, sýda da jaqsy saqtalady, sondyqtan shahtalardy bekitý úshin, qudyqtarda tireýish retinde paıdalanylady.
Qaıyńnyń sóli - asa paıdaly sýsyn. Onyń dámdiligin shól qandyrar qasıetin bylaı qoıǵanda ártúrli aýrýlarǵa qarsy shıpalyq qasıeti jáne bar.
Hımıalyq quramy. Aq qaıyńnyń búrinde shaıyr, efır maıy, betýloretın qyshqyly, saponınder, ılik zattar, júzim qanty, S dárýmeni jáne fıtonsıdter, glúkoza, frýktoza, kóptegen mıkroelementter kezdesedi. Qaıyń qabyǵynan aǵatyn shyryndy ishýge bolady. Qaıyń shyrynynda 20% qant, kálsı oksıdi jáne hosh ıisti zattar bar. Al, qandyaǵash búriniń quramynda ılik zattar, galla qyshqyly, al japyraǵynda glúkozıdter, kversetın men túrli organıkalyq qyshqyldar bar. Qabyǵy ılik zattarmen qatar trıterpenoıdtarǵa, tarakseronǵa jáne basqa da zattarǵa baı.
Qoldanylýy. Emdik maqsatta aq qaıyńnyń búrleri men japyraqtary, keıde shyryny qoldanylady. Aq qaıyń búrlerinen jáne japyraqtarynan jasalǵan qaınatyndy men tunba halyq medısınasynda nesep jáne ót júrgizetin, qan tazartatyn, ter shyǵaratyn dári retinde qoldanylady. Búrinen jasalǵan 10% tunbany stakannyń tórtten birindeı mólsherde kúnde 3 - 4 ret ishedi, al japyraǵynan jasalǵan 10 - 20% tunbany jarty stakannan kúnine 2 ret ishedi. Japyraqtarynyń qaınatyndysymen qyrqulaq, revmatızm, quıań, shemen, búırek aýrýlaryn emdeıdi, arnaýly býlaý jasap denedegi qyshyma qotyrdy, ushyqty jáne taǵy basqa da teri aýrýlaryna qarsy paıdalanady. Halyq medısınasynda kóktem shyǵyp kún jylyna bastaǵan kezde qaıyn, qabyǵyn terip, odan aǵatyn shyryndy paıdalaný keń erik alǵan. Qaıyń shyrynynda 2% qant, kálsı totyǵy jáne hosh ıisti zattar bar. Ony nesep júrgizetin, shek qurtyn túsiretin, tábet arttyratyn, qan tazartatyn, jalpy densaýlyqty jaqsartyp, ál beretin dári retinde jáne qyrqulaq aýrýyna qarsy paıdalanady.
Sozylmaly gastroenterıt kezinde, ıaǵnı qaryn jáne ash ishek qabynǵanda jáne qatty ish ótkende de qandyaǵashtyń jas búrin qaztaban sabaǵymen, túımesheten gúlimen, shaıqýraı tuqymymen, aqbas jýsan gúlderimen qosyp, aralastyrady da osy qospadan 15 g alyp, ústine 18 - 20°S jyly jarty l sý quıyp, 3 saǵat tundyrady. Odan keıin ony 10 mınýttaı baıaý janǵan otqa qoıyp qaınatady. Bul qaınatyndyny 2 as qasyqtan kúnine 6 ret tamaq aldynda ishedi.
Qaıyńnan bólingen shyrynnyń shıpalyq qasıeti qazaq balgerlerine erteden belgili bolǵan. Kezinde ony basy aınalyp, kózi qaraýytqan qany az adamdarǵa qan toltyrý úshin bergen. Tamaqty sińdirip, aýrýlarǵa dári esebinde qaıyńnyń sólin ishkizgen. Qazaq balgerleri ystalyp, ısi ketken torsyqtardy qaıyń aǵashynyń dińine japsyra ilip, kóktem kezinde torsyq - torsyq sól jınap alatyn bolǵan.
... El basyna kún týǵan “Aqtaban shubyryndy, alqakól sulama” zamanynda er azamattaryn jaýǵa attandyryp, ulardaı shýlap jurtta qala bergen aýyldyń bala - shaǵa, kempir - shaly kúnderdiń kúninde jappaı indetke ushyrapty. Sonda bir balger halqyn jınap, qaıyńnyń shyrynyn jınaýdy, ol shyryndy dertke daýa retinde ishýge úıretedi. Sol ylańdy zamanda úrkerdeı ǵana aýyldy qaıyńnyń sóli ajaldan aman alyp qalǵan eken degen ańyz bar. Qazaq halqynyń belgili kúıshi Baıjigit “Qaıyń saýǵan” atty tamasha kúı shyǵarǵan. Mine, sol kúıdi Baıjigit osy oqıǵaǵa baılanysty shyǵarǵan kórinedi.
Osylaısha qaıyńnyń shıpalyq qadir - qasıeti halqymyzǵa ejelden málim. Al, bul shıpaly shyrynnyń qundylyǵy men tıimdiligin búginderi ǵalymdar zertteý tájirıbelerinde anyqtap otyr.
Sharýashylyqtaǵy mańyzy. Qaıyńdy ormandar jelden jaqsy qorǵaıdy, qar toqtatady, basqa ekpe aǵashtarǵa qaraǵanda, orman órtine tózimdi, topyraqty qunarlandyrady. Topyraqtyń sortańdaýyna jol bermeıdi. Qaıyńdy orman topyraq qurylymyn jaqsartýda, batpaqtanýdan saqtaýda úlken ról atqarady.
Súıeldi qaıyńdy egis qorǵaıtyn orman alqaby retinde jáne eldi mekenderdi kógaldandyrý, ásemdik úshin saıabaqtarda kóshetterinen nemese tuqymynan qoldan ósiredi. Súregi qurylysta jáne jıhaz jasaý úshin, jas japyraǵy men búri jáne onyń dińinde ósetin qaıyń qara sańyraýqulaǵy medısınada jáne parfúmerıada paıdalanylady. Ony sýsyn retinde paıdalanýǵa nemese qaıyń kvasyn, sharap, sırop daıyndaý úshin paıdalanýǵa bolady. Parfúmerıa kásibinde qaıyńnyń sólinen lason, sondaı - aq túrli kosmetıkalyq zattar jasaıdy. Tamaq ónerkásibinde odan kondıterlik buıymdar úshin qamyr daıyndaıdy.
Qaıyńnyń sóliniń osynshalyq kóp qasıetke ıe bolýy - qazirgi kezde oǵan degen suranysty barǵan saıyn arttyryp otyr. Qaıyń qabyǵynan qaramaı (degot) alý ejelden belgili, onymen deńgelekterdi, aıaq kıimdi maılaǵan. Al, qaıyń tozynan ásem qorapshalar, sómkeler toqylady. Onymen Soltústik Amerıka úndisteri kanoenyń (tez júzetin qaıyq) syrtyn qaptaıdy. Qyzyl qaıyń Qazaqstandaǵy eń shólge tezimdi qaıyń túri. Qýańshylyq aýdandardaǵy eldi mekenderdi kógaldandyrý úshin paıdalaný usynylady. Naýryzym qoryǵynda, Baıanaýyl ulttyq parkinde qorǵalady.
Kóktemde jasyl jelek jamylǵan qaıyńdy toǵaıdy aralap bir kórińizshi... aq shaǵaladaı jup - jumyr qaıyń dińi kún kózinde jyltyldaǵan injý - marjanǵa tolyp ketedi. Aq qaıyń jylap tur dep oılaısyz. Joq, bul kúmis tamshylar - arý aǵashtyń bereke baılyǵy. Sol baılyqty ysyrap etpeı ıgilikke jaratý adamdardyń qolynda tur. Orman - jasyl jelekti, jazıraly tabıǵattyń negizgi baılyq kózi. Osyndaı tamyljyǵan tabıǵatymyzdy saf taza kúıinde erteńgi urpaqqa amanat etý mindetimiz.
You Might Also Like
