InfoHub Logo

Ǵylymı jetekshisi: J. D. Rapısheva
Akademık E. A. Bóketov atyndaǵy Qaraǵandy memlekettik ýnıversıteti f. ǵ. k., dosenti

«Qazaqsha ǵylym tilin damytýdaǵy qazaq zıalylarynyń orny» taqyrybyndaǵy ǵylymı jumystyń ózektiligi

Kirispe
Qazirgi qazaq tili táýelsiz eldiń memlekettik tili mártebesin alyp otyr. Sondyqtan oǵan dúnıe júzindegi damyǵan ulttyq ádebı tilderge qoıylatyn talaptar turǵysynan qaraý kerek. Búgingi tańda damyǵan ulttyq ádebı tilderdiń negizgi belgileriniń biri – sol tildegi ǵylymı stıldiń qalyptasýy bolyp sanalady.

Taqyryptyń ózektiligi. Qazaq tiliniń memlekettik mártebege sáıkes qoǵamdyq qyzmet aıasynyń keńeıýi men kúsheıýi, soǵan saı qazirgi qoǵamdaǵy ǵylym tilin qazaqsha damytyp, qalyptastyrýdyń talap - múddeleri qazaq tilindegi ǵylymı stıldiń qalyptasýyn arnaıy qarastyrýdy qajet etedi.

Dıplomdyq jumystyń maqsaty: Qazaq tiliniń ǵylym salasyndaǵy qoldanysyn júzege asyrý úshin aıanbaı eńbek etken qazaqtyń aldyńǵy qatarly oqyǵan azamattarynyń murasyn zerdeleý:
Ulttyq ǵylym tiliniń negizin salýshy qazaq zıalylarynyń ǵylym tili men onyń termınologıasyn qalyptastyryp, damytýdaǵy qyzmetin, ornyn, rólin kórsetý, qazaq tiliniń termınjasamdaǵy múmkindikteriniń ǵylym tiliniń damýyna áserin kórsetý.

Mindetteri:
– ǵylym tiliniń týý, qalyptasý dáýirin belgilep, onyń jetilýine áser etken áleýmettik - ekonomıkalyq (lıngvısıkalyq jáne ekstralıngvıstıkalyq) jaǵdaılardy kórsetý;
– qazaqsha ǵylym tiliniń qalyptasýyndaǵy Ahmet Baıtursynuly bastaǵan qazaq zıalylarynyń qyzmetin kórsetý;
– qazaq tiliniń termın jasaýdaǵy múmkindikteri sheksiz ári «ulttyq termınologıa – ulttyq ǵylym tiliniń negizi» ekendigin dáleldeý;
– ulttyq termın eldiń rýhanı órkendeýiniń, ǵylymynyń damýynyń kórsetkishi ekendigin, ár kezeń, ár dáýir ózine qajetti jańalyqtardy týǵyzsa, sol jańa uǵymdy jańa ataýmen qamtamasyz etetin til ekendigin dáleldeý;
– termındenýdiń ult tilinde termın jasaýdyń bir tásili retinde qazirgi tilimizde termın jasaýda alatyn ornyn anyqtaý;
– ǵylym tiliniń qazaqtyń ulttyq jazba ádebı tiliniń ári qaraı damýyndaǵy, keıingi qazaqsha ǵylymı ádebıet stıliniń damyp, jetilýindegi ornyn kórsetý.
Dıplomdyq jumystyń nysany – qazaq zıalylarynyń eńbekteri, ǵylym tili jáne onyń termınderi.
Qazaq tilin ǵylym tili retinde damytýdyń basty joldarynyń biri – ǵylymı tildiń mártebesin aıqyndaý, termınologıalyq birlikterdiń quramyn retteý, olardyń maǵynasyn ashýdyń ádis - tásilderin anyqtaý.
Akademık Á. Qaıdar, atap kórsetkendeı, eń aldymen, ana tilimizdiń tuǵyryna tirek bolar úsh taǵanyn – jazý - syzýyn (urpaq arasyn jalǵastyrar altyn kópirin), onomastıkasyn (jer betindegi eskertkishin) jáne termınologıasyn (onyń baıý, jańarý kózin) berik etý qajet. Osyǵan baılanysty termınologıa salasynda júrgiziletin jan - jaqty ǵylymı zertteýler onyń ǵylym tilin durys qalyptastyrýǵa kómektesedi.
Dıplomdyq jumystyń qurylymy kirispeden, eki bólimnen, qorytyndy men paıdalanylǵan ádebıetter tiziminen turady. Jumystyń mazmuny boıynsha «Ulttyq ǵylym tilin qalyptastyrýdaǵy termınderdiń qyzmeti» «Qazirgi qazaq til bilimi: qoldanbaly lıngvısıkanyń ózekti máseleleri» atty halyqaralyq ǵylymı - teorıalyq konferensıa materıaldarynda (Almaty, 2012), «Qazaqsha ǵylym tiliniń zerttelýi týraly» «Vedecky prumysl evropskeho kontinentu – 2012» Materialy Vİİİ mezinarodni vedecko - prakticka konference. Filologicke vedy (Praha, 2012), «Ulttyq ǵylym tiliniń qalyptasýy jaıynda» «Ekonomıkalyq ıntegrasıa jaǵdaıynda básekege qabiletti mamandardy tildik daıarlaýdyń qazirgi zamanǵy úrdisteri» atty atty halyqaralyq ǵylymı - tájirıbelik konferensıa materıaldarynda (Qaraǵandy, 2012), «Ǵylym tili haqynda» «Evropeıskaıa naýka HHİ veka» atty halyqaralyq ǵylymı - teorıalyq konferensıa materıaldarynda (Polsha, 2013) tórt maqala jaryq kórdi.
1 Ǵylym tili men ádebı tildiń araqatynasy
1. 1 Ǵylym tili, ereshelikteri, zerttelýi

«Ádebı til» men «ǵylym tiliniń» ózindik araqatynasy, qalyptasý joly men damý erekshelikteri bar. Sonymen qatar «ǵylym tili» men «ǵylymı til» degen uǵymdar ózara baılanysty bolsa da, ekeýi bir emes. «Ǵylymı til» ár saladaǵy ǵylymnyń ózine ǵana tán tildik erekshelikterdiń belgili júıesi, qoldanys tásilderi. Bul termındi kóbinese «ǵylymı stıl» dep te ataıdy.
«Ǵylymı tilge» qaraǵanda «ǵylym tiliniń» maǵynasy áldeqaıda keń, aýqymy zor. Óıtkeni “ǵylym tili” degen uǵymdy zertteýshiler jalpy ádebı tildiń atqaratyn áleýmettik - qoǵamdyq qyzmetiniń úlken bir salasy dep túsinedi. Bul sala ǵylymı - tehnıkalyq progrestiń sharyqtap damýyna baılanysty qanatyn jaıyp, tamyryn tereńdete túsedi, ózi de damıdy, jalpy ádebı tilimizdi de kemeldendire túsedi. Basqasha aıtqanda, qoǵam ómirine ǵylymı - tehnıkalyq progres qanshalyqty qajet bolsa, sol qoǵam múshelerine qyzmet etip otyrǵan ǵylym tili de sonshalyq qajet dep esepteıdi akademık Á. Qaıdar [1, 9]. Demek, jalpy jazba ádebı til men ǵylym tili ózara baılanysa, astarlasa damıtyn qubylystar. Ádebı tildiń quramynda ǵylym tiliniń paıda bolýy onyń qoǵamdyq qyzmeti men qoldanys aıasyn keńeıtý qajettiliginen týady da, bul onyń derbes til retinde ómir súrýiniń birden - bir kepili bolyp sanalady. Ádebı tildiń quramynda ǵylym tiliniń belgili bir sebeptermen qalyptasa almaýy, nemese qalyptassa da, ǵylymı qaýym tarapynan keń qoldanys tappaı, qalyń kópshilikten oqshaý turýy ádebı tildiń qoǵamdyq qyzmetine nuqsan keltiredi. Ǵylym tili qalyptasa almaǵan ádebı tildi tolyqqandy ádebı til dep aıtýǵa bolmaıdy. Sondyqtan da ǵylym tiliniń qalyptasýy, ǵylymnyń jan - jaqty damýyna saı júıelene, jetile túsýi ádebı tildiń ádebıligi men ámbebaptylyǵynyń shartty belgisi bolyp tabylady.

1. 2 Ǵylym tili men ǵylymı stıl
XX ǵasyr ǵylymynda keńinen sóz bolǵan jańa máselelerdiń biri – ǵylym tili. Atalmysh termın fılosofıa jáne lıngvısıka salalarynda qarastyryldy. Fılosoftardyń kópshiligi ony, bir jaǵynan, ǵylymı bilim retinde, ekinshi jaǵynan, sol ǵylymı bilimdi ıgerýge qajetti ǵylymı apparat retinde túsindi. Alǵashqy, keń maǵynadaǵy fılosofıalyq túsinik boıynsha ǵylym tili – júıesi men qurylymy bar jalpy ǵylymı bilim uǵymyn qamtıdy. Ekinshi, tar maǵynadaǵy logıkalyq túsinik boıynsha, ǵylym tili – formaldy tańbalyq júıelerdiń jıyntyǵy bolyp tabylady. Tar maǵynadaǵy túsinik keń maǵynadaǵy túsiniktiń quramyna kiredi. Ekinshi, tar maǵynadaǵy, formaldy logıkalyq til birinshi, ıaǵnı keń maǵynadaǵy ǵylym tilin beıneleýdiń, sıpattaýdyń tásili bolyp tabylady.

Ǵylym tili boıynsha XX ǵasyrdyń sońǵy shıreginde júrgizilgen zertteýler jańa nátıjeler ákeldi. Ǵylym tiliniń derbestigi týraly, onyń «shaǵyn tildiń» bir túri bolyp tabylatyndyǵy jóninde keńinen sóz bola bastady. Ǵylymı qoldanysqa alǵash XX ǵasyrdyń 60 - jyldary engen «shaǵyn til» (sublanguage, podázyk) termıni jalpylama qoldanymǵa kirdi. Onyń jalpyhalyqtyq tildiń fýnksıonaldyq bir túri ekendigi, árqıly kásibı qyzmet aıasynda qoldanylatyndyǵy belgili boldy. Jalpyhalyqtyq tildiń negizgi bóligin quraıtyn ádebı til men jalpylama qoldanymǵa tán emes salalyq ǵylym tilderiniń araqatynasy aıqyndala bastady.

Sheteldik ǵylymı ortada bul kezde halyqtyq tildiń erekshe bir túri retindegi arnaıy maqsatta qoldanylatyn tilder týraly zerttemeler jasaldy [17]. Shynynda da, uǵymdardyń naqty salalarda qalyptasqan júıesin ashyp kórsetý úshin qoldanylatyn tildik quraldardyń jıyntyǵyn arnaıy maqsatta qoldanylatyn til dep te, kásibı til dep te ataýǵa bolady.
Ǵylym tili boıynsha keıingi kezeńderde júrgizilgen zertteýlerdiń negizinde qalyptasqan jańasha kózqarasty qoldaıtyn ǵalymdar ony jeke fýnksıonaldyq til retinde qabyldaǵandy jón kóredi [18, 349 - 350]. Termınologıa salasynyń belgili mamany A. V. Sýperanskaıa óziniń «Ádebı til jáne termınologıalyq leksıka» atty zertteýinde osy máseleni jan - jaqty taldaıdy [19]. Osy zertteýdiń nátıjeleri men tujyrymdary bizdiń jumysymyzdyń nysanyna da tikeleı qatysty. Olar zertteý barysynda tolyq qoldaý tapty. Atap aıtqanda, ǵalym termınologıalyq leksıka ádebı tildiń quramyna kiredi degen pikirdiń qanshalyqty aqıqattyǵyna kóz jetkizý úshin birneshe qarama - qarsylyqty salystyrma jasaıdy.
Telefon sóziniń jalpylama qoldanymdaǵy maǵynasy – belgili bir qashyqtyqta sóılesýge arnalǵan apparat. Ǵylymı tilde ol: 1) elektrlik terbelisterdi dybystyq terbelisterge aınaldyratyn qural; 2) dybysty qashyqtyqqa berý úshin qoldanylatyn elektrlik apparattar júıesi. Keltirilgen mysaldardan arnaýly maǵynanyń keıde jalpy maǵynadan aıtarlyqtaı alystap ketetini baıqalady.
ǵylym tiliniń ádebı tildiń quramyna kirmeıtindigin, ekeýiniń de jalpyhalyqtyq, ulttyq tildiń quramynda qarastyrylatynyn dáleldeıdi. Sonymen, termın óziniń syrtqy formasy jaǵynan sóz túrinde bolǵanymen, ulttyq tildiń gramatıkalyq qaǵıdalaryna sóz tárizdi baǵynǵanmen, uǵymdyq jaqtan jalpy leksıkalyq sózden erekshelenedi. Shyndyǵynda, termınologıa ulttyq til leksıkasynyń derbes bóligin quraıdy. Árbir ǵylym salasynyń ózine tán termınologıalyq júıesi men erekshe termınderi bar. Ol termınderdiń maǵynalary sol ǵylym salasynda ǵana aktýaldanady.

Qaraǵandy oblysy, Qarqaraly aýdany,
Nurken aýyly. Bastaýysh synyp muǵalimi
Nurmaǵanbet Jibek Serikqyzy