InfoHub Logo

Dala... Ulan dala. Qansha júrseń taýsylmaıdy-aý. Qansha jortsań bitpeıdi-aý. Aldyń jetkizbeı, artyń alystamaı uzaq kún boıy qımyldaǵanda, kókjıekpen qoıyndasqan mıdaı jazyqtyń kóz taldyrar jer ortasynda qalǵandaı sheksizdik atty uǵymdy eriksiz esińe túsirersiń.

Dala keń. Dala — shalqar.

Saǵymy sýsyǵan qoınaýynan kógildir shymyldyq kóterip, dirildep qaptalynda qalyp bara jatqan shoq-shoq silemge nazaryńdy uzaq qadaısyń. Sol kógildir perdeniń tasasynan úzik-úzik kórinetin múlgigen ormanyn, móldiregen kólin ushyratqanda keýdeńdi týǵan jerdiń ulylyǵy men alyptyǵyna degen maqtanysh kerneıdi.

Sol dala birde qaraǵaıly taýlarǵa shalqaıa ıin artyp, tynyǵyp damyldap ketse, birte taly men shiligi, moıyly men teregi, qaıyńy men qaraǵashy mol ózenderge qulap, shól basyp alady da, qaıtadan kósiledi.

Dala. Jaı dala emes, mań dala. Ulan dala. Batysynda jantaıa sozylyp, Ulytaý men Arǵanaty, Jeladyr taýlarynyń silemderi ushtasyp ketse, sodan shyǵysqa qaraı Aıǵyrjalǵa deıin jazyq bop jaıylyp, orta tustaǵy usaq shoqyly aımaqqa aıaq basady. Ońtústiginde Shunaq, Jelditaýlar sereıse, Aqtaý alystan men mundalaıdy. Taǵyly, Buǵylyny qaraýylǵa qoıǵan Qyzyltas pen Qyzylaraı taýlary shyǵysyn kómkerip jatyr.

Osy taýlardan bastaý alatyn ózender kóp. Saryarqanyń eki jaǵyna, eki tusyna qatarlasa jarysady. Olar — búkil oblysty kókteı ótetin Sarysý, Sarykeńgir men Qarakeńgir, Jylandy men Jezdi, Sarytoǵaı men Terisaqqan, Atasý men Shajaǵaı, Qulanótpes, Sarybulaq pen Moıynty, Jámshi men Toqyraýyndar.

Taýlar osy baıtaq dalanyń ár tusynan tik shanshylyp, qoınaý-qolatyna, adyr, beline, saı-jyrasyna qonǵan eliniń saqshysyndaı kórinse, ózender sol halyqtyń yrzyq-nesibesin tanytyp, jan-jaqtan taspalana aǵyp, malyna qut, janyna nár berip jatqan berekesi ispetti.

Taýy jelden, ózeni shólden qorǵaǵan bul óńirdiń ejelden negizgi ata kásibi — malshylyq bolǵan ǵoı.

Jer uıyqty alystan izdemeı aınalasynan tapqan ata-babalarymyz tórt túlikti túgel ósire bilgende, tóbede otyryp tómenge kóz jiberip, tabıǵatpen tildesip, kóshi-qon merzimin anyqtap, jaılaý, kúzdeý, qystaýlaryn qamdaǵan. Kóshpeli el tabıǵatqa telmiredi. Jyl maýsymyna táýeldi bolady. Qysta qysylsa, jazda jadyraıdy. Tóli tuıaqtanady. Órisi tolady. Órisi tolsa, yrysy eselenedi. Maly — qoıy, túıesi, jylqysy, sıyry baılyǵy, bary. Júninen kıim-buıym tigedi, toqıdy. Kıiz basyp, syrmaq syrady. Terisinen: ılep —ton, ystap bylǵary da daıyndaıdy. Eti men súti — qoregi. Múıizi men súıeginen ydysy men áshekeılik, zergerlik buıymdaryn jasaıdy. Minse — kúligi, jekse — kóligi.

Arqa óńiri malshy qaýymdy aldaǵan emes. Qoınaýynda shalǵyndy bulaǵy mol, jazyǵynda shabyndyǵy mol. Qysta saıyn panalatqan, jazda ózegin jaǵalatqan.

Búgingi Jezqazǵan oblysy malshylyq dástúrdi jańasha jalǵastyryp keledi. Oblystyń jer qory orasan. Aýyl sharýashylyǵyna qolaıly 25 mıllıon gektardan astam jerdiń jarty mıllıon gektaryna astyq egiledi. Onyń biraz bóligi sýarmaly. Osy jer qorynyń kópshiligi jaıylym úshin paıdalanylyp, oblysty respýblıkanyń mal sharýashylyǵy órkendegen iri aýdanyna aınaldyryp otyr.

Saryarqa óńirinde egin sharýashylyǵy, et pen sút ónimin beretin mal sharýashylyǵy damý ústinde. Óndiris oshaqtary kóbeıip, qala sany artqan saıyn, sol óndiris ortalyqtaryn azyq-túlikpen qamtamasyz etetin qala tóńiregindegi aýyl sharýashylyq oryndary — kolhoz, sovhoz, podhozdar kóbeıdi. Aýyldy kollektıvtendirý kezeńinde Jezqazǵan oblysynyń soltústik-shyǵys aýdandarynda tehnıkamen jaqsy jabdyqtalǵan egin sharýashylyǵy qalyptasty.

Oblys jeke óz aldyna shańyraq kótergen toǵyzynshy besjyldyq kezinde aýylsharýashylyǵynyń barlyq salasyn órkendetýge júz qyryq mıllıon som qarjy bólingen edi. Óndiristik qor eki ese molaıǵan bolatyn. Sovhozdardyń energetıkalyq qýaty áldeqaıda artqan-dy. 1971-1975 jyldary sharýashylyqtar eki myń segiz júz traktor, toǵyz júz astyq kombaınyn, bir myń eki júz avtomashına jáne basqa da kóptegen tehnıkalar alyp, mıneral tyńaıtqyshtarmen qamtamasyz etildi.

Osynyń arqasynda astyqtyń shyǵymy jaqsaryp, eńbek ónimdiligi artty, toǵyzynshy besjyldyqtyń qorytyndysynda aýylsharýashylyq ónimderi segizinshi besjyldyqpen salystyrǵanda otyz alty prosentke asyp tústi. Oblystyń eńbekkerleri astyq tapsyrýdyń bes jyldyq josparyn úsh jyldyń ishinde oryndap, kartop, kókónis, baqsha daqyldaryn, et jáne jumyrtqa daıyndaýdy merziminen buryn bitirdi.

Ásirese qoı sharýashylyǵy qaýyrt ósti. Zootehnıkalyq jáne veterınarlyq jumystar durys jolǵa qoıylyp, mal tuqymy jaqsartyldy. Jemdeý men semirtýdi uıymdastyrý kúsheıtilip, jas tóldiń qosylýy kóbeıtildi.

Jaqsyǵa umtylý, ónegeni alý, tájirıbeni qabyldaý halqymyzdyń qanyna sińgen qasıet emes pe, balam? Úırenem degenderge, úlgi tutarlyq sharýashylyqtar bul óńirde kóp-aq.

Asyl tuqym ósiretin "Prostornenskıı" zavodyndaǵy soıys maldyń sapasyn jaqsartýdy úırený qaı sharýashylyqqa kóptik eter edi?

Nemese "Kóktińkól" sovhozyndaǵy iri qara maldyń ortasha tirideı salmaǵyn tórt júz elý-bes júz kılogramnan ótkizetinin aıtyp maqtanbasqa bolmas pa?

Sút bulaǵyn aǵyzǵan "Krasnaıa polána" zavod-sovhozy ár sıyrdan saýylatyn sút mólsherin úsh myń úsh júz kılogrammǵa jetkizgenin, "Qyzylaraı", "Qarakeńgir" sovhozdary jyl saıyn edilbaı qoıynyń ár júz saýlyǵynan júzden astam qozy alatynyn, XXII partsezd atyndaǵy sovhoz ben "Qyzylaraı" sovhozynyń jylqyshylary ár bıeden qulyn alatynyn, Balqash qus fabrıkasynyń ár taýyqtan eki júz jetpis jumyrtqa alatynyn nege aıtyp ketpeske?

"Prostornenskıı" asyl tuqymdy mal ósiretin zavod — respýblıkamyzdaǵy eń aldyńǵy qatardaǵy sharýashylyqtardyń biri. KSRO jáne Qazaq SSR Aýylsharýashylyǵy jetistikteri kórmeleriniń kóptegen dıplomdary men medaldarin alǵan bul zavodtyń malyn Monǵol Halyq Respýblıkasynyń sharýashylyqtary satyp alady.

Mal sharýashylyǵyn óndirýde oblysymyzda aty áıgili malshylar da kóp qoı, balam.

Olar — shopandar, Sosıalısik Eńbek Eri Satan Ysqaqov, Orynbaı Raıymbaev, Úmitbek Sultanbekov, Myńbaı Berdenov, Turmaǵanbet Áljibekov, Qaldybek Orynbaev, Murat Isın, Ábdildá Hasenov, saýynshylar Polına Iýrochkına, Marına Cherkashına, Anna Prıstýpa, baqtashylar Nyǵıman Jaqsybekov, Tóken Súleımenov, jylqyshylar Sámet Imýhametov, Bolatbek Muqashev taǵy basqalar.

Oblystyq partıa komıteti aýylsharýashylyǵyn odan ári órkendetýge úlken kóńil bólip, astyq pen mal sharýashylyǵy ónimderin óndirýdi arttyrýǵa únemi qamqorlyq jasap keledi.

Ol qamqorlyq — aýylsharýashylyǵyn tehnıkamen jabdyqtaý.

Ol qamqorlyq — semınar-keńesterde irilengen komsomol-jastar shopan brıgadalarynyń úlgili tájirıbesin kópke taratý.

Ol qamqorlyq — asyl tuqymdy maldy suryptaý jáne veterınarlyq jumysty alǵa shyǵarý.

Ol qamqorlyq — eńbek ónimdiligin arttyrý úshin malshylar jumysyndaǵy qıyndyqtardy azaıtýǵa kúsh salý, maldy bordaqylaý tehnologıasynyń progresıvti ádisin tabý.

Osynyń arqasynda "Nurataldy", "Kóktińkól", "Bıdaıyq", "Shet", "Ulytaý" sovhozdarynda mehanıkalandyrylǵan sút fermasy salynyp, iske qosyldy. "Kenshoqy" jáne "Qarakeńgir"' sovhozdarynda mehanıkalandyrylǵan qoı kompleksi, "Pýt k komýnızmý" sovhozynda sıyr bordaqylaý kompleksteri salynyp, jumys istep jatyr.

Sońǵy jyldary qoı sanyn eki mıllıonǵa jetkizý úshin oblysta elýden astam komsomol-jastar shopan brıgadalary quryldy, olardyń qaraýyna júz otyz myń qoı baǵyp, kútýge berildi.

***

— Toqtańyzshy!

— Jaıshylyq pa, Almas?

— Tormoz maıy qyzǵan bolý kerek. Áne, qyzyl sham jypylyqtap janyp, belgi berip keledi.

— Ras, eı! Qalaı baıqamaǵam?

Mashınany toqtatyp, kapotyn shalqaıta ashyp tastap, úńilip jatyrmyz.

— Maıy azaıypty. Qazir quıyp jibereıin, — dep Almas mashınanyń qobdıshasynan kishirek qutyny aldy. — Páli, mynaý bos qoı. Túk joq.

Ekeýmiz bir-birimizge ańyraıa qarap qalyppyz.

Tejegish maıynsyz táýekelge basýǵa bolmaıdy. Aıdalada maı tabý — kóńilge syımaıtyn nárse. Kún bolsa odan saıyn ysyp, kúıdirip barady.

— Ne isteımiz?

Almasqa qarap, ózimshe dalbasalap jatqanym bul. Árıne, kiná menen. Jol júrgende usaq-túıek, kerek-jaraqty túgendep almasań — mashaqat kórýiń aıaq astynan. Meniń shoferlyǵymnyń "myqtylyǵy" osyndaı.

— Bireý-mireý kezdesip qalar, papa...

Dál sony kútip turǵandaı art jaǵymyzdaǵy aınala tumsyqtan qyzyl "Jıgýlı" shyǵa keldi.

Qoldarymyzdy erbeńdete kóterip, "daýys berip" turmyz.

Mashına qatarlasa bere júrisin baıaýlatyp, jol shetine buryla toqtady.

— Assalaýmaǵaleıkým! — Orta boıly, shymyr deneli júzi kúnge ábden totyqqan jigit qolyn usyndy.

— Áleıkýmsálam. Dilger bop turǵanymyz...

— Á-á... Qaı jeri?

— Tejegishtiń maıy azaıyp...

— Onyń jarasy jeńil onda. — Jigit mashınanyń bagajnıginen bótelkesin alyp, bizdiń kóligimizge jaqyndady. Maıdy quıdy. Motorǵa saýsaǵyn tıgizip kórdi.

— Qyzyp ketipti. Tasoldaryńyz da mólsherinen biraz tómendepti. Alys jolǵa saılanyp shyǵý kerek qoı.

— Onyńyz ras... — Kúmiljigennen basqa amalym joq.

Beıtanys "jarylqaýshymyz" bótelkeni Almasqa usyndy.

— Qutyńa toltyryp quıyp al, — dedi de, asyqpaı adymdap baryp, mashınasynan on lıtrlik kanıstrdi kóterip oraldy.

— Jezqazǵannan áreń taýyp edim. Búginde tasol — qasqaldaqtyń qany ǵoı, — dep yrjıa kúldi. — Almatydan kele jatyr ekensizder. Qonaq syılaıtyn dástúrimizden jańylmaıyn.

Mashınamyzǵa maıdy da, tasoldy da quıyp bergen azamat qaıtadan qol alyp qoshtasyp, júrip ketti. Ákeli-balaly ekeýmiz qyzyl "jıgýlıdiń" sońynan ún-túnsiz qarap, uzaq turyp qaldyq.

— Qandaı jaqsy kisi edi!

Balamnyń júzine kóz tastadym. Rızalyq tunǵan kózderde adamnyń adamǵa degen ishki emirengen peıili jarq etýi kerek te. Ózimniń de eljiregish bir júrek qylymnyń kúmbirlep ketkenin sezingendeımin. Týǵan jer qandaı aıaýly ediń! Qudiretińdi uldaryńnyń kókiregine quıyp, azamattyń qasıetin ár minezinen kórsetip, ár áreketinen tanytyp, osylaı baýlısyń-aý. Jańaǵy jigittiń adamgershiligin ulym umytar ma. Ónegesin ózi de sabaqtamas pa.

— Qap! Atyn da suramappyz-aý.

Ókingennen ne ónsin. Mashınany "sýytyl", baptap alǵan soń taǵy qozǵaldyq.

Endigi betalysymyz — Jańaarqa aýdanyndaǵy Sáken Seıfýllın atyndaǵy sovhoz.

Kósheniń shetinde qarsy kezdesken qarttyń qasyna toqtap, amandasyp, Narıman Ybrahımovtyń úıin suradyq.

— Á-á. Narıman úıinde... Álginde ǵana kelgen. Joldaryń bolady eken. Áıtpese, Narımandy tabý qıyn. Otyrmaıdy ǵoı ol, otyrmaıdy. Qashan kórseń, jumys dep júrgeni.

Qarıa jón siltedi. Siltegen baǵytpen eńseli úıdiń qasyna keldik. Kózimizge qyzyl "jıgýlı" birden shalyndy.

— Áke, dál jańaǵy mashına. Nomerin baıqap qalǵam, — dep Almas máz.

Sol eki arada beıtanys "jarylqaýshymyz" da shyǵa keldi. Kópten kútken týysyn tosyp alǵandaı jaırańdap tur.

— Á-á, sizder ekensizder ǵoı! Úıge kirińizder.

İzdegen Narıman Ybrahımovymyz osy jigit eken.

Shól basyp, sál damyldaǵan soń saparymyzdyń jón-josyǵymen tanystyrdym. Narıman Almasqa kúlimdeı qarady.

— Almasjan, týǵan jerdi aralap, elińniń oı-qyryn kózińmen kórmek bolǵan nıetiń jaqsy eken. Keleshek urpaqtyń ákeler men atalar dástúrin izdeýi ǵanıbet qoı. Urpaq pen urpaqtyń jalǵasy, baılanysy birin-biri túsinýden, uǵynýdan týyndaıtyny aqıqat. Osy óńirdiń ystyǵyna kúıip, sýyǵyna tońyp, dalasyn dánge, órisin malǵa toltyryp jatqan da eńbek adamdary. Olar — anaý malshy, anaý dıqan, anaý mehanızatorlar. Báriniń tilegi — el yrysyn eseleý, Otan baılyǵyn arttyrý, beıbit ómirdi kórkeıtý.

...Ózim týraly ne aıtaıyn... Kóptiń birimin. Jumysshy semásynda týyppyn. Sodan da eńbekke erte aralastym. Segiz klasty bitirisimen "Alǵabas" kolhozynda jumys istedim. Biraq bir mamandyqtyń tutqasyn ustaýdyń qajettigin kóp oılaýshy edim. Negizgi kásibiń bolmaǵany qıyn. Aqyry Saran qalasyndaǵy aýyl sharýashylyǵyn mehanıkalandyrý ýchılıshesine túsip, bitirip shyqtym. Sodan soń Jańaarqa mashına-traktor stansıasy meni "Alǵabas" kolhozyna mehanızator etip jiberdi.

Eńbek óteýi — qajyr men jigerde. Yntań men peıilińde. Ne nársege de qushtarlyq pen qulshynys qajet. Mehanızator bola júre oqýymdy jalǵastyryp, on jyldyq bilim aldym.

Narıman kidirdi. Ózi týraly kóp aıtýdy jaratpaı ma, suraq qoıyp, qozǵaý salmasańyz kibirtikteı beredi.

— Aǵa, tálimger-mehanızator kórinesiz. Jastardy baýlý qıyn ba? Olardyń arasynda da keıbir kerenaý tartatyn jalqaýlary kezdesedi ǵoı, — dep Almas áńgimeni ushtaı tústi.

— Árıne, ondaılar da biren-saran kezdesip qalady. Degenmen, bizdiń mehanızatorlar óz mindettemelerin asyra oryndaýmen keledi. Eńbekke baýlý dep men óz tájirıbeńmen jigerlendirýdi aıtar edim. Jastar ásirese aldyńǵy aǵalar áreketin arqa tutqysh. Solardyń ómir tájirıbesindegi jetistikterin paıdalanyp, ózderi de eńbektegi kórsetkishterin únemi ósirip otyrýǵa tyrysady. Keıde ozyp túsip jatatyn kezderi de bar. Óıtpese bolar ma, Almasjan. "At tuıaǵyn taı basar" deımiz. Endigi súıenerimiz de, súıinerimiz de seniń qurbylaryńnyń arasynan shyǵary ras. Aýyl tutqasy — jastar. Bolashaq solardiki. Sondyqtan jastarǵa degen senimimiz zor.

— Ózińiz, Narıman aǵa, Jezqazǵan oblystyq partıa konferensıasyna úsh márte delegat bolyp qatysypsyz. 1973 jyldan 1978 jylǵa deıin oblystyq partıa komıtetine múshe bolypsyz. Qoǵamdyq jumystarǵa ýaqytty qalaı tabasyz?

— Óziń men týraly bárin bilip alypsyń-aý, Almasjan. Iá, oblystyq konferensıalarǵa da, aýdandyq konferensıalarǵa da úzbeı qatysyp turam. Aýdan, oblys kólemindegi ister men máselelerdi birigip, keńesip sheshýge azdy-kópti septigim tıer bolsa, oǵan marqaıýyma haqym bar ǵoı. Ýaqyt tappaıtyndar — ýaqytyn bosqa sarp etetinder ǵana. Qoǵamdyq jumystar-kommýnısti shyńdaý mektebi. Ózińniń elińe, halqyńa kerek ekenińdi janyńmen túsinip, sol el múddesi úshin eńbek etetinińdi uǵynsań — taý qoparardaı qulshynatynyń anyq. Óıtkeni rýhanı baılyq, rýhanı qazyna — adamdarmen, búkil beıbitshilik súıgish azamattarmen birligińde, tutastyǵynda. Sonda ǵana únemi ilgeri adymdap, bolashaq kúnderdiń jarqyn nur shýaǵy úshin aıanbaı qyzmet etesiń.

Narıman Almastyń ıyǵyna qolyn saldy.

— Kóp sóılep kettik bilem. Almasjan, júr. Mashınańdy ekeýmiz bir qarap, tekserip óteıik. Maı aǵýyna qaraǵanda, manjeti jyrtylǵan bolar.

— Onda ne isteımiz?

— E-e, mehanızator emespin be men? Manjetin aýystyramyz. Saǵan da tálimgerlik jasaıyn...

Lenın ordendi ataqty mehanızator jastardyń tálimger-ustazy, Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń depýtaty Narıman Ybrahımov ekeýimizben taǵy da qol ustasyp qoshtasty.

Eńbekte shynyqqan alaqandy ákeli-balaly bizder súısine qystyq.

Kún talma tús. Mashınamyzdyń ishi ysyp ketti.

— Papa, aldymyzda kópir kórinedi. Ózen bar shyǵar. Sál aıaldap, sýǵa bir súńgip shyqsaq qaıtedi?— dep Almas ter jýǵan betin alaqan syrtymen súrtip tastady.

Úndegem joq. Kópirdi ózim de kórip kele jatyrmyn. Biraq sol kópir astynan sý tabarymyzǵa kúmándimin. Tataı kópirdiń ústinen ótip, talaı ózenniń eski arnasyn qıyp ketsek te, jyltyraǵan nár kezdespep edi. Taǵy da kezdespeıtinine senimdimin.

Jaılap, jol shetine buryla toqtadyq. Almas mashınadan shyqqan boıda júgire jónelgen, kópirge jeter-jetpeste kilt buryldy. Unjyrǵasy túsip, renjip oraldy.

— Papa,bul ózenderge ne bolǵan?! Balama ne dep jaýap bererimdi bilmeımin.

Iá, ózender nege tartylyp ketken? Saı saıyn aǵatyn bulaq qaıda? Shı túbin túrtip qalsań, syrǵanaı jóneletin kez qaıda?

"Sýdy jer tartyp ketedi" degendi erterekte úlkenderden estýshi em. Shynymen jer tartyp ketkeni me?

Otyz jyldaı buryn osy ózender mol sýly bolatyn dep kóz kórgender aıtady. Ózim de talaıyn kórgem. Talaı ózenge shomylǵam. Al búginde torǵaı isherlik sýy bolmaı, tabanynyń qumy taqyrlanyp keýip, kebersip jatqany.

Ǵalymdar osynaý jappaı qurǵap bara jatqan ózen-kólderdiń músápir haline qandaı sebep aıtar eken? Ǵalymdar sol músápir ózenderdiń múshkil haline kómektesýdiń, sýyn kóbeıtip, nýyn kógertýdiń qandaı joldary bar ekenin qashan kórseter eken?

Jezqazǵan oblysynda eski arna kóp-aq. Keıbir ǵalymdardyń esepteýine qaraǵanda bul oblysty úsh myńnan astam ózen men ózen saǵalary bar eken. Al úlkendi-kishili kólderiniń sany da 2-3 myńǵa jetip jyǵylatyn kórinedi. Ony biz qurǵaq arnadan, sorlanǵan kól tabandarynan kórip te kelemiz. Biraq sý joq.

Qaıran sý!..

"Sý!... Sý..." dep turǵan dalanyń taqyry tilim-tilim. Sorynyń tuzy betine teýip, betpaqtanyp jatyr. Bir kezdegi at baýyryn sıpaıtyn shalǵyny, túıe jasyratyn kók shıi, qoı jasyratyn qaraǵany taýsylyp-aq bitken.

Bul óńirde tushshy sýly aıdyn az. Jer asty sýlary mıneral tuzǵa baı. Álgi taraý-taraý ózen saǵalary kóktemde ǵana qar sýymen bir tolyp qalady da, beı-bereket tasyp, qos jaǵasyn kemire julqylap-julqylap baryp, aınalasy bir-aq aıdyń ishinde jýasyp, jińishkerip sala beredi. Osy ózenderdiń 70-80 prosentke deıingi qory qar sýymen jınalady eken de, jazǵy ystyq bastalysymen býǵa aınalyp, jerge sińip, jym-jylas joǵalady eken. Tipti oblystaǵy eń úlken ózen Sarysý da ár jerde bir móldireıtin dóńgelengen qarasýlarǵa aınalyp, úzilip-úzilip qalady. Bir-birine japaq-japaq kóz súzgen egiz baladaı álgi qarasýlar anda-sanda jaýatyn jańbyrda jylap kórisse, Moıynty, Toqyraýyn, Jámshi ózenderiniń hali tipti múshkil. Torǵaı jaldap óterdeı tarylyp, tartylyp taspalana jińishkeredi.

Sý!.. Ol malǵa da kerek, janǵa da qajet. Ásirese órkendep bara jatqan óndiris oryndaryna qajet. Sý bolsa, áli kúnge deıin paıdalanylmaı jatqan Arqanyń jaıylymy men shabyndyǵy kádege asar edi. Aqtyly qoı, alaly jylqy myńǵyryp ósip, baılyqty eseler edi. Azyq-túlik programmasyn júzege asyrýda mol múmkinshilik týǵyzar edi.

Sý!.. Ol — ómir nári, tirlik sóli.

Sý qoryn kóbeıtý úshin oblys kóleminde qanshama áreketter jasalmady. Qanshama toǵandar baılanyp, bógender salynbady. Qanshama sý qoımalary jasalmady. Artezıan qudyqtary qazylyp, shyńyraýlar shegendelmedi. Báribir sý problemasy tolyq sheshile qoımady.

Sý!.. Osy sýyldaǵan ún jel sýylynan estilgendeı. Sırep bara jatqan shı shýylynan estilgendeı. İn aýzynda qyltıǵan sarshunaq pen sýyrdyń ysqyryǵynan jetetindeı. Sary adyrdyń qaıqańynan sary baýyryn, jez saýyryn jaltyratyp, jylt-jylt kórinip, jarq-jurq sekirgen kıikterdiń sarsyla júıtkigen alasapyran tirliginen seziletindeı.

Sý!. Tańdaıymyz keýip, tilimiz aýzymyzǵa syımaı, jortqan jolaýshynyń aıanyshty halin keship kele jatqanymyzda aldymyzdan kól aıdyny kóz tundyrdy. "Sý! Sý!"— dep ulym ekeýmiz qosyla aıqaılap jiberiskenimizdi de baıqamappyz.

Base! Sý bolmaýshy ma edi! Sý jaryqtyq qandaı áserli edi! Mashınadan túse qalyp, salqyn sýǵa bas qoıdyq. Betimizdi jýyp-shaıyndyq.

— Jezqazǵan jerine sý kele jatyr, — dep sálden soń ulyma áńgime bastadym. — Kári Ertistiń qasıetti sýy endi Ertis — Qaraǵandy kanalynan beri qaraı jańa arna tappaq. Endigi kanal aty — Qaraǵandy — Jezqazǵan. Bul sý jolynyń uzyndyǵy segiz júz jetpis kılometrden astam bolmaq. Kanal salynyp bitken kezde sekýndyna júz tekshemetr sý beredi eken. Al ol úshin elý mıllıon tekshemetr topyraqty tysqa shyǵaryp, júz jetpis bir mıllıon tekshemetr beton men temirbeton qalap, júz jetpis bes myń tonna qubyr salý qajet.

Qazir Aqtasty sý qoımasy salynyp jatyr. Bul qoımada jetpis jeti mıllıon tekshemetr sý qory jınalmaq. Aqtasty sý qoımasy aıdynynyń aýmaǵy on alty sharshy kılometr jerdi alyp, aqqý-qazy tósinde qalqıtyn kún taıaý.

Arqadaǵy alyp qurylystyń jaǵdaıy osyndaı. Bul da búgingi qudiretti dáýirdiń jemisi ǵoı, balam.

Alypty alyp týǵyzǵanyna kózimiz jetkeni sondaı, myna keń alqapta ornaıtyn ondaǵan kókónis pen sút óndiretin jańa sovhozdarynyń keleshegin qyzyǵa oılap, ári qaraı attanyp kettik.

— Árıne, Qaraǵandy — Jezqazǵan kanaly oblystaǵy sýarmaly jerdiń kólemin eki esedeı ósirgenimen, sheksiz, shetsiz uly dalany jarylqaı almaıdy. Oblystyq sý qurylysy tresi basqa resýrstardy da keńinen qarastyryp jatqany belgili. Sońǵy jyldarǵa sheıin oblys kóleminde tushshy sý az degen joramal kóp aıtylyp kelgen edi. Biraq gıdrogeologtardyń janqıarlyq eńbegi arqasynda bul pikirdiń jańsaqtyǵy anyqtalyp, áldeneshe artezıan qudyǵy qazylyp, jer asty tushshy sýynyń mol baseınderi tabyldy. Osy sýlardy durys paıdalana bilsek — ondaǵan mıllıard tekshemetr sý qory balansqa kiredi eken.

Sarysý, Moıynty, Jámshi, Toqyraýyn, Taldy sıaqty ózenderdiń saǵasyndaǵy tunba sýlardy bolashaqta kádege asyrýǵa múmkindik mol. Sondaı-aq zertteýlerdiń nátıjesinde Betpaqdaladaǵy Jaıylymdyq jerler men Torǵaı oıpatynyń ońtústik-shyǵysy jer asty sýyna baı eken. Qazaq KSR Ǵylym akademıasynyń málimetteri boıynsha oblystaǵy jer asty sýynyń jalpy qory — júz mıllıard tekshemetr de, artezıan sýynyń qory — júz otyz mıllıard tekshemetr.

Baıqap otyrsyń ba, osy sýdy el múddesine durystap jarata bilsek, shólge gúl ósip, shóleıtke baq ornap, qum nýǵa aınalyp sala bermeı me?!

***

— Papa, qaıda buryldyq?

— Qazir dala profesorymen kezdesemiz.

— Profesor deımisiz?

— Iá, balam. Búkil ǵumyryn el yrysyn kóbeıtýge jumsaǵan, dalanyń oı-shuqyryn bes saýsaǵyndaı bilip, tabıǵatpen til tabysqan adam bar aldymyzda. Ol — shopan Satan Ysqaqov. Profesorymyz — sol kisi.

Taram-taram kúre tamyrdaı jamyraǵan dala jolynyń birinen birine aýysyp tóteleı tartyp kele jatqan mashınamyz bir kez shoqyraqtap jolsyzben tike saldy. Sálden keıin saǵymmen munarlana kóterilip, aq shańqan kıiz úıdiń kúmbezi dirildep kózge shalyndy.

Sýsap kep salqyn qymyzǵa meıir qandyrǵan soń, tysqa shyqtyq. Otaryn naýaǵa jaýyp tastap, qoılardy balalaryna tabystaǵan Satan aǵa bizben shúıirkelese amandasty.

Úsheýmiz áńgimelesip otyrmyz. Qol basyndaı boztorǵaı kókke shanshylyp alyp, áldebir taýsylmas ánin uzaq saırady. Sodan keıin laqtyrǵan kesekteı kilt quldılap, shek-shek shyryldaǵan qumnyń bozyna jasyryndy.

Satan jazyq dalanyń aspan men jerdiń biróńkeı sarǵylt boıaýymen ushtasqan kókjıegine qadalyp, sóılep otyr.

— Men ótkendi oraǵytyp tiriltip, keleshekti tóndirip ákep sáýegeılik bildirýden aýlaqpyn. "Juldyz" betterinde aqyn aǵa Ábdilda "Esimdegiler" degen esteligin berdi ǵoı. Meniń de aıtarym: esimde qalǵandar. Shopandyq eńbegimde azdy-kópti tájirıbem men kórgenderim. Bireýge: "Áı, shirkin, sen de sondaı ekensiń-aý!" — dep tikireıgen jerim joq. Bireýdiń maǵan: "Seni de kórermiz!" dep kóńili qalyp nalyǵanyn estimeı kelem. Aqyl-keńesim bolsa aıanbadym. Ózimde jetpegendi elden aldym. "El ishi — altyn besik" deıdi. Sol ras. Úıretedi, ósiredi. Túzetedi, adam, azamat qataryna qosady. Eńbegiń sińse, erkeletpes el de, qadirlemes halyq ta bolmaıdy. Qudiretin tanyp, qadirin aqtaı bilseń, abyroıyń da aspandaı beredi eken. Almas balam, myna ákeńe aıtyp otyrǵan áńgimeme sen de qulaq sap. Artyq etpeıdi, qaraǵym...

1928 jyly týyppyn. Alasapyran kez ǵoı. Kámpeskeniń ondy-soldy balta siltep, jańa tirliktiń pármendi ene bastaǵan dáýiri.

Áke-sheshem endi-endi ese tıgen shaqqa jetkende biriniń artynan biri dúnıe saldy. Meni naǵashy apam Qalıma tárbıeledi. Sol kisiniń qolynda júrip soǵysqa deıin jetinshi klasty bitirdim.

Bizdiń jerdi Túgisken dep ataıdy. Týǵan jerden ystyq, týǵan jerden qadirli de qasıetti esh nárse joq. Ýkraın úshin — terek, orys úshin — aq qaıyń, qazaq úshin — dala týǵan jer degen uǵymmen bir bolar. Dalada týyp, dalada ósken maǵan Túgiskennen artyq jer joq. Túgisken mekeninen ystyq meken joq.

Soǵys bastaldy. Halyqqa aýyr salmaq tústi. Aýyrtpalyqty árkim ár túrli kóterdi. Bireý qınaldy, bireý qajyrlandy.

Maıdan Túgiskenge jetken joq. Biraq Túgiskennen maıdanǵa ketkender kóp edi. Týǵan aǵam Almatyda ınstıtýt bitirip, elge oralǵan bolatyn. Soǵystyń alǵashqy kúnderinde — aqmaıdanǵa attandy. Stalıngrad shaıqasynda habarsyz ketti. Esimde elesi qaldy. Meıirli kúlkisi qaldy. Keterde mańdaıymnan súıgen erniniń jyly taby qaldy.

Erdi el ósiredi. Qıyndyq shyńdaıdy. Soǵys bastalysymen meni FZÝ-ǵa — fabrıka-zavod ýchılıshesine shaqyrdy. Sóıtip Jezqazǵan qalasyndaǵy on tórtinshi FZÝ-dy bitirip, shahtaǵa jumysqa kirdim. Kásibim — burǵyshy.

Qazir qarap otyrsaq, ol kezde soǵyspaǵan jan bolmapty. Soldattar maıdanda soǵyssa, eldegi bala-shaǵa, qatyn-qalash, jas óspirimder tylda qajyrly eńbek etti. Ystyqty da, sýyqty da kórdik. Tózdik. Halyq bárine tózdi. Jeńisti de halyq qajyry tezdetti...

Moskva túbindegi jeńis.

Stalıngradtaǵy jeńis...

Azat etilgen adamdar...

Qalalar...

Osy habarlar qýantatyn bizdi.

Mundaı habarlarǵa sol kezde eleń ete qulaq túrmeıtin eshkim bolmasa kerek. El tilegi jeńis ústinde shyryldaǵan kezdi ana sútimen bizder de simirip óstik qoı. Sodan da bolar, es bilip, etek jappaǵan shaǵymyzdyń sol bir jelpiniske toly úmit aýlaǵan kúnderi dál óz basymnan ótkendeı sezinip, ishteı tolǵandym men aǵa áńgimesin tyńdap otyryp.

— 1943 jyly elge oralyp, kolhozda jumys isteı bastadym. Biraq eńbek maıdanynda jumysker jetispeı, Qaraǵandyǵa shaqyrylyp, shahtada navalootboıshık bolyp istep júrip, jeńis kúnin qarsy aldym.

Soldattar qaıta bastady.

Qaıtpaǵandar qanshama...

Men de elge oraldym.

"Komýnar" kolhozynda ár túrli jumysty atqaryp júrdim.

Soǵys bitkenmen, zardaby birden arylyp, kete qoımady. Aýylda astyq tapshy, tuqym az. Kolhoz basshylary biraz adamdy Nura aýdanynan tuqym tasýǵa jóneltti.

Qys qatty. Úskirik bet-aýzyńdy jalap, túkirigińdi jerge túskenshe muzǵa aınaldyrady. Ol kezde sharýashylyq qaıbir jetisip tur edi. Er-azamat maıdanda bolyp, júdeý halge ushyraǵan kolhozdyń at-shanasy da joq. Tuqymdy túıemen tasımyz. Janýar bosasa búginderi bosady ǵoı. Qazir mashına da, traktor da jetkilikti. Al ol kezdiń bar kóligi —túıe.

Túıege astyqty teńdep, keri qaıttyq. Ubap-shubap kelemiz. Shapan jyrtyq, etiktiń julyq, ókshesi tesik. Uıtqyǵan qar qoıyn-qonyshymyzǵa kirip soqtalanyp jatady. Qysqy jol qandaı uzaq. Bir boran, bir úskirik...

Sonyń bári kórgen tústeı óte shyǵypty-aý. Qar synyp, kóz qaryǵyp, ózek talyp óziń aralaspaǵan soń, osynaý ardager aǵalardyń bastan keshken qıyndyǵyn qaıta ekshep, sál-sál aýyrlaǵandaı bolasyń da, búgingi shadyman tirliktiń dúrmeginde lezde umytyp shyǵa kelesiń. Ózderi de umytty ma eken?

Oıymdy oqyp bilgendeı Satan aǵaı sózin meniń álgi ishteı ǵana búlk etkizgen saýalyma jaýap qaıtara sabaqtap áketti.

— Joq! Biz umyta qoıǵan joqpyz. Uzaq túnderde shoıyrylǵan belder men syzdaǵan baltyr umyttyrmaıdy. Bizdiń solaı eńbek etkenimizdi keıingi jetkinshek inilerim men balalarym bilse eken deımin.

Bireýler erlik dep aıtar. Biraq el istegendi men de isteppin. Erekshelenbesem, erinbesem, basqadan artyqpyn dep qalaı maqtanaıyn. Adamnyń kúni adammen. Adamgershilikti de sodan úırendim. Azamattyqty da solardan aldym. Ajaldan da adamdar aman alyp qaldy...

Basymdy kóterip qasymdaǵy serigime alǵash ret bajaılaı qaradym. At jaqty qońyrqaı júzdiń sál qanyn ishine tartyp, surlana berip, qaıta sabasyna túskenin shalyp qaldym. Kókjıekke únsiz telmirgen enjarlaý janardyń kirpikteri bir-bir ızeńdesip aldy da, keń mańdaıdaǵy jalǵyz syzyqty tereńdetip jiberdi. Ol oılanyp qaldy. Áldebir qym-qýyt shaqty qaıta tiriltip, biraz úndemeı otyrdy. Eńkeıip bir tal jýsandy úzip alyp, áldenege kózin tosty.

— Ol bir esh ýaqytta esimnen ketpeıtin oqıǵa. Arqanyń qysy qatty bolady. Kolhoz basshylary qarýly jas jigit dep meni jylqy baǵýǵa qosty.

Sol jyldary qasqyr kóp edi. Tipti maza bermeıtin. Bir kúni ertemen qostan shyǵyp, jylqyny túgendeýge attandym. Kelsem, bir baıtaldy qasqyr jep ketipti. Astymdaǵy at jaramdy. Tabynnan taǵy bir tyń aıǵyrdy ustap, jetegime alyp, qasqyrdyń izine tústim. Cap jeldirtip kelem. Bir qum tóbeden asyp túse berip, qasqyrdyń qarasyn kórip qaldym. Aıqaı sap týra qýdym. Ústimde sholaq jyrtyq qara ton. Basymda teri qulaqshyn. Qolǵapsyz jalańash qolmen soıyldy qysa ustap, qos atqa kezek aýysyp minip, qýyp kelem. Álde jastyq, álde jyrtqyshqa degen óshpendilik boıdy býdy ma, áıteýir, shyǵandaı berippin. Qasqyrdan qalmappyn.

Kún uıasyna eńkeıe qasqyrdy soǵyp aldym. Kek qaıtty. Sonda baryp ańǵardym: terlegen soń sholaq tondy bir jerge, qulaqshyndy bir jerge sheship tastap ketippin ǵoı.

Aıaz býyp barady. Ter qatyp, boıymdy sýyq qysty. Ol az bolsa, samaıyma saýystanyp muz qatyp qaldy. Oıpyrym-aı, sondaǵy jantalasqanym-aı! Eki shekeme qyl buraý salyp syǵymdap jatqandaı.

Kún uıasyna qonyp barady. Kúp-kúreń. "Jylýyń qaıda, jylýyń?!" Solaı oılasam kerek.

Adamnyń eń osal jeri — beli. Ony sýyq aldy degenshe, tula-boıyńdaǵy búkil súıek-súıegiń syrqyraıdy.

Qaıdan kelip, qaıda turǵanymdy da bilmeımin. Mıdaı meńireý dala. Keshki ymyrtpen kishireıip, toqymdaı bop búrisip barady ol da.

Jan dármen bet-aýyzdy, qulaqshekemdi ýqalaımyn. Birde syrqyrap aýyrsa, birde tyzyldap ashıdy.

Bet aldy júrip kelem.

Múmkin ómir týraly oılaǵan shyǵarmyn. Qyrshyn jas ómirdi ońaılyqpen qıar ma?

Múmkin ólim týraly oılaǵan shyǵarmyn. Eshteńe tyndyra almaǵanyma ókindim be eken.

Astymdaǵy at oqyrandy bir kezde. Qaraıǵan kórindi. Jylqyshy Maqajan eken. Meni adasyp dalada úsip óler dep izdep shyǵypty. Rasynda da, Maqajan bolmasa, meniń sol túnnen aman qalýym ekitalaı edi. Bar kıimdi bólip kıip, dalada túnedik.

Áne, ajaldan osylaı aman qaldym.

Maqajan marqumdy árdaıym qımastyqpen eske alamyn. Sol joly ol menen kem tońyp, menen kem qınalmap edi. Ózin-ózi ólimge tigip, bireýdi medıen daladan izdep shyǵý naǵyz adamgershilik qoı.

Jaqsylyq umytylmaıdy.

Jattandy tirkesteı jalpylama estı bergen soń mán bermeıdi ekensiń. Ómir tájirıbesinen talaı ret kezdestirip baryp "mıdyń myń gradýstyq domnasynda" qorytyp shyǵaryp, sol yp-ystyq, sap-salmaqty qalpynda qulaǵyńa quıa salǵanda, eriksiz bas shulǵısyń. Endeshe, jaqsylyq umytylmaıdy. Jaqsylyq jaqsylyqqa bastaıdy.

Al jamandyq she?.. Onyń da qarymta qaıyrar urymtalyn ańdyp júretin kezi bolmaýshy ma edi? Jamandyqty qalaı qabyldady eken?

Taǵy da oı ústinen dóp túskendeı Satan aǵa betime jalt qarady. Kózi kúlimdep tur eken.

— Jamandyq... Joq, óz basym eshkimnen jamandyq kórmedim. Barlap otyrsam, ómir jolymda izgi jandar kóp kezdesipti. Solardyń biri — Ysqaq aqsaqal. Men ol kisige 1948 jyldan bastap kómekshi shopan boldym. Eshkim ishten týa sheber bolmaıdy. Júre úırenedi. Onyń ózi baýlyǵysh ustazǵa da baılanysty.

Ysqaq aqsaqal qoı baǵýdyń san alýan syryn úıretti. 1950-1956 jyldary Arqadan Shýǵa qoı aıdaǵanda únemi sol kisige kómekshi boldym.

Qoı baqtym. Kúzettim. Qyryqtym, emdedim. Kúıekke saldym. Tóldettim.

Kómekshilikten ári aspadym.

Kolhoz irilengen kezde taǵy da ártúrli jumyspen aınalystym. Shóp shaptym. Qora jóndedim. Úı saldym.

Ár jerde bir istegenim baz bireýge unamady. "Erinshek, ushqalaq" degender de boldy.

Ózime de unamady. Ár jumysty istep, ár mamandyqty ıgergenime baz bireýler rıza boldy... ". Satan — naǵyz jigit. Besaspap. Qolynan bári keledi", — deıtinder de tabyldy.

Úırengenime ózim de yqylastymyn.

Keıinnen kolhozymyz sovhoz boldy. Sharýashylyǵymyz iri, abyroıly. Jezqazǵan oblysynyń Jańaarqa aýdanyndaǵy "Jeńis" sovhozy shynynda da tamasha jeńisterdiń ordasy.

Birneshe faktilerge júgineıik.

Sovhoz 1966 jyly segizinshi besjyldyqtyń birinshi jylyn tabysty aıaqtaǵany úshin Qazaqstan Kompartıasy, Qazaq KSR Mınıstrler Sovetiniń, Qazaq respýblıkalyq kásipodaqtar sovetiniń, Qazaqstan LKCM Ortalyq Komıtetiniń Eskertkish týy men aqshalaı syılyǵyn aldy.

Kolhoz 1967 jyly da, 1968 jyly da KSRO Aýyl sharýashylyǵy mınıstrliginiń aýyspaly Qyzyl týyn jeńip aldy.

Sovhozymyz 1969 jyly Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq Komıtetiniń, Qazaq SSR Mınıstrler Sovetiniń, Qazaq respýblıkalyq kásipodaqtar Sovetiniń, Qazaq respýblıkalyq kásipodaqtar Sovetiniń, Qazaqstan LKCM Ortalyq komıtetiniń Eskertkish týyn ıelik etip, Eńbek qyzyl Tý ordenimen nagradtaldy.

Sovhoz qurylǵan kezde birazǵa deıin kómekshi shopan bop júrdim. Áli de úırenip, tájirıbe jınaıyn degendik edi onym. Bir kúni sol kezdegi sovhoz dırektory Ydyrys Jumabekov óz aldyma jeke otar alýym kerektigin aıtty. Bul pikirdi bólimshe bastyǵy Tólbaı Ashyqbaev da quptady.

Olaı oılap, bulaı oılap — kelistim. 750 urǵashy toqtyǵa jeke ózim ıe boldym. Bul 1966 jyldyń kúzi bolatyn. Jarǵaq qulaǵym jastyqqa tıgen joq. Qaıter ekem, qystan aman alyp shyǵa alam ba degen kúdik te bar. Áıteýir, bel sheship, jaılanyp uıyqtaǵan kúnim az.

Kóktemde tusaq qozdatqanda, júzinen 115-ten qozy aldym. Tusaq qozdaǵan qazaqy qoıdan munshama tól alý rekord bolady eken. Maǵan rekordy kerek emes, malymnyń shyǵynsyz, aman bolýy kerek. Árkim maqtaı bastady. Dáripteı bastady. Áli de tosa turalyq, kelesi jyly qandaı bolar eken deýshiler tabyldy. Men de sony kútemin. Sonymen 1968 jyly júzine 119-dan qozy aldym.

Senim kúsheıip, alǵys molaıdy...

Basymdy ızeı berem. Adam ǵumyr boıy óz kóńilinen ken izdegen geolog sıaqty. "Sen de bir kirpish dúnıege, ketigin tap ta bar qalan" degen aqyn oıy ómirdegi óz ornyńdy aldanbaı, týra tap dep megzegen ǵoı. Árkimniń talaby men talanty dóp kelse, qandaı abzal. Sondaıda óz ornyn tapqanǵa ne jetsin! Talaı qaınar kózi ashylmaı, talaı bastaý kún nuryna shaǵylyspaı ketkende, sonaý sátine saı keler saǵatyn qapy jibergeninen emes pe eken?

Jaýapkershilik artty.

Múddeden shyǵý. Mindet. Paryz. Úmit. Bár-bári qat-qabat. İshteı shıryǵyp, ishteı túlegendeı bolam.

Buryn kúdiktene qaraıtyndar endi kúlimdeı qaraıtyn boldy. Aqyl-keńes beretin tájirıbeli úlkender de kóbeıdi.

Qaı jumys, qaı mamandyqtyń bolsa da basty tiregi — eńbek. Jalqaýlyq jaǵańa jarmassa, enjarlyq etegińnen alady. Olardy julyp tastap qaǵyp ketetin qudiret — eńbek, tek qana eńbek. "Eńbegi bardyń ónbegi bar", — deıdi halyq. Sony anyq uǵyndym. Uǵyndym da tynshymadym.

1968-1969 jyldyń qysy búkil respýblıka úshin aýyr jyl boldy. Nesin jasyraıyq, otaryn jutatyp, aq taıaǵyn ustap qalǵan shopandar da boldy. Al dál osy qatań qysty artqa tastap, 1969 jyldyń kókteminde men otarymdy shyǵynsyz aman alyp shyǵyp, saýlyqtyń ár júzinen 122-den tól aldym. Segizinshi besjyldyqtyń qorytyndylaýshy jyly. 1970 jyly júzine 140-tan aınaldyryp, osy kórsetkishterim úshin Lenın ordenimen nagradtaldym...

Nagrada. Qurmet.

Eńbegiń elense — qurmette sol, nagrada da sol. Basqadan artyq turaıyn, oqshaý, erekshe kórineıin degen tilekpen eshkim muratqa jetpeıdi. Jetpek emes. Árkimniń óz jumysy, óz tirligi ońdalyp, qısyny kelip, baby tabylsa, qanat bitiredi. Baǵyn jandyrady. Ol úshin soǵan qulaı berilýi kerek. Ol úshin oǵan ataq, dańqqa bola emes, júregińniń qalaýymen eńbek etýiń kerek.

Nagrada. Qurmet. Qurmet qadirin eńbek adamy jaqsy túsinedi. Óıtkeni ol óz eńbeginiń ystyǵyna kúıip, sýyǵyna tońyp qolynan kelgenshe qoǵamdyq qazynanyń molaıa berýine barynsha at salysady.

Nagrada — eńbegińniń jemisi, bolashaq jumysyńa mindet te júkteýshi. Osy talaptan tómendemese, údeden udaıy shyǵa bererine kóńil toq.

Shekshek shyryldaıdy. Boz jýsannan atylyp aspandap ketken boztorǵaı dirildegen únmen tynymsyz saıraıdy.

— Toǵyzynshy besjyldyqty merziminen buryn oryndaýǵa Búkilodaqtyq sosıalısik jarysqa qatysyp, mindetteme qabyldadym. Soǵan oraı besjyldyq jospardy merziminen buryn 3 jyl 8 aı ishinde oryndap shyǵyp, respýblıka ozat shopandarynyń aldyńǵy leginen kórindim.

Men 1970 jyly qaıtadan bir otar toqtyǵa ıe bolǵanmyn.

1971 jyly otardaǵy qoıdyń ár júzinen 115-ten qozy, 1972 jyly —120-dan, 1973 jyly —140-tan, Uly Jeńistiń 30 jyldyq merekesi qurmetine 150-den qozy aldym.

Jalań sıfrlardy aıtyp kettim bilem. Biraq tabys naqty sanmen ólshenbeı me? Endeshe toǵyzynshy besjyldyqta keltirgen paıdamdy da aıtaıyn. Otarymnan 3 myń 853 qozy aman ósip, memleketke 53 myń 222 kılogramm qoı eti, 9 myń 680 kılogramm jún tapsyryldy.

Jetken ústine jete bereıin, tabysty eseleı bereıin degen jiger bolady eken. Ol —qojyraýǵa da, masaıraýǵa da erik bermeıtin serigiń. Sony oılaǵanda búginiń erteńniń basy bop, búgingi bıigiń keleshek asýdyń etegi bop elesteıdi de, eriksiz ilgeri súıreıdi. Ertip kete beredi.

"Satan-aý, osynsha nátıjege qalaı jettiń? Seniń osy qandaı sıqyryń bar?" — dep suraýshylar kezdesedi.

Meniń olarǵa aıtar jaýabym bireý-aq. Ol — eńbek! Eńbegim jansyn deseń, erinbe. Erte tur, kesh jat. Eńbekti qadirleseń, eliń seni qadirleıdi.

Meniń qystaýymdy Aralqum dep ataıdy. Jaılaýym — Tereńkól. Osy eki ataý men úshin kúndiz oıymnan, túnde túsimnen shyqpaıdy desem, bir ótirik emes. Aralqum da, Tereńkól de qumdy jer. Jazyq jer. Qumda alabota, boz, shaǵyr, ızen, jýsan mol. Munyń bári — qoı maly súısinip jeıtin shópter. Qandaı qýańshylyq jyl bolmasyn, qumnyń shóbi úzilmeıdi. Tyrbıyp jýsan ósip, alabota, shaǵyr shyǵady. Al endi osy shaǵyr avgýst aıynda qoıdy jaqsy semirtedi. Qoı ósirý ońaı emes. Ystyǵyna kúıip, sýyǵyna tońyp, qıynyna kónbeseń, ósimi az, shyǵyny kóp.

Basymnan keshken bir jaıdy aıtaıyn.

Meshin jyly qys qatty bolyp, kóktem shyǵa jaýyn quıdy da turdy. Bir tolastaǵan emes. Ol kezde Tereńkólden úsh shaqyrymdaı jerde — Toǵjan molasy basyndamyn. Jumysshy qoly jetpeı kómekshimdi alyp ketken.

Kúndiz-túni jalǵyz ózim. Kómekshimniń joqtyǵy janyma qatty batty. Maıdyń 20-synan ıýnniń 5-ne deıin kúni-túni jaýǵan jańbyrdyń astynda otarmen birge boldym. Jerge qaq turdy. Áıteýir, bir abyroıy oty mol. Túnde qoıdyń qasynda bolyp, kúndiz eki mezgil úıge kep, ystyq shaı iship júrdim.

Ol da umytyldy...

Esime metalýrg bop istegen kezim oraldy. Ot-jalynnyń arasynda tulaboıdy shyp-shyp jýǵan qara terdi keýdeńdi qaıta-qaıta jeldetkishtiń aldyna tosyp, úgip alyp, tuzdy sýdy shelek-shelek simirgende, janyń dál murnyńnyń ushyna kelgendeı kórinýshi edi. Baıqap otyrsam, onym shalalyq eken. Óıtkeni qaljyraǵan túrimdi kórip qap, smenalyq dostar áredik kómekke kelip, tynys aldyrtatyn. Al qasyńda kóleńkeńnen basqa kómekshiń bolmaı, tynys aldyrtatyn smenalyq dostaryń da joq keń dalada jalǵyz óziń syr bildirmeı, qajyrlylyq belbeýin qataıta býyp ap, tózimdilik kórsetý, menińshe, naǵyz erlik. Basqa balama izdegim kelmeıdi.

— Joq! Umytylǵan joq. Úıretti. Shyńdady. Tózimdi etti. Baǵýyn bilse, kúıin tapsa, qoı semirgish. Aıaqty mal óristep jaıylǵandy unatady. Ystyq kúnde sýyq sý qoń baılaıdy. Ózim qoldan qazyp alǵan qudyqtarymnyń sýy mol.

Tastaı sýǵa meıirimi qanǵan mal jaqsy ottaıdy. Kúnine úsh mezgil sýaram. Bul — mashyqty daǵdym. Qol tımeıdi, bap kelmeıdi dep tartynyp qalǵan kúnim joq. Ertemen, azanda, túste saǵat 2-de, keshke 10-11-de naýaǵa jaýyp, ábden qandyram.

Qoıda aýrý kóp bolady. Ásirese jıi kezdesetini — ókpe aýrýy. Qurǵaqshylyq jyly shań kóp bolady da qoıdyń ókpesi ketedi.

Ókpe aýrýyn boldyrmaý úshin men qozylardy jeke baǵam. Osynda kóp shopandar qoıdan tóldi bólýge erinip birge baǵady. Tóldi qoı alysqa uzaı almaıdy. Eriksiz shań qabady. Shań jutqan qoı boz ókpe bolady.

Men tóldi azannan bólem. Áıtpese qoı ottan qalyp qoıady. Tań qylań bere úı-ishimen oıanamyz. Tezdetip qozylardy aıyramyz. Sodan da qoılarym da, qozylarym da semiz bolady.

Az nársege erinip, kóp nárseden qur qalýǵa bolmaıdy. Jańa aıttym ǵoı, azannan turyp tól bólýdiń mashaqatyn. Al endi osy qoı, qozy kúıli bolsa, qystan shyǵynsyz aman shyǵady. Eńbek óteýi — sol.

Keıbireýler qystaýynyń mańaıyndaǵy jerdiń shóbin saqtaýǵa asa mán bermeıdi. Jerdiń shóbin sony saqtaý — úıip qoıǵan maıańnan artyq. Qazaq "Er qolynan qus toımas" deıdi. Aıaqty maldy qamap qoıyp, shóp shashýmen semirtý qıyn. Óz basym úıdiń qasyndaǵy sony jerdi altyndaı saqtaımyn. Qar túsip bekigenshe, qoıdy tebinge salam. Bunyń eki jaqty paıdasy bar. Birinshiden, qoı jaqsy toıynady. Ekinshiden, aıaqty mal jaıylyp ottasa, semiredi.

Bul ádetten jańylyp kórgen emespin. Tipti borandy, jaýyn-shashyndy kúnderi de tolas-tolasta qoradan shyǵaryp, jelge qarsy aıdap jaıyp, toıyndyramyn.

Bir-aq ret túske deıin shyǵara almadym.

"Kelisip pishken ton kelte bolmas" Aqyldasyp-keńesip otyratyn dostarym bar. Máselen, Ábdilda Xasenov shopan. Kezinde mende kómekshilik mindet atqarǵan Orazbaev Bektursyn, Muqanov Aldash, Qabarov Balakeler de búginde belgili mamandar. Muqanov Aldash Qazaq KSR Joǵary Keńesiniń gramotasyn alyp, eleýli eńbek etip júr.

Ótirik, ósekke qybym joq. Ótirikke barmaımyn, ósekke ılanbaımyn. Aǵynan jarylǵanǵa aq kóńilimmen ashylam. Qolymnan kelgenshe kóńilinen tabylam. Kómek suraǵanǵa járdemim, keńesim daıyn. Osy bizdiń sovhozda eki komsomol-jastar brıgadasy quryldy. Olarǵa da aqylymdy aıtyp, tájirıbemdi úıretip júrem. Keıde úırenem de. Ár kúnniń óz sabaǵy, óz salmaǵy, óz sybaǵasy bar. Toqyp, bilip alyp, kóterip ketý kerek. Áıtpese toqyrap qalý op-ońaı.

Ómir úırený, izdený mektebi. Qansha jasasań, sonsha úıren deıdi. Dúnıede eń jarasymsyz qylyq — enjarlyq. "Óz aqylym aqyl-aq, kisi aqyly — shoqyraq" deıtinder qulshynyp qyrǵa shyǵa almaı, tebinip tóbege kóterile almaı jol sheti, jar jıeginde kúńirenip, byqsyp qala beretinin bile almaıdy-aý.

Shekshek shyryldaıdy. Boztorǵaı saıraıdy. Dala eńbek kúıin shertedi.

— Adamǵa qanat beretin — qamqorlyq. Partıamyz ben úkimetimizdiń maǵan kórsetken syı-qurmeti de kóp.

Halyq sharýashylyǵy jetistikteri kórmesiniń tórt medalin aldym. Osy kórme maǵan "Moskvıch" mashınasyn syıǵa tartty.

Taǵy da bir qýanyshty jaǵdaı boldy. Maldan kelsem, jubaıym Nesipbala gúl-gúl jaınaıdy. Qolyma bir gazetti ustata berdi. Toǵyzynshy besjyldyqtaǵy josparymdy merziminen buryn oryndaýyma baılanysty Qazaqstan Komýnıstik partıasynyń Ortalyq Komıteti men Qazaq KSR Mınıstrler Sovetiniń haty eken.

Eńbegiń janǵany osy emes pe?

"...Ózińizdiń semáńyz ben eńbektes joldastaryńyz saý-salamat, zor baqytty bolyp, 1975 jyl men aldaǵy onynshy besjyldyqta jańa jetistikterge jete berýlerińizge tilektestik bildiremiz!" — delingen.

...Tilektestik bildiremiz.

Eńbegińniń nátıjesine mol senimmen qarap, búkil eliń, úkimetiń tilektestik bildirse, odan artyq baqyt bar ma?!

Semáńyzǵa baqyt tileımiz...

Raqmet! Zor baqyt!

İshteı qosylam. İshteı qaıtalaımyn. Alǵys dep soqqan júrektiń tolqyny ár keýdede aýnasa kerek. Ol — ǵalamat. Ár tamshysyna kún sáýlesi oınaǵan kempirqosaqtyń jeti túrli boıaýynan basqa, qýanysh, súıinish, meıirim, yqylas, senim tárizdi marqaıǵan mezgildiń názik sezimderin sińirgen alǵys tolqyny shynynda da ǵalamat.

Qoılardyń aldy kóterilip, óriske bet alǵan eken. Satan turyp baryp balalarynyń birin atqa qondyrdy. Qaıta-qaıta qaı jaqqa jaıaryn qadaǵalap aıtyp, pysyqtap jatyr. Shalǵaıyna jarmasqan kishkenesin qushaqtap mańdaıynan súıdi de úıine jiberip, qasymyzǵa oraldy.

Áke janarynda meıirim mol. Taqyrlatyp shashyn aldyrǵan tóbesin jaılap sıpap qoıyp jáne sóılep ketti.

— Men semáda da asa baqytty janmyn. Jubaıym Nesipbala ekeýmiz on tórt bala ósirip, tárbıelep otyrmyz. Nesipbala "Ardaqty ana" ordenin aldy.

Tuńǵysh balam Jezqazǵanda ınstıtýtta oqyǵan. Alty bala mektep qabyrǵasynda júr. Qalǵandary jas.

Balaly úı — bazar. Osylar kómekshilerim de, kóz qýanyshym da, qolǵanatym da.

Bizdiń "Jeńis" sovhozynda júz myń qoı bar. Jerimiz Betpakdalamen pushpaqtasyp jatyr. Átteń, sý tapshy. Osy jerdi sýlandyratyn bolsa, naǵyz qoı ósiretin-aq jer. Sýy mol bolsa, shóp te jeter edi. Sondyqtan da sýlandyrý máselesi — birden-bir basty másele.

Sovhozymyzdyń basshy mamandary — isker jigitter. Sovhoz dırektory da, partkom sekretary da tyndyrymdy, bilimdar basshylar. Olar sovhoz eńbekshileriniń mádenı demalysy men turmys jaǵdaıyna aıryqsha kóńil bóledi.

Sovhozymyzda klýb úıi, kitaphana, jańa jobamen salynǵan on jyldyq mektep, men eńbek etetin bólimshede segiz jyldyq mektep bar. Ortalyq meken kógaldandyrylyp, sý qubyry tartylǵan. Greıderli jol salyndy.

Óz basymnyń jetistikteri de, mereıleri de kóp. KSRO Joǵarǵy Keńesi Prezıdıýmynyń Ýkazy boıynsha 1975 jyly 10 fevralda maǵan Sosıalısik Eńbek Eri ataǵy berildi.

Eńbek Eri... Sheksiz qurmet. Jańa mindet.

Halyq bildi, eliń bildi. Endeshe eńbegińdi eseleı tús. Mindettemeńdi asyra tús. Erlik bıikten kórine ber, soǵan laıyq bola bil degen sóz.

Artymdy sholsam — uzaq jol júrippin. Uzaq eńbek jolynan ótippin. Bir táýiri, jaltaqtap, jaltaryp qalǵan jerim joq eken. Qıyndy jeńip, qyzyq ta kórippin. Eńbek ete júrip, zeınetin de taýyppyn. Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń depýtattyǵyna laıyq kórgen halqym budan bylaı da únemi zor talap qoıa berer. Talap kóbeıse, mindet artady, tabys ósedi. Jiger ushtalady.

Eki kózin alysqa qadaǵan qarsy aldymdaǵy adamǵa qyzyǵa qaraımyn. Eńbek dese janyp túsetin shyn qaıratker osyndaı bolsa kerek-aý. Satan aǵa áńgimesin jalǵady.

— Qurmet tegin berilmeıdi. Berilgen qurmetti ámanda aqtap otyrýǵa tyryspasań jáne bosańsyp ketesiń. Sony men myqtap túsindim. Namys — jan qaıraty. Janyp otyrmasań namys ta muqalmaq. Bárinen de buryn azamattyq paryz keýdeńde shyraq ornatýy qajet. Shyraǵyn óshirseń-aq, adasýyń ońaı. Namys pen paryzdy qabat jegip onynshy besjyldyqtaǵy mindettememdi oryndaýǵa barymdy saldym.

Nátıjem tómendegen joq. Besjyldyqtyń ár jylynda orta eseppen ár júz saýlyqtan 134 qozy alyp, jospardaǵy 3175 qozy ornyna 4528 qozyny aman saqtap ósirdim. Ár qoıdan 4 kılogrammnan jún qyrqyp, besjyldyq jospardaǵy 10210 kılogramm ornyna, 14400 kılogramm júndi memleketke ótkizip, paryz ýádesinen shyqqanyma qýandym. Otarymnan jospardaǵy 137,4 myń somnyń ornyna 191,5 myń somnyń ónimi alyndy. Osy eńbekterim úshin Qazaq KSR Memlekettik syılyǵynyń laýreaty atandym.

On birinshi besjyldyqtyń alǵashqy jylynda 916 qozy aldym. Bul — jospardaǵydan 313 qozy artyq. 1982 jyly júz saýlyqtan 145 qozy shyqty. Namystyń janǵany osy emes pe?!

Túgisken topyraǵyn jalań aıaq basqan bala edim. Er jettim. Marqaıdym. Búginderi qaı jaqta bolmaıyn týǵan jer — Túgiskenge saǵynyp oralam. Óıtkeni eńbekpen er atyn shyǵarǵan árkimniń óz eli, óz mekeni, óz jeri bar. Meniń altyn besigim — Túgisken. Bul aradan qazynaly Jáıremge taıaq tastam ǵana. Bul aradan Jezqazǵan men Qarsaqpaı da alys emes. Bul aradan Baıqońyrdan ǵaryshqa attanǵan batyrlardyń raketalarynyń jaryǵy kórinip turady. Iá, bul aradan ulan-baıtaq Otannyń beıbit ómirli barlyq túkpir-túkpiri kórinip tur.

Bár-bárińe sálem! Túgiskennen sálem de.

Endeshe Satan aǵańnyń sálemin jetkizgenimiz osy bolsyn. Jas dostar, aǵa úlgisin jadyńa tut.

Júreıik dep turmyz. Estelik bolsyn dep ataqty shopannyń úı-ishimen birge sýretke tústik. Satan aǵaıdyń omyraýynda qos Lenın ordeni men Altyn Juldyz jarqyraıdy. Júzinde jarqyn kúlki taby bar. Dál osy qalpynda jumyr jerdiń izgi nıetti bar azamatyna Túgiskennen sálem joldap, Osy Túgisken topyraǵynda qaıyra qaýyshýdy ańsap turǵandaı kórindi.

Shegirtkeler shyryldap, boztorǵaı ánine basty. Darqan dalanyń eńbek kúıin toqtaýsyz shertip jatqandaı sezildi.

Dala otynyń taǵy bir alaýlaǵan jalyny artta qalyp barady.

***

Tal-shiligi áli de saqtalǵan, oıdym-oıdym shoq ormany qoınaý kýalaǵan uzyn aqqan keń saıdy órlep kelemiz. "Shirkin, sý mol bolsa, myna sala budan da góri qulpyryp keter edi-aý!"—degen qushtarlyqpen jan-jaǵymyzǵa jaltaq-jaltaq kóz tastaımyz. "Ertede anaý tóstabanda ár tusta bir móldireıtin ózen saǵasy tushshy sýǵa móldektep jatqanda,bul aranyń shalǵyny belden kep, toǵaıy tunyp turdy-aý. Naǵyz jer jannaty bolǵan ǵoı" deıtin qıaldy tamsana jutyp, azdan soń qabyrǵasynyń jobasy ǵana qalǵan eski qystaýdyń qasyna toqtadyq.

— Nege toqtadyq? Mynaý ábden tozǵan qystaý ǵoı, papa!

— Bul qystaý — Sáken Seıfýllınniń dúnıege shyr etip kelip, bolashaq ǵumyr jolynyń san qıly soqpaǵyn bastatqyzǵan kindik kesken jeri. Ataqty ardager aqyn, kórnekti qaıratker, qajyrly bólshevık, kemeńger jazýshy Sákenniń ómir qaqpasyn ashqan meken-jaıy osy Qarashilik.

Almas endi elegzı qalyp, qystaýdyń tasyn alaqanymen sıpalady. Biraq kóńilinde qulazý mol. Kóńilimde qulazý bar.

Barymyzdy baǵalaı almaı júrgen qyrsyzdyǵymyzǵa degen ókinish álde osynaý sulý ólkeniń surqyn alardaı tastan qashaǵan qabyrǵanyń ábden júdeýlengen turpatyna degen ókpe me, balam ekeýmiz til qatpaımyz.

Elim dep eńiregen Erin eli umytýǵa bolar ma? Myna umytylmas jerdi jańǵyrtyp, belgi qoıyp, jurt jadynda qaıta tirilter estelik "Sáken Seıfýllın bizdiń aýylda týǵan", "Joq, bizdiń aýdannyń terıtorıasynda týǵan", — dep áli kúnge deıin talasyp júrgen Jańaarqa men Aqadyr aýdandarynyń basshylaryna jeter me? Jetpese, qulaqqaǵysymyz osy bolsyn. Revolúsıa soldaty, Aqmola sovdepin qurýshylardyń biri, ataman Annenkovtyń azap vagonyn bastap keshken, Omby túrmesinen qashyp shyǵyp, Betpaq arqyly Túrkistan asqan qazaqtyń aıaýly uly, asa kórnekti aqyny, respýblıka Halyq Komısarlar Sovetiniń predsedateli bolǵan Sáken Seıfýlınniń qazirgi Aqadyr aýdanynyń terıtorıasynda jatqan, dúnıege kelgen, kindik qany tamǵan qystaýyn jóndep, basyna belgi qoıatyn mezgil baıaǵyda jetken edi ǵoı...

— Sáken — aqyn edi, balam... .Sáken — azamat edi. Ol aqyndyqty eliniń bolashaǵyna arnady. Kúres jolynda tý ǵyp ustady. Aqyndyqty óz dáýirin halyqqa túsindirý úshin taptyrmas serik etti. Aqyn azamatty qalaı dáripteýge de syıady.

— Muqataı Jánibekov she, papa? Ol da osy ólkeniń azamaty ǵoı.

— Iá. Aqyndy da, batyrdy da, jalyndy revolúsıonerdi de týǵyzǵan ólkeń osy, balam. Muqataı týraly eske jaqsy túsirdiń.

— O l kisini Ýgar dep te ataıdy ǵoı.

— Jaýyna qatal, dushpanyna qyrǵıdaı tıgendikten dostary solaı atap ketken. "Ýgar" ıaǵnı uly gazdaı, tútindeı qaharly bolǵan ǵoı. Muqataı Jánibekovtyń jasynan kórmegen quqaıy az emes eken. On jasynda-aq baıdyń jalshysy bolsa, arman qýǵan asqaq tilegi Ombyǵa jetelep aparǵan. Temir jolda istetken. On segiz jasynda 1905 jyly Chıta mańyndaǵy Zamátın shahtasynda istep júrip jumysshylar ereýiline qatysqan. Shahtadan qýylǵan soń Lena kenine jumysqa ornalasqan Muqataı 1912 jylǵy ataqty jumysshy qozǵalysy — "Lena qyrǵynyna" aralasqany úshin on eki jylǵa jer aýdarylǵan. 1917 jyly bosanyp shyǵysymen Jánibekov Ombydaǵy sovdep jumysyna belsene aralasyp, azattyq tańyn týǵan jerge tezirek atqyzýǵa kúsh-jigerin aıamaı jumsaǵan. Qazaq jigitterin Qyzyl gvardıaǵa kirýge qyzý úgittegen jas komýnıs Omby mańynda aq bandylarmen bolǵan shaıqasta tutqynǵa alynyp, atý jazasyna kesilgen. Qamaýdan qashyp shyǵyp, Aqmola oblysyndaǵy astyrtyn bólshevıktik uıymnyń basshylarynyń biri bolǵan Muqataı Jánibekov ómiriniń sońǵy jyldaryna sheıin mılısıa bólimderinde qyzmet etken.

— Ómiri erlik pen kúreske toly qandaı aıaýly azamat bolǵan, papa!

— Iá! Azamatyn ardaqtaýdy, asylyn qurmetteýdi halyq eskerip otyrǵan ǵoı. Sáken Seıfýllın de Muqataı Jánibekovty qatty qadirlep, onyń ómirin jas urpaqqa úlgi qylyp aıtyp ta, jazyp ta ketken. Al Sáken Qazaqstandaǵy saıası-qoǵamdyq jumystarǵa belsene aralasqan, jaýapty qyzmetkerlerdiń kóbine adamgershilik, minez-qulyq jaǵynan qatty yqpal jasaǵan qoǵam qaıratkeri edi.

Sákenniń ómir joly — ádebıetimizdiń joly ǵana emes, respýblıkamyzdyń ósý, órleý, kemeldený kezeńderi. Sákenniń óleńderin qaıtalap oqyp otyrǵanda janyń tebirenedi. Ol múmkin onyń romantıkalyq poezıasynyń áserinen de shyǵar. Sol jyrlaryndaǵy zańǵar taýdyń shyńynda ǵana saqtar syr sandyǵynyń barshaǵa tegis ashylǵan ózektes qupıasynda shyǵar. Sákenniń "Tar jol, taıǵaq keshýin" oqyǵanda, Qazaqstannyń alǵashqy jyldaryndaǵy mádenı jáne qoǵamdyq ómiri jaqyndap kelip, qulaǵyńa til qatyp turǵandaı sezinesiń. Múmkin ol uly jazýshynyń júrek qylymen júrek qanyn sıa etip jazǵan ósıeti men ónegesiniń júrekterde qaltqysyz saqtalýynan bolar.

Sákendi kórgender áli de kóp. Kórmegender ol týraly qanshama ańyz-estelikterden biledi. Biraq kórmegenderdiń ókinishin, kórgenderdiń yntyǵýyn eskerý qajet qoı.

Aýylynyń ǵana emes aımaǵynyń ardaqtysy edi. Ol únemi kósh basynda júrdi. Jańaǵa jol salý ońaı bolmaıtyn. Úkimet basshysy, gazet redaktory, jańa ashylǵan jas jýrnaldyń da tuńǵysh bas redaktory bolǵan jalyndy qalamgerdi el esinde máńgi jattatý — barshamyzǵa borysh. Osyndaıda, Almasjan, aqyn atyndaǵy sovhozdyń respýblıka Jazýshylar odaǵyna aıta-aıta ábden jalyqqan bir tilegi oıǵa oralady. Ol tilek — Sáken Seıfýllın atyndaǵy ádebıet syılyǵyn sovhozdyń ózi taǵaıyndap, jyl saıyn soǵan laıyqty laýreattardy ózderi belgilep otyrý. Osyndaı izgi tilekter oń qabaq kezdestiretin bolsa, onda Sáken syndy ádebıet alybynyń kindik qany tamǵan týǵan jerinde de, Almatyda da, eskertkishter qoıylaryna esh shúbálanbas edik. Jezqazǵan óńiri ánshi men kúıshige, aqyn men jyrshyǵa eshqashanda kende bolmaǵan. Ol — jyr keni, kúı keni, án keni.

Aqyn Taıjandy búginde el biledi. Jyrynan sýsyndaıdy. Aqyn, ánshi Shashýbaıdy halqy ardaqtaıdy. Ánin aspandata salady. Al Sáken — jazba ádebıetimizdegi shyńymyz. Qazaq sovet ádebıetiniń irge tasyn qalaýshylardyń biri.

Shashýbaı, Taıjan — kómekeıi búlkildegen, shashasyna shań jýytpas júırikter.

Sákenniń "Taý ishindegisin" taý ishinde kele jatyp úzilte, úzdiktire sozǵanynda ózińniń ishki jan saraıyń keńip, dúnıe asqarlanyp sala bermeı me? Árıne, sazyna sózi, sózine sazy saı ánge qalaı eljiremessiń?

Aldyńnan aq qaıyń jasyl jelegin búrkenip sylańdap shyǵa keledi sondaıda. Shashýbaıdyń "Aq qaıyńyn" qalaı yńyldap ketkenińdi bilmeı qalasyń. Qamyǵasyń, muńaıasyń. Ótken ómir jolyna zerdeńmen kóz jiberesiń. Qaıtadan shıryǵasyń. Qajyrlana túsip, qaısarlyq jalyna jarmasasyń.

Án — qudiret.

Týǵan jyr týǵan jerdiń jebeýshisi eken-aý. Ol ýaıym tókpegen, qaırat sepken, qajyr ekken. Olar — Sákenniń áni men jyrynda, Shashýbaı men Taıjannyń tolǵaýlarynda.

Jyr — kóńil kúıdiń lyqsyp, túıdek-túıdek tógilgen ystyq sharpýy. Ómir tájirıbesin túıindep, óshpendilik pen kekti, súıispenshilik pen áreketti júrek qanynda balqytyp, kesek-kesek marjanyn halqynyń keýdesine quıady.

Eski óleńde jańa mazmun bar. Eski áýende jańasha ún bar. Olardy el uldary týǵyzǵan. Olar qara túnekten jyltyratyp shyraq jaqqandaı kóńil kúmbezine áni men jyrynan jaryq túsiredi.

Án — ómir serigi, jan ińkári. Jylqyshy quryǵyna súıenip aıly túnde án salǵanda beles-belestiń astyndaǵy aýyldyń aq boz úıinde typyrshyǵan boıjetkennen uıqy qashatyn. Qoı kúzetken qoıshynyń qońyr áýeninde úmit pen kúdik arpalysy sharpysyp, talaıdyń janyna elegizý engizetin.

Án men jyr — armanshyl halyqtyń qos qanaty. Talyqsyp jer túbinen jetken ándi jeti qarańǵy túnde kirpik qaqpaı tyńdaǵan talaı muńlyqtar ótpep pe edi. Biraq olardy da tynshytqan, qumar sýsynynan qandyrǵan án áýeni ǵoı.

Halyqtyń armanynan týǵan án kóp. Erinniń emirenýinen bastalǵan áýen kóp. Ol aspanǵa tik shanshylyp, erkindik ańsaǵan. Qazaq ánderiniń á degennen bıik shyrqaýǵa basatyny sodan. Tákapparlyq — teńdiktiń, bostandyqtyń aǵaıyny. Sondyqtan shý asýdaı aspanǵa shapshıtyn án-áýenderimizde azattyqtyń bulqynysy basym.

Saǵynysh sazdary da bólek bitimmen ómirge keledi. Sákenniń kóp áýeni sol saǵynysh sezimniń móldirinen jaralǵan. Onda ańsaý mol, zaryǵý bar. Biraq bárinen buryn namys sharpysy alaýlaıdy. Kúırektikti emes, jigerdi ushtaý kóp. Jastyqty emes, jarǵylasýdy ýaǵyzdaıdy. Sodan da bolar, ol ánderdi aıtqanda eriksiz shamyrqanasyń, eriksiz tebirenesiń. Óıtkeni týǵan jerge degen mahabbattan erlik týyndaıdy. Erlik áreketke bastaıdy. Azamattyǵyńdy shyńdaıdy.

Án — ádilet. Kúı — qudiret. Eki ishekte álem úni toǵysqan. Bozdaǵan, bebeýlegen, ýildegen, ýhilegen, ashynǵan, shamyrqanǵan, eljiregen, emintken, dirildetken, qaltyldatqan, qursatqan, qalshyldatqan qudiret qos jelideı qatar sulaǵan qos ishekte.

Tyńdaı bilgen, seze bilgen, túsine bilgen janǵa dombyra qasıeti keremet. Ol — qý qaraǵaı emes, halyq tili, shejiresi, tarıhy. Dombyra shanaǵynda ǵasyrlar tylsymyn baýyryna basqan qupıa qoıma bar. Tıegin durys qoıyp, pernelerin ornyna ornalastyryp, on saýsaqty júıtkite bilgen adam álgi tylsym qoımaǵa súńgip ketedi. Qupıasyn ashady. Qazynasyna enedi. Shejiresin uǵady, tarıhyn tanıdy. Ár kúı sol syrdyń kilti eken. Aqtarylyp keter sheshen tili eken.

Kúı — kúnder elesi, jyldar jazbasy, ǵasyrlar kýási. Jazý-syzýy bolmaǵan halqymyz ótken ǵumyrlyq baıanyn áni men kúıine syıǵyzǵan. Kúıdi tyńdaǵanda kúńirengen eldiń kúrsinýin estýińiz de sondyqtan. Kúıdi tyńdaǵanda sapyrylysqan eldiń atoılaǵan aıbatyn uǵynýyńyz da sondyqtan.

Kúıdi kúıshi týǵyzǵan. Kúıshini el kúıi týǵyzǵan.

Ár adam ár túrli shamyrqanady. Ár túrli ses qylady. Bireý kúıreıtin jerde bireý qudirettenedi. Qudirettengen kóńilden shabyt esedi. Sharq uryp kókke ushady, keýdede sharpysady. Sodan on saýsaqqa oralyp, qos ishekten namys bop, kek bop, arman bop, qıal bop, úmit qýalap tógiledi. Jiger egip, jurtynyń alys bolashaǵyna tilek kózin qadaltady.

Jezqazǵan óńirinde sondaı uly kúıshiler kóp bolǵan. Ol — ataqty Toqa kúıshi. Olar —qyzyq úshin emes, qyzdyrý úshin, qulshyný úshin kúı shalǵan Qyzdarbek pen Ábdıler.

Toqanyń tórt "Qosbasaryn" Muhamedjan Tileýhanov shertkende, ómir ıirimderiniń qat-qabatyna janyńmen, júregińmen qalaı aralasyp, qalaı eljirep, qalaı shıryǵyp, qalaı qamyǵyp, qaıtadan qalaı býyrqanyp shyǵa kelgenińdi bilmeı de qalasyń. Táttimbet mektebi — shertpe kúı desek, sezim qylynda oınaıtyn júırik saýsaqtar, Toqa saýsaqtary arqyly kóńilińniń názik pernelerin túrtkilep, shymyrlatyp jatpaı ma!

Muhamedjan Tileýhanov — Jańaarqa aýdanynyń ekonomısi ataqty Toqanyń ózi bop, kózi bop sergek "Qosbasarlarmen", aqyl men sezim túısikterin qos-qosymen maıda sıpaı basyp, eljiregen janyńdy kóz ushynda dirildegen jaspen áldebir ushpaqqa shyǵaryp bara jatpaı ma!

Áne, kúı — qudiret degende men osyndaı áserlerge júginem. Toqanyń "Qosbasarlaryna" bas ıem. Tileýhanovtyń dombyrashylyǵyna tize búgem. Maǵan ánshilik pen kúıshilik, jalpy ásemdik shyńy — serilik oblystyń Jańaarqa aýdanyna turaqtap, mekendep qalǵandaı jarqyn oı qaldyrady. Óıtkeni osy aýdannyń qaı sovhoz, qaı aýylyn aralamańyz — áni men kúıi, jyry men jyrshylyǵy aldyńyzdan tosady da otyrady. Tandaıynan bal tamǵan Shabal Beısekova men kómeıinde qońyraý syldyratqan Qaırat Baıbosynovtardyń osy aýdannan shyqqany sózimizge dálel. Ánshilik dástúr jańaarqalyktardyń basqalardan góri basymyraq enshilegen sybaǵasy sıaqty kórinedi de turady. Sodan ba Igilik Omarovtyń án shyrqaý máneri qazaqtyń derbes ónerin saqtap qalǵan ereksheligimen maǵan qatty unaıdy.

Qyzdarbek, Ábdı.

Bular — Táttimbet shákirtteri. Shertpe kúı sarbazdary. Búlkildep jorǵalaǵan názik ún qıalyńa qanat baılap, ómir — tirliktiń qaı-qaı qıyryna jetektemeıdi. Qyzdarbek pen Ábdı kúıleri sondaı. Kesh estip, kesh uǵyp, kesh izdep, kenjelep júrgenimiz bolmasa, Ábdı men Qyzdarbekterden alatyn qazyna qanshama. Jezqazǵan óńiriniń asty tunba qazyna bolsa, halqy, halqynyń uldary sondaı óner qazynasynyń, óner keniniń darıasy ǵoı.

Aýylda án aıtylmasa — sáni qashady.

Áni shyrqalsa — sáni, saltanaty oralady.

"Aýyldyń alty aýyzy" men "qonaqkádeleri" ónerpaz eldiń ónerin shyndaǵan dástúri.

Ol — ana áldıinen bastalady.

Jel sýyly ana áldıiniń qaıyrmasyn kótermelep áketedi. Shı shýyly, boran yzyńy, qamys-quraq syńsýy án-áýenge ulasady. Dala men qyrdyń tabıǵatynyń ózi-aq tunyp turǵan saz. Úırene bilý qajet, uǵyna bilý lázim.

Maıtalman kúıshi Ábiken Hasenov Aqadyr aýdanynan shyqqan. Ábikenniń kúıshi, dombyrashylyǵyna Sáken Seıfýllın asa tánti bolǵan.

Al Sákenniń talǵampazdyǵyna shúbá keltirý artyq shyǵar.

Án men kúı ylǵı da ásem. Ásemdikke elitken kóńil ámanda syrshyl. Syrshyl Sáken Ábikendi túsingen. Syrbaz kúılerine uıyǵan. Syrly júregine tabynǵan. On saýsaǵyna eljireı telmirgende, óz kóńilinen de ómirsheń jyrlary aqtarylǵan. Úmit pen senimniń tili — kúı. Ol— rýh pen jannyń elshisi. "Kúımen aýyzdanǵan sábı quryqqa umtylmas" dep ákem aıtatyn. Quryq degende mal ustap, qaýǵa tartatyn shybyqty emes, sheńgeldep qysyp, sheke jaratyn soıyldy eskertetin. Án shyǵarǵannyń jany názik bolatynyna esh kúmánim de joq.

Búginde erkin eldiń ánin taýymyz ben dalamyz qosylyp aıtady. Búginde azat halyqtyń qýanyshty kúıin kólimiz ben belimiz qosylyp shertedi.

Óıtkeni shattanǵan júrekten óter shabytty júrek bolmaıdy. Án — ókinish pen qýanyshtyń perzenti. Kúı — kúıik pen shattyqtyń syǵyndysy.

Buryn án jas tókkizetin. Kúı kúrsinis beretin. Al búgin ánde kúlki kóp, búgin kúıde serpin mol. Ol búgingi jasampaz tirligimizdiń áserinen.

Óleńdi búkil el túsinse ǵoı, barlyq jurt, bútin álem halqy túsinse ǵoı. Sonda "Elim-aı" aıtylǵan kezde jońǵar shapqynshylary toqtar edi-aý. Qyrǵyn-súrgin basylyp,týysqandyq sezim ornar edi-aý.

Amal ne, qanjar qaqtyǵysy naızaǵaıdaı ot shaǵylystyryp, naıza shyńyly júrektegi ándi qorlaǵan kezder kóp bolǵan. Talaı qylysh talaı basty qıyp túsip, alystan úmit kútken talaı aıaýly armandy úzip ketken. Kókirekke kirsh etip qadalǵan sesti kók súńgi talaı keýdeden quıylar tátti áýendi buzyp ketken. Soǵys qatygezdigi de sol.

Biraq júrekti júrek uǵynady eken. Júrek úni — júrek ánin án jatyrqamaıdy eken. Oktábrde týǵan revolúsıa áýenderi qazaq dalasyna keń tarady. Erkindik ańsaǵan qýatymen, azattyq kóksegen serpinimen qanat jaıdy.

Sol órshil áýenderdiń kóshbasynda "Internasıonal" tur.

"Bul bolar eń aqyrǵy,

Eń kúshti zor maıdan", —

dep ákem qońyr daýsymen aıtatyn.

"Internasıonal" shyn mánindegi ınternasıonaldy qazaq dalasyna jetkizdi.

Ónerdiń nury shuǵyla shashty. Sol nurdyń sáýlesi kóp júrekterdi jańasha saıratty.

Sol jańasha saıraǵandardyń biri — ánshi Manarbek Erjanov. Sol jańasha saıraǵandardyń dúri — balqashtyq Kúlásh Baıseıitova. Kókshe teńizdiń mańynda týǵan jas búldirshin jańa zamannyń tárbıesinen ótti. Jańa dáýir Kúláshti búkilodaqtyq sahnaǵa shyǵardy. Jıyrma tórt jasynda KSRO halyq artısi ataǵyn alǵan Kúláshti — shyǵys bulbuly dep uly Otanymyz aıalap alaqanyna kóterdi.

Ándi án uǵady eken. Ánshini ánshi túsinedi eken.

Ataqty orys ánshisi Barsova Kúláshtiń daýsyna ǵashyq edi. Qyzyǵýyn, qurmetteýin, alǵys sezimin jasyrmaı, ashyq jazyp otyrǵan. Bul shyn talanttyń birin-biri qoldaýy, kótermeleýi, dem berýi. Qyzǵanysh júrgen jerde kúıkilik qosarlana ilesetinin sezingen úlken júrektiń rıasyz mereılenýi.

Kúlásh qyrda týyp, túzde talpynyp, Alataýda qanattanyp, álem kógine kóterilgen qazaqtyń tamasha daryndy qyzy.

Jezqazǵan oblysynda Kúláshtiń izbasarlary kóp. Halyq — qaınar kózi. Býyn-býyn urpaq ókilderi tolqyn-tolqyn kóteriletin talanttaryn týǵyzyp ta jatyr. Áli de týǵyza bermek.

Oblys qurylysymen-aq oblystyq fılarmonıa shańyraǵyn kóterdi. Halyq tvorchestvosy úıi men oblsofproftyń kórkemónerpazdar úıi jumys isteı bastady. Oblystyq kitaphana, eki tarıhı ólketaný mýzeıi ashyldy. Búgingi Jezqazǵan oblysynda úsh júzden astam klýb pen mádenıet saraılary, 420 kitaphana, 50 avtoklýb, 190-ǵa tarta kınoqondyrǵy bar.

Jezqazǵan óneriniń jańa otaýy — oblystyq qazaq drama teatry uıymdastyrylyp, óz spektáklderin jurt nazaryna usyna bastamaq.

Óner shańyraqtary... Taǵy da derekke júgineıik. 1906 jylǵy "Vestnık prosveshenıa" jýrnalynyń sarǵaıǵan betterin paraqtaǵanymyzda álgi jýrnaldan mynandaı sáýegeılikti oqyp, tań qalǵanbyz: " ... Prı takıh tempah obrazovanıa obshaıa gramotnostv Rossıı býdet dostıgnýta k 2186 godý, a v Týrkestanskom krae — k 4600 godý"...

Tań qalǵanbyz. Árıne, búgingi dáýirdiń, sosıalısik qurylystyń qaryshty qadamymen ólshesek, tań qalmasqa sharamyz da joq. Al osy ǵasyrdyń alǵashqy jyldarynda patshalyq Rossıanyń túnek qoınynda qybyrsyz jatqanyn eskersek, onda Rossıada jappaı saýattylyqtyń patsha zamanynda 2186 jyly, al Túrkistan ólkesinde, ıagnı búgingi Orta Azıa respýblıkalary men Qazaqstanda 4600 jyldary ornaıtynyna daýymyz joq.

Jańǵyrǵan ómirimizdiń qudiretiniń yqpaldy kórinisi de osy mysaldan anyq ashylmaı ma.

Bizdiń jappaı saýattylyqty mise tutpaı, óner men mádenıettiń jappaı dáýirleýine qulshyna kirisip jatqanymyzdy búkil álem biledi.

— Ataqty ǵalymdar, aqyn-jazýshylar, belgili sportshylar, artıser Jezqazǵan oblysynan kóp shyqqan ǵoı, papa, — dep Almas namysqa qyzdy.

— Iá. Ǵylym shyńyna kóterilgen bul óńirdiń azamattary jetkilikti. Olar Qazaq KSR Ǵylym akademıasynyń akademıkteri — Ómirhan Baıqońyrov pen Orynbek Jáýtikov, KSRO Pedagogıkalyq ǵylym akademıasynyń korespondent múshesi Serik Qırabaev, fılologıa ǵylymdarynyń doktory Áset Bolǵanbaev, belgili jazýshylar İslám Jarylǵapov, Kamal Smaıylov, Jeńis Qashqynov, Aqseleý Seıdimbekovter...

Sporttan da oblys túlekteri el aýzyna jıi ilinip júr. Munda, ásirese Jańaarqa aýdanyndaǵy "Jas suńqar" sport mektebiniń úlesi erekshe. Sambo men qazaqsha kúresten birneshe KSRO sport sheberin daıarlaǵan jattyqtyrýshy Dıqanbaı Bıtkózev pen mektep dırektory Ǵazymbek Jarylǵapovtyń eńbekterin erekshe atap ótý kerek.

— Papa, Kıikte týǵan Berik Nurmaǵanbetov she?

— Iá, esime jaqsy saldyń! İnimiz Berik Nurmaǵanbetov — elimizdiń abyroıyn talaı shetelde qorǵaǵan úzdik boksshylardyń biri. Kıik aty taǵy atalǵan soń qazaqtyń halyq ánin dombyramen asa mánerlep, qulpyrtyp aıtatyn Lázzat Súıindikova apaıymyzdy umytýǵa bolar ma? Ol kisi de Kıik topyraǵynyń, Jezqazǵan oblysynyń perzenti. Kórdiń be, Almas, bilim men óner sharyqtaǵan jerde azamattarynyń dańqy qalaı qalyqtaıtynyn.

Mundaı tabystarymyzǵa qastarymyz kúıinedi, dostarymyz qýanady. Sol qýanyshty eseleıtin jezqazǵandyq ónerpazdar arasynan ásirese úgit brıgadalary men avtoklýb jumystaryn erekshe atap óter edim. Oblys qurylǵannan bergi ýaqytta klýbtarda 500-ge tarta kórkemónerpazdar úıirmeleri jumys isteıdi eken. Bularda jeti myńnan astam óner áýesqoılary bar. 1972 jyl men salystyrǵanda aýyldyq, selolyq óndiristik talapker artıserdiń sany tórt ese ósipti. On shaqty ónerpazdar kollektıvine halyqtyq degen qurmetti ataq berilgen. Mýzykalyq-horeografıalyq "Ulytaý" ansambli jáne Aqtoǵaı aýdanynyń "Toqyraýyn tolqyny" atty án-kúı ansambli alǵash ret Jeńistiń 30 jyldyǵyna arnalǵan respýblıkalyq baıqaýda laýreat atanǵan bolatyn.

Osyndaı maqtaýly ansámblder: "Balhashskıe zorı", "Jezdi juldyzdary" (Jezdi aýdany) "Aqsý-Aıýly" (Shet aýdany), "Arqa samaly" (Aqadyr aýdany), "Jańaarqa" (Jańaarqa aýdany) jáne qazaq hory "Tay gúli" kóptiń yqylasyna bólengen.

Ásirese "Ulytaý" ansamblin erekshe atap ótýdi lázim kórem. Halyqtyń dál ortasynan shyqqan naǵyz daryndardy uıymdastyra, uıystyra bilse, shyn óner qudireti qulpyryp sala beredi. "Ulytaý" — sondaı ansámbl. Asyl matadan eski úlgimen olpy-solpy kıim tigýge bolady. Etegiń shubatylyp, jeńiń tizeńdi soǵyp, jaǵań jaılaýǵa ketip, usqynyńdy qashyrmaı ma ondaıda? Asyl matadan jańa úlgimen tigilip, deneńe quıyp koıǵandaı qonymdy ári laıyqty, beli búrilgen, etegi syrylǵan, zeri júrgizilgen ásem beshpent, shapan qandaı jarasar edi!? Eski án jyrdyń jańasha mazmunyn taýyp, maǵynasyn keńeıtip, ulttyq árin tyń naqyshpen jetkizgende halyq áýeni qalaı qulpyrmas eken! Óıtkeni án men jyr — halyqtyń jany men sezimi. Janyn jaıyp salyp, júrek sezimin án-jyrymen, kóńil-kúıimen jetkizip jatqan halyqty búkil álem túsinse kerek.

"Ulytaý" ansambli osyndaı sheberlikke jete bilgen. Júrek tilin qyl ishekter men klavıshterde oınatqan. Jan sezimin jańa ishekter arqyly jańasha lúpildetken. Endigi áýenderinde muń joq. Muńsyz tirliktiń lepirgen qýanyshy ǵana bar. Ol — kóńil qozdyrar tamasha bıinde. Eńbek merekesin jyrlaǵan shabytty áninde. On saýsaqtyń sezimdi ushynan tógilgen sergek kúıinde.

"Ulytaý" ansambliniń artıseri — qarapaıym eńbek adamdary — malshy, eginshi, tiginshi, esepshi, muǵalim, dáriger — áýesqoı ónerpazdar. Biraq "Ulytaý" ansambliniń ár múshesi shyn mánindegi janymen artıs jandar. Sebebi Uly Ulytaý óńiriniń atyn taǵy da aldymen respýblıkaǵa, sodan keıin Otanymyzǵa, tipti shetelderge tanytqan da osy "Ulytaý" ansambli.

Ulylyqty uǵyna bilgen jan ulylyq týǵyza alady. "Ulytaýlyqtar" — uly ólkesiniń baı tarıhyn, jomart minezin, keń qushaǵyn, qazynaly qoınyn, yrysty óńirin túsingen jandar. Óıtkeni biri astyǵyn, biri malyn, biri kenin óndirip júrse, keıbiri tarıhyn zerttep, ónegesin urpaqtardyń zerdesine quıyp júrgen azamattar. Qýanyshyna ortaqtasa almasa, qýanyshqa toly sazdy sala alar ma edi?! Tabysyna tasymasa, tasqyndy kúıdi quıqyljyta alar ma edi?! "Ulytaý" ansambliniń aýyzǵa ilinýiniń eń basty sebebi de týǵan jerdiń qasıetti qadirine ısinip, sol týǵan jerdiń qasıetin sharyqtatqan án men kúıdi júregimen jetkize bilýinde.

"Ulytaý" ansamblin alǵash ret Almatyda Qazaqstan komsomoly XIII seziniń delegattary tyńdaǵan. Tyńdaǵan da, sheberlikterine asa tánti bolǵan. Qulshyna qol soqqan.

Bir ǵana jaǵdaıǵa oı jibereıikshi.

Jas ansámbl. Jastar, komsomoldar. Biri — oryndaýshylar. Biri — tyńdaýshylar.

Ómirdegi sáıkestik deısiń be? Sáttilik deısiń be? Áıteýir, jas ansámbldiń juldyzy janýǵa sonshama dóp kelgen aýdıtorıany baıqaısyń ǵoı.

Jastyq áýen jas keýdelerge shymyrlap quıylyp, ónerge talpynǵan jas sheberlerdiń qýanyshyna ortaqtastyrǵan. Maqsattaryna jigerlendirgen.

Árıne, "Ulytaý" ansamblin basqa aýdıtorıa tyńdasa da dál sondaı yqylasqa bólener edi. Degenmen jas ansámbldiń tusaýkeserin jasaǵan jas qurby-qurdastardyń kezdeskenin óz basym jaqsy yrymǵa balaımyn.

— "Qanat qaqqan saıyn qataıady" demeı me, papa?

— Iá! bul naqyldy qansha qaıtalasaq ta artyq emes. Almatydan áserlenip qaıtqan ansámblge kóp uzamaı súıinish habar jetedi. Ónerpazdardyń sheberligin baıqaǵan respýblıkamyz endi jas ansámbldi Moskvaǵa jibermek bolypty.

"Ulytaý" ansambli astana jurtshylyǵyna tvorchestvolyq esep berýi tıis eken. Budan artyq senim bolmas. Ulytaý shyndarynda jańǵyrǵan án Moskva sahnasynan qaıta samǵamaq.

"Ulytaý" ansambli moskvalyqtarǵa da qatty unady. Asqaq ánimen Saryarqa kóship kelgendeı bolyp edi sonda. Án qudireti talǵampaz astanalyq kórermenderdi súıintip edi sonda. Kuıqyljyǵan kúı kóp dombyranyń kúmbirlegen ishekterinen úılese shyǵyp, úndese tógilgende, jańarǵan ólkeniń jasampaz tamyry týlaı soǵyp turǵandaı bolyp edi sonda.

"Jezkıik" arman ár keýdede bulyqsyǵan-dy. «Jezkıik» jyldamdyq ómirsheńdikti alǵa ustaǵan.

Órnegi mol, ıirimi kóp halyq bıleri ulttar dostyǵynyń sımvolyn madaqtaǵan. Dostyq pen týysqandyqtyń qudiretin paıymdatqan.

Ulytaýlyqtar sonda búgingi kúnniń asyl shýaǵyna bólengen júrekteriniń lúpilin án-jyry arqyly moskvalyqtarǵa syılaǵan. Halqynyń jomart janynyń kemdigin, keremettigin jetkizgen.

Moskvalyq jurtshylyq jas ansámbldi jyly qabyldap, tebirene rızashylyq bildirgen-di.

Sol saparda "Ulytaý" ansambli juldyzdy qalashyqta kosmonavtar aldynda konsert berip, úlken iltıpatqa bólengen-di. Ulytaýlyq — kosmonavtar ulytaýlyq jerlesterine shyn kóńilden alǵys aıtyp, jańa tvorchestvolyq tabys tilegen edi.

Ǵaryshqa jol salǵan kosmonavtar óner órine talpynǵan shyn mánindegi jerlesterin solaı qýana qarsy alǵan. Solaı tilektes bop qalǵan. Tilektes, dos tileginen óter demeý bolǵan ba?! "Ulytaý" ansambli German Demokratıalyq Respýblıkasynyń 25 jyldyq toıyna qatynasyp, qazaq áni men kúıin nemis jerinde shalqytqan. Sonda ánpaz Arqanyń máni men sánin nemis halqy ábden túsingen. Kúı bop kúmbirlegen keń dalanyń lebizin ansámbl arqyly uǵynǵan.

Halyqtar birin-biri túsiný úshin de jyr tilimen tabysýy kerek eken.

Uly Otan atynan saıraǵan "Ulytaýdy" uly eldiń ul-qyzdary qushaqtaryna qysyp, tósine basqan. Ónerimen súısintip, ónegeli isin abyroımen aıaqtaǵan.

Aýyldan shyqqan "Toqyraýyn tolqyndary" ansambliniń de jetken joly uzaq, alǵan bıigi aýqymdy.

Toqyraýyn sýyndaı syńǵyrlaǵan ásem ánin, Qyzylaraı shapaǵyndaı asqarda damyldaıtyn shyrqaý sazyn, býyrqanǵan kúıin, myń buralǵan bıin birinen-birin asyra oryndaıtyn bul ansámbldiń músheleri saıdyń tasyndaı iriktelgen maıtalman ónerpazdar.

Uly jeńistiń 30 jyldyǵyn toılaý kezinde tvorchestvolyq eseppen Moskva jurtshylyǵyna konsert qoıǵan, Islandıaǵa elimizdegi ansámblder ishinen ekinshi bop barǵan "Toqyraýyn tolqyny" ansambliniń keleshegi mol.

Arqa eli — án men jyr eli. Án men jyr bul óńirdi eline tanytty. Álemge atyn shyǵaryp, ár elden týys, dos tapqyzdy.

Ulytaý men Qyzylaraı shyńdarynda búgingi shattyq ómirdiń ekpindi qaıyrmasy jańǵyrady.

Kókshe teńiz — Balqashtyń tolqyny kúı yrǵaǵymen tolqıdy.

Kendi Qońyrattyń, kenishti Jezqazǵannyń, jomart Jáıremniń, kishkentaı Kıiktiń qyry men qyrqasy, tóbesi men belesi jyr bop keýdege quıylady.

"Arqa óńiriniń máńgi aıaqtalmas án men kúıiniń kúmbirin júrekterińizdiń dúrsiline qosyp alyńyzdar, aǵaıyn! Armanǵa jetkizer áýen az ba edi!"— der edim men bar daýsymmen.

---