InfoHub Logo

Qoǵamdyq oı men bilimniń damý tarıhyn daralandyrý máselesi óte mańyzdy. Osyǵan oraı, qazaq halqynyń aǵartylýyna úlken úles qosqan jáne qazaqtyń da, dúnıejúzilik mádenıetti de baıytqan qazaqtyń uly ǵalymdary men aǵartýshylary Shoqan Ýálıhanovtyń, Y.Altynsarınniń, A.Qunanbaevtyń ǵylymı qyzmetin zertteý ózekti bolyp tabylady.

Qazaqstanda aǵartýshylyqtyń paıda bolýyn onyń qalyptasýynyń belgili bir kezeńindegi qazaq qoǵamynyń tarıhı damý prosesi ǵana emes aldyn ala anyqtady. Biraq, eń aldymen jáne, negizinen, qazaq halqynyń taǵdyryn túbegeıli ózgertken jáne kóptegen jyldar boıy onyń saıası ómiriniń mazmunyn aldyn-ala anyqtaǵan saıası oqıǵalar jáne osy ýaqytqa deıin oǵan óziniń áserin tıgizip keledi. Qazaqstannyń Reseıge qosylý prosesi 19 ǵasyrdyń 60-jyldarynyń ekinshi jartysynda orys armıasynyń qazaq dalasynyń ońtústik bekinisterin jaýlap alýymen aıaqtaldy.

Qazaq aǵartýshylary da saıası kúresten tys qala almady. Olar buǵan belsendi qatysty. Biraq, sonymen birge, olar qazaq qoǵamynyń aqsúıek qabattarynyń Qazaqstannyń Reseıge qosylýyn nemese ıelikten shyǵýyn ózimshildik maqsatta paıdalanǵysy kelgendikterinen emes, qazirgi jaǵdaıdy maqsattarǵa qyzmet etýge qoıýǵa degen jalyndy nıetten týyndady. qazaq halqynyń tarıhı progreske erte jetýi jáne onyń ortaǵasyrlyq eseńgireý jolynan eń qysqa merzimge qutylýy. Bul máselede olar Qazaqstan ekonomıkalyq jáne mádenı damýdyń joǵary deńgeıinde turǵan Reseıdiń kómegine súıenýi kerek dep sendi.

Áleýmettik júıe qazaq halqynyń rýhanı ómiri men mádenıetine keri áserin tıgizgeni anyq. Ekstensıvti kóshpeli mal sharýashylyǵymen baılanysty alǵashqy qatynastardan tolyqtaı bas tartý, patrıarhaldyq-feodaldyq qoǵamnyń adamdaryna ǵylymı bilimniń ósýi qajet emes edi. Nátıjesinde mádenıettiń mańyzdy elementteri, mysaly, jazý, merzimdi basylymdar, baspa ádebıeti jáne t.b. Qazaqstanda osy kezeńde nashar damydy. qazaqtardyń rýhanı ómiri negizinen onyń aýyzsha formalarynda kórindi jáne sırek erekshelikterimen qatar, kúndelikti sana sheginen shyqpady. Halyqtyń mazasyzdyǵy men nadandyǵynan paıdalanyp, qazaq qoǵamynyń qanaýshy kúshteri dalada musylmandyq dinı mıstısızmdi taratty, olardyń múddelerine sáıkes keletin uǵymdar men kózqarastardy barlyq jolmen shoǵyrlandyrýǵa jáne máńgilik etýge umtyldy.

Qazaqstannyń ejelgi artta qalýshylyǵy týraly habardar bolý qazaq qoǵamynyń progresıvti ókilderin Reseıdiń órkenıetti yqpalyna úmit artýǵa májbúr etti. Sonymen qatar, qazaqtar Reseı bodandyǵyna ótkennen keıin jáne Reseı qazaq dalasyna tereńdeı bastaǵan kezde, munda aıtarlyqtaı oń ózgerister boldy. Qazaqtyń qoǵamdyq ómiriniń barlyq salalarynda ózgerister júre bastady: damýdyń syrtqy saıası sharttary, aımaq ekonomıkasy, onyń óndiristik kúshteri, qoǵamdyq-saıası qatynastar, mádenıet jáne t.b. Din men shirkeý ǵylymnyń damýy men adam oıynyń erkin qozǵalýy jolynda qaı jerde tursa da, aǵartýshylyq paıda boldy. Qazaqstandaǵy aǵartýshylar eýropalyq jáne, atap aıtqanda, orys órkenıetiniń qazaq halqynyń qabyrǵasyna enýine negiz jasady.

19 ǵasyrdyń ortasynda Qazaqstan jaǵdaıynda qoǵamnyń saıası júıesin túbegeıli qaıta qurýǵa jáne halyqty feodaldyq qanaýdyń ejelgi qursaýynan bosatýǵa qabiletti áleýmettik kúshter bolmaǵan kezde, aǵartýshylardyń jeńildetýge degen umtylysy buqaranyń taǵdyry neǵurlym damyǵan Reseıdiń kómegimen tarıhı turǵydan aqtaldy. Árıne, osylaısha qazaq qoǵamyndaǵy patrıarhattyq-feodaldyq qatynastardy tolyǵymen joıýǵa bolady dep kútýge bolmady, óıtkeni patshalyq buǵan múldem múddeli emes edi. Biraq Reseı yqpalynyń qarqyndy enýi feodaldyq ezginiń ejelgi negizderine nuqsan keltirdi.

Sonymen, kez-kelgen tásilmen ezilgen buqarany shyǵys despottarynyń shynaıy jabaıy, ortaǵasyrlyq tonaý túrlerinen bosatýyna qol jetkizgisi kelý - aǵartýshylardy Qazaqstannyń Reseıge qosylýy jolyndaǵy qajymas kúresinde basshylyqqa alǵan basty motıv boldy. Sondaı-aq, olardyń Reseımen salystyrǵanda Qazaqstannyń artta qalýyn tolyǵymen negizdelgen moıyndaýy, olardyń orys órkenıetin joǵary baǵalaýy jáne onyń qazaq halqynyń damýy úshin orasan zor mańyzyn túsinýi, jeńistiń sózsizdigin tereń túsinýi de mańyzdy sebep boldy. Reseı qoǵamynyń reaksıalyq kúshter ústindegi progresıvti kúshteriniń. Aǵartýshylar ózderiniń kóptegen eńbekterinde qazaq halqynyń artta qalýy, atap aıtqanda, onyń ekonomıkalyq ómiriniń tómen damý deńgeıinde kórinetindigin basa aıtty.

Abaı Qunanbaev ómirdiń barlyq keleńsizdikterin, qazaqtyń artta qalýyn, baılardyń jalqaýlyǵy men jumyssyzdyǵyn mal sharýashylyǵymen baılanystyrdy. Ýálıhanov sonymen birge kóshpeli mal sharýashylyǵyn adam eńbeginiń qandaı-da bir shyǵyndarymen baılanysty emes, alǵashqy sharýashylyq túri dep sanady.

Qazaqtardyń artta qalýshylyǵy, olardyń kózqarastaryna sáıkes, halyqtyń pasıvtiligi, onyń saıası ómirge degen nemquraıly jáne nemquraıly qatynasy boldy. suraqtar. Aǵartýshylar halyqtyń nadandyǵyn, mádenıetiniń tómendigin jáne olardaǵy órkenıettiń qarapaıym belgileriniń joqtyǵyn basqalardyń barlyǵyn anyqtaıtyn qazaqtardyń artta qalýynyń eń mańyzdy belgisi dep sanady. Qazaq aǵartýshylary batystyń ózgelerinen qysymnyń ózin qatty synaýymen erekshelendi. Osyǵan oraı Qazaqstannyń aǵartýshylary álemdik bilim berý oıynyń damýyna baǵa jetpes úles qosqany sózsiz.

Y.Altynsarın ǵasyrlar boıy materıalızm bir jaǵynan materıalızm men ekinshi jaǵynan ıdealızm arasynda júrip kele jatqan surapyl kúres týraly bildi. Onyń janashyrlyqtary negizinen fılosofıadaǵy materıalısik baǵyttyń jaǵynda boldy.

Úkimetten qazaq dalasynda mektepter uıymdastyrýdy talap ete otyryp, Y.Altynsarın bul mektepter dinı mekteptermen qarama-qarsy turýy kerek jáne dinı kózqarastardyń taralýyna qarsy bola otyryp, adamnyń qorshaǵan álem obektileri men qubylystary týraly bilim beredi dep sanady. Onyń kózqarasy boıynsha, zaıyrly bilim ǵana adamdardyń ekonomıkalyq jáne adamgershilik damýyn qamtamasyz ete alady. Bul birinshi nárse. Ekinshiden, zaıyrly bilim ǵana qorshaǵan álem obektilerine praktıkalyq, basqasha aıtqanda materıalısik kózqarastyń uıytqysy bola alady. Úshinshiden, dinı alǵysharttar «adamdardyń damýyna» zıan keltiredi jáne áleýmettik progreske kedergi keltiredi. Qazaq aǵartýshysynyń bul ıdeıalary sol dáýirdiń ozyq oıly ókilderiniń ıdeıalarymen úndes. Biraq ol sol ýaqytqa deıin qoǵamnyń aldyńǵy qatarly qabattarynyń arasynda jalpyǵa tanymal jáne keńinen taralǵan dinniń zıandy tabıǵaty týraly shyndyqty bekitýmen shektelip qana qoımaı, sonymen birge dinı dúnıetanymnyń sáıkessizdigin ashýǵa, ǵylymı turǵydan qarsy turýǵa tyrysady dinge degen kózqarastar. Bilimniń ózin İ.Altynsarın tek zattar, zattar men tabıǵat qubylystary týraly bilim retinde qarastyrady. Bilim tabıǵattan tys rýh emes, onyń tabıǵaty retinde tabıǵı álemge ıe. Sondyqtan oǵan tabıǵattan tys jolmen qol jetkizilmeıdi, bul qudaılyq emes, adamnyń bilimi. Ol tek syrtqy álemniń zańdylyqtaryn bilýge ​​degen tereń senimdilikti, adam aqyl-oıynyń kúshine, aǵartýshylyqtyń taptyrmas kúshine degen senimdilikti bildirýmen ǵana shekteldi, sonymen qatar bilimniń máni týraly birqatar qysqasha eskertýler jasady. Tárbıeshiniń tanymnyń jalpy máselelerin sheshýdiń negizgi prınsıpi onyń obektıvti álemniń sózsiz shyndyǵyn bilýi boldy.

Altynsarın búkil ómirin týǵan halqyn aǵartýǵa arnady. «Qazaq halqy ózdiginen bilim alý úshin qolaıly jer bolyp tabylady», - dep jazdy ol.

Óz zamanynyń barlyq progresıvti oıshyldary sıaqty, Abaı dinniń tolyq sáıkessizdigi men reaksıalyq mánin jaqsy túsindi. Sondyqtan ol ony aıaýsyz synǵa alyp, onyń ýaǵyzshylary men qorǵaýshylaryna qarsy bitispes kúres júrgizdi. Ol Allanyń qudiretine sený arqyly qoǵamnyń ústem kúshteri ózderiniń aram janyn jáne aramza, jyrtqysh maqsattaryn jasyrýǵa tyrysatynyn jaqsy bildi. Qudaıǵa degen soqyr senim ǵana aqylǵa qonbaıtyn nárseni dáleldeı alady jáne dáleldeıdi. Sondyqtan oıshyl Allaǵa degen soqyr senim emes, tek aqyldyń nurymen nurlanǵan naǵyz ıman - ıman adamnyń júregine jol ashyp, ony jaqsylyqqa jetýdiń týra jolyna baǵyttaı alady dep tabandylyqpen alǵa tartty. , mahabbat pen ádilettilik. Ásirese, musylman dinbasylary ózderi ýaǵyzdaǵan din máselelerinde ózderin múldem bilmeıtin bolyp, adamdardy oqýǵa jáne jazýǵa úıretý men olardy belsendi rýhanı ómirge baýlý jumysyn shoǵyrlandyrýǵa tyrysqany Abaıdy qatty ashýlandyrdy. Biraq musylman dinbasylarynyń jaǵymsyz qasıetterin nadandyq qana sıpattaıdy. Olardyń nadandyqtyń ózin rýhanı quldyqqa salý úshin jáne halyqtyń rýhanı quldyǵy arqyly olardy tonaý, odan paıda tabý úshin otyrǵyzyp jatqanyn Abaı jaqsy túsindi. Abaı musylman sopylarynyń amoralızmin aıaýsyz ashty, olardy «adam beınesindegi ekijúzdi shaıtan» dep atady, ıshandar moldalary - «jalǵan ǵylymı», al tutastaı barlyq musylman dinbasylary - nadandardan beıhabar, adamdardy aqıqat jolynan azǵyrýshylar. jáne jaqsylyq. Abaı ózine belgili fılosofıalyq mektepterdiń eshqaısysynyń izbasary bolǵan joq, biraq ol ózi de aıqyn kórsetilgen baǵyttardyń negizin qalaýshy bola almady. Ol óz dáýiriniń qazirgi ýaqytqa deıin kóptegen jaǵynan mańyzdylyǵyn joǵaltpaǵan ozyq fılosofıasyna aıtarlyqtaı úles qosty.

Abaı qoǵamdyq qatynastardy izgilendirý qajettiliginiń ózindik fılosofıalyq-teologıalyq negizdemesin berýge tyrysady. Ol adamgershilikke jatpaıtyn, halyqqa qarsy áreketter men ıelik etýshi áleýmettik qabattardyń qarapaıym buqaraǵa, eńbek adamyna qarsy jasaıtyn zulymdyqtary shynaıy senimniń negizderi men mánine ashyq qaıshylyqta bolatyndyǵyn tabandylyqpen dáleldeıdi. Abaıdyń adamgershilik fılosofıasy negizinen dıdaktıkalyq sıpatta jáne qarapaıym qazaqty moraldyq jamandyqtan, azǵyndyq minez-qulyqtan aryltýǵa jáne onyń boıynda bilim men mádenıetke, tektilikke, adaldyqqa, eńbekqorlyqqa jáne t.b. Qudireti sheksiz dinnen jáne dindi shynaıy senimmen (ıman) sáıkestendirýge azdap beıimdilik tanytpady, bul ılahı rýhtyń shyn mánin túsinýge negizdelgen, taza jáne keremet, qarapaıym rýh pen qumarlyqpen salystyrǵanda ólimshi, bul adamdardyń kez-kelgeni ...

19 ǵasyrdyń aıaǵy - 20 ǵasyrdyń basynda qazaq jýrnalısıkasynyń ózegi dúnıege keldi. Onyń bastaýynda turǵan aǵartýshylar oǵan eń jaqsy qasıetterdi salýǵa tyrysty: erkin oılaý, ulttyq erekshelik, alýan túrli kózqarastarǵa umtylý. Biraq onyń qalyptasý prosesi ulttyq tásilderdi beıtaraptandyrǵan birtutas keńestik tıpke ulasty. Sondyqtan bolar, baǵa jetpes derek kózderine, Sh.Ýálıhanovtyń, Y.Altynsarınniń, A.Qunanbaevtyń, A.Baıtursynovtyń, Á.Bókeıhanovtyń, S.Toraıǵyrovtyń ıdeıalaryna oralý óte mańyzdy. Qazirgi ýaqytta ulttyq jýrnalısıkanyń tolyqqandy jáne jan-jaqty damýyna qajetti barlyq alǵysharttar bar. Biraq bul úshin predshestvennıkterdiń tájirıbesin shyǵarmashylyq turǵydan qaıta qaraý, bir ǵasyr buryn qalyptasqan murattardy qazirgi ýaqytqa beıimdeý, ári qaraı júrý úshin olardyń jan-jaqty shyǵarmashylyq baılyǵyn uǵyndyrý qajet.

Qortyndylaı kele, qazaq aǵartýshylyq Qazaqstannyń XIX ǵasyrdyń ekinshi jartysyndaǵy jaǵdaıynda áleýmettik-ekonomıkalyq jáne mádenı progres jolyndaǵy myqty qozǵalys berýshi kúshke aınalyp, orys órkenıetine beıimdelý jolynda damydy. Sonymen qatar otandyq aǵartýshylar osy progreske jetý jolda óz múmkindiginshe jaǵdaı jasaýǵa tyrysty. Jalpy alǵanda, Abaıdyń jáne basqa alǵashqy qazaq aǵartýshylarynyń adamnyń aqyl-parasatyn dáripteýiniń, nadandyqty, eskilikti, dinı ádet-ǵuryptardy synap-mineýiniń, sondaı-aq qajetti saıası-áleýmettik ózgeristerdi qazaq dalasyna engizý qajettilikti jáne basqa aǵartýshylyq ıdeıalarynyń zor progresshil mańyzy bolǵanyna tolyq senim bildiremiz.Alaıda, keńes kezeńinde shoqyndyrý áserinen qazirgi tańda qoǵam azamattary Abaı, Shoqan eńbekterinen bólek portretterin kórgende tanyp ajyrata almaı jatady. Dál sol azamattarǵa men qazaq aǵartýshylarynyń ár eńbegi biz úshin búgingi kúnge deıin óz mańyzdylyǵyn joǵaltpaǵanyn aıtqym keledi. Qazir keńinen tarap keń etek alyp jatqan psıhologıadaǵy málimetterdi bizge Abaı atamyz qanshama jyldar aldyn aıtyp ketken.

Meniń zerttey jumycym boıynsha qaralyp jatqan mácelelerge mynandaı ucynyctar ucynǵym keledi:

•           Shoqan, Ybyraı, Abaı eńbekterin mektep oqýshylaryna tek qosymsha retinde emes mindetti pán retinde qoıyp, tolyqtaı qadaǵalaý 

•           Aıaldamalarǵa, jarnama taqtalaryna Abaıdyń, Ybyraıdyń naqyl sózderin jazý

•           Psıhologıalyq trengıngterdiń ornyna, Abaıdyń qara sózderinen ómirge, ózimizge kerek aqparattardy alý   

 Abaıdyń sózimen qorytyndylaımyn«Úsh aq nárse adamnyń qasıeti: ystyq qaırat, nurly aqyl, jyly júrek»

---