InfoHub Logo

Búginderi ataýlary ózgerse de, keıbir salt-dástúrlerdi qaımaǵyn buzbaı saqtap otyrǵan óńirler bar. Ásires Qazaqstannyń batys pen ońtústik oblystarynda qazaqtyń salt-dástúrlerin tastamaı, kúndelikti turmysta ustanyp júr. Mysaly, at tuldaý, aıaqqa jyǵylyp keshirim suraý, aqsarbas ataý, aýnatý, baıǵazy berý, bosaǵa baılaý, enshi berý, erýlik berý, jylý jınaý, qalaý aıtý, qazan shegeleý sıaqty dástúrler saqtalǵan. Salt-dástúrlerimizdiń keıbiri halyq arasynda keńinen paıdalanylyp júrgen bolsa (aıdar taǵý, qonaq káde, bastańǵy jáne t.b.), keıbiri umyt qalyp barady. Ásirese jastarymyz bile bermeıtin salt-dástúrlerimiz jeterlik. Ata-babalarymyzdan mura bop qalǵan salt-dástúrler árdaıym ıgi maqsattar úshin qoldanysta bolǵan. Sol sebepti olardy bile júrý, keı-keıde ómirde iske asyrý da artyq etpes.

Mysaly, "Biz shanyshar" dástúrin alsańyz, odan qazaqtyń balaǵa degen qamqorlyǵy men onyń bolashaǵy úshin jasalatyn qadamdaryn baıqaýǵa bolady.

Biz shanyshar

Erterekte qazaqtarda qonaqtaryn aqy almaı kútken, ol úshin arnaıy jatyn úılerin, as daıyndaıtyn ashanasyn, kútýshilerdi, tipti kóligine deıin aldyn ala saılap qoıatyn bolǵan. Qonaqtyń jaǵdaıyn jasap, durys kúte almasa sógis estip, tipti ondaıda aıypqa deıin salatyn bolǵan. Máselen, tabaqqa salynǵan ettiń aq tamyry ne qol ettiń bezi alynbaı qonaǵyna tartylsa, aıybyn qosa tólegen.Osy kóp tegin tamaqtyń biri – tústik as. Qazaq túski asyn jaz kezinde taıaqtyń kóleńkesi joǵalyp, kún shańyraqtyń ústinen túsken kezde ishken. Osy ýaqytqa tap kelgender úı ıelerimen birge otyryp, shaıyn iship, tamaǵyn jegen soń attanyp ketedi. Kóbine qona bermeıdi. Al "biz shanshýǵa" kelgender eshkimmen sóılespeı, attarynyń er toqymyn bir jerge jınap, túski astan soń da ketpeı qoıady. Úı ıesi qonaqqa arnap mal soıady. Qonǵan adam ertesine sıyr túste ún-túnsiz atttanyp ketedi. Ádette mundaıda shaldar keledi. Qonaq ketken soń úıdegiler bar gápti túsine qoıyp, dereý syrmaq qaǵady. Qaıraǵyn izdeıdi. Sodan syrmaqqa shanshylǵan bizdi kórip, qaıraqtyń joǵalǵanyn biledi.

Bul – "Ul erjetti, qyz boıjetti. Qosqulaq bala bizde de bar. Qas sulý sizde bar. Jekjat bolaıyq" degeni. Eger qyzy bar úı qaıraqty suramasa, álgi qonaq bolyp ketken shaldar kelip quda túsedi.

Jalpy qaıraq – uldar qoldanatyn saıman. Al ıne – qyzdardyki. Qaıraq qaıyrymǵa kerek, ınesi kestege, kıim-keshekke kerek. Shaldardyń syrmaqqa biz shanshýy – bizde bir ul bar, osy shańyraqqa ul bolsa degendi tuspaldap bildirýi. Al qaıraqty alyp ketýi – quda bolaıyq degeni, – deıdi Dandaı Ysqaquly.

Baldyz qalyń

Baldyz qalyń salty boıynsha qalyńdyǵy qaıtys bolsa bolashaq kúıeý tólegen qalyń malyn qaıtaryp almaı, sol otbasynyń ekinshi qyzyn alýǵa quqy bar. Eger ol úıdiń basqa qyzy bolmasa, tólegen maldyń jartysy qaıtarylady. Jáne kúıeý uryn baryp, baldyzyn alatyn bolyp, kelisse, ústine "baldyz qalyń" tóleıtin bolǵan. Burynǵy qalyń maldyń ústine túıe bastatqan bir toǵyz qosylady. Eger uryn kelmegen bolsa, "baldyz qalyń" tólenbeıdi.

Aýshadıar dástúri         

Úılený toıy kezinde aıtylatyn dástúrli óleń, jyr. Jáne jáı óleń emes, ózindik aıtylar áni, erekshe ulttyq tárbıelik mańyzy bar. Muny izdep tapqan jazýshy Ýahap Qydyrhanov. Aýshadıar dep ataaltyn bul jyrdyń úlgilerin sheteldegi qazaqtar saqtap, bizge jetkizgen. Shynyn aıtý kerek bul qazirgi Qazaqstan elinde aıtylmaıdy, halyq jadynan múlde shyǵyp ketip umyt qalǵan.

Aýshadıar bir bolar,

Jamannyń kóńili kir bolar.

Ata-anasyn syılaǵan,

Aq shalmaly bı bolar.

Aýshadıar eki der,

Erjetkenniń erki der,

Omyraýy tolǵan on túıme,

Qyz balanyń kórki der…

Aýshadıar tórt bolar,

Qyzdyń qoıny órt bolar.

Eki jaqsy qosylsa,

Óle ólgenshe sert bolar.

Jyr jańa qosylǵan jastarǵa arnalady. Mundaı aqyl, úlgi, ónege, tálim tárbıe týraly tolǵaýdy sanamalap aıtý dástúri bar. Ultymyzdyń ulaǵatty saltynyń bul túrin ómirge engizetin bolsaq, mádenı qazynamyz da, ónerimiz de óse túser edi.

Qazan shegeleý

Jaqyn týys, ázil-qaljyńy jarasqan adamdardyń úıine eki-úsh adam birge baryp: «Osy úıdiń qazanyn shegeleı keldik» deıdi. Bul olardyń tústenip, et jeýge kelgendigi. Úı ıesi oǵan ázilmen jaýap qaıtaryp: «Jaqsy boldy, qazan shegeleıtin adam taba almaı otyr edik» dep qonaqjaılyq tanytady, áıeli et asyp qonaqasy beredi.

Syralǵy

Qazaqta ań aýlaý – úlken mereke bolǵan. Biraq ań aýlaýdyń qansha qyzyǵyna túskenmen, erekshe belgileri baıqalǵan ańdardy atpaǵan. Ásirese, mola basyna jaqyn jerde júrgen jan-janýarlarǵa tıispegen. Óıtkeni ár ańnyń kıesinen qoryqqan. Al qanjyǵalaryn maılap, ań aýlaýdan qaıtqan ańshy ózine "Maılansyn" dep aıtqan adamǵa oılanbastan atyp alǵan ańyn syıǵa tartqan. Ańshynyń syıyn "syralǵy" dep ataǵan. Al qaqpanǵa túsken ańdy alý urlyqqa jatpaǵan. Biraq ornyna bir zat qaldyryp ketý kerek eken.                        

Moınyna burshaq salý

Ertede balasy joq adamdar moınyna kógenniń burshaǵyn salyp Qudaıdan perzent surap jalbarynǵan, jylaǵan. Moıynǵa burshaqty bala tilegende ǵana salady.

Kótendestirý

Qazaqtyń keıbir dástúrleriniń ataýy ersi bolǵanmen, túsine bilgen adamǵa berer tálim-tárbıesi mol. Solardyń biri – kótendestirý salty. Salt boıynsha balalary qyrqynan shyqqansha, bir ýaqytta bosanǵan eki áıelge bir-birimen aralasýǵa, kórisýge bolmaıdy. Osylaısha juqpaly aýrýlardy juqtyrýdyń aldyn alǵan eken. Sondyqtan 40 kúnnen keıin eki áıeldi qonaqqa shaqyrǵan úı ıesi birinshi kelgenin kerege jaqqa qaratyp otyrǵyzady. Ekinshi kelgendi birinshi áıelmen arqasyn tireı otyrǵyzady. Úı ıesiniń belgisimen eki áıel sol qolymen ákelgen qonaq kádesin sol aıaǵynyń astynan ótkizip, oń qolymen ıyq tiresip otyrǵan áıelge bergen. Osylaısha qaıta qaýyshyp, erkin aralasatyn bolǵan. Al sol saltty úıinde ótkizgen áıelge syılyǵyn bergen.

Deńgene

Qazaqta saıys retinde uıymdastyrylatyn salt-dástúrlerdi de kezdestirýge bolady. Solardyń biri – "Qazaq halqynyń salt-dástúrleri" kitabynda kórsetilgen "deńgene" dástúri. Kórshi aýyldan kelgen úsh-tórt jigit aldymen túsetin úıin saılap alyp, sol úıdiń janyna baryp "Deńgene! Deńgene jeýge keldik" dep aıǵaılaıdy. Al úı ıesi bul sózdi estigen soń, semiz bir qoıdy soıyp, etin túgel qazanǵa saldyrtady. Deńgene dástúri boıynsha kelgen jigitter sol qoıdyń etin túgelimen jep, sorpasyn ishýleri kerek. Eger taýysyp jemese, bir qoıdy eki qoı qylyp qaıtarýǵa májbúr bolǵan.

Qazaq salt-dástúrin zerteýshiler umyt bolǵan salttardyń qoldanysqa qaıta enýi ekitalaı deıdi. Sondyqtan saqtalyp qalǵan dástúrdi joǵaltyp almaı, ony jastardyń boılaryna sińirý qajet. Al tarıh qoınaýynda qalǵan eskirgen dástúrlerdiń negizin saqtaı otyryp, zamanaýı úlgige oraı ustansa, tez qoldaý tabatyny sózsiz.

ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ; Fılosofıa jáne saıasattaný fakúlteti; Dintaný jáne Mádenıettaný kafedrasy; Mádenıettaný mamandyǵy 2 kýrs stýdenti Almahanova Nazerke

Author: Almakhanova Nazerke

---