InfoHub Logo

Arysyna barmaımyz, «Kóne túrki jazýy», «Shaǵataı tili» jaıynda zertteýler kóp-aq. Bizdiń jazbamyz 20-ǵasyrǵa arnalmaq. Árıne, bul taqyryp týraly sóz qozǵaý qıyn. Kezindegi saıası hal-ahýaldy kórgenimiz joq. Oqyǵan derekterimiz ben qujattarymyzdyń bir-birine qaıshy tustary kóp. Bul túsinikti jaǵdaı. «Qyzyl qandy saıası rejım» aq-qarany ajyratýǵa múmkindigin bermeı, shyndyqty jalǵan, ótirikti ras etip kórsetip ketken. Sondyqtan da búgingi jazbaq nıetimizdi tek derekterdi saralaý retinde ǵana qabyldaý kerek dep túsingenderińiz abzal. Sońǵy sóz arnaıy zertteý júrgizgen tarıhshy-ǵalymdarda bolmaq.

Alǵashqy resmı qarip Ahań (Ahmet Baıtursynuly) daıyndaǵan qazaq tiline laıyqtalǵan arab jazý júıesi. Halyq arasynda bul «tóte jazý» dep atalyp ketken. («Tóte» – ońaı, eń tıimdi degen maǵynada keledi). Ahań 1910 jyly zertteýin (qazaq tiline yńǵaılastyrý) bastap, tóte jazýdy 1912 jyly qoǵam arasyna kirgizgen eken. Bul ne úshin kerek boldy? Zertteýshiler kelesi ýájderin aıtady: «Birinshiden, bir dybysty jazý úshin birneshe áripter paıdalanylatyn; Ekinshiden, sózdi jazǵanda onyń tek daýyssyz dybystary ǵana tańbalanatyn da, daýystylary jazylmaǵan sózdiń maǵynasyn túsiný qıyndyq týdyratyn; Úshinshiden, arab álipbıinde daýysty dybystardy belgileıtin tańbalar sany úsheý ǵana bolǵandyqtan, bul tańbalar toǵyz daýystysy bar qazaq tili úshin jetkiliksiz boldy; Tórtinshiden, «musylmansha saýat ashý» ádisinde áripterdiń taza arab tilindegi dybystalýy men aıtylýyn jattatýmen uzaq ýaqyt ketetin…» («Ana tili» gazeti, 2012 jyl).

1924 jylǵy Orynborda ótken sıeze qarip taǵdyry taǵy da qaraldy. Bir sheshimge eki túrli kózqaras bolatyn. Ahmet Baıtursynuly arab álipbıinde qalý kerek dese, Názir Tórequlov latyn emlesine kóshý kerek dep óz ustanymyn bildirdi. Árıne, ártúrli ýájder aıtyldy. Mysaly, Ahań «Latynǵa kóshý arqyly Eýropanyń deńgeıine jetemiz dep oılasaq, onda nege orystardyń ózderi sol latynǵa kóshpeıdi eken?» degen maǵynada pikirin bildiredi. Al Názir Tórequlov: «Biz qazaqqa latyn árpin kúshpen aldyrǵaly otyrǵanymyz joq. Latyn árpi úırený, jazýǵa tym paıdaly, jeńil. Túrik (arab) árpiniń bireýi tórt túrli, latyndiki bir ǵana túrli» deıdi. Al Smaǵul Sádýaqasov: “Jurt túsinbeıdi. Moldalar qarsy bolady. Latyn árpin alýdyń saıası jaǵynan qorqynyshy bar. Alǵandardyń da jumysy júrmeı jatyr” dep óz qorqynyshyn kópshilik ortaǵa salady. Mirjaqyp Dýlatuly bolsa «Aıqaptaǵy» bir maqalasynda: «Jazýdy tártipke salý degen ońaı emes. Oqýshylar synasyn degende árkim basyna kelgenin jazatuǵyn bolsa, eshýaqytta oıdy bir jerge qorytyp bolmaıdy, oryndy, orynsyz syn aıta berý maqsat emes» deıdi.

Talas-tartyspen ótken ýaqyt 4 jylǵa sozyldy. 1928 jyldyń jeltoqsan aıynda bıliktiń bir jıynynda «Latynǵa kóshý kerek» dep qaýly qabyldanyp, qol qoıyldy.

Ýaqyt óte berdi. Repressıa, qoldan jasalǵan ashtyq… Sóıtip júrgende 1937 jyly qazaq halqynyń jazýyn ózgertý týraly taǵy da másele bolyp kóterildi. Bul joly orys jazýyna, ıaǵnı kırılısa qaribine aýysý. Qarsy keler eshkim tabylmady. (Nege ekeni belgili de). Az-maz talqylaýdan keıin 1940 jyldyń qarasha aıynda «Qazaq álipbıin ózgertý» týraly qaýly shyqty. Endi bári jappaı kırılısamen oqytyla bastady. Bul búgingi kúnge deıin jalǵasyn taýyp keledi.

Sóz arasynda toqtalyp ketýge bolmas, Reseıde tóńkeristen keıin álipbıdi latynǵa kóshirý usynysy jasaldy. Arnaıy baǵdarlama da qabyldanyp qoıǵan. Sol kezdegi bılik basynda otyrǵan Lýnacharskıı esimdi sheneýnik Lenınniń qoldaýyn taýyp jumysqa kirisip ketken eken. Tek, Stalınniń qoly bılikke jetkende ǵana «toqtatý kerek» dep buıryq beredi.

Osy rette álipbıdiń aýysýy týraly myna eki pikir biz úshin asa qyzyqty. Birinshisi, jazýshy T. Ásemqulov «Egemen Qazaqstan» gazetinde jaryqqa shyqqan «Árip taǵdyry» maqalasynda óz oıyn bylaısha jetkizgen: «…Álipbıdiń aýysýynyń qasireti – burynǵy muranyń umytylyp otyrýynda. Álipbı aýysady, sol álipbıde jazylǵan tekster joıylady. Mysalǵa, qazir qarapaıym halyq kóne túrik nemese sary uıǵyr jazýyndaǵy jádigerlerdi oqı almaıdy. Bul tekster endi ǵalymdardyń ǵana enshisinde. Bizdiń baıyrǵy, kóne túrik tilindegi jazba muramyz batystyń, orystyń ǵalymdarynyń «menshigi». Solar oqıdy, solar taldaıdy, solar pikir aıtyp úkim kesedi». Ekinshi pikirdi jýrnalıs B. Qaıratulynyń «Qazaqıa qalaı otarlandy?» eńbeginen oqımyz: «Bar-joǵy on shaqty jyldyń ishinde Odaq quramynda túrki-qypshaq tektes hám musylman halyqtarynyń emlesin dúrkin-dúrkin ózgertý arqyly, birin-biri jazbasha túsine almaıtyn jaǵdaıǵa jetkizdi».

Sóz sońynda «kırıl» qarpi týraly birer sóz. 863 jyl (9-ǵasyr). Kırıl men Mefodıı esimdi aǵaıyndar jańa álipbıdi oılap tapty. (Árıne, tek ekeýi ǵana «basyn qatyrdy» deýge sený qıyn. Degenmen, tarıh solardyń ǵana esimderin qaldyrypty). Atalmysh eńbek shirkeý úshin jasalǵan edi. Basty maqsat – grekshe jazylǵan İnjildi slavándyqtarǵa túsinikti etý. Katolık shirkeýi qanshalyqty qarsylasqanymen, kónbeske amaly qalmady. İs sońynda bul tájirıbe jańa emleniń dúnıege kelýimen aıaqtaldy.

Rústem Shyhymuranuly
«Jaqsy.kz»

---