InfoHub Logo

Saýatty jazý máselesi til ǵylymy salasynda aýyq-aýyq sheshimin izdep turatyny belgili. Emle erejemizdiń bekitip bergen qaǵıdalary zaman ózgergen saıyn qoldanystaǵy áreketter barysynda kereǵarlyq úderisine ushyrap jatady. Keıde olardy «orfoepıalyq zańdylyqtarymyz» moıyndamaı qoıady. Osyǵan oraı, merzimdi baspasóz betterinde birikken sózderdiń jazylýy, sóz tirkesteriniń jazylýy, qosymshalardyń durys jalǵanýy, keıbir túbir sózderdiń jazylýy tóńireginde usynystar men eskertpeler jarıalanyp turady. Ǵalymdar ǵylymı jol izdeıdi, jazýshylar til tazalyǵyn qorǵaıdy, oqyrman qaýymy qoldaný ereksheligin negizge alady. Báriniń maqsaty – ana tilimizdiń ulttyq sıpatyn ulyqtaý. Emleniń ekshelýi qatelikti tabýdan emes, sol qateliktiń ornyna durys usynys aıtýmen ǵana júzege asady. Qysqarǵan sózderge jalǵanatyn qosymsha sońǵy sózdiń tolyq nusqasyndaǵy sońǵy dybysqa baılanysty jalǵanady deıtinder QazUÝ-niń dep jazady da, qysqarǵan sońǵy dybystyń aıtylýyna baılanysty jalǵaıtyndar QazUÝ–dyń dep jazady. Bul eki túrli nusqa basylym betterinde qatar qoldanylyp keledi. Bulardyń ekinshisi durys nusqa ekendigine bir ǵana AQSH qysqarǵan sózine qosymsha jalǵaý arqyly kóz jetkizýge bolady. Eger birinshi qaǵıda boıynsha jazsaq – AQSH-nyń (Amerıka Qurama Shtatynyń), al ekinshisi boıynsha AQSH-tyń. Eger bul usynysqa kelispeıtinder bolsa, qosymshanyń basqa túrin jalǵap kórsetińiz: QazUÝ-ne álde QazUÝ-ǵa, AQSH-na álde AQSH-qa. Durysy – sońǵy qysqarǵan sózdiń bas árpiniń aıtylýyna qaraı qosymsha jalǵaý. Birikken sózderdiń jazylýyndaǵy áralýandyq ta birizdilik sıpat ala almaı keledi. Bul kúrdeli ataýlardyń birikken tusyndaǵy qatar kelgen eki daýystynyń birinshisi aıtylmaıtyndyqtan keıde ony túsirip jazamyz da, keıde eki daýystyny da qatar jazamyz: Saryarqa, Januzaq (Janyuzaq) Qaraoı, Ulmeken (Ul ma eken). Árıne, kez kelgen tulǵanyń negizge alatyny – Orfografıalyq sózdik. Sózdikte dál osylaı berilgen. Erejesi keıbir jalqy esimderdiń osylaı jazylatyny týrasynda ǵana. Eger birikken sózderdiń qatar kelgen eki daýystysy «qysań – ashyq» tulǵasynda kelse, ekeýi de jazylyp, «ashyq – ashyq» tulǵasynda kelse, alǵashqysy túsirilip jazylady desek, emlemiz erejeden aqsaı qoımas edi. Erejeniń quramyna keıbir degen sóz qosylsa, ol qaǵıda erejelik sıpatynan aıyrylady. Kórip otyrǵanymyzdaı, sózderdiń durys jazylýy morfologıalyq salada kórinis tapqanmen (qosymshanyń jazylýy, kúrdeli sózdiń jazylýy), dybystyq júıeniń mazmunynan alshaqtap ketpeıdi. Emle erejesiniń 70-80 paıyzy dybysqa baılanysty degen pikirlerdiń ózi tolyq aqıqat emes. Óıtkeni emle erejesiniń ereje dárejesinde qalyptasýyna májbúrleıtin – orfoepıa zańdylyǵy. Al orfoepıa dybystardyń aıtylý júıesine negizdeledi. Qazaq tili dybystaryna qatysty erejelerdiń bári orfoepıa zańdylyǵyna qatysty týyndaıtynyn yqpal túrlerinen, býyn túrlerinen, qosymshalardyń varıantylyǵynan aıqyn kórýge bolady. Qanshama májbúrlep, jalǵan qaǵıdaǵa baǵyndyra jazsaq ta, fonetıka salasyn taldap oqytqan tusta qarama-qaıshylyqqa ushyrasamyz da otyramyz. I dybysyn daýysty dep oqytamyz da, onyń eshýaqytta qysań Y jáne İ daýystylarynsyz aıtylmaıtynyn qaperimizge almaımyz. Jı, kı, qı túrinde túbir etistik qylyp, bir býyndy sóz retinde túsindiremiz. Budan keıin bul sózderdi negizge almaı-aq basqa taqyryptardy ótýge bolar edi ǵoı. Joq, osy sózderge daýystydan bastalǵan qosymshany jalǵaýǵa beıim turamyz. Sóıtip daýyssyzdan keıin keletin jalǵaýdy jalǵap jáne eki daýysty qatar kelgende baıqalatyn  keıindi yqpaldy joqqa shyǵaryp, oqýshynyń aldynda ekijúzdilik tanytamyz. Salystyryp kóreıik:

orfografıa boıynsha -  orfoepıa boıynsha -

  kı + in   ki + ıin

  jı + yl   jy + ıyl

  qı  + yl   qy  + ıyl

Eger osy sózderdiń emle erejesine saı túrlerine dybystyq júıeniń erejesi boıynsha (daýystydan keıin qosymsha daýyssyzǵa bastalady) qosymsha jalǵasaq (kı – m, jı – m, qı – m) aıta almas edik. Aıta almaý degen sóz – orfoepıa zańdylyǵynyń buzylýy. Orfoepıa – sózdiń aıtylmaýy emes, durys aıtylýy. Qazirgi qazaq tilindegi Ý «daýystysy» da osyndaı kereǵarlyqty qaıtalaýda:

orfografıa boıynsha  -   orfoepıa boıynsha  -

  tý + ys  tu + ýys

  jý + ys    ju + ýys

  bý + ys  bu + ýys

Erejelerge súıenetin bolsaq, bul etistikterge de etis jurnaǵy – s kúıinde jalǵanýy tıis ( tý – s, jý – s, bý – s ). Balabaqshadan bastap, mektep bitirgenshe oqytylyp kele jatqan dybystyq júıeni ózgerte salý ońaı jumys emes. Biraq ózimiz aıtqan erejelerimizdi teriske shyǵarmaý úshin osy eki dybysqa qatysty( I men Ý) jasandylyqty túsindirgenimiz jón dep oılaımyn. Ony túsindirýdiń bir joly – joǵarydaǵy úlgilerimiz. Al ekinshi joly – býyn túrlerin ótken tusta aıqyndalatyn kórinister. Oqýlyq ataýlynyń bárinde býynnyń erejesi biryńǵaı túsinikte beriledi. Ol – aıtqan kezdegi sózderdiń tolqyndy bólshegi. Iaǵnı, býyn aıtýǵa baılanysty ereksheletinin bári moıyndaıdy. Biraq qalaı aıtý kerektigine mán berilmeı kele jatqan sekildi. Sózde qansha daýysty bolsa, sonsha býyn bolady degen jattandy erejemizdi aıtyp alamyz da, býyn degen sózdiń ózin býynǵa durys bóle almaı kele jatqanymyzdy moıyndamaımyz. Óıtkeni býyn qalpynda bólshekteımiz de, aıtylý ustanymyn joqqa shyǵaramyz. Jalpy býynnyń túrlerine qatysty berilgen tujyrymdardy negizsiz qaldyramyz. Durysyn aıtqanda, sózdi aıtylýyna qaraı býynǵa bólmeı, býynyna qaraı aıtyp júrmiz. Mysaly: sý-yq, jý-yq, kı-im, bı-yl, jı-yr-ma t.b. Sonda býyn degenimiz ne? Býyn degenimiz - sózderdiń yrǵaqty (rıtmdi) bólshekpen aıtylýy. Joǵaryda keltirilgen mysaldarda (sý-yq, jý-yq, kı-im, bı-yl, jı-yr-ma, bý-yn) osy yrǵaq buzyldy. Bulardy yrǵaqpen aıtatyn bolsaq :  su –ýyq, ju-ýyq, ki-ıim, by-ıyl, jy-ıyr-ma, bu-ýyn túrinde, ıaǵnı durys kúıinde bolady. Profesor Aıtbaı Aıǵabylulynyń ...býynnyń túrleriniń... sóz basynda, ortasynda, sońynda kelýi degenge onsha kóńil aýdarmaı, tek dybystyq quramyna qaraı taný basym bolyp keledi degen eskertýi mańyzdylyǵyn osy tusta shyńdaı túsedi (1). Býynnyń dástúrli úsh túriniń (ashyq, tuıyq, biteý) sóz quramyndaǵy qalypty oryndaryn burmalaýdy mektep qabyrǵasynan bastaǵanymyz ( burmalap oqytý) , árıne, ókinishti-aq. Oqýlyqtarda anyq kórsetilgen  jalań ashyq býyn sózdiń basynda ǵana keledi (2), tuıyq býyn sózderdiń basynda kezdesip otyrady (3) delingen pikirlermen sanasýdy qoıǵandaımyz. Áıtpese, mektep bitirýshilerge arnalǵan arnaıy oqý quraldarynda tómendegideı tapsyrma berilmes edi

№ 6 nusqa, 21-tapsyrma. Qaı sózdiń 4-shi býyny tuıyq býyn?

A. Tarıhı jerlerdi aralaý óte keremet.

V. Men ádebıet sabaǵyn jaqsy kóremin.

S. Taýdan tómenge qaraı quldılady.

D. Aqyryn basyp úıge jaqyndady.

E. Onyń aǵasy jaý tylynda qaza tapty.

№7 nusqa, 4-tapsyrma. Qaı sóz tasymaldanady?

A. eki  S. ashyq   E. sóz

V. bir  D. býyn

16-tapsyrma. Tasymaldaýǵa bolmaıtyn sózdi tabyńyz?

A. qıyr  V. sýyq   S. beıim  D. qıa  E. jıhan

№8 nusqa, 1-tapsyrma. Qaı sózde tasymaldanbaıtyn býyn bar?

A. áýlıe  S. báteńke  E. kúrteshe

V. jármeńke  D. shemishke

(Qazaq tili: UBT-ǵa daıyndyq oqýlyq-test.Almaty, Shyń - kitap, 2013).

«Durys» jaýaptarynyń astyn syzyp kórsettik. Tuıyq býyndy tórtinshi býynǵa deıin aparyp, jalań ashyq býyndy úshinshi býynǵa qoıǵan oqytýshynyń orfoepıa zańdylyǵynan habary barlyǵyna kúmándanbasqa amalyń joq. Tipti tasymaldyń ózinde daýysty dybystan bastalatyn býynnyń ekinshi jaqqa aparylmaıtyny da ashyq aıtylǵan ǵoı. Máseleniń bári I men Ý – dyń daýysty dybystar qataryna kirgizilýinen bolsa, sol ekeýin daýysty qylmaıtyn mysaldar da jetkilikti emes pe?! Teris tujyrymdy oqýshynyń sanasyna synalaı bergennen utarymyz shamaly. Ǵylym salasynda býynnyń almasýy, býynnyń jylysýy degen uǵymdardyń bar ekenin bilemiz. Ony qosymshalardyń daýystydan bastalýy men qatar kelgen eki daýystynyń alǵashqysynyń aıtylmaýymen dáleldeımiz. Budan erekshe ǵylymǵa tán jańalyq izdemegenimiz jón. Ony orfoepıa zańdylyǵyna aparyp teligenimiz -  áldeqaıda jeńilirek. Qazaq tilinde sózdiń ortasy men sońynda jalań ashyq býyn men tuıyq býyn aıtylmaıtyn bolǵandyqtan, osy býyn tulǵasyndaǵy qosymshalar ne eki dybysty ashyq, ne biteý býynnyń quramyna kirip aıtylady.

Mysaly: tol +y = to-ly, bar +ym=ba-rym, jaı +yl = ja - ıyl. Bul jerde dybysqa emes, býyn yrǵaǵynyń úılesimdiligine nazar aýdarǵanymyz  oryndy. Endi qosymshasyz-aq, birikken sózder men tirkesterdiń ara jigindegi býyn ózgerisin baıqaıyq. Jalań ashyq nemese tuıyq býyn aıtylmaıtyndyqtan, býyn yqshamdalady. Jalań ashyk býyn eki dybystan turatyn ashyq býynǵa, al tuıyq býyn biteý býynǵa aınalady:

birikken sózder:   tirkes úlgisindegi sózder:

Sa-ry-ar-qa – Sa-rar-qa,  sa-ry  al-tyn  -  sa-ral-tyn,

Sa-ry -ó-zek – Sa-ró-zek,   ba-sy  a-shyq  -  ba-sa-shyq.

Kórip otyrǵanymyzdaı, sózge jalań ashyq býyn men tuıyq býyn nemese osy býyndar úlgisindegi qosymshalar jalǵanǵanda ǵana  býyn almasý úderisi júredi. Al eki dybysty ashyq nemese biteý býyn jáne osy úlgidegi qosymshalar jalǵanǵanda sóz quramynda býyn almasý qubylysy bolmaıdy. Óıtkeni bul býyndar men osy úlgidegi qosymshalar sózdiń basynda, ortasynda, sońynda erkin aıtyla beredi.

Árıne, qanshama jyldar oqytylyp kele jatqan, oqýlyqta bekitilip berilgen erejelerdi lezde ózgertý kerek degen usynys jasaýdan aýlaqpyz. Usynymyz - oqýshymyzǵa neniń durys, neniń jasandy ekenin túsindire oqytý kerektigin oqytýshynyń ar-ojdanyna júkteý. Áıtpese, bip – bıik, jyp- jınaqy, sup-sýyq, qup-qý shyraılaryndaǵy  bip, jyp, sup, qup kúsheıtkish býyndarynyń qaıdan shyqqanyn durys oqytqan oqýshynyń bilmeýi múmkin emes. Durys oqytqan oqýshynyń joǵaryda berilgen test tapsyrmalary úlgisiniń durys emes ekendigine kózi tolyq jetedi. Emle erejesiniń dybystyq júıege negizdeletinin, al dybystyq júıeniń kúre tamyry  orfoepıamyzda jatqanyn esten shyǵarmaǵanymyz abzal. Bizdiń maqsatymyz -  oqýshymyzǵa emle erejesindegi shynaıylyqtyń qasterliligin paıymdatý

Qaısar Qadyrqulov

Ádebıetter:

1. A.Aıǵabylov, Qazaq tili morfonologıasy men leksıkologıasy – Almaty:2006, 272 b.
2. Ǵ.Ábýhanov, Qazaq tili – Almaty: 1982, 282 b.
3. İ.Keńesbaev, Ǵ.Musabaev, Qazirgi qazaq tili – Almaty:1975, 305 b.

 

---