InfoHub Logo

Qazaqstan álemniń 30 damyǵan eliniń qatarynan tabylýdy maqsat tutqan memleket. Bul birinshi kezekte jalpy halyq bolyp jumylatyn is. Óıtkeni ondaı meje qarapaıym halyqtyń ómir sapasyna áser etetini anyq jáne ony iske asyrý úshin árbir adamnyń ómir sapasyn belgili bir deńgeıge kóterýge mindettimiz. Alaıda bul jospar ózdigimen bolmaıtynyn eskersek, bılik qana emes árbir azamattyń sol baǵytqa qaraı laıyqty túrde ózgerýi talap etiledi. Sondyqtan da Elbasy N.Nazarbaevtyń baǵdarlamalyq maqalasyndaǵy sanany jańǵyrtý baǵytynda júktelgen mindetter memlekettik apparattyń ǵana emes qoǵamdaǵy árbir azamattyń jaýapkershiligin de aıqyndap otyr. Bul rette sarapshylardyń basym bóligi maqalada qamtylǵan máseleler iske asyrylsa qoǵamymyzda ońtaıly ózgerister bolatynyna kámil senedi.

Aıta keterligi, sáýirdiń sońyna taman QR Prezıdentiniń janyndaǵy Qoǵamdyq sanany jańǵyrtý baǵdarlamasyn iske asyrý jónindegi ulttyq komısıanyń alǵashqy otyrysy ótti. Onda jobalardy iske asyrý úshin jumys toptary qurylǵan bolatyn. Olardyń quramyna ár salanyń kásibı bilikti mamandary, sarapshylar, sondaı-aq qoǵam ókilderi, sonyń ishinde tanymal ǵylym, bilim jáne mádenıet qaıratkerleri enip, búginde Prezıdent usynǵan jobalar boıynsha jumystaryn bastap ketti. Osyǵan baılanysty «Jańa gýmanıtarlyq bilim. Qazaq tilindegi 100 jańa oqýlyq» jobasy boıynsha jumys tobynyń múshesi, «Wikibilim» qoǵamdyq qory qamqorshylar keńesiniń tóraǵasy Raýan Kenjehanulynyń pikirin nazarlaryńyzǵa usynýdy jón kórdik.

- Raýan Kenjehanuly, Elbasynyń baǵdarlamalyq maqalasy jarıalanǵannan keıin qurylǵan toptar alǵashqy jumystaryna kiristi. Jalpy, osy aýqymdy qadamdar baǵytynda árbir azamat ózine qandaı talap qoıýy kerek dep oılaısyz?

- Meniń pikirimshe, qazaq tilin zamanǵa laıyqtap, ilgerletý baǵytynda, álemdegi bolyp jatqan ózgeristerge el men qoǵamdy jaqyndatý baǵytynda jumys istep júrgen orta úshin Elbasy maqalasynda aıtylǵan máselelerdiń barlyǵy óte jaqyn ári túsinikti. Barsha qoǵam jumylyp atsalysýy qajet aıqyn baǵyt kórsetildi. Álemde Qazaqstannyń alýy tıis orny týraly aıtyldy, bul úshin eldiń azamaty retinde árqaısymyz «ne isteýimiz kerek jáne qandaı bolýymyz kerek?» degen suraqtar qoıylyp, oǵan jaýap berildi. Eń áýeli, ár adam óziniń bilimi men biliktiligine, mádenıeti, jeke tulǵalyq qasıetterine, ómirlik daǵdylaryna mán berýi kerek. Zaman kóshinen qalys qalmas úshin árqaısysymyz «men tulǵa jáne maman retinde ózimdi qalaı jetildirýim kerek» degen suraqty ózimizge qoıýymyz qajet. Elbasy maqalasynda osy baǵytta memleket qandaı jaǵdaı jasaı alatyndyǵy aıtylyp otyr, árbir adamǵa kómektese alatyn quraldar, tetikter de kórsetilgen. Sondaı mańyzdy qural retinde joǵary bilimniń sapasyn ózgertý úshin álemdegi úzdik 100 oqýlyqty aýdarý bastamasy qolǵa alyndy. Bul óte quptarlyq bastama dep bilemin. Shyn máninde kóp uzamaı oń nátıje bere alatyn óte pármendi qadam.

- Komısıanyń jumys toby aıasynda atqarylyp jatqan sharalarǵa toqtalsańyz?

- Ózderińiz biletindeı, maqalada atalǵan arnaıy jobalarmen jumys isteıtin toptar qurylyp, onyń quramy bekitildi. Quramyna ózim de kirgen «Jańa gýmanıtarlyq bilim. Qazaq tilindegi 100 jańa oqýlyq» topta da birneshe ret kezdesý ótkizip, alǵa qoıylǵan mindetterdi talqyladyq. Bul jumys tobyna Bilim jáne ǵylym mınıstri Erlan Saǵadıev jetekshilik etedi. Qoıylǵan maqsatqa oraı bıylǵy jazdyń ózinde biraz sharýa atqarylýy tıis. 2018-2019 oqý jylynan bastap osy joba aıasynda daıyndalǵan oqý materıaldary, aýdarylǵan oqýlyqtar bilim berý júıesine kirýi qajet. Sondyqtan ýaqyt óte tyǵyz bolǵandyqtan, jınaqy ári jyldam qımyldaýymyz kerek. Ony komısıanyń, jumys toptarynyń quramyna enip otyrǵan azamattardyń barlyǵy jaqsy túsinedi. Sonymen birge óte mańyzdy shara bolǵandyqtan, osy máselege atsalysa alatyn, pikir qosýǵa qaýqarly bilikti adamdardyń barlyǵyn bul jobaǵa jumyldyrý úshin, meılinshe keń talqylaýdy qamtamasyz etý úshin joǵary bilim salasynda júrgen ǵalymdardy, baspa isimen tanys  mamandardy, aýdarma isiniń tájirıbesi men teorıasyn túsinetin kásibı aýdarmashylardy tartý arqyly daıyndyqty bastap kettik.

- Qazirgi tańda aýdarylýy tıis kitaptar anyqtaldy ma?

- Aldymen aýdarylýy tıis degen kitaptarǵa qoıylatyn talaptarǵa mán berýdemiz. Jınaqtap aıtqanda, oqýlyq dep belgili bir ǵylym salasy boıynsha qordalanǵan bilimdi júıelep, sholý retinde beretin kitapty aıtady. Gýmanıtarlyq saladaǵy oqýlyqtar shyn máninde óte kóp, talǵam da ártúrli. Sondyqtan irikteý de ońaı emes.

100 oqýlyq tiziminiń jobasyn jasaý úshin oqý oryndary ózderiniń usynystaryn berip jatyr. Sonyń arasynan suryptap, tańdaý jasaý kerek bolady. Basty talaptardyń ishinde oqýlyqtyń ózektiligin erekshe ataý kerek, ıaǵnı osy kúnde álemniń aldyńǵy qatarly oqý oryndarynyń pedagogıkalyq tájirıbesinde keńinen paıdalanylyp jatqan, birneshe márte qaıta shyǵarylyp, ózine degen suranysty ábden rastaǵan kitap bolýy qajet.  

 - Sonymen, tizim qashan daıyn bolady?

- Bir jaǵynan ýaqyt tyǵyz, shıraq qımyldaý kerek-aq. Ekinshi jaǵynan, tez arada tizimdi jasap bersek, erteńgi kúni «nege talqylaý bolmady, pikirler nege eskerilmedi?» degen saýaldar týyndaıtyny anyq. Bizdiń bir jınalysymyz Almatyda ótti. Oǵan ǵalymdar men oqý oryndarynyń basshylary qatysty, taǵy bir jıyn Astanada uıymdastyryldy. Óńirlerdegi oqý oryndaryna usynystar alý úshin hat joldandy. Oqýlyqtardy 2018-2019 oqý jylynyń basyna deıin daıyndaý mindeti tur, sol tapsyrmany oryndaýǵa barymyzdy salamyz. Aldymen tizimin anyqtaıyq, pikirlerdiń barlyǵy eskeriletindeı ony aıqyndaý prosesin rettep alaıyq. Ekinshiden, kitaptardyń avtorlarymen kelissóz júrgizý kerek bolady. Óıtkeni árqaısysynyń artynda ne ýnıversıtet, ne baspahana nemese jeke avtor tur. Oqýlyq bizge unady dep birden aýdara berýge bolmaıdy. Osy baǵytta tıisti kelissózder júrgizilip, ruqsat alý máselesi  sheshilgen soń, aýdarmaǵa kirisý qajet.    

- Ózińiz bilesiz, sapaly aýdarma tóńireginde de syn men pikirler bar ǵoı?

- Iá, sapaly aýdarma - bul bólek bir úlken sharýa. Oqýlyq aýdarmasy aıasynda ǵylymı termınologıa máselesine erekshe kóńil bólý qajet bolady. Qazaq tiline kele qoımaǵan, qoldanysy qalyptaspaǵan  uǵymdar kóp. Sala-sala boıynsha muqıat qarap, oılanýǵa týra keledi. Aýdarmanyń júıeli logıstıkasyn qurý qajet dep oılaımyn, prosesterdiń barlyǵyn retke keltirip, aýdarmanyń ár kezeńine jaýapty mamandar durys iriktelse, durys nátıje de bolady dep senemin.

Jalpy alǵanda, osy joba aıasynda tilge qatysty biraz máselege jańasha qarap, sózjasam, termınalogıa, kirme sózderdi qabyldaý erejelerin de retteý qajet. Tildi qazirgi zamanǵa laıyqtaýǵa baılanysty suraqtar óte kóp. Solardyń barlyǵyn jınaqtap,  usynystardy daıyndaıtyn bir ortalyqtyń bolǵanyn burynnan oılap júrgen edik. Osy oraıda, Ulttyq aýdarma búrosy tek aýdarmamen shektelmeı, til modernızasıasyna qatysty usynystar daıarlaıtyn ortalyq bolsa dep oılaımyn. Sonyń ishinde ózimiz kópten aınalysyp júrgen ǵalamdyq elektrondy júıelerge qazaq tilin engizýge mán bergen abzal. Qazaq tilin qoldanbaıtyn Microsoft-tyń servısteri kóp, al olardyń qaı qaısysy da til qoldanysyn jetildiretin nemese tejeıtin qural. Máselen, áli kúnge deıin qazaqsha mátinderdi skanerden ótkizýge arnalǵan sapaly jumys isteıtin baǵdarlama joq. Ondaı baǵdarlama bolmaǵannan keıin, kitaptardy elektrondy nusqaǵa aýdarýǵa qınalamyz. Ol óz kezeginde muraǵat isin, kitaphanaǵa isin tejeıdi. Sondyqtan atalǵan alpaýyt kompanıalarmen baılanysqa túsip, kelissózder júrgizip, qazaq tiliniń erekshelikterin túsindirip, sońǵy býyndy tehnologıalarǵa baǵdarlamalardy laıyqtaý til úshin óte mańyzdy. Búginde biz keńinen paıdalanyp júrgen Apple kompanıasynyń smartfondarynda da qazaq tili áli kúnge deıin joq. Biraq, ol kompanıalar bul máselege bas aýyrtpaıdy, aýyrtýǵa mindetti de emes, ol bizdiń mindetimiz. 

Máselen, biz sońǵy 3-4 jyl Google aýdarmashy júıesine qazaq tilin engizýmen aınalasyp júrmiz. Mátindi mátinge aýdarý júıesin jasap engizdik, al keıbir ilgeri damyǵan tilder qazir mátin emes, daýysty aýdarýǵa kóship ketti. Ol úshin qazaq tilindegi dybysty, sózdi tanıtyn júıeler damýy kerek. Osynyń barlyǵyn rettep, júıelep, baǵyttardy anyqtap, olardyń ıelerimen baılanysqa shyǵyp, jumystardy osy Ulttyq búro qamtysa, jaqsy bolar edi.

- Aldaǵy ýaqytta latyn álipbıine kóshý maqsaty qoıylyp otyr. Bul turǵyda sizderdiń jumystaryńyz jeńildeı me?

- Áldeqaıda jeńildeıdi. Sondyqtan da osy sheshimge óte qatty qýandym. Kópten beri kútip júrgen jańalyq edi. Táýelsizdik alǵannan beri talqylanyp júrgen taqyryp qoı, biraq keıinge shegerilip keldi. Bul ábden pisip jetilgen másele. Meniń oıymsha, endigi talqy «osy kerek pe, álde kerek emes pe» degen suraqtar emes, «qalaı jasaımyz» degen baǵyt alýy qajet. Óıtkeni buqaralyq aqparat quraldaryndaǵy keıbir pikirlerge qarasaq, biz áli kúnge deıin «qajet, qajet emes, ne utamyz» degen áńgimeniń tóńireginde júrgen sıaqtymyz. Sheshim qabyldandy, endi ony durys iske asyrýǵa den qoıǵan abzal.   

Al endi qalaı kóshemiz degenge kelsek, myna jumys ústelimde jatqan pernetaqtada klasıkalyq latyn grafıkasyndaǵy 26 árip pen apostrof belgisi bar, osynyń aıasynan shyqpaǵandy durys dep sanaımyn. Ony jasaýǵa bolady. Mamandar bul grafıkanyń fonetıkasyn da, basqa da qyrlaryn retteı alady. Osy qısynda ótsek, tilge qatysty barlyq tehnologıalyq ozyq sheshimder qazaq tiline de qyzmet ete bastaıdy. Oǵan eshqandaı qosymsha shyǵyn qajet bolmaı qalady.

Bir qarapaıym mysal aıtaıyn, qaladaǵy jarnamaǵa nazar aýdarsańyzdar, qazaq tilinde jazylǵan mátin árqashan qorash kórinedi. Óıtkeni mátindi ádemi terý úshin shrıfter joq. Ol shrıfterdi jasaý óte qymbat, ony túsinetin bilikti mamandar kerek. Eń kóp daıyn shrıft latyn álipbıinde. Sondyqtan dızaınerlerge, grafıkterge, baspagerlerge, ınternetpen jumys isteıtin mamandarǵa jumys jeńildeıdi.

- Áńgimeńizge rahmet!

Avtor: Rýslan Ǵabbasov, QazAqparat.

---