InfoHub Logo

 

      Qaramergen

Basyna qut bereke aıaldamaı,

Bul qyrdy qyrsyq shalǵan

Talaı-talaı.

Degizgen «jeti juttyń bári – bizde»

Qazaqqa qyryn kelgen zamandar-aı.

Ótken ed sol jyly da náýbat bastan,

Jut jaılap,

Tiger tuıaq qyryldy ashtan.

Jarymaı isher asqa otyrǵanda,

Jaý qoly jeti jaqtan kelip basqan.

Aıaýsyz sar dalada qyrǵyn salǵan,

Qıylǵan qyrshynan úzildi arman.

Tuıaǵy jaý atynyń jetpegen el,

Qashpaq bop,

Jan ushyryp júgin salǵan.

Solardyń biri, mine, saıdy órlep,

Keledi kóbi jaıaý sharshap-terlep.

İshinde bir qart kisi jan-jaǵyna

Keledi kózin tigip óte sergek.

Kenet ol jarq-jurq etken áldeneni

Baıqap qap, sekem alyp, oıǵa shomǵan.

Qus emes shaǵylysqan qarý syndy,

Baılamǵa tuıaq tirep, oıyn naqtap.

Eshkimge syryn ashpaı,

Kelinine  Appaq:

– Sen, qarǵam, kóshti alǵa bastaı bergin,

Kelem men aman qalsam, Alla saqtap, –

Degen de saıǵa qaraı bettegen-di.

Tasalaý bir oıpańǵa jetkende endi,

Kóringen jaý qarasy kútkenindeı

Kóshti kórip qıqýlap óktemdendi.

Qıqýlap, attaryna qamshy basyp,

Elirgen jandy kórip, jany jasyp.

Shýlaǵan qatyn-qalash, bala-shaǵa,

Kempir-shal esten tanǵan qany tasyp.

Kenetten qoldy bastap kele jatqan

Qolbasshy ushyp tústi murttaı attan.

Kóbiniń quty qashyp sala bergen,

– Áı, muny tasalanyp kim, –dep, – atqan?

İlesken jandaı shaby qasyndaǵy,

Ony da jebe julyp syrǵydy attan.

Sol sátte qalǵanynyń quty qashyp,

Áńgirlep bir-birine aıǵaılasyp,

Attarynan keıbiri ata túsip,

Abdyrap qalǵan edi jaman sasyp.

Ekeýin jaıratqan soń Qaramergen,

Syrǵydy tasalanǵan álgi jerden.

Kenetten «óltir,óltir!» degen uran

Eriksiz aqsaqaldyń kóńilin bólgen.

Keledi bir top ulan taýdan qulap,

Aıqaı-shý. Atys-shabys. Tundy qulaq,

– Apyr-aý, «Óltir!» degen qazaqtar ǵoı,

Kózine jyly ushyrap shapan tymaq,

Jońǵardyń birtalaıy attan qulap,

Keıbiri artqa qaraı qashty tura.

Álgi top áldegenshe-aq,

Eljirep Qarakeńniń qart kóńili,

Jaıpady jońǵar qolyn beıne quraq.

Jalyndy bir Allaǵa medet surap,

Qarakeń aıańdady kóshke qaraı,

Yspar er qan soǵysty kórgen talaı.

Kárilik jetse-daǵy, sur jebesin,

Sadaǵyn saqtaǵan ed, qısyn qalaı?

Sonysy abyroı boldy dese-daǵy,

Kúsh qaıtqan, buldyraǵan shamshyraǵy.

Quıylǵan kóshke qaraı sarbazdardy

Kórgende kózinen jas tamshylady.

Sarbazdar munan buryn kóshke jetken,

Kóristi qushaqtasyp aq nıetpen.

Áldekim qos jebeni kórsetip tur,

«Jaýlardy kim boldy, – dep, –jazym etken?»

Kelini Appaq shyǵyp, jebeni aldy,

Jebege árli-berli kózin saldy.

– Táńirim-aý, Qarakeńniń jebesi ǵoı,

Siz  meniń kórdińiz be qaınaǵamdy?

Tiri me, tiri me? –dep eńiredi,

Sol sátte kúńirendi tóńiregi.

– Tirimin, aınalaıyn, tirimin men,

 Turǵanda bastalǵaly ómir endi.

Jón bolmas tompaıtqanym qara jerdi,

Shyraǵym, osy jaǵyn oıladyń ba?

Erkebulan, jaryǵym, áıel alsa,

Táńirim násip etse, toılaıyn da, –

Degende qyran-topan jurt dý kúldi,

Sebebin Malaısary keshteý bildi.

Sábı ed Erkebulan úsh-tórttegi

Erterek ákesiniń solǵan gúli.

Mergenge Malaısary sálem bergen,

Kózime jyly ushyrap kórgen jerden.

Turǵan soń dedi mergen: «Áı, batyrym,

Azyraq tildeseıik, júrshi bermen».

Mergenniń qolyn sozyp sadaǵyna:

– Kóz tartar erek eken saǵaǵy da.

Jasyraq kezimde bir kórgen edim...

Apyraı, kim boldy eken bala myna?

Sadaqty qoıa  turǵyn...

Atyń seniń? –

Degende. – Malaısary atym meniń.

Qushaqtap Qaramergen eńiredi:

– Sardarym, Toqtaýyldyń kózi me ediń?

Estýshi em, jaıyńa edim syrttan qanyq.

Shyqtyń ba qan maıdanǵa shamyrqanyp?

Jaryǵym, tura turshy, tura turshy,

Qaraıyn ór tulǵańa meıirim qanyp.

Osylaı Malaısaryny qushaǵyna ap,

Tarqady qart batyrdyń bir qumary.

– Jońǵardy jeńbeıinshe atar tań joq.

Alady beıbit eldiń shyrqyn áli,

Sondyqtan, –dedi sardar, – ata saǵan

Qyrǵynnan qalsyn deseń halqyń aman

Jastardy mergendikke úıret, –degen,

– Attanyp keterimde qolqa salam.

Sardardyń myna sózin estigen jurt,

Úndemeı qalaı qalsyn bolyp jym-jyrt.

– Qareke, qorǵa bizdi! – dep shýlady,

Muń basqan júrekterde oıandy úmit.

Sol túni ismerler isti qolǵa ap,

Kóp sadaq daıyndady atar tolǵap.

Qarakeń batyrlardy jıyp alyp,

Bastady jattyǵýdy táńir qoldap.

Sadaqty jatyp atý, turyp atý,

Ústinen shapqan attyń oq samǵatý,

Qashqan jaýdy túsirse baýdaı qyryp sap,

Burylyp atyp qýǵanyn hám jamsatý.

Aıtqanyn keı talapker qaǵyp alyp,

Sur mergen ekendigin tanytty anyq.

Birazy Malaısary qolyna erip,

Tásilin shaıqasýdyń aldy tanyp.

                        

       Jaýjarǵan

Jońǵarlar á degennen qatty aldandy,

Qaıtpaqshy ed eldi qyryp, aıdap maldy.

Aıdarlyny qul qylyp,

Shashpaýlysyn kúń qylyp.

Ata qyrdy kún shýaq,

Munartqan qara tún qylyp. 

«Baılyǵymdy arttyram, shalyqtaımyn»

Degen neme

Basy tasqa soǵylǵan balyqtaıyn.

Kelgen sátte ah urdy jeme-jemge:

– Bul jeńis pe, joq álde jeńilis pe?..

Saýaldy osy qoımaǵan kemde-kemde,

Til tisteýmen kelemiz sen de, men de.

– Jeńis bolsa, jaý qaıda saǵy synǵan,

Jeńimpazdar jeńisin qylǵan dýman?

Biri de joq, sar dala mıdaı jazyq,

Sol dalada qalyń jaý ańdyp turǵan.

Jeńis qalaı bolmaqshy jaýdy shappaı,

Shabar edik, qalamyz izin tappaı.

Eki jońǵar syrlasyp at ústinde

Kele jatyp, irkilip, qaldy toqtaı:

–Jeńsek-taǵy jońǵardyń bolyp joly,

Mal-múlikti, qapshyqty altyn toly,

Noıandar bizge bermes qul men kúńdi,

Kóp oılanyp aqyry uqtym sony.

– Barlańdar! – dep jibered, – tóńirekti

Talaılardyń tutqynda ómiri ótti

Essizdikten.

Batyraıyq biz endi qaramyzdy

 Súıedi ómir  epti.

– Sonda, sonda baramyz bizder qaıda?

Soǵys bited, men bilsem, birneshe aıda.

Oǵan deıin tyǵylyp, kún kóreıik,

Kórip tursyń el joǵyn bul mańaıda.

Ań men qus jyrtylyp aıyrylady.

Aldaǵyny aqymaq qaıǵyrady.

Ushyrasa qańǵyrǵan qazaq-mazaq...

Aty júırik, kil semiz aıǵyrlary.

Jahannamǵa jibersek shybyn janyn,

Seni menen emes pe meniń malym.

Aı mańdaıly qazaqtyń arýlaryn

Qalyń bermeı... –degende álgi zalym

Qopalaqtap erinde bulaı dedi:

– Dál aıtasyń biz úshin osy jóni,

Kórgen joqpyn seni men, sen de meni,

Baılyqty ańsap beıshara kepken kóni.

Qosh deýge de jaramaı joldasyna,

Aldy-artyna qaramaı ol da asyǵa,

Bettese biri shilikke,

Endi biri joq boldy qyr asty da.

Jelmen baıaý terbelgen qalyń shilik,

Arasynda jaltaqtap keled shirik.

Ár tusynan sekeńdep qoıan qashyp,

Qur ushady, mundaǵy bar tirshilik.

Sirá, osymen deı tura shekteledi,

«Mendeı batyr deımisiń tekke óledi».

Jalǵyz jarym qazaqtyń kóshin tonap,

At artyna arýyn bókteredi.

«Ah» urǵyzyp altynyn sapyrady,

Qul, kúńderge jońǵarsha aqyrǵany.

Ańyz bolar kúni erteń qońtaıshyny,

Áıel alǵan toıyna shaqyrǵany.

Ketken eken qıalǵa berilip-aq,

Oıyn bóldi syldyry seri bulaq.

Jatqan sulý sol sýǵa betin jýyp,

Ańdaǵan joq ázirshe muny biraq.

Qarǵyp tústi atynan kóńili tasyp,

Maýqyn baspaq, áıelmen qushaqtasyp.

Aram oıyn júzege asyrmaq bop,

Jaqyndady áıelge alshań basyp.

Aıqalaýǵa áıeldiń úni shyqpaı,

Qozǵalýǵa shama joq qara basyp.

Kenet, kenet áldekim sybyr etti,

Úni sondaı yzbarly, qudiretti.

– Kezdigińdi al deımin, kezdigińdi,

Kúlim qaǵyp, kórsetip qurmetti.

Turǵandaı bop ash oǵan qushaǵyńdy,

Baıqa, baıqa ańdatpa pyshaǵyńdy.-

Kúlimsirep turǵanyń munyń kórip,

Beısharanyń kóńili maısha erip.

Ústindegi lypasyn julyp tastap,

Laqtyra sap qarýyn etken serik.

Kóz qantalap bastalǵan uly jelik,

Qushaǵyna áıeldiń endi kelip.

Jibergen ed kezdikpen qarnyn osyp,

Aıaǵyna sylq etti jońǵar ólip.

«Shoshyma» dep áldekim ámir bergen,

Osy sátte áldene sáýlelenip,

Kóringen ed esikten tórdeı jerden.

Qarıa shal qolynda asasy bar,

Júrgen saıyn asasy tógedi zar.

Sol zarynda júrekti eljireter,

Estimegen bul buryn bir qýat bar.

Keledi ony bulaqqa bastap alyp,

– Jýyn, – dedi sonan soń az demalyp,

– Alys jolǵa alańsyz attanasyń,

Aldyń ashyq, qaraǵym, jolyń jaryq.

– Ata, balam... –

Ol úshin bolma alań, –

Dep ys etip, tym baıaý ysqyrdy da:

– Ógiz arbań– minekeı, áne– balań...

– Qalmap pa edi, apyraı, ógiz ólip?

Halsiz jatqan balamdy tańmyn kórip, –

Deı bergende aqsaqal sózin bólip:

Bizde emes, jaryǵym, Allada– erik,

Túı áýlıe ataıdy bylaıǵy jurt.

Áne, –degen, –shyraǵym, sen sózdi umyt.

Túı emshiniń shákirti edim dersiń,

Úkideıin mápelep kútken úmit.

Malaısary batyrǵa kezikkende,

Qalaı emshi bolam dep seziktenbe.

Senimenen aq jylan attanady,

Aq jylan amanynda ornyń– tórde, –

Dedi- daǵy oılanyp qaldy tunyp.

– Ómir, – dedi, – bulaqtaı emes tunyq,

Jazyqsyzdan kóp janǵa shekken ediń,

Sondyqtan da kórined júziń synyq.

Eńseni ezgen ýaıymnan aıyǵasyń,

Kim  dos, kim qas ekenin  aıyrarsyń.

Qunyker dep

Jaryńdy  etken maıyp,

Qanmen jýyp, kegińdi qaıyrasyń.

Kókiregińdi meńdegen saýalǵa osy aıtarym,

Attanarda atańnyń osy sózi.

Áı, aq jylan, kóriner keldi keziń,

Munyń aty –  «Jaýjarǵan», ıeń– osy.

 

        Barymtashy Boranbaı

Qý janyn barymtada otqa salǵan,

Qarymtada qurystap qary talǵan.

Alty aı jaz, alty aı qysta taqym keppeı,

Boranbaı barymtashy ury atanǵan.

Basybaıly jar da joq,

Bala da joq,

Keshkeni – ómir boıy qyp-qyzyl shoq.

Qalyndyq áperem dep kúrsinetin,

Baı sózin tutatuǵyn kóńilge toq.

Jut jyly úzip onyń bal armanyn,

Órt shalyp, úmit atty qara ormanyn.

Kereksiz baıǵa, bıge beısharadaı

Mańyna jolaı almaı Aq ordanyń.

Qalǵan ed bir-aq sátte shetke shyǵyp,

Qyrylyp jylqy ataýly ketken yǵyp.

Aırylǵan tórt túlikten bir-aq sátte,

Qalǵan baılar qyrdaǵy qasqyrsha ulyp.

Muny kórgen Boranbaı atqa qonyp,

Aq tazysyn qasyna etip serik,

Ań aýlaǵan qys boıy elden jyraq.

Ań da sırek degenmen kúnelterlik,

Taýyp azyq kóktemge ilikken-di,

Kóktem týa qalyń el dúrlikken-di.

Jońǵar shaýyp qazaqtyń aýyldaryn,

Uıpa-tuıpa áp-sátte túrip berdi.

Qarsy turar qazaqta kúshtiń joǵyn,

Qanǵa boıap shańdatqan qazaq kógin.

Kórgen tusta Boranbaı qany tasyp,

Almaq bolǵan qalaıda qazaq kegin.

Kegin almaq,

Biraq qalaı?

Kelgen edi basyna san oı talaı.

Bul ýaqytta qazaqtar qasha kóship,

Asqan edi saı-sala, belden talaı.

Yrys bolǵan qazaqqa, qaıran dala-aı,

Jaý adasqan tósińde seniń talaı.

Aıazyńda aqyrǵan úsip ólip,

Aptabyńda qyrylǵan sý taba almaı.

Súısingen ed dalanyń keńdigine,

Sol dalada qyrǵyn sap endi mine.

Jońǵar mynaý jasaýda joıqyn apat,

Eldigine, qazaqtyń erligine.

Pysqyryp ta qaraıtyn emes tipten,

Oıyn bólip, bir sátke kózin tikken.

Jońǵar qoly barady jele jortyp,

Qalǵan sát ed kún taqap ekindikke.

Tartyp berdi bul- daǵy aldyn orap,

Bul jerdegi ár soqpaq  tanys sorap.

Boranbaıdyń esebi dál shyqqan ed,

Qotyr qı belinde búgip qonad.

Osy mańda bekinip júrgen talaı,

Ózekte ósken bar edi shoq qaraǵaı.

Eki jaǵyn qorshaǵan bıik shoqy

Jasyrynǵan adamdy abaılamaı,

Júrginshiler qasynan óter edi,

Atyn baılap tazysyn jeteledi.

Tabanynda jaıǵasqan qalyń jońǵar,

Bir-birine daýysyn kóteredi.

Tún ortasy tyıyldy daýys tipten,

Osy sátti Boranbaı kópten kútken.

Tazysyn jetelegen atyn ertip,

Arasyna attardyń kirip ketken.

Mataýly attar tur edi bir-birine,

Ýaqyt joq kidirip irkilýge.

Shylbyrlardy matalǵan qıyp  sátte

Tazysyna «aıt» degen bul dúrlige.

Ushqan qus bop dabyldap suńqyldaǵan,

Al tazy

Ótkir tisin ars etip, shoqap salǵan.

Attar úrkip, byt-shyt bop jónelgende,

Arqyrastap aıqaısqa túsip aldan.

At bitkender sońyna erip bergen,

Uıqy – dushpan,

Uıqyǵa erik bergen.

– Jaýynger dep senderge senip kelgen,

Men aqymaq, –dedi de qolbasshysy

Úsh-tórteýin týrady aq berenmen.

Dep aqyrdy,  – baramyz atsyz qaıda? –

Aqyr, julyn joq edi odan paıda.

Jońǵarlardy qaldyryp osy arada,

Sóz qozǵaǵan jón bolar Boran jaıly.

Qus qanatty janýar jylqy degen,

Asqan edi bul shaqta san beleńnen.

Qyrdyń tańy atqanda qıadaǵy,

Qalyń shańǵa barlaýshy etken eleń.

Habar bergen Batyrǵa qosyndaǵy,

Atqa qonǵan jasaqtar osyndaǵy.

Malaısary ańysyn ańdańdar,

Shatyrynda bir habar tosyp qaldy.

Qýyp kelgen jylqyny barymtashy

Otyzdarda sekildi jas shamasy.

– Bizge jónin aıtpady sáti tússe,

Ózińizge bolyp tur jolyqpaqshy. –

Malaısary ornynan túregelip,

Boranbaıdy qarsy aldy sálem berip.

Onyń jaıyn tyńdaǵan Batyrekeń:

– Sendeı erler barynda– halyq aman! –

Ketken edi tolqyp bir, tebirenip.

Jońǵarlardyń  qaı jerde qalǵandyǵyn,

Suraı kelip júz qaraly jigitti ertti  myǵym.

İriktep ap, attanyp ketken edi,

Tutqyndasaq asa kóp bermeı shyǵyn.

Bolsa da ásker bastar joq óneri,

Qońtaıshy– qolbasshysynyń bar seneri.

Saraıdyń senim  artqan kemeńgeri,

Basqarǵan áskeriniń bir ǵajaby

Jýyq ed qan maıdanda tórden kóri.

Áskerin jaıaý-jalpy alǵa bastap,

Qoıady aragidik uran tastap:

– Qyryńdar, qazaqtardy aıamańdar,

Qylyńdar el shoshyrdaı qandy qasap! –

Deı berip óz-ózinen irkilgen-di.

Áldekim: «Qazaqtar!» –  dep kúńkildedi.

Kórgende qorshap alǵan qazaqtardy,

Qalǵan ed záresi ushyp, qur súlderi.

Áp-sátte beısharanyń óńi qashyp,

Jasaqtyń qorshap alǵan mysy basyp.

Qarýyn qolyndaǵy serpe salyp:

– Jeńbeımiz biz bulardy qarsylasyp,

Tastańdar qarýdy, berilemiz.

– Qalaısha, soǵyspaı ma?!

– Elirmeńiz! –

Dep aqyryp júzbasyn qaldy salyp.

– Tiri qalsaq, qazaqty kórine biz

Tyqpaq úshin tabarmyz áli negiz.

Sóz tyıylyp tastaǵan qarýlaryn.

Malaısary áskeri munyń bárin

Syrt baqylap tur edi qolbasshysy.

– Malaısaryǵa tizerlep baǵynamyn, –

Degeninde et júrek eljiredi,

Jeńis týy bir sátke jelbiredi.

–Janymyzdy, – degende, – qıa kórgin.

Dedi batyr:

 «Al muny el biledi,

Beıbit jatqan aldyńdar jerin jaýlap.

Órtke orandy qanshama aýyl-aımaq,

Elim degen talaı er opat boldy.

Jastardy qul sen kúń qylyp kettiń aıdap,

Sandaǵan jyl qazaqqa maza bermeı,

Maǵan salsa tap qazir oılanbastan

Tastar  edim senderdi tiri jerleı.

Tutqyndardy aıdańdar alǵa salyp,

Qunykerin kózimen kórsin halyq.

Júzbasylar mynaǵan at mingizip,

Jan-jaǵynan aıdańdar alǵa salyp, –

Degeninde

Áldekim jaýyr kerdi

Aldyna tartqan edi. Endi minem degende

Sulaı ketken.

Jatqan jerden

Jurt jabylyp, turǵyzdy áreń eppen.

Aqyry aıaq artqan edi,

Shoq basqandaı shoshynyp, ala qashyp,

İrkilgende qara basyp qulaǵan.

Ketken ed bet-aýzyn shógir jyryp,

Áreń turyp, ornynan qalǵan jasyp.

Jaý basshysyn keıbireý mazaq qylyp,

Qarq-qarq etip tabalap turdy kúlip.

Qol astynda bolǵandar kijinýli,

Tepsinip tur «jiber» dep bilek túrip.

Soǵysta jeńe bilý – asqan óner,

Keltiretin qısynyn táńir sheber.

Adam bolyp, kúni erteń qala alar ma,

Ý-shý bolǵan paryqsyz ash bóriler?!

Sózderine bir sátte qulaq túrgen,

– Adam bolý ekitalaı eken-aý myna túrmen,

Qarap turmyz, nesine óltireıin?

Joq,

Dúre soǵyp, táýbasyna keltireıin.

– Quıryǵyna asaýdyń baılaıyq ta.

– Muny aıtqan qaısyń,

 Qaısyń Aıbalyq pa?

Qolbasshynyń  daýsy zildi shyqqan.

Talaılary taısaqtap qorqyp yqqan.

– Halyq zardap shekken zulymdyqtan,

Baıqaýymsha, biriń joq sony uqqan.

Sondyqtan da eskertem bárińizge.

Qol salǵandar mynaǵan – maǵan dushpan! –

Degen sátte

Sáıgúlikke mingizip Tirsek erdi,

Qalyń jasaq qozǵalyp júre berdi.

Jaýshylardyń habaryn estigen jurt,

«Áne keldi» deýmen tur «mine, keldi».

Qara qurttaı qaptaǵan tutqyndardy

Táýba desip, kórgen jurt bir tań qaldy.

Qalaı shydar eken-aý esersoqtar?

– Qyryńdar, –dep, – bulardy! –aıǵaı saldy.

Umtylǵandar esirip, «óltirem» dep,

Tutqyndarǵa tus-tustan qarý sermep.

Malaısary aıbatty tejegen ed.

– Jeńilgen jaý– qatynǵa, balaǵa ermek,

Batyr bolsań, qan maıdan dalasynda

Alparysyp kórińder, qylysh sermep!..

 

          Emshi qosynda

Dál osy sát qasynan óte bergen,

Arbalyny turǵandar bári kórgen.

Arba ústinde balany sulap jatqan,

Jańa ǵana shyqqan ed dese kórden.

Kórgenderdiń talaıy sózsiz senip,

Ajal jetip, beıbaqty qalǵan ólip,

Salbyratyp súıegin súırep keled,

Ólgen jerde qaıter ed ketse kómip.

Al ógizdi jetektep kele jatqan

Tanyǵandar: «Adam»,  –dep, – Táńir atqan».

– Aljyǵan ba? – deskeni anyq edi.

– Kele jatyr, apyr-aý, bul qaı jaqtan?

– Qaıypqan zalym edi aty málim,

Qartaıǵanda úptegen jurttyń malyn.

Balasyna on jasar aǵash qulap,

Aıaq-qoldyń parshalap ketken bárin,

Keýdesinde shyqpaǵan shybyn jany.

Súıekteri terisin tesip shyǵyp,

 Toqtamastan keledi aǵyp qany.                                                   

Ata shyǵyp Jaýjarǵan qarsy aldynan,

Arbany toqtattyryp syrqatqa kózin salǵan.

Kózge túspes Aq jylan qasynda edi,

Iretilip únsiz qalǵan.

«Ózińe-ózińe sen» degen edi,

Burynǵydaı jón aıtyp jebemedi.

– Qosqa káne kóterip kirgizińder,

Bir Allanyń bolar da degeni endi. –

Kiriskende bilegin túre salyp,

Jatqan aýrý es-tussyz jatqan talyp.

Óńi kirip birtindep sala berdi,

Áldeneń soń keńinen tynys alyp.

Orny-ornyna kúl bolǵan súıekterin,

Salǵan edi Jaýjarǵan tógip terin.

Túı áýlıe esikten ene bergen,

«Qoldaı gór!» – dep daýystap, – pádýa kerim,

Jaqyndap kep, syrqatqa kózin salǵan.

– Ómir oty laýlasyn, janym, aldan.

Jaýjarǵanǵa batasyn bere turyp,

Kirgen shalǵa ústine etip qalbań.

– Balań tiri qalady bara bergin, –

Daýsyn kenep, dúrdıtip ústińgi ernin:

– Shidertini ap jatyr jylqym meniń,

Álgi baıy qazaqtyń men bolamyn... –

Qazaq osy túbinde turyp kórdiń

Keýde qaǵyp masaırap maqtanatyn

Bolmashyǵa balasha shattanatyn.

Túı áýlıe kóńilińe túıip qalǵan:

«Jan eken dep mynaý bir saqtanatyn».

Osy sátte Qarakereı Qabanbaı,

Qanjyǵaly Bógenbaı,

Shaqshaquly Jánibek,

Qoja, molda – bári bek,

Úsh júzdiń jaqsy, jaısańy

Jınalǵan elge oı saldy.

Túı áýlıe kelgende,

Qaz turyp bári qarsy aldy.

–Apyraı, –dedi Qabanbaı, –

Sizdi de kórdik, aqyry,

–Túı áýlıe, – dep qoıdy,

 –Baýyrym meni qatyrdy,

Jaǵalasyp  jaýmenen,

Jaralanǵan san óren.

Sharapatyńyzdan jazyldy,

Muny, sirá, az demen, –

Degen edi Bógenbaı.

–Jaýjarǵandy áıtse de

Malaısaryǵa jiberdiń.

Saýyqtyrdy jasaqty,

Janydy qazaq jigerin.

Qıyn sátte qoldaǵan,

Qazaqtyń qalyń piri ediń,–

Degende batyr Jánibek

Barlyǵy basyn shulǵydy.

Tús aýa báıge bastalyp,

Shyrqady qazaq bulbuly.

Erteńgisin as berildi,

Opat bolǵan jer-jerlerde,

Soǵysta ólgen erlerge.

–Qıa almaı baıtaq qyryńdy,

Ata jaýmen burynǵy,

Qasqyr minez qaskóımen

San julqysqan jyryńdy,

Taǵy da, halqym, kez keldim.

Ala jibin ózge eldiń,

Attamaǵan, ardaǵym,

Qıanat kórip zarladyń,

Jońǵardyń qalyń qolynan.

Shaınaldy san barmaǵyń,

Qyzyl qan sýsha tógildi,

Bult torlady kógińdi.

Qaıratyńdy tanyttyń,

Qorlatpaı ata tegińdi,

Tektiligińdi tanyttyń,

San utyldyń, san uttyń.

Táýba qylam ishimnen,

Opat bolǵan, qyrshyndar,

Bir emes, sender, myńsyńdar!

Allaǵa ǵana qulsyńdar!

Jazym etken senderdi

Jaýyzdardan bıik tursyńdar.

Inshalla, sheıit atalǵan,

Ata-anadan bata alǵan,

Senderge ıman buıyrmaq.

Baýyryńnan aıryldyń,

Ulanyńdy joqtap qaıǵyrdyń.

Týmaı óshken aı-kúnin,

Sábıińdi ańsadyń,

Túsinem bárin, túsinem.

Jalmady soǵys kúshigen,

Bárine kóńil aıtamyn.

Jaqsy menen jaısańym,

Daladaı darqan, baıtaǵym,

Jaýdyń qaqqan saıtanyn.

Sonan sońǵy aıtarym,

Alla súımes asqandy,

Alla súımes qashqandy,

Eliń aıtar mundaıdy,

Qor bop týǵan tastandy.

Zor bop týǵan erlerdiń

Qorǵaǵan týǵan jerlerin,

Shalqytar Alla nurlaryn,

Bolmasyn eshbir kúmániń, –

Deı kelip Túı áýlıe

Soǵysta ólgen erlerdi,

Súıegin tegis jerleýdi

Ótine kelip jurtyna

Batasyn qysqa qaıyrdy.

Tynyshtyq ornap tórinde,

Máýeli baıtaq jerinde

Allanyń nury tógilip,

Áldekim

Dep surady: «Kim jeńedi?»

Bul saýal san kókirekti terbegen-di.

Áýlıe:

– Allaǵa senesiń be, sen? – degen-di.

Shyr aınalǵan dúnıe dóńgelegi,

Qanqumardy janshıdy máńgilike,

Soǵysqumar jol tappaı sendeledi.

Japa shekken jazyqsyz jaýyzdyqtan,

Jaǵdaıy beıbit eldiń jóndeledi.

Munan soń zaman týar almaǵaıyp,

Jeńimpaz jurt sol tusta taban taıyp.

San súriner aırylar san arystan,

Ornyn basar olardyń san danyshpan.

Olar-daǵy taıynbas arpalystan,

Tolqynynda ǵasyrlar bolmas ǵaıyp,

Táńir qoldar taǵdyry – tańǵajaıyp,

Áýmın! – dep sonan soń jaıdy qolyn,

Qorshaǵan jurt  qol jaıdy ońy-solyn.

Shattyq oınap júzinde qalyń jurttyń,

Keler kúnge bastady uly senim.

 

             Elshilik

– Boranbaı, búgin túnde attanasyń,

Bul sapar saǵan da– syn, maǵan da– syn.

Qońtaıshysyna jońǵardyń qolǵa túsken,

Qolbasshynyń hatyn aparasyń.

Elshisiń bizdiń jurttan sony umytpa,

Qońtaıshydan jaýap ap qaıt jýyqta.

Osylaı dep oılanyp turdy-daǵy:

– Jalpaqtama jaýlarǵa, júz jylytpa.

Al myna hat– olarǵa meniń shartym,

Jaýyz jońǵar, –dedi de, – qyssyn artyn.

Bultaqtasa, inisiniń  basyn alam,

Elshiliktiń saqtamaı dástúr-saltyn.

Qol kóterse, tutqynnyń qyram bárin,

Tigip otyr degeısiń saǵan kárin.

Úsh júzden irikteldi toǵyz jigit,

Basqaratyn– ózińsiń sonyń bárin.

Boranbaılar sol túni jolǵa shyqty,

Emshi,  jolbastaýshy, tilmash myqty...

Endi biz emshige sál toqtalaıyq,

Malaısary emshi dep topqa laıyq

Jaýjarǵannyń esimin ataǵan-dy.

Borekeń «áıel adam» deı berip ed,

– Sózdi qoı, – dep eskertti beıbereket.

– Boreke, ózgelerge kóz salaıyq,

Sheteldiń elshileri qasynda emshileri

Demeńiz muny tegin, –

Dep onyń sózin bóldi Malaısary.

Ýáj aıtar oǵan qarsy bar ma amaly?..

Alys jol ystyq túse at shaldyryp,

Almaq bop adamdaryn demaldyryp.

Jaıǵasqan bir aǵashtyń túbine kep,

Kóńili elshilerdiń emen-jarqyn.

Mundaıda aıtylatyn áńgime kóp,

Sheshender keltiredi sózdiń parqyn.

Dýyldap otyrǵanda yzyń qaqqan,

Áldene olaı-bulaı ushyp júrgen,

Sol pále Boranbaıdy kelip shaqqan.

Yntyǵyp áńgimege qulaq túrgen,

Boranbaı bileginiń iskenin de

Tipten de alǵashqyda ańdamaǵan.

Sezgen tek qyzýy arta túskeninde,

Álden soń jatyp qaldy sandyraqtap.

Jaýjarǵan ózgelerdi keri syryp,

İsikke áldeneni jaqty appaq.

Álden soń jeńil shatyr qurǵyzdyryp,

Emin ári tolassyz jalǵastyrǵan.

Sol túni kózi tipten ilinbegen,

Bir sátte:

– Shyr-pyr bop senen qorqyp  ketti, anturǵan, –

Dep baıaý kózin ashyp kúlimdegen,

Sonan soń qatqyl únmen: «Otyr beri,

Qolymdy serper bolsań, meniń tegi,

Bul qorlyq– Boranbaıdyń ólgen jeri.

Men saǵan súıem-kúıem  deı almaımyn.

Áıel ǵyp alam seni,

Unatasyń, pátshaǵar, sen de meni, –

Degende Boranbaı er tyna qalǵan.

Demeńiz bul sózimdi meniń jalǵan,

Kóneden el aýzynda ańyz qalǵan...

Qyzyl qan, qyzyl ottyń ortasynda

Qos júrek mahabbaty ot bop janǵan.

Uly ómir arsyz ajal arasynda

Mahabbat shamshyraǵy sónbeı janǵan,

Bul úlgi urpaqtarǵa mıras qalǵan.

Sodan ba,

Borekeńniń ketti me mysy basyp,

Joq álde qaldy ma eken bolyp ǵashyq?..

Jaýjarǵan janaryna jas irkilip,

– Arman ne, ótsem sizben qol ustasyp, –

Degende,

– Qaraǵym, qutty bolsyn qadamyń! – dep

Ózi joq bolsa-daǵy bul mańaıda

Qulaǵyna Túı áýlıe daýsy kelgen.

Sol túni bul ekeýi qol alysqan.

Mahabbat oılamańyz ertegi dep,

Siz ony izdemeńiz tipti alystan,

Shyn súıip, tabysqannyń erteńi kóp.

Osylaı taǵdyrlary tabysqanda,

Belsheden beınet keship, qyzyq kórgen.

Jastyq shaq birte-birte alys qaldy,

Artynan ekeýiniń urpaq órgen...

«Qazaqtan elshi keled» degen habar

Dúrliktirdi jońǵardaǵy bar ulyqty.

Qońtaıshy qarsy alsa da túıip qabaq,

Á degennen Borekeń sózben sabap,

Menmensigen nemeni sabasyna túsirdi.

– Keýdelenbe, sen bizge asa shalqalap,

Shalqalasań, shalqańnan túsiremin,

Ala almaıdy eshkimde arashalap.

Tutqyndaǵy inińniń basyn alyp,

Eregesseń, tarttyram saǵan tabaq, –

Degeninde qońtaıshy ıilgen-di,

Ýázirleri shýlasyp kúıingen-di.

Desken edi: «Taǵyńdy tóńkeremiz,

Al ordańnyń qalady úıindisi».

Sodan bolar áp-sátte júzi jylyp,

Qart qońtaıshy tanytty tosyn qylyq.

– Malaısary jibergen shartty ákel, – dep,

– Qajet deısiń, –dep qoıdy, – kimge búlik?

Ólgenderdiń soǵysta qunyn tólep,

Aıdap ketken mal basty odan bólek.

Qolǵa túsken jastardy qaıtarǵanda,

Azap keshken sol jastar turdy eńirep.

Boranbaılar shyqqanda elge bettep,

Elshilerdi qońtaıshy qurmettep,

Shyǵaryp sap, keletin kúnin aıtqan,

– Kemdik bolsa, sol jerde túzeled, – dep.

 

       Shekarada

Úsh júzdiń iriktisi, biliktisi

Atqa qondy «Alla» dep, jylyp túsi.

Júz  qaraly qazaqtyń jaqsylaryn

Qorǵap keledi jigittiń jiliktisi.

Abylaı sultan, tóre, bı, batyrlary

Kóz kórimnen kóz tartyp shatyrlary.

Saltanatyn dalanyń arttyrǵandaı,

Kelgendeı-aq ornyna aqyr bári.

İzgi úmittiń oıatyp jurttyń bir sát,

Kóńil qusy ushqandaı kókke shyrqap.

Tutqyndarǵa shubyrǵan aıdaýdaǵy,

Bala bitken kóz salyp tur tańyrqap.

Sap túzep úsh júzdiń sarbazdary,

Qarsysynda jońǵarlar turdy saby.

Shyjǵyryp tur aptap kún dala tósin,

Qońtaıshyǵa dushpannyń synǵan saǵy,

Sıaqtanyp kórined Alla kári.

Kózin jumyp, bir sátke oıǵa shomǵan,

«Jońǵarlardy qutqaram qaıtsem sordan»,

Degen oımen

Qyrǵı tektes qazaqqa shúıligip ed,

Qazaq torǵaı sytylyp ketti tordan.

– Myna, esýas, ıapyr-aý, jyndanǵan ba?

Kúıme aýyp ketse she ana jarǵa?

Uly mártebelim, mert bolsa, qaıter edik?

– Eı, malǵun, ottamaı, sózińdi ańda! –

Saraıdaǵy minezderi qalmaǵan,

Birin-biri aıdahardaı jalmaǵan

Jaǵympazdar. Dál osy sát

Tóbesinen qańqyldaǵan qazdar ótti samǵaǵan.

Sol qustarǵa muńyn shaqqandaı bir ýaq,

Qart qońtaıshy

Mazasyz oıdan tynym ap,

Beıbereket qaptalyna kóz tikken-di.

Júre berdi óne boıy shymyrlap,

Myń kisiden asatyndaı qaramy.

Tutqynnan qaıtqan qazaqtar ótip

Barady.

İshterinde qaýsaǵan qart,

Jaýyngerler jaraly

Qaptaǵan áıel, keıbireýi balaly.

Qyz-kelinshek jetedi, jigit-jeleń de.

Kóterile berip kezekti bir beleńge,

Kóterip kókke jelbiretti dersiń baıraǵyn.

Jońǵarlyq sarbaz qol soza almasyn berenge,

Sengeni anyq.

– Iapyr-aý, sonda baıraqty qaıda saqtaǵan?

Kúzetshiler tintkende qalaı tappaǵan?

Áldebir sazdy áýendi terbep, aıaqtaryn nyq basad,

Aspannyń ózi bolar ma ıtterdi  myna jaqtaǵan?..

Baıraǵy jelmen  jelbirep,

Tutqynnan qaıtqan erjúrek

Jandardan jany shoshydy.

Kóz aldyna keledi myna sýret:

Surapyl soǵys. Qyrylǵan janda esep joq.

Qara shańnan munartyp turdy jer men kók.

Shańdy jaryp, aıǵaı salyp:

«Jekpe-jek, –  dep, –jekpe-jek».

Tanys daýys shyǵa keldi, batyr alyp,

Tanys tulǵa tur ortada óktemdep.

– Apyr-aý, mynaý– Sharysh pa?

Ketken dańqy alysqa.

Eskertken edi-aý anasy,

Bolǵaısyń dep panasy.

Qazir kelem dep ketip,

Búldirgenin qarashy.

Kúńirenip turdy sol sát baıtaq qazaq dalasy.

«Abylaılap» at oınatqan áldekim

Aǵyzyp shyqty jaqyndaı berdi arasy.

Batyr Sharysh atyna qamshy basqan-dy,

Aqyrǵan daýsy shaıqady shyńdy, asqardy.

Opasyz, shirik, dúnıe-aı!

Qas-qaǵym sátte úmiti jer jastandy.

Jaý batyry ilip alyp naızasynyń ushyna,

Kóterip terbep, laqtyryp jerge tastady.

Sol sumyraı Abylaı sultan búgingi,

«Aqyry, meniń qurtpasa jarar túbimdi».

 Áldekimder ertken nazaryna ilindi.

Abylaı sultan, Malaısary qoltyqtap,

Tirsekti túsirip jatty, qurmettep kúımeden.

– Arsyz, neme-aı,

Óńmenine naıza túıregen!

Jaýlarmen aýyz jalasyp,

Tutqynnan tipti barady qaıtyp syımenen. –

Dál osy sát sońynan ergen birtalaı,

Nókerleri aldy-artyna qaramaı:

– Mártebelim, Uly mártebelim! – dep shýlasyp,

Jarysa shapqan jan júregin jaralaı.

Esinen tanǵan Qońtaıshyǵa

Dári ıisketken,

Emshiden ábden es ketken.

– Qońtaıshynyń hali nashar! – dep

Bas ýázirge eskertken...

Álden soń basyn kóterip:

– Bógelmeı endi jetelik, –

Degende bas ýázir:

– Mártebelim, sál-pál sabyr etelik,

Qazaqtar áli Tirsekti shyǵaryp salyp bolǵan joq,

Keldi habar osy jerden kútsin dep.

Bas ýázir:

 – Oı, Alla –aı,  

–Qurydyq endi, bittik, –dep,

Buǵan keńes bere bastaǵan:

–Sóılegende jón bolar asa asyp- taspaǵan.

– Bitimge qoldy bultaqtamaı qoıyńyz,

Eń bastysy –alyp shyǵý basty aman. –

Dáýreniniń Qońtaıshy sezgen ótkenin

Altyn taqta terbelgende osy ma barlyq jetkeni?!

Kúıingenmen endi ushpaqqa shyqpasyn sezedi,

«Ah» urǵanda, órtenip jatty ózegi.

Emesin ishteı sezedi Qońtaıshy bul tegin,

Bul emes edi-aý, bul emes edi-aý kútkeni,

Kóz aldynda  kólbeńdep  tútini sóngen bilteniń...

 

              Túıin

Sonan beri óte shyqty úsh ǵasyr,

Ótti ómirden san danyshpan, san tasyr.

Sodan beri qanshama qan tógildi,

Boıap qanǵa baıtaq jerdi jap- jasyl.

Umyttyryp ata-saltty, ǵurypty,

«Elim!» degen erlerdiń tiline salyp qulypty,

Túrmelerge tyǵypty.

Tasqa jazar tarıhyńdy,

Áman joqqa shyǵaryp.

Bul meshel el, bul ǵarip

Degenine kónbegendi

Tamyrynan julypty.

Qazaq nadan, qarańǵy el

Ash bórideı kúni-túni ulypty.

Handar men batyrlardyń

El jadynda aty qaldy.

Atyn aıtqan anyq edi,

Sol sátinde atalaryn.

Áıtse de el umytpaǵan,

Abylaı han, Malaısary,

Qanjyǵaly Bógenbaıdy.

Aıbyny da asqaq ary

Qarakereı Qabanbaıdy,

Ótken talaı jyraý, aqyn

Ataı almaı erler atyn

Qursaýynda saıasattyń

Ileýinde ógeı, jattyń.

Atyp tańy Táýelsizdik,

Eńsemizdi tiktep bizdi.

Úńildik eski shejirege,

Babalardan qalǵan izge.

Kezi jetip tústik biz de,

Seniń iziń jatyr eken,

Muraǵattarda sandaǵan.

Tarıhshylar kóz maıyn sarqyp aqtarǵan,

Shet elderde sary maıdaı saqtalǵan.

Kóne tarıh syńǵyr-syńǵyr til qatty,

Mańdaı teri izdeýshiniń aqtalǵan.

Týǵan elge tom-tom bolyp oralǵan,

Baba tarıh kitap bolyp basyldy.

Sóıtip, iske asty  uly arman,

Torlaǵan bult tarıhymda ashyldy.

Nurekeńniń bastamasy edi bul,

Nebir dúldúl el tarıhyn etken jyr.

Urpaǵymen kitap bolyp tildesti,

Qasıet qonǵan áýlıe menen ámbıe

Tarıhyn tanyp, oı sanasy birge ósti.

Al urpaǵy shadyman-shatty kúı keshti,

Batyrlardyń jóni bólek ámanda

El  qorǵaǵan, baıtaq jerdi saqtaǵan.

Ult namysyn taptatpaǵan tabanǵa,

Zamandarda shubyryndy aqtaban.

Sonyń biri Malaısary tarhan-dy

Kúresken jońǵarlarmen eli úshin,

Bolǵan eldiń – ar namysy, qalqany.

Joryq jolyn Abylaımen birge ótken,

Ata jaýdy tize qosyp kúıretken.

Shyǵarar jaı ma bul esten?!

Malaısary – Abylaıdyń bas batyry,

Dese-daǵy shyndyqtan

Attadyń dep aıtalar kim?

Elin súıgen has batyrǵa

Týǵan jerge keldi, aqyry, qaıtar kún.

 

    Tıto Myrzaǵa.

Arǵymaǵyn has batyrdyń erttegen,

Tıto myrza, myń bir alǵys ózińe!

İs tyndyrdyń tirshilikte kóptegen,

Al bul isiń tústi halyq kózine.

Alla seniń baqytyńdy eseler,

Sol halqyńnyń jadynda máńgi saqtalar.

Mazasyz kúnniń ótesi tókken terińniń,

Batasy men eldiń aqtalar.

Alǵysymen baıtaq jerińniń,

Al eskertkish júzdegen  jyl saqtalar.

Sonshama jyl atalar seniń esimiń,

Atyńdy atap san urpaq áli maqtanar,

Tarıhta qalar erlikke tán sheshimiń!

      Súleımen Baıazıtov

 

 

 

                                        

      

 

 

---