Qazaq handyǵynyń ishki – syrtqy jaǵdaıy
Batys Qazaqstan oblysy,
Syrym aýdany, Jympıty selosy
Tarıh páni muǵalimi Ǵanı Erbol
Sabaqtyń taqyryby: § 37 Qazaq handyǵynyń ishki – syrtqy jaǵdaıy.
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik: Tarıh sahnasyna tuńǵysh kóterilgen Qazaq handyǵynyń irgeli el bolý jolyndaǵy saıasaty el bolý jolyndaǵy saıasaty, basqa handyqtarmen dıplomatıalyq – saıası baılanystary, eldiń ishki jaǵdaıyn turaqtandyrýdaǵy jetistikteri týraly túsinik qalyptastyrý.
Tárbıelik: Tuńǵysh qazaq memleketiniń shańyraǵyn kóterip, ony nyǵaıtý jolynda orasan zor eńbek sińirgen qazaq handarynyń ónegeli tarıhı qyzmetine baǵa bere otyryp, oqýshylardy ulttyq tarıhymyzǵa qurmetpen qaraýǵa tárbıeleý.
Damytýshylyq: Sabaq kezeńderiniń ózara baılanystylyǵyn qamtamasyz etý. Qazaq handyǵynyń qurylýy men nyǵaıýyn qazirgi tańdaǵy táýelsizdik ıdeıalarymen ushtastyrý.
Sabaqtyń túri: Aralas sabaq
Sabaqtyń ádisteri: Oqýlyqpen jumys, portret, dáptermen jumys, kestemen jumys.
Pánaralyq baılanys: Ádebıet, geografıa.
Sabaqtyń kórnekiligi: Qazaqstan Respýblıkasynyń, Qazaq handyqtarynyń kartalary. Kereı men Jánibek sultandardyń portretteri, túrli kesteler.
Sabaqtyń barysy:
I. Uıymdastyrý kezeńi: Oqýshylarmen amandasý.
Oqýshylardy túgeldeý.
Oqýshylardyń qural – jabdyqtaryn tekserý.
Oqýshylardy sabaqqa daıyndaý.
Úı tapsyrmasyn suraý.
İİ. Úı tapsyrmasyn qorytý:
1) Alǵashqy Qazaq handyǵynyń alyp jatqan aýmaǵyn kartadan kórset?
Batys Jetisý. Qozybasy men Shý alǵash qonystanǵan jeri.
2) Handyq halqynyń etnıkalyq quramy qandaı rý – taıpalardan turdy?
Qazaq dalasynyń negizgi turǵyndary úısin, qańly, qońyrat, qypshaq, naıman, kereı, mańǵyt, taǵy basqa kóptegen taıpalar boldy.
3) Alǵashqy Qazaq handyǵynyń kórshi jatqan eldermen qarym – qatynasy týraly ne bilesińder?
Qazaq handyǵynyń alǵashqy qarym - qatynas jasaǵan eli Moǵol handyǵy boldy. Jánibek pen Kereı handar qyrǵyz halqymen de ózara tatý qarym – qatynas ornatty.
4) HÚ ǵasyrdyń basynda Ábilqaıyr han kimderden jeńiliske ushyrady?
Oırattardan
5) Qazaq handyǵynyń qurylýy týraly qaı tarıhshy jazdy?
Muhammed Haıdar Dýlatı.
6) Moǵolstan hany kim edi?
Esen - buǵa
Jańa sabaqtyń jospary.
• Handyqtyń basqarý isi.
• Handyqtyń ishki jaǵdaıy.
• Syrtqy saıası jaǵdaı.
• Qazaq ulttyq memleketti qurylýynyń tarıhı mańyzy.
Handyqty basqarý isi.
Jańadan qurylǵan Qazaq handyǵynyń taǵyna Shyńǵyshannyń urpaǵy bolǵandyqtan, Kereı, Jánibek sultandardyń ekeýiniń de otyrýǵa quqyǵy boldy. Biraq sol kezdegi ornyqqan tártip boıynsha, han taǵyna otyrǵyzarda muragerlikpen qatar, jasynyń úlkendigi de eskerilgen. Sondyqtan han taǵyna Kereı otyryp, bılik tizginin qolǵa aldy. Aqyldasar tiregi Jánibek boldy. Jánibek han – Baraq hannyń bel balasy, Kereı han bolsa, Baraq hannyń aǵasy Bolat sultannyń balasy, ıaǵnı ekeýi nemere edi. Kereı han men Jánibek hannyń Shýdaǵy Qozybasyǵa Orda tigýi eń aldymen, kóshpeli qazaqtardyń el bolyp, eńse kótersek degen ynta – úmitin júzege asyrdy. Kereı han handyqtyń basqarý isin Jánibekpen kelise otyryp oıdaǵydaı júrgizgen.
Handyqtyń ishki jaǵdaıy.
HÚ ǵasyrdyń ekinshi jartysynda Qazaq handyǵy qonys teýip, orda tikken Jetisý jerine eki júz myń jan sany bar kóshpeli taıpalardyń jınalýy keń óris – qonysty kerek etti. Kóshpeli qazaq taıpalary otyryqshy eginshiligi damyǵan aýdandarmen, qolóneri men saýdasy órkendegen ortalyqtar men tikeleı baılanysqa umtyldy. Ásirese, Syrdarıa boıyndaǵy qalalarmen saýda – sattyq qatynastaryna qolaıly jaǵdaı jasaý halyq turmysyndaǵy mańyzdy máselege aınaldy. Ómir talabyna aınalyp otyrǵan bul máseleniń durys sheshilýine tek qana kóshpeli halyqtar ǵana emes, otyryqshy aımaqtaǵy eginshilik ónimderin ótkizýdi ańsaǵan eginshiler de múddeli edi. Qolóner ónimderin ótkizip, shıkizat – jún, teri t. b. alýdy ańsaǵan qolónershiler de, taýarlaryn ótkizip, paıda tabýdy kózdegen saýdagerler de múddeli boldy. Baı aımaqtardy jáne qalalardy óz qol astyna qaratýǵa feodaldar tipti yntaly edi.
Jańadan shańyraq kótergen Qazaq handyǵy óz aldyna mynandaı tarıhı mindetter qoıdy: 1) Kóshpeli sharýalardyń jaıylymdardy paıdalanýdaǵy Deshti Qypshaq dalasynda burynnan qalyptasqan tártibin qalpyna keltirý; 2) Shyǵys pen Batys arasyndaǵy saýda kerýen joly ústine ornalasqan Syrdarıa boıyndaǵy Syǵanaq, Sozaq, Otyrar, Iasy ( Túrkistan) t. b. qalalardy Qazaq handyǵyna qaratý; 3) Qazaq taıpalarynyń basyn qosyp qazaqtyń etnıkalyq aýmaǵyn keńeıtý. Handardyń Syrdarıa boıyndaǵy qalalardy óziniń ekonomıkalyq jáne áskerı tiregine aınaldyrýy Deshti Qypshaq dalasyn bıleýdiń basty sharty bolyp kelgen.
Syrtqy saıası jaǵdaıy.
HÚ ǵasyrdyń aıaǵynda – HÚİ ǵasyrdyń basynda Orta Azıa men Qazaqstan jerindegi saıası ómirde aıtarlyqtaı tarıhı oqıǵalar boldy. Temir áýleti Muhammed Shaıbanımen kúreste jeńilis tapty. Moǵolstan handyǵy is júzinde birneshe ıelikterge ydyraı tústi. Shyǵys Deshti Qypshaqta Ábilqaıyr bıligi joıyldy. Qazaqstan jerindegi bir kezde álemdi dúr silkindirgen Altyn Orda handyǵy ydyrap, jańa memleketter – Sibir handyǵy, Qazan handyǵy, Astrahan handyqtary tarıh sahnasynan oryn aldy.
HÚ ǵasyrdyń 70 – jyldarynda qazaq handary Syrdarıa boıy men oǵan jalǵas jatqan Qarataý óńirin basyp aldy. Nátıjesinde Qazaq handyǵynyń jer kólemi áldeqaıda ulǵaıdy, oǵan tus – tustan qazaq taıpalary kelip qosylyp jatty. Qazaq handarynyń Syr boıyndaǵy qalalar úshin Ábilqaıyrdyń nemeresi Muhammed Shaıbanı hanmen soǵysy otyz jyldan astam ýaqytqa sozyldy.
Qazaq ulttyq memleketti qurylýynyń tarıhı mańyzy.
Qazaq memleketi qurylýynyń qandaı tarıhı mańyzy boldy?
Birinshiden, ár handyqtyń bıliginde el bolýdy ańsap júrgen, rý – taıpalardyń qazaq ulty bolyp qalyptasýy aıaqtaldy. Qazaqtyń etnıkalyq aýmaǵyn biriktirýde, qazaqtyń erte zamannan bastalǵan óz aldyna jeke, táýelsiz el bolyp qalyptasýyn birjolata aıaqtaýda asa mańyzdy jáne túbegeıli sheshýshi ról atqardy.
Ekinshiden, osy qalyptasqan ultty basqarý, ony syrt jaýdan qorǵaý úshin Qazaq memleketiniń birtutas ulttyq saıası – ákimshilik júıesi quryldy.
Úshinshiden, bul qurylǵan memleket óziniń shańyraq kótergen jerinde otyryp qalmaı, búgingi tańdaǵy shekaramyzǵa deıin jer aýmaǵyn keńeıtti.
Tórtinshiden, ózin qorshap jatqan úlkendi – kishili memleketter men terezesi teń dárejede qarym – qatynas ornatty.
Besinshiden, áleýmet – ekonomıkalyq jáne mádenı jaǵynan ózindik salt – dástúri men ádet – ǵurpy, dili, dini, bar el sanatynda damý jolyna azat, erkine elge aınaldy.
Jańa sabaqty bekitý:
1. Qazaq memleketi qurylýynyń qandaı tarıhı mańyzy boldy?
2. Qazaq handary Syrdarıa boıy men oǵan jalǵas jatqan Qarataý óńirin qashan basyp aldy?
3.. Qazaqstan jerindegi bir kezde álemdi dúr silkindirgen Altyn Orda handyǵy ydyrap, ornyna qandaı jańa memleketter keldi?
4. Jańadan shańyraq kótergen Qazaq handyǵy óz aldyna qandaı tarıhı mindetter qoıdy?
5. Jasynyń úlkendigine baılanysty han taǵyna kim birinshi otyrdy?
Baǵalaý:
Úıge tapsyrma: § 37 Qazaq handyǵynyń ishki – syrtqy jaǵdaıy týraly oqyp kelý. Test qurap kelý.
Syrym aýdany, Jympıty selosy
Tarıh páni muǵalimi Ǵanı Erbol
Sabaqtyń taqyryby: § 37 Qazaq handyǵynyń ishki – syrtqy jaǵdaıy.
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik: Tarıh sahnasyna tuńǵysh kóterilgen Qazaq handyǵynyń irgeli el bolý jolyndaǵy saıasaty el bolý jolyndaǵy saıasaty, basqa handyqtarmen dıplomatıalyq – saıası baılanystary, eldiń ishki jaǵdaıyn turaqtandyrýdaǵy jetistikteri týraly túsinik qalyptastyrý.
Tárbıelik: Tuńǵysh qazaq memleketiniń shańyraǵyn kóterip, ony nyǵaıtý jolynda orasan zor eńbek sińirgen qazaq handarynyń ónegeli tarıhı qyzmetine baǵa bere otyryp, oqýshylardy ulttyq tarıhymyzǵa qurmetpen qaraýǵa tárbıeleý.
Damytýshylyq: Sabaq kezeńderiniń ózara baılanystylyǵyn qamtamasyz etý. Qazaq handyǵynyń qurylýy men nyǵaıýyn qazirgi tańdaǵy táýelsizdik ıdeıalarymen ushtastyrý.
Sabaqtyń túri: Aralas sabaq
Sabaqtyń ádisteri: Oqýlyqpen jumys, portret, dáptermen jumys, kestemen jumys.
Pánaralyq baılanys: Ádebıet, geografıa.
Sabaqtyń kórnekiligi: Qazaqstan Respýblıkasynyń, Qazaq handyqtarynyń kartalary. Kereı men Jánibek sultandardyń portretteri, túrli kesteler.
Sabaqtyń barysy:
I. Uıymdastyrý kezeńi: Oqýshylarmen amandasý.
Oqýshylardy túgeldeý.
Oqýshylardyń qural – jabdyqtaryn tekserý.
Oqýshylardy sabaqqa daıyndaý.
Úı tapsyrmasyn suraý.
İİ. Úı tapsyrmasyn qorytý:
1) Alǵashqy Qazaq handyǵynyń alyp jatqan aýmaǵyn kartadan kórset?
Batys Jetisý. Qozybasy men Shý alǵash qonystanǵan jeri.
2) Handyq halqynyń etnıkalyq quramy qandaı rý – taıpalardan turdy?
Qazaq dalasynyń negizgi turǵyndary úısin, qańly, qońyrat, qypshaq, naıman, kereı, mańǵyt, taǵy basqa kóptegen taıpalar boldy.
3) Alǵashqy Qazaq handyǵynyń kórshi jatqan eldermen qarym – qatynasy týraly ne bilesińder?
Qazaq handyǵynyń alǵashqy qarym - qatynas jasaǵan eli Moǵol handyǵy boldy. Jánibek pen Kereı handar qyrǵyz halqymen de ózara tatý qarym – qatynas ornatty.
4) HÚ ǵasyrdyń basynda Ábilqaıyr han kimderden jeńiliske ushyrady?
Oırattardan
5) Qazaq handyǵynyń qurylýy týraly qaı tarıhshy jazdy?
Muhammed Haıdar Dýlatı.
6) Moǵolstan hany kim edi?
Esen - buǵa
Jańa sabaqtyń jospary.
• Handyqtyń basqarý isi.
• Handyqtyń ishki jaǵdaıy.
• Syrtqy saıası jaǵdaı.
• Qazaq ulttyq memleketti qurylýynyń tarıhı mańyzy.
Handyqty basqarý isi.
Jańadan qurylǵan Qazaq handyǵynyń taǵyna Shyńǵyshannyń urpaǵy bolǵandyqtan, Kereı, Jánibek sultandardyń ekeýiniń de otyrýǵa quqyǵy boldy. Biraq sol kezdegi ornyqqan tártip boıynsha, han taǵyna otyrǵyzarda muragerlikpen qatar, jasynyń úlkendigi de eskerilgen. Sondyqtan han taǵyna Kereı otyryp, bılik tizginin qolǵa aldy. Aqyldasar tiregi Jánibek boldy. Jánibek han – Baraq hannyń bel balasy, Kereı han bolsa, Baraq hannyń aǵasy Bolat sultannyń balasy, ıaǵnı ekeýi nemere edi. Kereı han men Jánibek hannyń Shýdaǵy Qozybasyǵa Orda tigýi eń aldymen, kóshpeli qazaqtardyń el bolyp, eńse kótersek degen ynta – úmitin júzege asyrdy. Kereı han handyqtyń basqarý isin Jánibekpen kelise otyryp oıdaǵydaı júrgizgen.
Handyqtyń ishki jaǵdaıy.
HÚ ǵasyrdyń ekinshi jartysynda Qazaq handyǵy qonys teýip, orda tikken Jetisý jerine eki júz myń jan sany bar kóshpeli taıpalardyń jınalýy keń óris – qonysty kerek etti. Kóshpeli qazaq taıpalary otyryqshy eginshiligi damyǵan aýdandarmen, qolóneri men saýdasy órkendegen ortalyqtar men tikeleı baılanysqa umtyldy. Ásirese, Syrdarıa boıyndaǵy qalalarmen saýda – sattyq qatynastaryna qolaıly jaǵdaı jasaý halyq turmysyndaǵy mańyzdy máselege aınaldy. Ómir talabyna aınalyp otyrǵan bul máseleniń durys sheshilýine tek qana kóshpeli halyqtar ǵana emes, otyryqshy aımaqtaǵy eginshilik ónimderin ótkizýdi ańsaǵan eginshiler de múddeli edi. Qolóner ónimderin ótkizip, shıkizat – jún, teri t. b. alýdy ańsaǵan qolónershiler de, taýarlaryn ótkizip, paıda tabýdy kózdegen saýdagerler de múddeli boldy. Baı aımaqtardy jáne qalalardy óz qol astyna qaratýǵa feodaldar tipti yntaly edi.
Jańadan shańyraq kótergen Qazaq handyǵy óz aldyna mynandaı tarıhı mindetter qoıdy: 1) Kóshpeli sharýalardyń jaıylymdardy paıdalanýdaǵy Deshti Qypshaq dalasynda burynnan qalyptasqan tártibin qalpyna keltirý; 2) Shyǵys pen Batys arasyndaǵy saýda kerýen joly ústine ornalasqan Syrdarıa boıyndaǵy Syǵanaq, Sozaq, Otyrar, Iasy ( Túrkistan) t. b. qalalardy Qazaq handyǵyna qaratý; 3) Qazaq taıpalarynyń basyn qosyp qazaqtyń etnıkalyq aýmaǵyn keńeıtý. Handardyń Syrdarıa boıyndaǵy qalalardy óziniń ekonomıkalyq jáne áskerı tiregine aınaldyrýy Deshti Qypshaq dalasyn bıleýdiń basty sharty bolyp kelgen.
Syrtqy saıası jaǵdaıy.
HÚ ǵasyrdyń aıaǵynda – HÚİ ǵasyrdyń basynda Orta Azıa men Qazaqstan jerindegi saıası ómirde aıtarlyqtaı tarıhı oqıǵalar boldy. Temir áýleti Muhammed Shaıbanımen kúreste jeńilis tapty. Moǵolstan handyǵy is júzinde birneshe ıelikterge ydyraı tústi. Shyǵys Deshti Qypshaqta Ábilqaıyr bıligi joıyldy. Qazaqstan jerindegi bir kezde álemdi dúr silkindirgen Altyn Orda handyǵy ydyrap, jańa memleketter – Sibir handyǵy, Qazan handyǵy, Astrahan handyqtary tarıh sahnasynan oryn aldy.
HÚ ǵasyrdyń 70 – jyldarynda qazaq handary Syrdarıa boıy men oǵan jalǵas jatqan Qarataý óńirin basyp aldy. Nátıjesinde Qazaq handyǵynyń jer kólemi áldeqaıda ulǵaıdy, oǵan tus – tustan qazaq taıpalary kelip qosylyp jatty. Qazaq handarynyń Syr boıyndaǵy qalalar úshin Ábilqaıyrdyń nemeresi Muhammed Shaıbanı hanmen soǵysy otyz jyldan astam ýaqytqa sozyldy.
Qazaq ulttyq memleketti qurylýynyń tarıhı mańyzy.
Qazaq memleketi qurylýynyń qandaı tarıhı mańyzy boldy?
Birinshiden, ár handyqtyń bıliginde el bolýdy ańsap júrgen, rý – taıpalardyń qazaq ulty bolyp qalyptasýy aıaqtaldy. Qazaqtyń etnıkalyq aýmaǵyn biriktirýde, qazaqtyń erte zamannan bastalǵan óz aldyna jeke, táýelsiz el bolyp qalyptasýyn birjolata aıaqtaýda asa mańyzdy jáne túbegeıli sheshýshi ról atqardy.
Ekinshiden, osy qalyptasqan ultty basqarý, ony syrt jaýdan qorǵaý úshin Qazaq memleketiniń birtutas ulttyq saıası – ákimshilik júıesi quryldy.
Úshinshiden, bul qurylǵan memleket óziniń shańyraq kótergen jerinde otyryp qalmaı, búgingi tańdaǵy shekaramyzǵa deıin jer aýmaǵyn keńeıtti.
Tórtinshiden, ózin qorshap jatqan úlkendi – kishili memleketter men terezesi teń dárejede qarym – qatynas ornatty.
Besinshiden, áleýmet – ekonomıkalyq jáne mádenı jaǵynan ózindik salt – dástúri men ádet – ǵurpy, dili, dini, bar el sanatynda damý jolyna azat, erkine elge aınaldy.
Jańa sabaqty bekitý:
1. Qazaq memleketi qurylýynyń qandaı tarıhı mańyzy boldy?
2. Qazaq handary Syrdarıa boıy men oǵan jalǵas jatqan Qarataý óńirin qashan basyp aldy?
3.. Qazaqstan jerindegi bir kezde álemdi dúr silkindirgen Altyn Orda handyǵy ydyrap, ornyna qandaı jańa memleketter keldi?
4. Jańadan shańyraq kótergen Qazaq handyǵy óz aldyna qandaı tarıhı mindetter qoıdy?
5. Jasynyń úlkendigine baılanysty han taǵyna kim birinshi otyrdy?
Baǵalaý:
Úıge tapsyrma: § 37 Qazaq handyǵynyń ishki – syrtqy jaǵdaıy týraly oqyp kelý. Test qurap kelý.
You Might Also Like
