InfoHub Logo

Dúnıe - úlken kól,

Zaman - soqqan jel,

Adýyndaǵy tolqyn – aǵalar

Artqy tolqyn - iniler,

Kezekpenen óliner,

Baıaǵydaı keriner...

Abaıdyń fılosofıalyq kózqarastaryn olardy tek ózine ǵana tán erekshelikterimen, ózindik belgilerimen jáne sonylyǵymen, belgili bir dáýirmen baılanysty jáne sol dáýirdi tanytatyn naqty-tarıhı erejeler júıesin qaz-qalpynda qabyldaǵan kúnde ǵana durys túsinýge bolady.

Abaıdyń adamgershilik tárbıege, onyń negizi bolatyn moral fılosofıasyna orala beretin sebebin ashyp kórsetedi. Abaı qazaqtardyń ótkeni men búginin, bolashaǵyn, salt-dástúri men rýhanı mádenıetin jetildirý, jastarǵa adamgershilik tárbıe berý joldaryn tynymsyz oılaýmen ótti. Búgingi ýaqyttyń talabyna saı oı túıindeıtin bolsaq, hakimniń oılaý mádenıeti qazaqtyń mentalıteti, bolmys bitimi qandaı, oǵan tán kemshilikterdi qalaı joıýǵa bolady, degen saýaldar tóńireginde órbidi.  Ol óziniń búkil bolmysyn, bilimi men ómirlik tájirıbesin, poezıa men prozasyn, oı-tolǵanysy men fılosofıasyn adam boıynan taba bildi. Ol kisilik qasıeti, bilimi men parasatyn eldiń qamyn ǵana emes, adamzattyń maqsat-múddesin oılaıtyn, dúnıege álem turǵysynan qaraıtyn adamdy tárbıeleýge jumsady. Uly danyshpandy adam ómiriniń máni, turmys tirshiligi men bolmysy, ar – namysy sıaqty máseleler erekshe tolǵandyrdy. Ol bylaı deıdi: Ólse óler tabıǵat, adam ólmes, Ol biraq qaıtyp kelip, oınap kúlmes, «meni» men «menikiniń» aırylǵanyn, «óldi» dep at qoıypty ónkeı bilmes              Óıtkeni, qoǵamdaǵy qubylystar men prosesterdiń ózegi adam bolmysy bolyp tabylady. Bul jerde «men» degen ne, «meniki» degen ne, saýaldarǵa  jaýapty Abaıdyń ózinen tabamyz. ”Men” degenimiz aqyl men  jan. Ekeýi de rýhanı túp negiz. “Meniki” dep sózdi tánge qatysty aıtyp otyr. Abaı adam balasynyń jaman-jaqsy qasıetterine tereń mán berip, fılosofıalyq oı tolǵaýlarynda atap kórsetedi. Otyz segizinshi sózinde  Abaı: «Kúlli adam balasyn qor qylatyn  úsh nárse bar, sonan qashpaq kerek deıdi. Áýeli nadandyq, ekinshi erinshektik, úshinshisi zulymdyq. Úsh - aq nárse adamnyń jaqsy qasıeti: ystyq qaırat, nurly aqyl, jyly júrek»  

Adam boıyndaǵy osy úsh qasıettiń basyn qosyp, ony úlken áleýmettik izgi kúshke aınaldyratyn ǵylym degen qorytyndyǵa keledi. Ol ǵylymdy úıretkende, baqtalastyq, ataq – danq úshin emes, aıqyn maqsatpen, bilmek úshin úırený kerektigin basa aıtady. Óıtkeni qaı qoǵamda bolmasyn, baqtalastyq adamdy jaman jolǵa jeteleıtini ras. Abaıdyń pikiri boıynsha adamgershilik normalary men prınsıpterin kúndelikti ómir súrý tásiline aınaldyrǵan adamdy ǵana naǵyz adam dep esepteýge bolady. Sondyqtan: «adam bolam deseńiz, oǵan qaıǵy jeseńiz…Bes nárseden qashyq bol. (Bes dushpan- Ósek, Ótirik, Maqtanshaq, Erinshek, Beker mal shashpaq) Bes asyl is- Talap, Eńbek, Tereń oı, Qanaǵat, Raqym)».

Bul óleńde Abaı «adam bolý» qaǵıdasyn úsynady. Beker daýryǵyp, ótirik aıtyp, jalqaý bolýdyń ornyna óner – bilimniń arqasynda ózińniń ornyńdy tap deıdi. Adam ómirine mán beretin, negizgi nárse óziniń boıyndaǵy adamshyldyqty joımaý. Búkil ómir boıynda adamǵa laıyqty ómir súrý. Bul dúnıege adam bolyp kelgen soń, adam bolyp ketý kerek. Qandaı jaǵdaı bolmasyn adamdyq qasıetti joǵaltyp almaý, adamnyń basqa adamdar aldyndaǵy jaýapkershiligi. Ol adam tarapynan erik-jigerdi, qaıratty qajet etedi. 

Bul pikirdi maquldaýymyz qajet. Óıtkeni, qaı qyrynan alsaqta fılosofıa adam máni, onyń bolmystyq maqsaty syndy máselelerdi aınalyp óte almaıtyny ejelden málim. Abaıdyń da dúnıetanymyndaǵy negizgi tujyrym, basty qundylyq – adam bolmysy. Abaıdyń qara sózderinen, taýsylmas rýhanı qazynasynan, onyń adamnyń ómir súrý fılosofıasyn bes baǵytta qarastyranyn ańǵaratynymyz. 

Birinshisi,  jeke adamdardyń turmys tirshiligi.

Ekinshisi, áleýmettik toptardyń qoǵamdaǵy alatyn orny, minez-qulqy, mentalıteti, psıhologıasy;

Úshinshisi, ulttyń ata-babalardan muralanǵan ózindik ómir saltyn, dástúrli mádenıetine beıimdelgen murat-maqsattaryn bolmystyń jańa suranystaryna baılanysty jańartyp, jańǵyrtý joldary.

Tórtinshisi, adamzat tarıhynda qalyptasqan moraldyq qundylyqqa saı keletin úrdisterdiń órkenıetpen sabaqtasý joldary.

Besinshisi, ımandylyq jolymen Alla bolmysyn taný. Adamnyń óz isáreketin, sózin, Illahı qaǵıdalaryna, paıǵambar hadısterine, ónegelerine saı keltirýge umtylý. Jaratýshy mahabbatyna súıispenshilikpen jaýap qaıtarý joly. Bul bes tarmaqty baǵyt, adamnyń jany men tániniń damýy men órkendeýi, ósý negizinde qalyptasatyn, búgingi ómirde mańyzdy oryn alatyn talpynystar.

Munda aıtylǵan Abaıdyń qaı tujyrymyn alsaq ta, áli kúnge mańyzy óte zor. «Qazaqqa es kirgen kúni Abaı ekiredi» demekshi  uly oıshyldyń sózi dál qazirgi qoǵamda da aktýaldy. Abaıdyń álemdik oıshyldardan kem túspeıtin danalyq oılaryn temirqazyq etip alsaq, adaspaıtynymyz aqıqat.

Nysanbek Kúlásh Orazhanqyzy

Profesor, dosent Janataev Danat Janataıuly

---