InfoHub Logo

Estetıkalyq fılosofıanyń kóp bóligi dástúrli túrde sóz óneriniń enshisine tıedi. Ádebı syn men ádebıet teorıasy úshin jasalǵan tehnıkalar men quraldar HH ǵasyrdyń sońyndaǵy batys fılosofıasynda úlken orynǵa ıe boldy. Ártúrli deńgeıli  fılosoftar ádebıetke ózinen burynǵylarǵa qaraǵanda kóbirek kóńil bóldi. Keıbireýler shyn máninde sózderdi qoldana otyryp avtordyń kózdegen oıyn  oqyrmanǵa jetkizý múmkin be degen suraqtardy qarastyrýǵa tyrysty.

Kórkem ádebıettiń aqıqaty

Ádebı shyǵarmalar aqıqat pen til fılosofıasyna qatysty máselelerdi kóteredi. Birqatar aqyndar fılosofıalyq taqyrypta óleńder jazdy. Al keıbir myqty fılosoftar óz fılosofıalaryn óleńmen órnektedi. Gesıodtyń kosmogonıasy men Lýkresııdiń De Rerým Natýrasy mańyzdy fılosofıalyq óleńder bolyp tabylady. Gomer óziniń «Odısseıasynda» keıbir fılosofıalyq ilimderdi de usyndy.

Fılosofıalyq fantasıka

Keıbir fılosoftar fılosofıany fantasıka túrinde, onyń ishinde roman men povesterdi jazýdy óz moınyna aldy. Bul Platon sıaqty fılosoftar oıdan shyǵarylǵan keıipkerler fılosofıalyq taqyryptardy talqylaıtyn dıalogtar jazǵan. Sokrat Platonnyń dıalogtarynda keıipker retinde jıi kezdesedi, al dıalogtar Sokrattyń ilimi týraly bilimderdiń basty kózderiniń biri bolyp tabylady. Degenmen bul keıde Sokrattyń naqty ustanymdaryn Platonnyń pozısıalarynan ajyratý qıynǵa soǵady.

Basqa fılosoftar ózderiniń ilimderin túsindirý úshin áńgimeleýdi qoldandy. XII ǵasyrdyń klasıkalyq ıslam fılosofy Abýbaser (Ibn Týfaıl) ál-Ǵazalıdiń «Fılosoftardyń kelispeýshiligi» kitabyna jaýap retinde oıdan shyǵarylǵan arab áńgimesin jazdy.

Birqatar fılosoftar ádebıetke mańyzdy yqpal etti. Artýr Shopengaýer óziniń estetıkalyq talǵamynyń bıiktigimen ádebıet tarıhyndaǵy eń yqpaldy fılosof boldy. Tomas Hardıdiń keıingi romandarynda Shopengaýerıandyq taqyryptardy jıi kezdesedi. Shopengaýer sonymen birge eýropalyq ádebıettegi sımvolızm qozǵalysyna onsha erekshe emes, biraq keńirek dıfýzıalyq áser etti. Lıonel Djonson sonymen qatar Shopengaýerdiń «Mádenıetti faýn» essesinde estetıkaǵa júginedi. Jak Derrıdanyń búkil shyǵarmashylyǵy kontınentaldy fılosofıa jáne qazirgi zamanǵy ádebıettiń rólin túsiný úshin orasan zor yqpal etti.

Fılosofıalyq jazý ádebıeti retinde

Birqatar fılosoftar ózderiniń fılosofıalyq mazmunynan bólek, shyǵarmalarynyń ádebı qundylyǵy úshin oqylady. Rım ımperatory Mark Avrelııdiń medıtasıasyndaǵy fılosofıa túpnusqa stosızm bolyp tabylady, biraq medıtasıa áli kúnge deıin ádebı eńbegi úshin jáne ımperatordyń aqyl-oıynyń túsinigi úshin oqylady. Artýr Shopengaýer fılosofıasy Lokk pen Iým sıaqty brıtandyq empırıkterdiń keıbir shyǵarmalary sıaqty prozasynyń sapasy men oqylymdylyǵymen erekshelenedi. Soren Kırkegardtyń stıli kóbinese poetıkalyq sheberlikpen qatar fılosofıalyq turǵydan da qarastyrylady, ásirese qorqynysh pen diril jáne kez kelgen jerde. Frıdrıh Nıssheniń «Osylaı sóılegen Zaratýshtra» sıaqty shyǵarmalary kóbinese prozalyq poezıaǵa uqsaıdy jáne dáleldiń ornyna beıneleý men tuspaldaýdy qamtıdy.

Oıdan shyǵarylǵan fılosoftar

Horhe Lýıs Borhes óziniń áńgimelerinde kóptegen fılosofıalyq taqyryptardy jáne birqatar oıdan shyǵarylǵan fılosoftardy usynady. Oıdan shyǵarylǵan fılosofıalyq qozǵalys - onyń Tlón, Ýkbar, Orbıs Tertıı hıkaıasynyń alǵysharttarynyń bir bóligi, al onyń «Babyl kitaphanasy» áńgimesiniń aty atalmaǵan baıandaýshysyn da oıdan shyǵarylǵan fılosof dep ataýǵa bolady. Oıdan shyǵarylǵan teolog - onyń «Iahýdanyń úsh nusqasy» áńgimesiniń taqyryby.                                          Oıdan shyǵarylǵan fılosoftar keıde Robert Heınleın men Reı Bredberıdiń búkil shyǵarmalarynda kezdesedi. Geınleınniń «Beıtanys eldegi kelimsegi» ejelgi álemniń oıdan shyǵarylǵan fılosofıalyq dıalogtarynyń izbasarlary retinde qarastyryla alatyn uzaq úzindilerden turady.

Biz joǵaryda kórsetilgen málimetter arqyly álemdik ádebıet pen fılosofıanyń  bite qaınasqan ǵylymdar  ekenine taǵy da kýá boldyq. Demek, halyq sanasynda uly oıshyldardyń pikirleriniń jańǵyryp turýy, fılosofıalyq oılardyń adam sanasyna ǵana emes, memleket taǵdyryna áser ete bilýi- osy eki ǵylymnyń ushtasýynyń kórinisi dep esepteımin.

Nysanbek Kúlásh Orazhanqyzy

Profesor, dosent Janataev Danat Janataıuly

---