InfoHub Logo

Qazaqstan Respýblıkasy Ortalyq memlekettik arhıvi 1959 jyldan bastap jeke tektik qujattardy jınap, qalyptastyrýmen aınalysady. Búginde bir ǵasyrlyq mereıtoıyn toılap otyrǵan Ortalyq memlekettik arhıv memleket jáne qoǵam qaıratkerleriniń, mádenıet, óner, ǵylym jáne tehnıka salasynyń qyzmetkerleriniń jeke tektik qujattarymen tolyqtyrylyp otyr. Solardyń ishinde Qazaqtyń kórnekti aqyny, ánshi, fılologıa ǵylymynyń doktory, Sh. Ýálıhanov atyndaǵy syılyqtyń ıegeri, Qazaqstannyń halyq jazýshysy Tursynhan Ábdirahmanqyzy Ábdirahmanovanyń jeke tektik qory saqtalǵan.[1] T. Ábdirahmanovanyń jeke qorynyń qujattary 1992 jyly Qazaqstan Respýblıkasy Ortalyq memlekettik arhıvine óziniń ótinishi boıynsha syı retinde tapsyrylǵan. Qujattary ǵylymı turǵyda retke keltirilip, 1945-1993 jyldar aralyǵyn qamtıtyn 521 saqtaý birlik memlekettik esepke alynǵan. Ekinshi tizimdemesi 2004 jyly Á. Ábdirahmanovanyń ótinishi boıynsha syı retinde qabyldanǵan. Bul tizimdemege 562 is, 1934-2003 jyldar aralyǵyndaǵy qujattar engizilgen.        Tursynhan Ábdirahmanqyzy ótken ǵasyrdyń jıyrma birinshi jylynyń 5 qarashasynda Semeı oblysynyń Jarma aýdanyna qarasty «Bóke» keninde jumysshy otbasynda dúnıege kelgen. Ata-anasynyń erte qaza bolýyna baılanysty aǵasynyń tárbıesin alyp, 1939 jyly Bóke kenishinde ortalaý mektepti bitirgen. 1939-1940 jyldary Aıagóz pedagogıkalyq ýchılıshesine oqýǵa túsip, 1940 jyly aqy tólep oqý týraly qaýly shyqqannan keıin oqýdy úzýge májbúr boldy.[2]  

T. Ábdirahmanova Semeı oblysynyń janynda úsh aılyq kýrsty oqyp, eńbek jolyn 1941 jyly muǵalim bolyp bastady. Uly Otan soǵysy jyldarynda muǵalim odan keıin mektep dırektory qyzmetterin atqarǵan. Abaı, Aıagóz aýdandyq komsomol komıtetterinde birinshi hatshy, Shar aýdandyq partıa komıtetinde bólim meńgerýshisi bolǵan. 1947-1949 jyldary Almaty joǵarǵy eki jyldyq partıa mektebin bitirgen. Budan keıin Almaty qalasynda Keńes aýdandyq partıa komıtetinde nusqaýshy bolǵan.

1950-1954 jyldary «Qazaqstan áıelderi» jýrnalynyń bólim meńgerýshisi qyzmetin atqarǵan. 1954-1959 jyldary Qazaqtyń S.I.Kırov atyndaǵy memlekettik ýnıversıtetiniń jýrnalısıka fakúltetin úzdik bitirip, aspırantýraǵa qabyldanady. 1958 jyly SSSR Jazýshylar odaǵynyń músheligine ótedi. 1959 jyly Qazaqtyń kórkem ádebıet baspasynan «Án» dep atalatyn tuńǵysh óleńder jınaǵy jaryq kórgen. Osy jınaǵy týraly qazaqtyń belgili aqyny R.Núrpeıisov bylaı deıdi: «Aqynnyń júregine jaqyn, súıip jyrlaıtyn jáne bir taqyryby bar. Ol- ánshilik óneri. Onyń tuńǵysh jınaǵynyń «Án» dep atalýy da sirá osydan bolsa kerek».[3] T. Ábdirahmanova 1947-1975 jyldar aralyǵynda negizgi qyzmetin atqara júrip, Qazaq radıosynyń ánshisi retinde de halqyna tanylǵan tabıǵı talant, qaıtalanbas óner ıesi.

1964 jyly qazaq ádebıetiniń negizin salýshylardyń biri – İlıas Jansúgirovtiń lırıkalyq shyǵarmashylyǵy týraly – «İlıas Jansúgirovtiń lırıkasy» dep atalatyn kandıdattyq dısertasıasyn qorǵap [4], fılologıa ǵylymynyń kandıdaty dárejesin alady. Odan keıin Qazaq SSR Baspa, tıpografıa jáne kitap saýdasy isteri jónindegi Memlekettik komıtette aǵa redaktor, Qazaq SSR Ǵylym akademıasynda 1967-1969 jyldary ǵylymı hatshy bolyp istegen. 1969 jyldan 1986 jylǵa deıin Qazaq SSR Ǵylym akademıasynyń M. Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynda aǵa ǵylymı qyzmetker bolǵan. 

1981 jyly «Qasym Amanjolovtyń poetıkasy jáne onyń búgingi qazaq lırıkasymen dástúrlik ulasýy» degen taqyrypqa doktorlyq dısertasıasyn qorǵap [5], fılologıa ǵylymynyń doktory degen ataq alǵan. T.Ábdirahmanova «Aqyn syry», «Qasym Amanjolovtyń poetıkasy» monografıasy jáne sol sıaqty ǵylymı eńbektermen birge «Án», «Ánnen ánge», «Tanısyz ba bulardy», «Shyrqaý», «Kógershin kóńil», «Pesnıa», «Belyı lých», «Kilt», «Kemel», «Mereı», «Naz kóńil», «Izbrannye», «Radost eki tomdyq shyǵarmalar jınaqtarynyń jáne «Anar», «Elim-aı», «Otyz ekinshi jyl», «Qaragerdiń qazasy» dep atalatyn poemalardyń, «Ózikeı», «Ógeı sheshe», «Inabat» tárizdi kórkem áńgimeler men ocherkterdi jáne óz qolymen jaǵan 20 jyr dápterlerimen 12 qoıyn dápterleri 1964-1992 jyldar aralyǵynda jazǵan.

T.Ábdirahmanovanyń óleńderi «Sovetskaıa jenshına», «Drýjba narodov», «Ogonek», «Rabotnısa», «Neva», «Molodaıa gvardıa», «Oktábr» sekildi ortalyq merzimdi baspalarda jıi jarıalanyp turǵan. 

T. Ábdrahmanovanyń poezıasyna názik lırızm, fılosofıalyq tereń oı, aıqyn da ashyq obrazdylyq tán.     

T. Ábdirahmanqyzynyń kóptegen óleńderi búkil odaq kóleminde, atap aıtqanda – túrkmen, tatar, ýkraın, ózbek, tájik, armán, qyrǵyz t.b. tilderine, Sondaı-aq keıbir shetel – cheh, nemis, aǵylshyn, ıspan, fransýz, arab, koreı tilderine aýdarylǵan. Óleńderi keńes odaǵynyń aqyn áıelderiniń Máskeýde shyqqan baıandamaly óleńder jınaǵyna ilindi. Máskeýdiń «Sovetskıı pısatel» baspasynda «Belyı lých» atty óleńder jınaǵy jaryq kórdi.

Kórkem aýdarmaǵa da óz úlesin qosqan T. Ábdirahmanova E. Iýngannyń «Dańqy óshpes keme» povesin, M. Stelmahtyń Lenındik syılyǵyn alǵan «Adam qany – sý emes»[6] romanyn, A. Maıakovskaıanyń «Vladımır Maıakovskııdiń balalyq jáne jastyq shaǵy» atty áńgimesin, A.S. Makarenkonyń «Komýnıstik tárbıe týraly» t.b. shyǵarmalardy qazaqshalaǵan.  

T. Ábdirahmanovanyń shyǵarmashylyǵy týraly M. Maıchekın, D. Ábilov, R.Berdibaev, Mırtımır, M. Qarataev, S. Máýlenov, Ǵ. Qaıyrbekov, I. Denısova, T. Kýzovleva, F. Alıeva t.b. kórnekti qalamgerler maqala jazǵan.[7]

T. Ábdirahmanova «Qurmet belgisi» ordenimen, «1941-1945 jyldardaǵy Uly Otan soǵysyndaǵy erlik eńbegi úshin», «Eńbekte úzdik shyqqany úshin» medaldarymen, Qazaq SSR Joǵarǵy Sovetiniń, Tatar ASSR Joǵarǵy Sovetiniń Qurmet gramotasymen marapattalǵan. 1984 jyly «Qazaqstannyń halyq jazýshysy» degen qurmetti ataqqa ıe bolǵan.[8] Ǵylym salasynda T. Ábdirahmanovaǵa 1985 jyly Qazaq SSR Ǵylym akademıasynyń Sh. Ýálıhanov atyndaǵy syılyǵy berilgen.[9]

T. Ábdirahmanqyzynyń táýelsizdikten keıingi jyldary óleńderi men zertteýleriniń «Zamana sazy», qoljazbalarynyń «Qazaǵym qaıda barsam tanytqanym», «ógeı shesh», «Toǵysqan taǵdyrlar» áńgimeleriniń, óleńderi men tolǵaýlarynyń «Sóıle qalam» atty jınaqtary «Ana tili», «Atamura», «Mereı» baspalarynan jaryq kórgen. 

T.Ábdirahmanqyzy 1997 jyly Qazaqstan Respýblıkasynyń Gýmanıtarlyq Ǵylymdar Akademıasynyń tolyq múshesi (akademıgi) bolyp saılanǵan. Sonymen birge 1995 jyly «1941-1945 jyldardaǵy Uly Otan soǵysy Jeńisiniń elý jyldyǵy», 2001 jyly «Qazaqstan Respýblıkasynyń táýelsizdigine 10 jyl» merekelik medaldarymen,[10]2002 jyly «Parasat» ordenimen marapattalǵan.[11]

Qazaqtyń kórnekti aqyny, T. Ábdirahmanova tek aqyndyqpen ǵana shektelmeı eliniń tanymal ánshisi de bola bildi. Onyń ústine ádebıet zertteýshi ǵulama ǵalym da edi. Ǵylym salasyndaǵy eńbegi Sh. Ýálıhanov atyndaǵy syılyqpen baǵalansa, aqyndyq, jazýshylyq shyǵarmashylyǵy ony «Qazaqstannyń halyq jazýshysy» degen joǵary ataqqa laıyqty etti.

Ánshi bolyp tanylyp, ǵalym bolyp moıyndalǵan Tursynhan Ábdirahmanqyzynyń qyrýar murasy arhıv qabyrǵalarynyń ǵana murasy bolmaı, halqynyń qymbat qazynasy, bolashaq urpaqtyń oqyp úırenýine, tálim alýyna tatıtyny, talaı zertteý eńbekterge negiz bolary sózsiz.

Paıdalanǵan ádebıetter

1. QR OMA Q. 2208, 1 tiz.

2. QR OMA Q. 2208, 1 tiz., 280 is.

3. QR OMA Q. 2208, 1 tiz., 429 is.

4. QR OMA Q. 2208, 1 tiz., 198 is

5. QR OMA Q. 2208, 1 tiz., 204 is.

6. QR OMA Q. 2208, 1 tiz., 245 is.

7. QR OMA Q. 2208, 1 tiz., 438 is.

8. QR OMA Q. 2208, 2 tiz., 375 is.

9. QR OMA Q. 2208, 1 tiz., 275 is.

10. QR OMA Q. 2208, 2 tiz., 380 is.

11. QR OMA Q. 2208, 1 tiz., 370 is

---