InfoHub Logo

Sońǵy kezdegi qoǵamda oryn alǵan barlyq polımerlerdi qalaı qurǵanymyz týraly maqalalardyń ústemdigi bar dep sanaǵandyqtan, olardy elimizde oryn alǵan rejım týraly jalpy oıdy jaqsartatyn oń maqalamen suıyltýdy sheshtim. Qalaı bolǵanda da, bul eldiń syrtqy saıasatyna sholý.

Qazaqstan óńirlik ıntegrasıany, denýklerızasıany, búkil álemde kórshilestik boıynsha beıbitshilikti ilgeriletýdi qamtıtyn syrtqy saıasattyń biregeı baǵytyn qabyldady. 1990-shy jyldardyń basynan bastap elde osy maqsattardy sheshý úshin taratý arnalary quryldy jáne aımaqtaǵy kóptegen qaqtyǵystarda deldal boldy.

Svante Kornell men Frederık Starr qaýipsizdik jáne damý saıasaty ınstıtýtynyń "Tuńǵysh Prezıdent Nursultan Nazarbaev janyndaǵy Halyqaralyq medıasıadaǵy Qazaqstannyń róli" atty maqalasynda Qazaqstannyń bitimgershilik árekettegi rólin taldaıdy.

Sońǵy onjyldyqta el halyqaralyq daýlardaǵy medıasıa áleminde mańyzdy oıynshyǵa aınaldy. Onyń Astanadaǵy Sırıa boıynsha kelissózderdi shaqyrýdaǵy róli – eń tanymal mysal, biraq eldiń qyzmeti budan da asyp túsedi. Shyn máninde, halyqaralyq medıasıaǵa qatysý kópjaqty uıymdardaǵy joǵary bedelimen qatar syrtqy saıasattyń taǵy bir aspektisi boldy.

Qazaqstandyq deldaldyq syrtqy saıasattyń eki aspektisine negizdeledi. Bul: eldiń syrtqy saıasatynyń kóp vektorlyǵy jáne onyń halyqaralyq ınstıtýttardaǵy belsendiligi.

Teńizge shyǵa almaı, iri derjavalarmen qorshalǵan jáne Reseımen ekonomıka men demografıamen tyǵyz baılanysty, bizdiń táýelsizdigimizdi bekitý jónindegi kúsh-jigerimiz árqashan teńdestirildi.

Nursultan Nazarbaev elge halyqaralyq arenada 1990 jyldary, eń aldymen, ıadrolyq qarýdan bas tartý týraly tarıhı sheshimine jáne saıası salada "táýelsiz" memlekettilikti qurý jónindegi Muqıat kúsh-jigerine, sonymen birge burynǵy keńestik respýblıkalardyń ekonomıkalyq ıntegrasıasyn qalpyna keltirýge kómektesti. Memlekettiń modeli Reseımen tyǵyz qarym – qatynasty saqtaý boldy, biraq sonymen birge syrtqy qatynastarynda oń tepe – teńdikke qol jetkizý úshin basqa seriktestermen-aldymen Qytaımen, sodan keıin AQSH-pen, sodan keıin Eýropa men azıt derjavalarymen baılanysty nyǵaıtýǵa umtyldy. Bul" kópvektorly " syrtqy saıasat sodan beri búkil Orta Azıa aımaǵy qabyldaǵan modelge aınaldy.

Kópjaqty dıplomatıadaǵy belsendi ról basynan bastap syrtqy saıasattyń kilti boldy: táýelsizdik alǵannan keıin birden Nazarbaev kelesi onjyldyqta júzege asyrylǵan Azıadaǵy ózara is-qımyl jáne senimdi nyǵaıtý jónindegi keńes ıdeıasyn qabyldady.

Sondaı-aq, el Eýropadaǵy qaýipsizdik jáne qurylys uıymynda belsendi ról atqardy, 2010 jyly uıymdy basqarǵan alǵashqy postkeńestik memleket boldy. Qol jetkizgen jetistikterimen toqtap qalmaı, Qazaqstan Birikken Ulttar Uıymynyń Qaýipsizdik qyzmetinde turaqty emes múshe orny úshin kompanıany sátti ótkizdi jáne 2017 jyldan bastap 2019 jylǵa deıin Keńestiń quramyna kirdi.

Halyqaralyq medıasıa salasyndaǵy alǵashqy bastama 1991 jyldyń sońynda Nazarbaev Armenıa men Ázirbaıjan arasyndaǵy qaqtyǵysty retteýge tyrysyp, Borıs Elsınmen yntymaqtasqan kezde paıda boldy.

Biraq sońǵy onjyldyqtarda bul kúsh-jiger tutastaı Eýrazıanyń geosaıası básekelestiginiń birtindep kúsh salýy aıasynda jandandy. Alǵashqy áreket bizdiń EQYU-ǵa tóraǵalyq etý kezinde, el kórshi Qyrǵyzstandaǵy daǵdarysty jeńildetý úshin aralasqan kezde jasaldy.

Qulatylǵan Prezıdent Bakıevti elden shyǵarýǵa kómek kórsete otyryp, Qazaqstan eldegi shıelenisti báseńdetýge yqpal etti. Sodan keıin basshylyq el jaqsy tanys bolǵan ýly dıplomatıaǵa nazar aýdardy. Tómen baıytylǵan ýrannyń halyqaralyq bankin ózine qabyldaý usynysynan keıin prezıdent 2013 jyly Almatyda Irannyń ıadrolyq baǵdarlamasy boıynsha qatarynan eki samıt ótkizdi. Bul kúsh-jiger odan da úlken áskerı qaqtyǵysqa ákelýi múmkin shıelenistiń órshýin toqtatatyn kelissózder arqyly sheshim tabýǵa baǵyttaldy.

Almatydaǵy kelissózder bul máseleni sheshpese de, olar tikeleı Jeneva kelissózderine jol ashty, nátıjesinde olar ırannyń ıadrolyq baǵdarlamasy boıynsha birlesken, jan-jaqty is-qımyl josparyna ákeldi.

Kelesi birneshe jyl ishinde memleket óziniń jaqyn seriktesteri – Reseı, Túrkıa jáne Batys arasyndaǵy shıelenisti jeńildetýge nazar aýdardy.

2014 jyly Nazarbaev Ýkraına boıynsha Reseı men Batys arasyndaǵy alshaqtyqty jeńýge tyrysty. Úkimet Norman formatynda kórinis tapqan Reseı, Ýkraına, Fransıa jáne Germanıa arasyndaǵy dıalogty ilgeriletýde belsendi ról atqardy. Eki jyldan keıin el sheshimge praktıkalyq kózqaras tanytty – kem degende Reseı men Túrkıa arasyndaǵy daý kezinde, 2015 jyly Túrkıa-Sırıa shekarasynda Reseı ushaǵyn atyp túsirýden týyndady. Kelesi jyly osy bastama boıynsha Túrkıa men Reseı Nazarbaevtyń Sırıa qaqtyǵysy boıynsha kelissózder júrgizý týraly usynysyna kelisti. Sodan beri Sırıa úkimetiniń, opozısıalyq toptardyń jáne qaqtyǵystaǵy negizgi syrtqy derjavalardyń – Reseı, Túrkıa jáne Irannyń qatysýymen "Astana kelissózderiniń" birneshe raýndy ótkizildi.

2021 jylǵy Aýǵanstannan Amerıka áskerin shyǵarý kezinde oryn alǵan azyq-túlik daǵdarysyn boldyrmaý jolynda Qazaqstan Almaty qalasyn gýmanıtarlyq hab retinde usynyp jáne bul sheshim BUU-men qabyldanǵan bolatyn.

Qazirgi Reseı men Ýkraına arasyndaǵy soǵystyń ózinde prezıdent Qasym – Jomart Toqaev «eki eldi dıalogty jalǵastyrýǵa jáne beıbit sheshýge jumys jasaýǵa» shaqyrdy. Oǵan qosa Lýgansk jáne Donesk ulttyq respýblıkasyn halyqaralyq kelisimder boıynsha moıyndaýdan bas tartyldy. Oǵan qosa prezıdent «jaman bitim jaqsy soǵystan artyq» ekendigin eske sala otyryp jáne kelissózder retinde keńistik usynýǵa daıyndyǵyn aıtqan bolatyn.

Qazaqstan medıasıasy alys elderge nazar aýdarmady: ol Eýrazıanyń geosaıası turaqtylyǵyna áser etetin salalarǵa kóp kóńil bóldi, bul óz kezeginde eldiń turaqtylyǵyn anyqtaıtyn faktor bolyp tabylady.

Osylaısha, úkimet Taýly Qarabaq, Qyrǵyzstan, Ýkraına men Reseı sıaqty eldiń tabaldyryǵyndaǵy daǵdarystarǵa, sondaı-aq Eýrazıanyń aımaqtyq jáne uly derjavalary qatysatyn daýlarǵa nazar aýdardy. Daǵdarystardyń eki túri de Eýrazıanyń geosaıasatyn turaqsyzdandyrý qaterin tóndirip, osylaısha Qazaqstannyń qaýipsizdigine qater tóndirgen qarama-qaıshylyqtarmen baılanysty boldy.

Qazaqstannyń ekonomıkalyq damýy men strategıalyq turaqtylyǵy neǵurlym keń Eýrazıalyq geosaıası ortanyń salystyrmaly úılesimimen tikeleı baılanysty jáne onyń múddesine oraı turaqtylyqqa tónetin osyndaı qaterlerdi jumsartý úshin jumys isteý kerek.

Eldiń kúsh-jigeri egemendikti kem degende eki jolmen nyǵaıtady.

Birinshiden, bul Qazaqstannyń halyqaralyq ımıjine izgi nıet pen moıyndaýdyń taǵy bir qabatyn qosady. Ekinshiden, eń bastysy, bul aımaqtyq derjavalarǵa ózara daýlarda eldiń beıtaraptyǵyn qabyldaýǵa jaqsy negiz beredi. Bizdiń elimiz kórsete aldy bul bárine beıtarap kúsh retinde paıdaly, ol bireýdiń jaǵyn qabyldamaıdy, basqasha aıtqanda, qoldaýshydan góri deldal retinde paıdaly.

Mysaly, Reseı Qazaqstannyń Ýkraınadaǵy saıasatyn maquldaǵanyn qalasa, Qazaqstan Reseıge óziniń Batys derjavalarymen qarym-qatynasyn basqarýǵa múmkindik beretin deldal retinde qyzmet ete alatynyn kórsetti, bul Qazaqstannyń egemendigi men halyqaralyq bedeliniń bolmaýy múmkin emes edi.

Bul strategıada qıyndyqtar bar. Onyń jetistigi Eýrazıalyq óńirlik kúshter arasyndaǵy qaqtyǵys deńgeıiniń basqarylyp otyrýyn jáne bul derjavalardyń dıalogty qoldaýǵa jalpy múddeliligin talap etedi. Eger aımaqtyq derjavalar bir-birimen ólimmen básekelesetin bolsa, Qazaqstannyń kúsh-jigeri joıylady. Bul turǵyda áseri kúsh úkimetiniń anaǵurlym aıqyn. Elıtalar ózderi sheshken ótkir máselelerdi sheshýde sáttiliktiń shekteýli múmkindikterin naqty baǵalady. Osylaısha, olar eń aldymen Eýrazıa qurlyǵynda neǵurlym keń turaqtylyqqa qaýip tóndiretindeı etip olardyń ýshyǵýynyń aldyn alýǵa umtyla otyryp, osy qaqtyǵystardyń saldaryn geosaıası deńgeıde basqarýǵa shoǵyrlandy.

Bizdiń memleketimizdiń halyqaralyq deldaldyq salasyndaǵy kúsh-jigeri onyń tuńǵysh prezıdentiniń jeke basymen tyǵyz baılanysty boldy. Qazaqstan Uzaq merzimdi perspektıvada Eýrazıanyń uly derjavalarynyń saıasatynda deldal rólin atqara ala ma? Muny eki sebepke baılanysty jasaýǵa negiz bar.

Birinshiden, Qazaqstannyń kadrlyq saıasatqa syrtqy saıasattaǵy merıtokratıalyq kózqarasy bizdiń elimizge qazirgi prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtan bastap, BUU-nyń Jenevada basshysy qyzmetin atqarǵan, joǵary deńgeıdegi halyqaralyq saıasat tájirıbesi bar resmı tulǵalardyń aıtarlyqtaı pýlyn qalyptastyrýǵa múmkindik berdi. Ekinshiden, mundaı kúsh-jigerge degen suranystyń tómendeýi ekitalaı, óıtkeni Erazıadaǵy strategıalyq básekelestik kúsheıe túsýde jáne Eýrazıadaǵy uly derjavalardyń básekelestiginiń saldaryn azaıtý jónindegi kúsh-jiger jyl saıyn qajet bolyp keledi.

Soǵan qaramastan, el óziniń qazirgi jaǵdaıymen jarqyn bolashaqqa kepildik bere otyryp, aımaqtaǵy beıtarap jáne beıbit oıynshy bolý úshin tájirıbe jınady.

---