InfoHub Logo

Parıj sypyrýshysy Jan Shamet jónindegi osy bir hıkaıany qaıdan esitip-bilgenimdi esime túsire almaı-aq qoıdym. Shamet tirshiliktegi kúnkórisine jalaqyny óz mahallasyndaǵy qol ónershilerdiń sheberhanalaryn jınastyrý arqyly tabatyn.

Shamet qalanyń shet aımaǵyndaǵy lashyǵynda turatyn. Árıne, so shet aımaqty baıyptylyqpen sıpattap, oqyrmandardy áńgimeniń negizgi arqaýynan múlde basqa jaqqa áketýge bolar edi. Biraq, ásilinde, osy ýaqytqa deıin Parıjdiń shetindegi eldi mekenderde hadymdaǵy qorǵan-dýaldarynyń saqtalyp qalǵanyn aıta ketkenim jón bolar. Osynaý hıkaıattyń qımyl-áreketteri bolyp jatqan kezderi bul dýaldar ushqat pen dolana toǵaılaryna malynyp turatyn jáne olarǵa qustar uıa salatyn.

Sypyrýshynyń lashyǵy soltústik qorǵan dýalynyń etegine taqap baryp, qańyltyrshylar men etikshilerdiń, temeki tuqyldaryn jınaýshylardyń jáne qaıyrshylar úıshikterimen qatar qonys tepken edi.

Eger Mopassan osynaý lashyqtardy mekendeýshiler tirshiligimen áýes bolsa ǵoı, ol taǵy da birneshe ǵajaıyp áńgimeler jazar edi. Bálkim, bulary onyń qalyptasqan ataq-dańqyn burynǵydan beter jaıa túser me edi.

Bir ókinishti jeri, bul mańaıǵa tyńshylardan ózge tiri jan aıaq baspaıtyn. Olardyń ózi de tek urlanǵan zattardy izdegen jaıttarda ǵana tóbe kórsetetin.

Kórshileriniń Shametti "Toqyldaq" dep atap ketkenine Qaraǵanda, ol, qalpaǵynyń astynan, qustyń aıdary tárizdi, bir ýys shashy udaıy shyǵyp turatyn, istik muryndy, tyrıǵan aryq kisi bolǵan ǵoı dep oılaǵan jón.

Bir kezderi Shamet te jaqsy kúnderdi basynan ótkergen. Ol meksıkan soǵysy kezinde "Bákene Napoleon" armıasynyń soldaty bolǵan.

Shamettiń joly boldy. Vera-Krýste ol bezgektiń aýyr túrimen murttaı ushty. Áli de bolsa, birde-bir alasapyran atysta bolyp kórmegen naýqas soldatty otanyna qaıtaryp jiberedi. Polk komandır! bul jaıtty paıdalana qoıady, sóıtip óziniń segiz jasar qyzy -Súzannany Fransıaǵa aparyp tastaýǵa tapsyrma beredi.

Komandır áıeli ólgen – úı synyq bolatyn, sol sebepti de lajdyń joǵynan ol qyzyn ózi júrgen jerdiń bárine birge alyp júretin. Biraq osy joly ol kishkene qyzymen aıyrylysyp, ony Rýandaǵy qaryndasyna jóneltpek bolady. Meksıkanyń aýa raıy eýropa balalaryn qyrshynynan qıyp túser edi. Munyń ústine almaǵaıyp partızan soǵysy tosyn qaýip-katerge toly bolatyn.

Shamet Fransıaǵa qaıtyp kele jatqan kezde, Atlant muhıtynyń ústinde ystyq kún munartyp turdy. Qyz bala udaıy lám dep til qatpady. Tipti maıly sýdan shorshyp, atyp shyǵatyn balyqtarǵa Qaraǵanda da júzi jylyp kúlgen emes.

Shamet, qolynan kelgenshe, Súzannaǵa qamqorlyq jasady. Ol, árıne, kishkentaı qyzdyń odan tek qamqorlyqty ǵana emes, erkeletip, aıaldaǵandy da kútken shyǵar. Otarlaý polkiniń soldaty meıirban jylylyqty, erkeletýdi qaıdan tapsyn? Onyń kóńilin qalaı aýlasyn? Súıek tastap oınaı ma sonda? Álde kazarmanyń dóreki ánderin aıtyp pa?

Degenmen, uzaq ýaqyt úndemeı otyra berýge de bolmaıdy. Shamet jıi-jıi qyzbalanyń birdeńeni túsinbegendeı, ózine ańyryp qaraı beretinin baıqap qalady. Sosyn ol aqyrynda oǵan óz ǵumyrynyń ýaq-túıegine deıin, eshteńesin qaldyrmaı esine túsirip, úılesimsiz bolsa da, egjeı-tegjeıine deıin aıtyp berýge bel baılady: La-Mansh jaǵasyndaǵy balyqshylar kentin, synyq qońyraýly selo shirkeýin, kórshi-qolańdaryn, júrek qyjyldaýynan emdeıtin anasyn — bárin de qaldyrmady.

Osynaý estelikterinen Shamet, Súzannanyń kóńilin kóteretin eshteńeni taba almady. Biraq bunyń bir tańǵalǵany, baldyrǵan, so áńgimelerdi qumarta tyńdady, tipti onyń jańa bir jaıttaryn qaıtalap aıtýdy talap etip, maza bermedi.

Shamet so bir oqıǵalardyń egjeı-tegjeıin jadynyń súzgisinen ótkizip, áýre bolyp, aqyrynda solardyń bolǵanynyń ózine shúbálana bastady. Bulary endi estelik emes, solardyń kóleńkesi ǵana edi. Sonyń ózi tuman sıaqty seıilip barady. Ras, Shamet eshqashan da óz ǵumyrynyń baıaǵyda etip ketken kezeńin jadynda qaıta jańǵyrtý qajet bolar-aý dep áste oılamaǵan edi.

Bir kúni altynnan quıylǵan raýshangúl týraly kómeski estelik paıda boldy. Shamet so bir qaraıyp ketken altynnan jasalǵan dókir raýshangúldi kári balyqshy áıeldiń úıinen, Isa kerilgen aıqyshqa (raspáte) ilýli turǵan jerinen kórdi me, álde sol raýshangúl jónindegi áńgimeni aınalasyndaǵy kisilerden esitti me esinde saqtalmapty.

Joq, tegi, ol sol raýshangúldi bir kúni kórgen, tereze syrtynan kún kórinbeı, buǵaz ústinde qara daýyl qutyryp tursa da ol jyltyrap kózge túsken edi. Oılanǵan saıyn Shamet sonyń jyltylyn — alasa úı tóbesi astyńdaǵy birneshe ot ushqynyn anyq kórgeni esine tústi.

Kempirdiń óziniń asyl tasyn nege satpaı kele jatqanyna kent jurty tańǵalatyn. Ol sol altynyna qyrýar aqsha alar edi. Tek bir kisi — Shamettiń anasy ǵana altyn raýshangúldi satý — kúná, óıtkeni ony kempirge ǵashyǵy "baqytty bolsyn dep" syılaǵan, bu kempir o kezde Odernedegi maıshabaq fabrıkasynda jumys isteıtin kúlegesh qyz bolatyn.

— Álemde mundaı altyn raýshangúlder óte az, — deıtin Shamettiń sheshesi. — Biraq osyndaı altyn raýshangúlder paıda bolǵan úı adamdarynyń bári mindetti túrde baqytty bolady; Jáne tek bular ǵana emes, sol raýshangúlge qoly tıgenderdiń árqaısysy baqytqa keneledi.

Bala kempirdiń qashan baqytty bolatynyn shydamsyzdana kútti. Biraq tipti baqyttyń nyshany da bilinbeı qoıdy. Kempirdiń úıi ańyraı soqqan jelden dirildep turatyn, al kesh túsisimen bul úı múlde ot jaqpaıtyn.

Hosh, sonymen, Shamet kempirdiń taǵdyr-talaıynan eshbir ózgeristi kóre almaı-aq ketip qaldy. Tek arada bir jyl ótkennen keıin ǵana, poshtalyq parohodtyń otjaǵýshy tanysy Gavrde, oǵan, kempirge kútpegen jerden Parıjden sýretker balasy, kóńildi de saqaldy bir qyzyq jigittiń kelgenin aıtty. Sodan beri qaraı lashyqty jurt tanymaı qalady. Onyń ishi ý-shýǵa, aýqat-saýqatqa tolady. Sýretshiler ózderiniń boıamasyna aqshany kúrep alady deıdi jurt.

Bir kúni, Shamet palýbada otyryp alyp, Súzannanyń jel uıystyrǵan shashyn óziniń temir taraǵymen jaıymen tarap jatqanda, qyzbala odan:

— Maǵan álde bireý altyn raýshangúldi syılar ma eken? — dep surady.

— Bári bolýy múmkin, — dedi Shamet. — Saǵan da, Súzı qaraǵym, qaıdaǵy joq bir ápendi tabylatyn shyǵar. Bizdiń rotada bir aryq soldat boldy. Joly bolǵysh neme edi. Ol arpalys alańynan synyp qalǵan altyn jaq súıegin taýyp aldy. Biz ony kúlli rota bolyp iship qoıdyq. Ol annamıt soǵysy kezinde bolǵan jaıt edi. Mac zeńbirekshiler ermek úshin, mortırdi gúrs etkizip atyp jiberedi, snarád sónip qalǵan výlkannyń oqpanyna tıip, jarylady, oılamaǵan jerden sónip qalǵan janartaý kenet pysyldap, jandanyp atqylaı bastaıdy, so janartaýdy ne dep ataǵanyn shaıtanym bilsin! Kraka-Taka sıaqty edi. Nesin aıtasyń, atqylaýynda min joq! Qyryq shaqty beıbit túzemdik qaza tapty. Oılap tursańyz, qaıdaǵy bir jaqsúıek úshin, qansha adam opat boldy. Sol jaqsúıekti joǵaltyp alǵan bizdiń polkovnık ekenin keıin baryp bildik. Álbette, bul isti dereý jaýyp tastady -armıanyń abyroıy bárinen de joǵary. Biraq biz sharapqa sylqıa bir toıdyq qoı!

— Sonyń ózi qaıda bolyp edi? — dedi Súzı shúbálanǵanyn jasyrmaı.

— Men saǵan aıttym ǵoı, Annamda dep. Úndi qytaıda. O jaqta muhıt, tozaq sıaqty, órtenip jatady, al medýzalary balerınanyń shilterli ıýbkasy sıaqty. Ondaǵy ylǵaldyń qalyńdyǵy sondaı, bir túnniń ishinde bizdiń etikterimizge sańyraý qulaq, ósip shyǵady! Egerde ótirik aıtsam, meni darǵa tartsyn!

Bul jaıtqa deıin de Shamet soldattar ótirigin kóp esitken, biraq ózi eshqashan ótirik aıtpaǵan edi. Sonda ony aıta almaǵandyqtan emes, jalpy sonyń eshbir qajeti joq bolatyn. Al qazir Súzannanyń kóńilin kóterýdi qasıetti mindetim dep eseptedi.

Shamet qyz balany Rýanǵa alyp kelip, sary ernin jymqyryp alǵan uzyn boıly áıelge — Súzannanyń apataıyna qolma-qol tabystady. Kempir basynan aıaǵyna deıin qara jyltyr mataǵa malynyp alypty, sırktiń jylany sıaqty jarqyrap tur.

Baldyrǵan ony kórisimen, Shametke, onyń kúńsigen shıneline jabysa qoıdy.

— Eshteńe etpeıdi! — dep sybyrlady Shamet, sosyn Súzannany ıyǵynan ustap, ıtere saldy. — Biz, qatardaǵy soldattar da, ózimizge rota bastyǵyn tańdap almaıtynbyz. Shyda, Súzı, soldatka!

Shamet ketip qaldy. Ol birneshe ret moınyn buryp, ish pystyratyn úıdiń terezelerine qarady, olardyń perdelerin tipti jel de jelpimeıdi eken. Qýyqtaı tar kóshelerdegi dúkenshelerden saǵattardyń asyǵa soqqan úni estiledi. Shamettiń soldattyq dorbasynda Súzıden bir eskertkish — onyń burymynyń búktelip qalǵan jelemigi jatyr. Buny shaıtan bilmese, kim bilgen, áıteýir so jelemik dáp bir shegirgúl salynǵan sebette jatqandaı-aq, odan bir názik ıis shyǵatyn.

Meksıkan bezgegi Shamettiń densaýlyǵyna kóp zaqym keltirdi. Ony ásker qatarynan serjant shenin bermeı shyǵaryp tastady. Ol azamattyq ómirge qatardaǵy qarapaıym soldat retinde aralasty.

Jyldar bir saryndy muqtajdyqpen óte berdi. Shamet kisi jarytpaıtyn sansyz kóp ispen aınalysty, aqyrynda parıjdiń sypyrýshysy bolyp aldy. Sodan beri shań-tozań men jýyndynyń ıisi ony óksheleıdi de júredi. Ol tipti Sena ózeni jaǵynan kóshe-kóshege taraıtyn samaldan da osy bir ıisti sezetin, jáne aǵashty alańdarda muntazdaı taza kempirler satyp turatyn qushaq-qushaq dymqyl gúlderden de sony sezetin.

Sary kúnder ótip jatty. Biraq keıde saǵym tústes Shamettiń ishki kóńil-kózine jep-jeńil qyzǵylt bult — Súzannanyń kóne kóılegi shalynady. Osynaý kóılek te, shegirgúl salynǵan sebet te uzaq ýaqyt jatqandaıyn, odan da kóktemniń hosh ıisi ańqyp turatyn.

Sol qyz, Súzanna, qaıda júr? Oǵan ne boldy eken? Ol onyń dáp qazir boıjetken qyz bolǵanyn, al ákesiniń jaraqattarynan qaza tapqanyn biletin.

Shamet udaıy Rýanǵa baryp, Súzannany bir kórip qaıtpaqshy bolyp, qomdanyp júrdi. Biraq qomdanǵan saıyn, ony keıinge qaldyra berdi, aqyrynda qajetti ýaqyttyń ótip ketkenin, Súzannanyń buny baıaǵyda umytyp ketkenin anyq túsindi.

Balǵyn sábımen qalaı qoshtasqanyn esine túsirgen saıyn, ol ózine shoshqasyń dep keıntin. Ol kishkene qyzdy súıýdiń ornyna, ony áne bir kári mystanǵa qaraı arqasynan ıtere saldy da, "Shyda, Súzı, soldatka!" — dedi-aý.

Sypyrýshylardyń tek túnde jumys isteıtini málim. Buǵan olardy eki sebep májbúr etedi: adamnyń qaınap jatatyn, biraq ámanda paıdaly bola bermeıtin áreketinen kir-qoqys kóbine-kóp kún batarda qordalanyp jınalyp qalady jáne buǵan qosyp aıtarym, parıjandardyń janary men ıisti sezinýin qorlaýǵa bolmaıdy. Al túnde sypyrýshylardyń jumysyn, egeý quıryqtar bolmasa, tiri jan baıqamaıdy.

Shamet túngi jumysqa daǵdylanyp alǵan edi, ol tipti táýliktiń osynaý saǵattaryn jaqsy kóretin. Ásirese Parıj ústinen baıaýlap, tań sapak jaryp kele jatqan kezdi. Sena ústinde tuman úıirile bastaıdy, ol biraq kópirler jaqtaýynan joǵary kóterile bermeıdi.

Bir kúni osyndaı bir tumandy tań sátinde Shamet Múgedekter kepirinen etip bara jatyp, ústine qara shilterli jupargúl tústes kóılek kıgen bir jas áıeldi kórdi. Ol kópirdiń jaqtaýyna súıenip, Sena sýyna qarap tur eken.

Shamet sál aıaldap, qalpaǵyn sheship, bıkeshke baıaý til qatty:

— Bıketaı, Senanyń sýy bu kezde tym sýyq bolady. Men sizdi odan da úıińizge shyǵaryp salaıyn, — dep.

— Eıdi meniń úıim joq, — dep ile jaýap berdi de ol Shametke qaraı buryla berdi.

Shamettiń qalpaǵy qolynan túsip ketti.

— Súzı! — dedi ol janushyra zor qýanyshpen. — Súzı, soldatka! Qarashyǵym meniń! Seni de kórdim be aqyrynda. Sen, bálkim, meni umytyp qalǵan shyǵarsyń. Men Jan-Ernst Shametpin, ózińdi álgi sumpaıy táteńe aparatyn, jıyrma jetinshi otarlaý polkiniń so baıaǵy soldatymyn. Qandaı sulý bolyp ketkensiń! Jáne shashyń qalaı kelisti etip taralǵan! Al, men, ebedeısiz soldat basymmen, ony múlde jıystyra almaýshy edim!

— Jan! — dep qyshqyryp qaldy da, kelinshek umtylyp baryp, ony moınynan qushaqtap, jylap jiberdi. — Jan, siz áli sol baıaǵydaı qaıyrymdysyz. Bári esimde!

— E-e, eserlik qoı bári! — dep kúbirledi Shamet. — Meniń qaıyrymdylyǵymnan kim qandaı paıda taýyp jatyr. Saǵan ne boldy, tıttáıim meniń?

Shamet Súzannany keýdesine basyp, Rýanda batyldyǵy jetpeı qoıǵan nárseni jasady — ony jaltyraǵan shashynan sıpap, emirene súıdi. Sosyn Súzanna onyń kúrteshesine sińgen tyshqan ıisin sezip qoıa ma dep qorqyp, keıin shegine berdi. Biraq Súzanna onyń ıyǵyna burynǵydan da beter jabysa tústi.

— Saǵan ne boldy, qyzym? — dep qaıtalady sózin sasyp qalǵan Shamet.

Súzanna jaýap bermedi. Ol kóz jasyna erik berdi. Ázirshe odan eshteńeni suraýǵa bolmaıtynyn Shamet túsine qoıdy.

— Sonaý qorǵan dýalynyń qasynda, — dedi ol asyǵa, — meniń úńgir tárizdi baspanam bar. Bul aradan alystaý. Árıne úı bos, qańyrap tur. Biraq sýdy jylytyp, jumsaq tósekte uıyqtaı alasyń. Sen onda jýynyp-shaıynyp, tynyǵýyńa bolady. Jalpy alǵanda, qansha turam deseń de erkińde.

Súzanna Shamettiń úıinde bes kún turdy. Bes kún boıy Parıj ústinen tótenshe kún kóterildi. Kúlli úılerdiń bári, tipti olardyń ys basqan kónelerine deıin, barlyq baýlar, ásirese Shamettiń úńgirine deıin, osynaý kúnniń shuǵylasynan asyl tastaı bolyp jarqyrap ketti.

Uıyqtap jatqan kelinshektiń estiler-estilmes tynysynan jany tolqyp kórmegen kisi meıirimdiliktiń ne ekenin túsinbeıdi. Onyń erni dymqyl gúl kúltesinen de qyzyl túngi kóz jasynan kirpigi jyltyrap jatty.

Iá, Súzannanyń basyna túsken jaıt, týra Shamettiń oılaǵanyndaı bolyp shyqty. Oǵan ǵashyǵy, jas akter opasyzdyq jasapty. Biraq Súzannanyń Shamettiń úıinde turǵan bes kúni, olardyń tatýlasýyna jetip artyldy.

Shamet sol iske aralasty. Ol Súzannanyń akterge jazǵan hatyn aparyp berýine jáne álgi jasy jetpeı qajyǵan jyltyr betke, ol Shametke shaıǵa dep birneshe sýdy — tyıyndy alaqanyna basqysy kelgende, kishipeıil sypaıylyqty úıretýine týra keldi.

Kóp uzamaı akter fıakrmen — kúımemen Súzannany alyp ketýge keldi. Gúlshoǵy, súıisýleri, jylap turyp kúlýi, ókinýleri men jartykesh beıǵamdyqtary — bári jón-joralǵysymen boldy.

Jastar ketip bara jatqanda, Súzannanyń asyqqany sondaı, Shametpen qoshtasýdy umytyp, fıakrge sekirip shyqty. Qas qaǵymda aǵattyǵy esine túsip, qyzaryp ketti de kináli keıippen oǵan qolyn sozdy.

— Talǵamyńa qaraı tirshilik túrin tańdap alǵan ekensiń, — endeshe baqytty bol, — dedi Shamet.

— Men áli eshtemeni de bilmeımin, — dep jaýap berdi Súzanna kózine jas alyp.

— Sen beker tolqyp otyrsyń, tıttáıim, — dedi jas akter buny jaqtyrmaǵandaı daýsyn sozyp, sosyn: — Meniń tıtimdeı ástaıym, — dedi qaıtalap.

— Shirkin, dúnıe-aı, maǵan altyn raýshangúldi syılaıtyn bireý tabylsa! — dep bir kúrsindi Súzanna. — Bul naǵyz baqyttyń joralǵysy bolar edi. Seniń parohodta aıtqan áńgimeńdi umytqan joqpyn, Jan.

— Kim biledi! — dedi Shamet. — Qansha aıtqanmen, saǵan altyn raýshangúldi myna myrzasymaǵyń tartý etpeıdi. Keshir, men soldatpyn. Tyrashtardy jaqsy kermeımin.

Jastar birine-biri qarady. Akter ıyǵyn qýshıtty. Fıakr júrip ketti.

Ádette Shamet qolónershilerdiń qosynan kúni boıy jınalyp qalǵan kir-qoqysty aparyp tastaı salatyn. Súzanna basynan keshken jaıttan keıin, ol zergerler sheberhanalarynyń shań-tozańyn laqtyryp tastamaıtyn boldy. Ol solardy jurttan jasyryp, qapqa salyp, úıine alyp ketetin boldy. Kórshileri sypyrýshy "aqylynan adasqan eken" dep oılady. Biraq so bir shań-tozań tastandylary arasynda altynnyń mysqyldan da az ulpasy bolatynyn eldiń kóbi bile bermeıtin, óıtkeni zergerler is ústinde altynnyń záredeı bir bólshegin sharyqtaǵanda ushyryp túsiredi ǵoı.

Shamet sol zergerler shań-tozańyn elep-ekshep, altyn ulpasyn aıyryp alyp, shaǵyn ǵana quıma jasap, sodan kishkene ǵana altyn raýshangúldi Súzannanyn baqyty úshin, shyńdap shyǵarmaqshy boldy. Múmkin, bir kezderi anasy aıtatyn gáp boıynsha, ol kóptegen qarapaıym adamdardyń baqytty bolýy úshin qyzmet etetin shyǵar. Kim bilgen! Ol qashan sol raýshangúl daıyn bolǵansha, Súzannamen kezdespeýge bel baılady.

Shamet óziniń ermek-zaty týraly jan balasyna syr ashpady. Ol ókimet pen polısıadan qorqatyn. Sot tásilqoılarynyń oıyna ne kirip, ne shyqpaıdy. Olar muny ury dep jarıalap, túrmege tyǵa salýy, altynyn tartyp alýy múmkin. Ne degenmen ol bótenniń dúnıesi ǵoı.

Armıaǵa alynǵanǵa deıin Shamet selolyq kúreniń (molla) fermasynda batyraq boldy, sodan ba, dánniń jaı-kúıin tabatyn. Sol biligi endi bunyń kádesine jarady. Ol bıdaıdy qalaı sýyrýdy biletin, salmaqty dán saýdyrap jerge túsetin de shań-tozańdy jel aıdap ketetin.

Shamet shaǵyn ǵana sýyrǵysh istedi, túnemelikte zergerlik shań-tozańyn sýyrady. Ol lotok-shire ústinen ázer kórinetin altyn ulpasy kózine túskenshe, qatty tolqydy.

Altyn untaǵy quıma jasaýǵa jetetin deńgeıde jınalǵansha, arada uzaq ýaqyt ótti. Biraq Shamet odan altyn raýshangúldi jasaý úshin ony zergerge berýge asyqpady.

Ony toqtata bergen nárse aqshanyń joqtyǵy emes — kez kelgen zerger istegen jumysy úshin, quımanyń úshten birin alýǵa keliser edi jáne oǵan rıza da bolar edi.

İstiń túıini onda emes-tuǵyn. Kún ótken saıyn Súzannamen kezdesetin sát te jaqyndaı berdi. Alaıda birazdan beri Shamet sol saǵattan qorqatyn boldy.

Júreginiń eń tereń túkpirine qýalap tyqqan et baýyryn eljireter meıirimin ol tek so balǵynǵa, Súzıge baǵyshtaǵysy kelgen. Biraq qart súdinsizdiń meıirimi kimge kerek! Shamettiń baıaǵydan bergi bir baıqaǵany, ózimen kezdesken kisiniń birden-bir tilegi osynaý bet terisi bolbyr, óńi qýaryp, jaǵy sýalǵan teskir kózdi adamnan tezirek ketip, ony dereý umytý ǵana bolatyn.

Onyń lashyǵynda aınanyń synyǵy bar edi. Ol soǵan anda-sanda bir Qaraǵanda, sol sátte ózin-ózi balaǵattap, aıǵany laqtyryp tastaıtyn. Eń táýiri ózin — osy bir aıaǵyn aqsańdaı basqan sıyqsyz súdindi kórmeýi.

Aqyrynda, raýshangúl ázir bolǵannan keıin, Shamet, Súzannanyń Parıjden Amernkaǵa ketip qalǵanyn jáne birjolata ketkenin bildi. Eshkim Shametke onyń adresin aıtyp bere almady.

Alǵashqy mınýtta tipti onyń boıy bir túrli jeńildep qalǵandaı boldy. Biraq sosyn Súzannamen emen-jarqyn kórisip, máre-sáre bolyp, bir jasap qalamyn dep ańsaǵan kóńili, múlde túsiniksiz jaǵdaıda tat basqan temir jaryqshaǵyna aınaldy. Sol jaryqshaq Shamettiń keýdesine, júregine jaqyn bir jerde qadalyp turyp qaldy, sodan keıin-aq, baıǵus Shamet álgi báleket kári júregin tezirek janshyp, sony birjolata toqtatsa eken dep, bir qudaıǵa jalbaryna bastady.

Shamet endi sheberhanalardy jnnamaıtyn boldy. Ol birneshe kún boıy lashyǵynda teris qarap jatyp aldy. Ol lom dep ún shyǵarmady, tek eski kúrtkesiniń jeńin kózine basyp, bir ret jymıyp kúlgensidi. Biraq ony tiri jan kórmedi. Kórshileri tipti Shamettiń úıine kirmedi de - árkimniń qam-qareketi basynan asyp jatqan edi.

Shametti syrtynan tek bir adam ǵana baǵyp júrdi — ol altyn quımadan jip-jińishke etip raýshangúldi jáne onyń qasyna, bir butaqqa kishkene ǵana juqa kúlteni jasap shyńdaǵan qart zerger edi.

Zerger Shametke kelip, kóńilin suraıtyn, biraq dári-dármek ákelmeıtin. Óıtkeni ony báribir paıdasyz dep esepteıtin.

Shynynda da sodaı boldy. Shamet, zerger taǵy bir kelgen kezde eleýsiz ǵana kóz jumdy. Zerger sypyrýshynyń basyn kóterip, surǵylt jastyq astynan búktetilip qalǵan kók lentaǵa oralǵan altyn raýshangúldi aldy, sosyn aspaı-saspaı syqyrlaǵan esikti jaıymen jaýyp, ketip qaldy. Lentadan tyshqan ıisi shyǵyp turǵan edi.

Kúzdiń taýsylar kezi bolatyn. Keshki qarańǵylyq jelden jáne jypylyqtaǵan jaryqtan qımyldap turǵan sekildi. Zerger, ólgennen keıin Shamet júziniń qalaı ózgerip sala bergenin kórdi. Ol birtúrli qatýlanyp, baısaldy kúıge túskendeı. Betindegi sál kúıingendik belgisi zergerge ǵajaıyp sulý bolyp kórindi.

"Ómir bermegen nárseni ajal ákeledi", — dep oılady jattandy oıǵa beıim turatyn zerger, sosyn qatty bir kúrsindi.

Birazdan keıin zerger altyn raýshangúldi uqypsyz kıine salǵan egde ádebıetshige satty, zergerdiń pikirine júginsek, ol osyndaı qymbat baǵaly zatty satyp alýǵa qaqysy joq, qońyr tóbel tirshiliktiń adamy edi.

Zergerdiń altyn raýshan gúldiń tarıhy týraly aıtqan áńgimesi buny satyp alý isinde sheshýshi rol atqarǵany anyq.

27-shi otarlaý polkiniń burynǵy soldaty Jan Ernest Shamet ómiriniń kúıinishti bir sáti álde kimge belgili bolyp qalǵany úshin, biz qart ádebıetshiniń jazbalaryna qaryzdarmyz.

Qart ádebıetshi ózi baıqaǵan jaıttary týraly sóz arasynda bylaı dep jazypty:

"Árbir mınýt, árbir oqys aıtylǵan sóz ben kózqaras, árbir tereń oı men ázilkesh oı, adam júreginiń árbir eleýsiz qımyly, terektiń ushyp kele jatqan úpelegi, túngi shalshyqqa túsken juldyzdyń sáýlesi sıaqty, — mine osynyń bári altyn shańnyń túıirshikteri bolyp tabylady.

Biz, ádebıetshiler, olardy, osynaý mıllıondaǵan qum túıirshikterin, ondaǵan jyldar boıy jınaımyz, ózimizge de eleýsiz túrde jınaımyz da qorytpaǵa aınaldyramyz, sosyn so bir qorytpadan ózimizdin "altyn raýshan gúlimizdi" — hıkaıatty, romandy, ne poemany jasap shyńdaımyz.

Shamettiń altyn raýshan gúli! Ol bir esepte maǵan bizdiń shyǵarmashylyq eńbegimizdiń túpki beınesi bolyp elesteıdi. Tańǵalarlyq bir nárse, osynaý qymbat baǵaly shań-tozańdardan ádebıettiń tiri tasqyny qalaı týatynyn jan balasy sonyń izine túsip, yqtıattap zerttep shyǵýǵa kúsh-jigerin jumsamaǵany.

Biraq, qart sypyrýshynyń altyn raýshangúli Súzannanyń baqytty bolýyna qalaı baǵyshtalǵan bolsa, sol sıaqty bizdiń shyǵarmashylyǵymyz da jerdiń sulýlyǵy úshin, baqyt úshin, qýanysh pen bostandyq úshin kúresýge úndeýi, adam júreginiń keńdigi men aqyl-oıdyń kúshi qarańǵy túnekten basym túsip, máńgi batpaıtyn kún tárizdi jadyrap jaınap turýy jolyna baǵyshtalady.

---