InfoHub Logo

XX ǵasyrda qazaq fılosofıasy repressıaǵa ushyraǵan, ne qýdalaǵan zıaly qaýymnyń is- áreketterimen baılanycty. Jańa qoǵamdyq qatynastar negizinde (qoǵamdyq qatynastardy jasaıtyn adam) ulttyq fılosofıany damytqan, «Úsh anyq» eńbegi arqyly sıntetıkalyq oı-tujyrym jasaǵan Shákárim Qudaıberdıev. Shákárim Qudaıberdıev — qazaqtyń uly danyshpan oıshyly. Onyń dúnıetanymynda kóbine moral fılosofıasymen mádenıet ilimin qamtydy. Shákárim dúnıetanymynda Táńir, Nur, Kún, Tabıǵat — ol úshin qasıetti, kıeli uǵymdar. Onyń dúnıetanymy moral fılosofıasyna jaqyn.

Eńbekke shyda ebin tap,

Sabyrdyń túbi sary altyn.

Ózimshil bolma, kópti syıla.

Adamnyń bári óz halqyń.

Adamzatqa ózara birin-biri qor qylmaýǵa shaqyrady. Adamzatqa ortaq negizde ómir súrýge úndeıdi. Árbir adam adamzatqa ortaq múddeni qorǵaýǵa, adam degen uly uǵymdy qor etpeýge shaqyrdy. Ar-uıat máselesin birinshi orynǵa qoıdy. Eger adam ózine saı adamgershiligin adamshylyǵyn joǵaltsa, onyń ólgenimen birdeı. Bar jazadan ar-uıat jazasy aýyr. Qarańǵy eldi nadandyqtan qutqarýdyń basty joly adamgershilik pen óner, bilim joly dep biledi. Óner bilimge súıene otyryp, adamgershilik maqsattardy týraly kózqarastardy kóteredi. Oıshyldyń óleńderi, shyǵarmalary tereń danalyqqa toly. Osyndaı shyǵarmalarynyń biri «Úsh anyq». Bul Shákárimniń tereń danalyqqa  toly shyǵarmasy edi. Shákárimniń dúnıetanymyndaǵy ózekti másele — ar-uıat máselesi. Árbir adam dúnıege kelgennen soń maqsaty dos kóbeıtip, ózgelermen adamgershilik, ar-uıatty saqtamaq. Óıtkeni ómir birqalypty turmaıdy, ol aýmaly-tókpeli. Qazaq dúnıetanymynda jaqsylyq pen jamandyq kategorıalarynyń alatyn orny zor. Sebebi jamandyq jasaǵan adamnyń ózine, jaqsylyq jasa, sonda ony jeńesiń, jaqsylyq jasasań, jarqyrap ashylyp, tolarsyń. Ar — úlken, uly uǵym. Ar — adamnyń ómir súrýiniń birden-bir kepili. Uıat sezimi ardan kelip shyǵady. Ary joq adamda uıat bolmaıdy. Osy ar-uıat máselesi Shákárim dúnıetanymynda erekshe oryn alady.

Sabyr-saqtyq oı tolyp bolmaǵan jan,

Anyq tómen bolmaı ma haıýannan,

Ynsap, meıirim, ar-uıat tabylmasa,

Ólgen artyq dúnıeni bylǵaǵannan, —

dep jyrlaıdy.

Árıne, adam qarny ashsa, ómir súrýi múmkin, qany buzylyp, ar-uıatyn satsa, sanaly adamnyń ómir súrýi múmkin emes. Qazaqta osyǵan oraı joǵaryda aıtylǵan «Ólimnen uıat kúshti» dep tanyǵan. Eger ar-uıatty aıaqqa bassań, ólgenmen birdeısiń. Sondyqtan qazaq dúnıetanymynda ar-uıat máselesine baılanysty tiri júrip, aramdyqpen bal jalaǵansha, adamgershiliktiń ýyn iship ólgen artyq degen ıdeıaǵa sáıkes ómir súrýge shaqyrady. Shákárim Qudaıbediulynyń eń negizgi fılosofıalyq shyǵarmasy — «Úsh anyq». Shákárim dúnıe eshqandaı kezdeısoqsyz belgili  bir zańdylyqty damýynyń negizinde qudaıdyń, jaratýshy, jaratqandy — birinshi anyq dep tanyǵan.

Jannyń ajalsyzdyǵy, asa mańyzdylyǵy — Shákárim fılosofıasyndaǵy ekinshi anyq. Eger dúnıe maqsaty jarymsaqtyly damyp jetilse, adamnyń jany mádenıetti jasaýda eń negizgi rol atqarsa, oǵan endi azyq kerek, ol ujdan. Ujdan — bul Shákárim fılosofıasyndaǵy úshinshi anyq. Ol ádilet, meıirim, ynsap. Shákárimniń fılosofıalyq tolǵaýlary adamdy danalyqqa bastaıdy, adamdy únemi oryndy hareket etýge shaqyrady. Shákárimniń fılosofıalyq oılary adamdardyń óz bolmysyna úńilýge shaqyrady. Bul óte aýyr jol, qıyn. Bul jeke adamnyń tulǵanyń ǵana qolynan kele beredi. Sondyqtan kóp adam osydan qashady. Qashý arqyly biz múmkindigimizden aıyrylamyz.

Eger adamdar óz bolmysyna úńilip, soǵan saı áreket etse, dúnıede adam degen atqa laıyqty oryn tebedi. Sondaı-aq qazaq danalyǵynyń damýyna ózindik úlesin qosqan oıshyl adam boıyndaǵy tal besikten jer besikke deıingi barlyq máselelerdi kótere otyryp, adamzatqa ortaq máselelerdi kótergen. Adamzat ómirinde Shákárim Qudaıberdıevtiń dúnıetanymynyń erekshe danalyqqa toly, danalyq ekeni anyq. Onyń tereńine boılaǵan saıyn biz ony ár túrli qyrlarymen kóremiz. Oǵan zertteýler júrgizilgen saıyn biz danalyqqa shomylamyz. Sondyqtan Shákárim dúnıetanymy adamzatqa ortaq qundylyq. Qazaq fılosofıasynda ózindik oryny bar oıshyl Shoqan Ýálıhanov. Sh.Ýálıhanov — qazaq halqynyń uly ǵulama, aǵartýshysy. Shoqannyń dúnıetanymynda tereń fılosofıalyq kózqarastar jatyr. Shoqan adamdardyń dinı senimin tabıǵat kúshiniń adamǵa etken óktemdiginiń áserinen, adamnyń onyń aldyndaǵy álsizdiginen paıda bolǵan dep dáleldeıdi. «Tabıǵat pen adam» ómir men ólim aqyl jetpes qupıa bolyp keldi. Álemdi jáne ǵajaıyp ǵalamattaryn ómir men ólimniń syryn adamnyń tabıǵatqa degen qatynasyn, qupıasyn bilý sıaqty qajettilikterden kelip álem men tabıǵat, ólgen adamdardy qasterleý shaman dinin týǵyzdy. Sábılik dárejedegi adam kúnge, aı men juldyzǵa jáne bizdiń tabıǵat nemese álem dep atap júrgen shetsiz, sheksiz máńgilikke, bárine tabynatyn bolady. Álemniń basy da aıaǵy da joq, ómir máńgilik dep bilgen.

Shákárim Qudaıberdiulynyń «Úsh anyq» atty fálsafalyq traktaty – otandyq, gýmanıtarlyq bilim júıesinde erekshe oryn alatyn shyǵarma. 

Shákárim Qudaıberdiuly «Úsh anyq» eńbegin jazýǵa eresen daıarlyqpen kelgen. Qazirgi biz biletin avtorlardyń eńbekterimen tanys bolyp qana qoımaı, olarǵa taldaý jasaǵan. 

Ol sol zamandaǵy sózdiktermen ensıklopedıalyq eńbekterdi paıda­lanǵan. Onyń ústine aıtarym, Shákárim arab, parsy, túrik, tilderindegi shyǵar­malarmen tanys bolǵan.

Bul tusta taǵy bir eskertetin jaıt, Shákárim úshin ǵalymnyń ataǵy, onyń keń tanymaldyǵy basty másele emes, onyń shyndyqqa jaqyndyǵy ǵana qyzyqtyrǵan. Ol «Úsh anyqta» birde-bir avtordyń yǵyna jyǵylyp, onyń nasıhatshysyna aınalmaǵan. Shákárim synshyl. Ol adamzattyń sonaý Pıfagor dáýirinen adasqandaryna esh kúmán keltirmeıdi. Bizdiń ataqty dep júrgenderimizdiń deni adasýshylar. Birazy adasyp júrip jol tabýshylar, al bir parasy adamzatty odan ári adastyrýshylar. Bilemin dep bilmeı sóıleýshiler, túsinemin dep túsiniksiz kitap jazýshylar. Jaratýshynyń alǵashqy bilimin qıratýshylar. Aqyldymyn degender menmendikke salynyp, adamzattyń aldaǵy zamandarda ashar esikterin japtyrýshylar.

Shákárim osylardyń bárin bilim, óziniń saý aqylyna salyp saralaǵan, sóıtip óziniń kemel túıinin – «Úsh anyqty» baıan etken.

Nege Shákárim eńbegin «Úsh anyq» dep ataǵan. Sonda «anyq» degenimiz ne? 

HİH júz jyldyqtyń aıaq sheninde dúnıe ózdiginen, jaratýshy ıe joq degen jol tuıyqqa tireldi. Sol kezde pozıtıvızm degen aǵym paıda boldy. 

Onyń qalyptasýy negizinen fransýz Ogúst Kontqa qatysty aıtylady, ol metafızıkany synǵa alǵan. Ol kezde metafızıka dep fılosofıany aıtatyn. Kont pozıtıvıstik túıinderdi alty ǵylymnan: matematıka, astronomıa, fızıka, hımıa, bıologıa jáne sosıologıadan tapty. Pozıtıvızm keıinirek taram-taram bolyp búginge deıin jetken. Shákárim osy pozıtıvızm aǵymymen tanys. 

Shákárim aıtady: «Ogúst Kont pozıtıvızm (shyn anyq) degen bir jol shyǵardy. Onyń qorytyndysy mynaý: kózimiz kórip, ózge sezimimizben ábden anyqtalmaǵan hám jaralys joly fızıka ǵylymymen tekserilip, shyndyǵyna kózimiz jetpegen nársege áýre bolmaıyq degen».

Shákárim pozıtıvızmdi qazaqshaǵa «anyq» dep aýdarǵan. Utymdy aýdarma. Sonda ne anyq? Kózben kórip, qolmen ustap, qulaqpen estigen anyq pa, álde anyq syry ózgeriste me? Ózgeris anyq, biraq kózben kórip turǵanyń anyq pa? Shákárim Kontty synaıdy: «Adamda jaralys jolynan joǵary bir qýat barlyǵyn sezetindik bar bolǵandyqtan, kún saıyn buryn syry bilinbegen nárse tabylyp, buryn tipti múmkin emes degenderimiz ánsheıin daǵdyly nárse bolyp, ony kúnde paıdalanyp otyrǵandyqtan, ol Konttyń sózindeı sózder adamdy jaralys jolynan joǵary qýatty oılanýdan toqtata almaıdy». 

Anyq degen – jol tańdaý. Adamzat adamdar júretin jolda ma? Pozıtıvıster adamzattyń adasýyn aıtýda. Ózderin anyq jol kórsetýshiler dep túsingen syńaıly. Sondyqtan olar «anyqty» bilýshilermiz degen. Shákárim bul oımen kelispeıdi. Ol «Qaı joldasyń, aıtshy sen?» dep bastalatyn óleńinde «Ómir degen – uıqy ǵoı, tús kórgizbeı qoıa ma?» degen. 

Uıyqtap júrip tús kórgender sony «anyq» deýde. Bul Shákárim syny. Kelispesek, oıaý júrgenimizdi dáleldep kóreıik. Oıaý bolsaq, nelikten oısyzdyqqa jol beremiz. Nelikten kópe-kórineý teris jolǵa túsemiz. Sonda uıyqtap ómir súrgennen, uıyqtap jatyp tús kórgenimiz «anyq» bolǵany ma? Shákárim «anyq» máselesin múldem kúrdelendirip jibergen. Oılasaq solaı, oılamasaq bári kórgen tústeı ap-anyq. 

Shákárim «anyq» degendi anyqtaı almaı qınalǵan, ol joǵaryda keltirgen mátinde «...uıqydaǵymyz, oıaýymyz birdeı» – degen. Anyqtyń qolǵa ustatpaıtyn shyndyq ekenine Shákárim grek oıshyly Platonnyń Úńgir fılosofıasyna súıene aıtqany bar. 

«Baıaǵy Platon degen bilgish óziniń «Respýblıka» degen kitabynda Troglodıt degen adamdar bolypty dep bylaı mysaldaıdy. Olar zyndan sıaqty bir qarańǵy úńgirde ósken, ómirinde jaryq kórmegen. Sonyń biri áldeqalaı kez bolyp, úńgirdiń aýzyn bekitken esikke qaqtyǵyp, esik ashylyp, tysqa shyqqan. Basynda kózi shaǵylysyp túk kórmese de, úırene kele kúndi, aǵashty, sýdy, shópti, taýdy kórip qýanyp, tamashalap, joldastaryna kelip aıtsa, mynaý jyndanǵan eken dep kúlki qylypty. Álgi baıǵus anyq kórgen tabıǵat qasıetterin aıtpaı tura almaı, shyn deı bergen soń, analar ony uryp-soǵyp qoıǵyzbaqshy bolady. Biraq olardy sógýge de bolmaıdy. Sebebi ómirinde ondaıdy kórgen joq. Ne baryp olar da tekserip kórgen joq. Óıtip synap qarasa, ana baıǵusty sókpes te edi. Sondyqtan biz ómirimizde kórgenimiz joq, ondaıdy bilmeımiz, biz bilmegen soń ol aıtqanyń joq nárse deıdi de qoıady. Oǵan lajyń ne?»

Shákárim zamanynda fılosof, oıshyl, danyshpan degender dúnıe týraly aıtqandary buldyrlaı berdi. Túsinikti-aý degenderdi teristep túsiniksizdikke aınaldyra bastaǵan fılosoftar qalyptasty. Aqyl senbeıtin sózder kóbeıdi. Osy jaǵdaıda pozıtıvızm aǵymy qoǵamdyq talqyǵa túse bastady. Onyń obektıvtik negizi Batys Eýropada naryq jáne naryqtyq qatynastar nyǵaıa bastaýynda edi. Naryqqa dereksiz fılosofıanyń qajeti shamaly. Amerıka Qurama Shtattary óńirinde pozıtıvızmniń ózge túri «pragmatızm» ómirge kelip, kúsh aldy. 

Qara sózben jazǵan «Úsh anyq» tolymdy, maǵynasy tereń shyǵarma. Qazaq ǵylymynda mundaı shyǵarma Shákárimge deıin jazylmaǵan. Árıne, esimizge hakim Abaıdyń qara sózderi, ásirese otyz segizinshi sózi oralady. Shákárimniń «Úsh anyǵynyń» ereksheligi, ol ózi ǵumyr keship otyrǵan zamandaǵy ǵylymnyń, tehnıkanyń, fılosofıanyń, dinı, ózge de qoǵamdyq ǵylymǵa qatysty ilim, teorıa, jańalyq derekterdi jáne ırasıonaldyq: spırıtızm, telepatıa, t.b. sol kezde jańbyrdan keıingi sańyraýqulaqtar sıaqty qap­taǵan aqparattardy talqyǵa salǵan. Osylardyń anyq-qanyǵyna tolyqqandy sholý jasaǵan.

Shákárim «Úsh anyqta» saıasat jaǵyna barmaı-aq anyqtyń ǵylymdyq, dúnıetanymdyq, fılosofıalyq máselelerine taldaý jasaǵan. Shákárim ǵylymǵa arqa súıegen. Ol zamanda atom bólinip, ǵylym, tehnıka jańalyqtary qaýyrt shyǵa bastaǵan kez. Naryq jáne naryqtyq qatynastar óris ala bastaǵan. Naryqqa ǵylymı jańalyq, tehnologıa qajet. Iaǵnı, oılaý júıesi de naryqqa saı bolýy – tabıǵı úılesimdik. Osy halge oraı, Batys Eýropada pozıtıvıstik ıdeıalar óris ala bastady. Qazaqshalap aıtsaq, olar anyq ıdeıalar, biraq dúnıetanymdyq, fılosofıalyq jaǵy qalaı bolmaq degenge Shákárim jaýap izdep, anyq degen tek fızıkalyq nárseler emes, anyq degen oı anyǵy degen. Ogúst Konttyń pozıtıvızmi (anyǵy) Shákárim, saý aqylyna kelmeıtin, syımaıtyn jaı eken. 

Birinshi anyq

Birinshi anyq Jaratýshy bilimi. Shákárim máseleni munymen aıaqtamaıdy. Ol Jaratylystyń mazmuny týraly aıtqan. 

Eger sebepsiz bar bolǵan Atom nemese Nur desek, olar qozǵalysta. Al qozǵalystyń ólsheýleri bar. Osy oıdy noqtalap Shákárim: «Ólsheýli nárse ózi bar bolǵan emes», deıdi. Ol qozǵalystyń absolúttigin aıtyp otyr. Qozǵalystyń sebebi – sebepsiz sebepte, ıaǵnı túp Jaratýshyda. Al ol túp sebep ólshene me? «Ólsheýli nárse ózi bar bolǵan emes», deıdi Shákárim. Olaı bolsa, ólsheýsiz nárseniń bar bolǵanyn qalaı bilmekpiz. Ólsheýsiz nárseni ǵylymda absolút deıdi. 

Túp sebeptiń ólsheýi joq. Ol Jaratýshy bilimi. Jaratýshynyń ózi de absolút, Jaratýshynyń bilimi de absolút. Hakim Abaıdyń «Allanyń ózi de ras, sózi de ras» degenindeı. 

Jaratýshy absolút – ontologıa. Jaratýshy bilimi de absolút (gnoseologıa). Shartty túrde osylaı beıneleýge bolady. Negizinde Jaratýshy da, onyń bilimi de – tutas absolút.

Jaratýshy bilimniń sebebi ózinde, ol esh nársemen ólshenbeıdi, qupıa, syr.

Alla taǵala – absolút. Negizinde «taǵala» degen absolút degen maǵyna beredi. Shákárim Absolútti ólshenbeıtin, ólsheýi joq nárse degen.

Shákárim birinshi anyq Absolút – Jaratýshy degenmen oıyn aıaqtamaǵan. Ol Absolútti – sýbstansıa dese, onyń aksıdensıalaryn atap ótken, olar: ólsheýsiz Qudiret ony ǵylym tilinde – ontologıa deýge bolar;

Ólsheýsiz bilim (Alla taǵala bilimi bizge beımálim), ony ǵylym tilinde gnoseo­logıa deńiz.

Ólsheýsiz sheberlik, ony ǵylym tilinde garmonıa deńiz. Hakim Abaıdyń «Bezendirgen jer júzin Táńirim sheber» degeni osy jaǵdaıǵa saıady. 

Qoryta aıtsaq, birinshi anyq – Absolút. Jaratýshy (Alla taǵala).

Absolútti – sýbstansıa desek, onyń aksıdensıalary: 

– ólsheýsiz qudiret

• ólsheýsiz bilim

– ólsheýsiz sheberlik

Demek, birinshi anyq Jaratýshynyń bilimi, qudireti, sheberligi. Bul úsheýiniń ólsheýi joq, olar Absolúttiń aksıdensıalary. 

Ekinshi anyq

Jan týraly. Adamzat tarıhynda jan máselesimen aınalyspaǵan, pikir aıtpaǵan ǵulama joq. Jan týraly aıtylǵan, jazylǵandarda esep joq.

Shákárim jandy bylaısha túsindirgen. Áýeli bar bolǵan jan eshqaıda joǵalyp ketpek emes, ol barlyqtyń ishinde júre bermek. Jan ár túrge túsýi múmkin, biraq joǵalmaıdy. Mysaly, deıdi ol: «Instınkt – sezimdi jan, soznanıe – ańǵarlyq jan. Mysl – oılaıtyn jan, ým – aqyldy jan degendeı ártúrli qasıetteri bolady».

Oılanaıyq. Shákárim aldymen Jandy denege qatysty aıtty. Jaraıdy. Kelistik. Biraq bul óte úlken daýly másele ekenin eskerte ketelik. 
Budan ári Shákárim Jandy aqylmen qosa órbite baıandap, pikir aıtýda. Ol kisi jannyń nápsige qatysty jaǵyn aıtpaǵan. Ol máseleni, ázirshe qoıa turalyq.

Sezimtal jan – ınstınkt. Buǵan talas joq. Ol adamǵa deıingi (tipten, keıde adam balasyna da qatysty – Ǵ.E.) jandylar álemine tikeleı qatysty jaǵdaı. 

Shákárim «soznanıe» deıdi, ony biz «sana» deımiz, onyń Janǵa qatysy kúrdeli. Sana – jan týraly túsinik, sonymen birge jannyń qupıasyn jabýshy. Men solaı oılaımyn. Sanaly jan túsinedi, biraq, shyn máninde, bárin sanaǵa salsa, aınala dúnıe – tuıyq túsiniksiz, ánsheıin qumyrsqa – tirshilik. 

Kelesini Shákárim «Mysl» deıdi, ol oı, oılaý. Oılaýshy jan azap áleminiń esigin ashýshy. Oı, oılaý álem qupıasyna saıahat. Naǵyz azapty jan. Sebebi bári túsiniksiz, bári qupıa. Sodan úmit, qıal, armandar ósip-ónip shyqqan.

Oıshyldyq «ým» – aqyldy jan degeni Jannyń adamǵa qyzmeti. Shákárim: «tolyq, tereń aqyl adamnan shyǵady. Biraq sol adam da tabıǵattan sheber emes». Tamasha oı!

Shákárim jannyń máńgiligi degen máseleni ólimge qatysty túsindirip kórgen. Tyńdaıyq, ol kisi ne degen eken. «Men jan joq, ólgen soń ómir joq degenge tańǵalamyn. Olarǵa mundaı sózdi qandaı oı aıtqyzyp otyr eken? Osy kezde jannyń barlyǵyna, ólgen soń da joǵalmaıtynyna kúndeı jaryq dálelder tabylyp tursa da, nanyp qalǵan, ádet alǵan shataq dinnen shyǵa almaǵan moldalarsha qatyp qalý – aqyl isi me? Bir adam janynyń ólgen soń da joǵalmaı, munan taza, joǵary bolatynyn aqylymen qabyldap nansa jáne bir adam jan ólgen soń birjolata joǵalady dep tanysa, osy ekeýi ólerde esi durys bolyp, ólerin bilip ólse, ekeýi ne jaımen óledi? Árıne jannyń ólgen soń tazaryp, joǵarylaıtynyna nanǵan kisi qýanyshta bolyp, joǵalýyna nanǵan kisi ókinishte bolyp, birjola joǵaldym-aý dep ólse kerek».

Jan máńgiligin qabyl almaǵandar dúnıeden asa bir qınalyspen ótedi. Jannyń máńgiligi degen ıman máselesine tireldi. Osydan ári Shákárim úshinshi anyqqa aýysady. 

Úshinshi anyq

Shákárim paıymdaýynsha, jannyń eki ómirdegi azyǵy ujdan-sovest Kúrdeli másele. Shákárimdi tyńdalyq, ol «Adamdyǵy nysap, ádilet, meıirim úsheýin qosyp aıtqanda, musylmansha ujdan, oryssha sovestbar». Ujdan arab sózi, ol musylmandyq túsinik. Onyń qurylymy aqyn aıtýynsha nysap (qanaǵat deýge bolady – Ǵ.E.), ádilet, meıirim. Negizinde bul jerdegi basty uǵym – ádilet, qalǵan ekeýi ony aıqyndaýshalyr.

Abaı da, Shákárimniń ózderi de ar degen uǵym qoldanady. Ar bilimi degendi Shákárim aıtqan dep júrmiz. Ujdan degen musylmandyq túsinik. Ar bilimi degende ujdan, nysap, ádilet, meıirim degender Ar bilimi qurylymdary. Shákárim ilgeride ózi aıtyp júrgen Ardyń ornyna nege Ujdandy aıtty desek, sirá, ol arab tilindegi oqyǵan kóp kitaptarynyń yqpaly bolsa kerek. 

Sondyqtan úshinshi anyqty jannyń eki dúnıege azyǵy bolatyn Ar bilimi desek, artyq emes. Muqıat oqyǵan adam «Úsh anyqta» ar bilimi týraly aıtylyp otyrǵany belgili bolmaq. Birinshi anyq Alla taǵalanyń alǵashqy bilimi (Alla taǵala bilimi – Ǵ.E.) bolsa, ekinshi anyq jannyń máńgiligi týraly paıym, úshinshi anyq – ar bilimi.

Shákárim «Men sol ujdan, sovest(Ar dep túsine berińiz – Ǵ.E.) qaıdan shyǵyp tur desem, oǵan jaýap joq sıaqty» deıdi. Jaýap bar. Jandy qıanatqa jumsaıtyn nápsi. Shákárimniń ózi aıtqan nápsi qıanatty jastanyp jatyr dep. Jan qıanatqa ushyrasa, onyń arashasy – Ar. Bul eki dúnıede qatysty sóz. 

Nápsi jandy qınaǵanda, kúnáli bol­ǵanda «ar soty» degen bolady. Muny jalǵannyń isi desek, baqıda qalaı bolmaq, Shákárim paıymynda ar soty o dúnıede bolmaq. Pende Jaratýshysyna jaýap bermek, pende qoıylatyn saýaldarǵa daıar bolmaq. Olaı bolsa, bul jalǵanda pendeniń júretin bir ǵana joly bar, ol musylmandyq joly deıdi Shákárim. Danyshpannyń ózin tyńdalyq: «Adam ataýlyny bir baýyrdaı qylyp, eki ómirdi de jaqsylyqpen ómir súrgizetin jalǵyz jol osy musylman joly sıaqty».

Osy tezıske talas bar ma, árıne pikirler bolar, biraq adam ataýly bir baýyr dep túsinýden bıik uǵym bar ma?!

Shákárimniń úsh anyǵy musylman­dyq jolǵa bastamaq. Ol adamzatty baýyr etetin izgilik joly. Osy joldy qabyldaǵandar adasa ma, álde adamzatty týra jolǵa sala ma?

Ol úshin Alla taǵala bilimin anyq deý, jan máńgiligin moıyndaý jáne onyń eki dúnıedegi azyǵy Ar bilimin úırený kerek.
Bul ár Zıalynyń kóńil qalaýyna usynylatyn Shákárim paıymdaýy.

Derekkóz: akademık Ǵarıfolla Esimniń materıaldary

Dıdar, ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń 1 kýrs magıstranty

---