InfoHub Logo

Jazýshynyń ar-uıaty jaqyn jýyqtarynyń ar-uıatymen sáıkes kelgende ǵana ol tolyq qýanyshqa keneletin bolady.

Saltykov-SHedrın

Men qum tóbeler arasyndaǵy kishkentaı úıde turyp jatyrmyn. Búkil Rıganyń teńiz jaǵalaýy qar jamylǵan. Ol udaıy bıik qaraǵaılardan sýsyp túsip, shubatylyp baryp, tozańǵa aınalyp ketedi.

Qar jelden, tıinderdiń qaraǵaıdan-qaraǵaıǵa sekirip júgirýinen ushyp túsip jatady. Tek tamyljyǵan tynyshtyq ornaǵanda ǵana tıinderdiń qaraǵaı búrin shaǵyp jatqany estiledi.

Úı teńizdiń kemerinde tur. Teńizdi kórý úshin aýla qaqpasynan shyǵyp, qary taptalǵan súrleýmen esik-terezeleri taqtaımen shegelengen saıajaıdy janap, azǵantaı ǵana júrseń bolǵany.

So bir saıajaıdyń terezeleri jazdan beri tutýly. Olar bolmashy jelden qozǵala bastaıdy. Ásilinde, jel kózge shalynbaıtyn sańylaýlardan qańyrap qalǵan saıajaıǵa enetin sıaqty, biraq alystan qaraǵanda, áldekim perdeni kóterip, abaılap qana seni ańdyp turǵan tárizdi bolyp kórinedi.

Teńizde tolqyn kóterilgen kezde, jeldiń shýyly estilmeıdi, qaıta muzdyń qarshyldaǵany jáne qardyń tyǵyzdalyp, shógip jatqan sybdyry estiledi.

Baltyq qysta qulazyp, túnerip jatady.

Latyshtar ony "Káriptas teńizi" ("Danıta ıýra") dep ataıdy. Bálkim, bul Baltyqtyń jaǵaǵa qyrýar káriptasty laqtyryp tastaıtynynan emes, onyń sýy sarǵysh reń men jyltyldap jatatynynan da shyǵar.

Kókjıekte uzaqty kún qat-qabat bolyp, aýyr túnek jatady. Sodan da bolar, alasa jaǵalaý jıekteri buldyrap kórinbeıdi. Tek so bir qoıý túnektiń ár-ár jerindegi teńiz ústine aq jolaqtar úıirilip túsip jatady — o jaqta qar jaýyp tur.

Keı kezderi bu jaqqa tym erterek ushyp kelgen qazdardyń sýǵa qonyń qańqyldaıtyny bar. Olardyń úrgedek qıqýy jaǵalaýdy qýalap, alysqa ketedi, biraq bularǵa eshbir ún qosylmaıdy — jaǵalaýdaǵy ormandarda qus kezdespeıdi dese de bolady.

Men turatyn úıde kúndiz úırenshikti tirshilik júrip jatady. Túrli-tústi kafelmen kómkerilgen peshterde sytyrlap otyn janady, jazý mashınkasynyń tyqyly talmaýsyrap shyǵady, úı jınaýshy úndemes Lılá jaıly, jyly kirmelikte shilter toqyp otyr. Bári de daǵdyly, qarapaıym kúıinde.

Biraq keshqurym kózge túrtkisiz qarańǵylyq úıdi qorshap alady, qaraǵaılar jyljyp, oǵan jaqyndaı túsedi, al samaladaı jaryq kirmelikten syrtqa shyqsań boldy, on boıyńdy jetim, jalǵyzdyq bılep alǵanyn, qyspen, teńizben, túnmen kózbe-kóz dıdarlasyp turǵanyńdy sezesiń.

Ana bir tusta, batysqa taman, Ventepıls jaǵynda, túnek qatparynyń arǵy betinde shaǵyn ǵana balyqshylar kenti jatyr. Aýlaryn jel qaqsyn dep jaıyp qoıatyn, alasa úıleri morjalarynan jer baýyrlaǵan tútini burqyrap jatatyn, qum ústine shyǵarylyp tastalǵan qara motorkalary jáne jalbyr júndi jýas ıtteri bar kádýilgi balyqshylar kenti.

Osynaý kentte júzdegen jyldar boıy latysh balyqshylary turady. San urpaq birin-biri almastyryp jatady. Sary shashty, uıań kózdi, áýez úndi qyzdary qalyń oramaldarǵa oranyp júretin, jel qaǵyp, kúnge kúıgen myǵym kempirlerge aınalady. Ásem, sándi kepkalar kıetin qyzyl shyraıly bozymdar, saqal-murty tikireıgen, sabyrly, salqyn janarly shaldar qataryna qosylady.

Biraq osydan júzdegen jyldar burynǵy ádetimen balyqshylar teńizge maıshabaq aýlaýǵa shyǵady. Dop sol júzdegen jyldar burynǵy sıaqty, bári birdeı qaıtyp orala bermeıdi. Ásirese kúzde qatty jel soqqan kezde, Baltyqtyń sýyq kóbikti tolqyny shaıtannyń qazanyndaı bolyp qaınap, dolyryp ketedi.

Degenmen, teńizde ne bolyp, ne qoıyp jatsa da, jurt joldastarynyń qaza tapqanyn estip-bilgende, qulaqshyndaryn qansha ret sheshýge týra kelse de, báribir atalary men ákeleri ósıet etip qaldyrǵan, asa qaýipti, aýyr isti, óz isterin ári qaraı atqara berýge tıis. Teńizge eseńdi jiberýge bolmaıdy.

Kenttiń janynda, teńizde úlken granıtti qoıtas jatyr. Balyqshylar oǵan baıaǵyda: "Teńizde qaza tapqan jáne qaza tabatyndardyń bárine eskertkish-belgi" — degen jazýdy qashap jazǵan. Bul jazý alystan kórinedi.

Men so bir jazýdy bilgen kezde, ol maǵan kúlli epıtafıalar sıaqty, qaıǵyly bolyp kórindi. Biraq sony maǵan aıtqan latysh jazýshysy munymen kelispedi de bylaı dedi:

Oǵan kerisinshe, bul óte er kóńildi jazý. Ol, adamdar eshqashan da berilmeıdi, eshteńege qaramastan, óz jumysyn jasaı beredi, — deıdi. Men osynaý jazýdy adamnyń eńbegi men qaısarlyǵy jónindegi kez kelgen kitapqa epıgraf etip qoıar edim. Bul jazý men úshin, máselenkı, bylaı dep ún qatady: "Osynaý teńizdi ıgerip kelgen jáne ıgere beretin bozdaqtarǵa".

Men onymen kelistim de osynaý epıgraf jazýshynyń eńbegi týraly kitapqa da laıyqty bolar edi dep oıladym.

Jazýshylar qandaı qıynshylyq bolsa da, oǵan bir mınýt te berilmeıdi, qandaı kedergi bolsa da, odan bir mınýt te sheginbeıdi. Ómirde ne bolyp, ne qoıyp jatsa da, olar burynǵylar ósıet etip qaldyrǵan jáne zamandastary senip tapsyrǵan isti migirsiz isteı berýge tıis. Saltykov-SHedrın, eger ádebıet bir mınýtqa úndemeı qalsa, ol halyqtyń ólgenimen birdeı bolady — degen sózin tekten-tekke aıtpaǵan bolýǵa tıis.

Jazýshylyq — kásip te, ne jaı ýaqyt ótkizý de emes. Jazýshylyq — qasıetti qalaý (prızvanıe). Keıbir sózderdiń túp-tórkinine, onyń áýezdi únine úńilsek, qulaq qoısaq, olardyń áýelgi mán-mánisin tabamyz. Qasıetti qalaý ("prızvanıe") sózi "shaqyrý" ("zov") sózinen týǵan.

Adamdy eshqashan da arzanqoldylyqqa shaqyrmaıdy. Ony tek paryzyn nemese aýyr mindetti oryndaýǵa shaqyrady.

Jazýshyny, onyń keı kezderi azapty, biraq tańǵajaıyp jumysyna lajsyz kóndiretin nárse ne eken?

Bárinen de buryn — óz júreginiń úndeýi. Ar-uıaty men bolashaqqa senimi naǵyz jazýshyǵa óziniń kóńil-kókiregi tolyp turǵan meılinshe mol alýan túrli oıy men sezimin keń peıil jomarttyqpen adamdarǵa bermeı, jer betinde bekerden-beker ómir súrýine áste múmkindik jasamaıdy.

Adamnyń janaryna az da bolsa jitilikti qospaǵan jazýshy — jazýshy emes.

Adam tek júreginiń ámirimen ǵana jazýshy bolmaıdy. Biz júrek únin bárinen de buryn jıi-jıi jasóspirim kezimizde ǵana, sezim-túısigimizdiń sony álemin áli eshteńe óshirmeı, bólshek-bólshek etip, jún sıaqty, tútpeı turǵanda ǵana estımiz.

Biraq kisiniń tolysyp, erjetken kezi keledi — sodan keıin biz óz júregimizdiń ámirshi únine qosa, jańa qýatty úndi — óz ýaqytynyń únin jáne halqynyń únin, adamzat únin estısiń.

Qasıetti qalaýynyń ámirimen, ózińniń ishki ynta-yqylasyńa bola, adam keremetteı isterdi jasap, asa aýyr syn-synaqtarǵa da shydaı alady.

Buny dáleldep-dáıektep alatyn mysaldardyń biri goland jazýshysy Edýard Dekkerdiń taǵdyry. Ol "Mýltatýlı" degen búrkenshik atpen baspasóz betine shyǵyp júredi. Latynsha bul "Azaptanýshy" degen sóz.

Meniń Dekkerdi tap osy arada, Baltyqtyń tunjyraǵan kóńilsiz jaǵasynda, eske alǵan bir sebebim, múmkin, onyń otany — Nıderlandtardyń jaǵalaýynda da tap osyndaı soltústiktiń aqshyl teńizi shalqyp jatady. Ol sol eli týraly kúıine otyryp, uıala til qatady: "Men Nıderlandynyń perzentimin, Frıslandıa men Sheldonyń arasynda jatqan qaraqshylar eliniń perzentimin", — dep.

Alaıda Golandıa, árıne, órkenıetti qaraqshylardyń eli emes. Qaraqshylar kóp emes, halyqtyń bet-beınesin tanytatyn da olar emes. Ol eńbek qumar adamdardyń eli, búlikshil "gezder" men Tıl Ýlenshpıgel urpaqtarynyń eli. Osy ýaqytqa deıin kóptegen golandyqtar júreginde "Klaastyń kúli lúpildeı soǵyp" turady. Ol Mýltatýlıdiń júreginde de soǵyp turǵan.

Teńizshiler áýletiniń otbasynan shyqqan Mýltatýlı Iava aralyna úkimet sheneýnigi bolyp taǵaıyndalady, arada kóp ýaqyt ótpeı jatyp, sol araldyń ókirikteriniń birine tipti rezıdent te bolady. Ony qurmet-qoshemet, nagradalar, baılyq, vıse-koroldiń ornyn alý múmkindigi kútip turady, biraq..."onyń júreginde de Klaastyń kúli soǵyp turady". Sóıtip Mýltatýlı osy ıgilikterdiń bárin de kerek etpeıdi.

Goland ókimet oryndary men saýdager kópesteriniń ıavandardy quldyqqa salýdyń ǵasyrlyq isin ishteı jaryp tastaýǵa asqan erlikpen, qajyrlylyqpen kúresýge tyrysady.

Ol árqashanda ıavandardy qorǵaýǵa umtylady jáne olardy kemsitip, qorlaýǵa jol bermeıdi. Ol vıse-korol men onyń mańyndaǵylardy - árıne qaıyrymdy hrıstıandardy — kúlkige aınaldyrady jáne óziniń is-qımyldaryn Hrıstostyń jaqynyńdy jaqsy kór degen ilimimen aqtap, túsindirmek bolady. Oǵan qarsy ýáj aıtý múmkin emes edi. Biraq onyń kózin qurtýǵa bolatyn edi.

Iavandardyń kóterilisi ottaı tutanǵan kezde, Mýltatýlı kóterilisshiler jaǵyna shyǵady, óıtkeni "onyń júreginde de Klasstyń kúli soǵa bastaǵan" edi. Ol ıavandyqtar týraly, so bir sózge sengish balalar týraly et júregi eljireı jazsa, óz otandastary týraly — yzalana jazady.

Goland generaldary oılap tapqan olardyń áskerı pasyqtyǵyn áshkereleıdi.

Iavandar — taza pák jandy, kir-końysqa shydamaıtyn halyq. Golandyqtardyń esebi de olardyń sol qasıetin muqıat eskergen edi.

Iavandar shabýyl jasaǵan kezde, olardy adamnyń qıymen atqylańdar dep buıryq bergen soldattarǵa. Myltyqtyń jańbyrdaı jaýǵan oǵynan taısalmaı, qarsy shyqqan ıavandar soǵystyń osynaý túrine shydaı almaı, sheginip ketedi.

Mýltatýlı ornynan julyp alynyp, Eýropaǵa jóneltiledi.

Birneshe jyl boıyna ol parlamentten ıavandarǵa ádilettik jasaý týraly aıtady. Ol mınıstrlerge, korólge arnaıy aryzdar jazady.

Biraq bári zaıa ketedi. Ony asyǵys, nemǵuraıly tyńdaıdy. Kóp uzamaı ony qaýipti ápendi — tipti esalań dep jarıalaıdy. Ol esh jerde jumys taba almaıdy. Úı ishi ashyǵa bastaıdy.

Sodan keıin Mýltatýlı júrek úniniń ámirimen, basqasha aıtsaq, kókiregine uıalaǵan, biraq áli de kómeski kóńil qalaýymen jazýǵa kirisedi. Ol Iavadaǵy golandyqtar týraly "Maks Havelaar, nemese Kofe alypsatarlary" atty áshkereleýshi romanyn jazady. Biraq bul onyń qalamynyń alǵashqy synaǵy bolatyn. Bul kitapta ol áli ózine beımálim, túsiniksiz bolyp sanalatyn ádebı sheberlikti baıqap kórgen tárizdi.

Alaıda onyń kelesi kitaby — "Mahabbat hattary" kisi qaıran qalarlyq kúshpen jazylǵan edi. Bul kúshti Mýltatýlıǵa óziniń ádildigine degen býyrqanǵan senimi bergen bolatyn.

Kitaptyń jeke taraýlary birde jantúrshigerlik ádiletsizdikti kórgen kisiniń betin basyp kúıine aıqaılap jibergenin esine túsirse, endi birde zárli de ótkir oıly támsil-pamfletterin, taǵy birde súıikti kisilerin muńly ázili aralas jyly-jyly sózdermen jubatýyn, sodan keıin baryp, balalyq shaǵynyń ańqaý úmit-senimin qaıta tiriltýge tyrysqan sońǵy talpynysyn eske salatyn edi.

"Qudaı joq, nemese ol qaıyrymdy bolýǵa tıis. Qaıyrshylardy tonaýyn qashan qoıady bular aqyrynda!" - dep jazdy ol.

Ol basqa jaqtan bir japyraq nandyq pul tabý úshin, Golandıadan ketip qalady. Áıeli balalarymen Amsterdamda qalady - olardy ózimen birge ala ketýge basy artyq kók tıyny da bolmaıdy.

Ol Eýropanyń qalalarynda qaıyrshynyń kúnin keshedi, biraq muntazy-mináıim qoǵamǵa múlde qolaısyz, osynaý azapker de ázilkesh adam tynymsyz jaza beredi. Ol áıelinen hat ala almaıdy dese de bolady, óıtkeni onyń markalar alýǵa da aqshasy jetpeıdi.

Ol áıeli men balalary týraly kóp oılaıdy, ásirese kók kózdi kishkene uly esinen shyqpaıdy. Ol so bir barmaqtaı balasy jurtqa senip, jymıyp kúlýdi de umytar dep qorqady, sol sebepti de eresek kisilerdi sol sábıdi beımezgil jylatpaýyn surap jalynady.

Mýltatýlıdiń kitaptaryn eshkimniń de basyp shyǵarǵysy kelmeıdi.

Degenmen, aqyrynda joly bolady! Asa iri baspa onyń qoljazbasyn satyp alýǵa kelisedi, biraq bir sharty - ol bularyn basqa eshbir jerde basyp shyǵarmaýǵa tıis.

Kóp azap shekken Mýltatýlı kelise ketedi. Ol otanyna qaıtyp keledi. Oǵan tipti az kem aqsha da beredi. Biraq qoljazbany osynaý jankeshtini qarýsyz qaldyrý úshin satyp alǵan edi. Qoljazbanyń bolmashy taralymmen jáne ásire qymbat baǵamen shyqqany sondaı, bul ony joıyp jibergenmen birdeı edi. Osynaý oq dári kespegi qashan óz qoldaryna túskenshe, goland kópesteri men bıleýshileri baıyz tappas edi.

Hosh, sonymen ádilettilikti kóre almaı, Mýltatýlı qaıtys bolady. Al, ol áli de talaı tamasha kitaptardy - jurt sıamen emes, júrek qanymen jazylǵan dep ataıtyn kitaptardy jazar edi.

Ol qolynan kelgeninshe, kúresip baqty da qaza tapty. Biraq ol "teńizdi jeńedi". Bálkim, kóp uzamaı táýelsiz Iavada, Djakartada, osynaý qara basyn kúıttemegen azapkerge eskertkish qoıylatyn da shyǵar.

Júregindegi eki uly qasıetti qalaýyn bir basyna syıǵyzyp, ulastyryp jibergen adamnyń ǵumyry, mine, osyndaı.

Óz isine býyrqanyp, bursana berilýi jaǵynan, Mýltatýlıge týysqan bolyp keletin taǵy bir kisi bar, ol da golandyq jáne onyń zamandasy - sýretker Vınsent Van-Gog.

Kórkem óner úshin ózin-ózi qurbandyqqa shalǵan tap Van-Gogtiń ǵumyrynan ótken ózge ǵumyrdy mysal etýge izdeseń de taba almaısyń. Ol Fransıada "Sýretkerler baýyrlastyǵyn" qurýdy armandaıdy - bul olardy keskindemege qyzmet etýden áste qol úzdire almaıtyn ózindik bir komýna bolýy qajet edi.

Van-Gog ómirden kóp jábir-japa shekken adam. Ol óziniń "Kartopty jeýshiler" men "Tutqyndardy seıilge shyǵarýynda" úmiti kesilgen adam qasiretiniń tuńǵıyq túbine deıin túsedi. Ol sýretker paryzy - kúlli kúsh-jigerimen, búkil talantymen adamdardyń jábir-japa tartýyna qarsy turý dep eseptedi.

Sýretkerdiń isi - qýanysh týdyrý. Ol so qýanyshty ózi bárinen de jete ıgergen quralymen - boıaýmen jasaı berdi, jasaı berdi.

Ol óz holstarynda jerdi qaıta jańǵyrtady. Ol ony ǵajaıyp bir káýsar sýmen jýǵan sıaqty, boıaýlarynyń ári qoıýlanyp, ári jarqyrap shyǵa kelgeni sondaı, árbir kári aǵash músindik týyndyǵa aınalyp, al árbir jońyshqa tanaby kún shuǵylysyndaı nurly sansyz kóp qarapaıym gúl shoqtaryna aınalyp ketken edi.

Biz onyń sáýleli sulýlyǵyna súısinip, sony boıymyzǵa sińirýimiz úshin, ol boıaýlardyń úzdiksiz aýysyp-almasyp jatatynyn óziniń erik-jigerimen toqtatqan edi.

Mine osydan keıin Van-Gog adamǵa enjar qarady dep aıtýǵa bola ma eken. Ol sol adamǵa boıynda bar en jaqsy qasıetin - osynaý alýan túrli túske malynyp qulpyra jaınap, asa názik nurly reńkimen myń qubylyp jatatyn jerde ómir súrý qabiletin tartý etip ketti ǵoı.

Ol óte kedeı, ári tákappar, ári tirshilikke ebi joq sormańdaı boldy. Ol úısiz-kúısiz adamdarǵa eń sońǵy bir japyraq nanyn bólip beretin, áleýmettik ádiletsizdiktiń ne ekenin óz basynan ótkergendikten de ony óte jaqsy biletin. Ol arzanqol tabysqa jetýden jerkenetin.

Álbette ol kúresker bolǵan emes. Onyń batyrlyǵy eńbek adamynyń - eginshi men jumysshynyń, aqyndar men ǵalymdardyń jarqyn bolashaǵyna ımanyndaı, daýsyz senetininde jatqan edi. Ol kúresker bola almaıtyn, biraq ol bolashaqtyń qazynasyna óz úlesin qosqysy keldi jáne ony qosty da, - bul onyń Jer-anany zor shabytpen jyrlaıtyn sýretteri bolatyn.

Sulýlyqtyń san-alýan túrleriniń ishinen ol tek bireýin ǵana: onyń óń-túsin ǵana tańdap aldy. Ony árqashanda tabıǵattyń boıaýlar toǵysyn aına-qatesiz úılestirip-jarastyryp otyratyn qasıetine, olardyń óń-túsiniń qısapsyz kóp aýysyp-almasyp turatyn qasıetine, jerdiń bar ýaqytta ózgerip jatatyn syrly boıaýyna, biraq sonysy onyń kez kelgen mezgilinde, kez kelgen keńdikte minsiz ásem bolyp kórinetin qasıetine qaıran qalatyn.

Van-Gogke jáne Vrýbel, Borısov-Mýsatov, Gogen sıaqty sýretshilerge, jáne basqalaryna qatysty ádilettilikti qalpyna keltiretin ýaqyt jetti.

Bizge sosıalısik qoǵam adamynyń ishki dúnıesin baıytatyn, onyń emosıalyq ómirin bıikke kóteretin nárseniń bári de zárý. Shynymen-aq osy bir kópke málim aqıqatty dáleldep jatý kerek pe?!

İstiń shyn mánin alsaq, biz barsha zamandar men barlyq elder kórkem óneriniń ıeleri bolýǵa tıispiz. Biz, ózderiniń erik-jigerinen tys, táýelsiz kúıde ómir súrip jatqany úshin ǵana sulýlyqqa tisin qaıraıtyn eki júzdi zalymdardy elimizden qýyp jiberýimiz kerek.

Men ádebıet salasynan keskindemege qaraı sheginip ketkenim úshin, sizderden keshirim suraımyn. Men jazýshynyń sheberligin arttyra túsýge ónerdiń barlyq túri de oǵan kómek bere alady dep esepteımin. Biraq bul jóninde aıryqsha áńgime-sóz bolar-aq.

Kóńil qalaýynyń qasıetti sezimin joǵaltýǵa bolmaıdy. Ony yqtıatty eseppen de, ádebı tájirıbemen de aıyrbastaı almaısyń.

Naǵyz jazýshylyq qalaý seziminde oǵan álgi qara dúrsin ekeptıkter - eshteńege senbeıtin dilazarlar syrttaı tańyp júrgen nárseler - aldamshy pafos ta, jazýshynyń óziniń aıryqsha rólin lepire sezinýi de ushty-kúıli bolmaıdy.

Prıshvın jazýshylyq qalaý seziminiń adamy bolǵany talassyz. Ol ǵumyryn soǵ

---