InfoHub Logo

1

— Ýh, janym-aı! Bul qaıǵyny kórgenshe kelmesem edi maıdannan. Jalǵyzymnan aırylsam, kórmesem edi bul úıdi.

Aıtar sózi de, oılar oıy da osy ǵana bolyp kereýettiń ústinde túnere dóńbekship, qoıý qara qasy bar qabaǵy tastaı túıilgen qapsaǵaı deneli qara sur jigit jatyr.

Bul — bes jyl boıy jar tósegin jadynda ǵana saqtaǵan, bes jyl boıy jer ornyna týǵan jerin súıip, bala ornyna maıdan topyraǵyn batystan da, shyǵystan da qushqan, bes jyl boıy alysqan jaýdy jermen jeksen etip, úıine búgin ǵana oralǵan Murat deıtin jigit.

Oǵan ózi joqta salynǵan osy eki bólmeli kirpish úı alǵash kirip kelgende altyn saraıdaı kórinip, bul úıdiń tútini de baldaı sezilgen edi. Endi sol altyn saraıdaı kóringen úı ińirden beri kórdeı kórinýde. Óıtkeni ol bes jyl boıy kórmegen jalǵyz uly Aldandy bir kórmesten joǵaltyp otyr. Ol qaıda? Kúndiz jumys isteıtin shahtasynda joq, keshki oqý oqıtyn mektebinde de joq. Ony izdep ketken Jámeshten de habar joq. Ony eshkim bilmeıdi. Murattyń kóńilindegi qaıaý sol.

Kózi qabyrǵadaǵy saǵatta. Saǵattyń tili ilgeri jyljyǵan saıyn júregindegi úmiti de jyljyp, birte-birte alystap bara jatqan sıaqty. Ah ura alasuryp, aýyq-aýyq alysqa qulaq tigedi. Býrasha burqyldap, terezeni sabalaǵan dúleı borannyń doly gúrsilinen basqa tyrs etken dybys joq. Aspannan qarańǵy tún salbyrap, jerdeı aq boran kóterilgen kezdegi dalanyn sýyq surqyn kóz aldyna keltirip, sol borannyń ishinde adasyp bara jatqan balasyn elestedi de, jany túrshigip, ne isterin bilmeı alasurady. Keıde óziniń júrip kete almaǵanyna yzalanyp, aıaǵyn jaralaǵan samýraılarǵa sansyz laǵnet aıtady. Keıde janyndaı kóretin Jámeshke de keııdi.

Ol osyndaı arpalysqan asaý oıda jatty, úıge kirgen áıeli Jámeshti sezgen joq. Ana baıǵus balasy úshin ajalǵa da qarsy barady ǵoı, Arqanyń aty-shýly aq borany qaharyn qansha tókse de, balapanynan aırylǵan qyzǵyshtaı zyr qaǵyp júrgen Jámeshtiń betin qaıtara alǵan joq. Ol ińirden beri qaladaǵy ózi biletin tanys úılerdiń bárin de súzip shyqty. Eshqaıda Aldan joq, endi qaıda?..

«Qaıda?» — degen bir suraý júr onyń aýzynda. Kári mylqaý tunshyqtyrǵandaı «bar» dep aıtar bir jan joq. Shahtaǵa baraıyn dese, boran tútep tur, ári eki arasy nedáýir jer, adasyp ketýi múmkin.

Aldannyń jumys isteıtin shahtasy ashyq shahta bolatyn. Sol ashyq shahtany qar basyp qaldy ma eken, álde shahtaǵa túnep qaldy ma eken degen oı aıdap, ómirinde esigin ashyp kórmegen Stepannyń úıine de bardy.

Stepan degenimiz — osy shahtadaǵy partıa uıymynyń sekretar! bolatyn. Ol Jámeshtiń ákelgen jaısyz habaryn estı sala shahtaǵa telefon soǵyn edi, ondaǵylardyń bergen habary Jámeshti ǵana emes, Stepandy da shoshytyp jiberdi. Óıtkeni, borannyń qattylyǵynan jumys isteı almaı kúzetshilerden basqa shahtada jan qalmapty. Olardyń aıtysyna qaraǵanda, Aldan qaıtqan jumysshylardyń eń sońynan jalǵyz ketipti. Bul ı i. habar edi. Dál smena biter kezde ýchaske bastyǵy Kýlıkov keldi de:

— Aldan, sen balalyqpen bosqa qorqasyn. Seniń myna qımylyń sarkidir mashınısterden kem emes. Qoryqpa, erteńnen bastap osy mashınany óziń júrgiz, — dedi.

Bul sózdi jalǵyz Kýlıkov emes, komsomol uıymynyń sekretary Tóleý de kúndiz aıtyp ketken-di. Biraq, ol:

— Sen qashanǵy kómekshi bolyp júre beresiń, — de Aldan:

— Aǵaı-aý, kómekshi bolyp istegenime on-aq kún boldy ǵoı. Áli de úırene túseıin de, — degen edi. Aıtqanynan qaıtpaıtyn Kýlıkov kelip álgi sózdi aıtqannan keıin onymen daýlasa alǵan joq. Biraq ýchaske bastyǵynyń «qaıtyńdar!» degen buıryǵyn oryndaǵan joq. Ońasha ózin baıqap kórgisi kelip el qaıtqan kezde ol ekskovatordyń qasynda jalǵyz qalyp qoıdy.

Onyń jumys isteıtin jeri tóbesi ashyq shahta bolǵanmen jan-jaǵy bıik shyń tereń quzdyń ishi sekildi edi. Sondyqtan, ol jumys kezinde borannyń anyq qandaı ekenin sezbeı syrtqa shyqqan soń ǵana sezdi. Teristikten naızadaı qadalǵan jel kún bata aýyr kúrsil, doly ekpinin kúsheıtip tań atqaly jaýǵan ulpa qardyń sarynyn shyǵaryp tur edi. Muny kórgende mashınany júrgizýge qabileti mol keletinime kózin jetkizip lepirip shyqqan Aldannyń kóńili basylyp qaldy. Biraq, ol adasamyn degen joq qaharly dolyǵa qasqaıa túsip, jalǵyz ózi tartyp ketti. Sol ketkennen Aldan joq.

Ózi jalǵyz, ózi jap-jas bala, kún bolsa mynaý, keıde at qulaǵy kórinbeı turǵan. Endi ne isteý kerek?

Az oılanýdan keıin Stepannyń sheshken túıini — Aldandy izdeý, ózi izdeý. Ol osy oımen úıinde telefony barlardyń bárin óre turǵyzdy da, komsomol uıymynyń sekretary Tóleýge barlyq komsomoldarymen jarty saǵattyń ishinde ázir bolýdy tapsyrdy.

Aldan jalǵyz sizdiń emes, bárimizdiń de Aldanymyz, alańdamaı úıińizge qaıta berińiz, biz qaıtsek te ony taýyp ákelemiz, — dedi Jámeshti sendire sóılep.

Ol bul sózderdi ózine senip aıtqan edi, ol senimi dalaǵa ketti. Sekretar aıtsa súrin úrip turǵan surapyldyń da úni óshetindeı kóretin Jámesh bul sózdi estigennen keıin úıine úlken úmitpen qaıtqan edi, ol úmiti de álsireı bastady.

Ar ada talaı ýaqyt ótti. Aldan áli joq. Aldandy izdep ketken Stepandar da joq. Olardyń qaıtyp oralatyn ýaqyty ótken saıyn Murat pen Jámeshtiń taǵaty taýsyla tústi.

— Qulynym-aı, nendeı kúıge ushyradyń? — dep jylap qoıa berdi.

Murat onyń kelgenin sonda ǵana sezip basyn sál kóterdi de, Jámeshke oqty kózimen qarap:

— «Nendeı kúıge ushyrady?» degenshe, «nendeı kúıge ushyrattym» deseńshi, — dedi zildi daýyspen. Onyń maıdannan kelgeli zildengeni de, janyndaı kóretin Jámeshine ashýly kózimen túńǵysh qaraǵany da osy.

— Er jetip qalǵan balaǵa men ne isteı alamyn?

— «Ne isteı alamyn!» Áli qabyrǵasy da qatpaǵan balany jumysqa nege saldyń? Ári oqý oqyp, ári jumys isteýdiń jas balaǵa aýyr ekenin bilmediń be? Eger men. keshegi soǵysta nemistiń ne samýraıdyń oǵynan ólip ketsem, seniń oǵan kórseter ómiriń tek osy kómir ǵana eken ǵoı. Etegińnen tartyp otyrǵan balań joq, tepseń temir úzetin shaǵyń, sol bir balany óziń-aq asyraı alatyn ediń ǵoı.

Ómirinde Murattan mundaı ashshy sózdi estimegen Jámesh jasqa býlyǵyp sóıleı almaı qaldy. Onyń aıtaıyn degeni eń aldymen osy úı edi. Bul úıdi Mýrat maıdanǵa ketkennen keıin bir jaǵynan jumys istep júrip ózi salǵan-dy. Tipti Murattyń ózine mundaı úı ómirde bitip kórgen emes. Eńbekti súısem osyny ister me edim, degisi keldi, aıta almady. Ekinshiden, Murat aıtqan bul sózdi Aldanǵa Jámesh aıtqan joq pa edi? Aıtty. Biraq, ákesiniń jaralanǵanyn estigen kúni «men kókemniń kegin jaýǵa jibermeımin, ol úshin men oqyp júrip Otanǵa kómir beremin» dep, Aldan sheshesiniń aıtqanyna kóngen joq-ty. Jámesh osyny aıtqysy keldi, aıta almady.

Murat qansha qaharly bolsa da, qaıtymy tez, qaırymy mol adam bolatyn. Ol álginde ashshy sózdi ashýmen aıtyp salsa da, Jámeshtiń soǵys kezinde istegen isterin esine túsirip, qaharynan tez qaıtty. Tipti jaqsy kórgen kezinde Jámeshti «Jámke» deıtin ádetimen:

— Jámke! — dedi aqyryn ǵana.

Biraq, onyń sózin Jámesh tyńdaǵan joq. Syrttan kele jatqan bireýdiń tyqyryn estip ornynan tura berip edi, Stepan men Teleýden basqa eshkimdi kóre almaǵan soń tóbesinen jaı túskendeı sylq etip qaıtadan otyra ketti.

Stepan men Tóleý úıge kirerin kirse de, tórge betteı alǵan joq. Ózderine suraý qoıa qadalǵan Murat pen Jámishtiń kózine de týra qaraı alǵan joq. Ne aıtarlaryn da bilmeı sál kidirip qalǵan edi, Murat terlep jatyp muzdaı qalǵan denesin tez jıyp aldy da:

— E, jigitter, nege tursyńdar, tórge shyǵyndar! — dedi qınala kúshpen sóılep.

Onyń daýsynda aýyr qınalý, qatty óksýdiń sýyq tolqyny baryn Stepan seze almaı qaldy da:

— Aldan áli kelgen joq pa? — dedi.

— Taýyp pa edińder?

— Joq.

— Endi ne surap turǵanyń?

Murattyń sózi tym qatty shyqty da, munan keıin eki jaq ta ýaqyt únsiz otyryp qaldy. Stepan ne derin bilmegendeı Tóleýge qarap edi, Tóleý jerge qarady. Ol jerge qarap otyrsa da Murattyń ózine qadalyp otyrǵanyn sezip, «nege keldim osynda!» degen kúıge tústi. Eger, pesh túbinde otyrǵan Jámesh ańyrap qoıa bermegende kópke deıin bulardyń aýzyna sóz túspeýi múmkin edi. Ananyń sózderine tolyq túsinbese de, zaryn uǵyp otty júregi eljirep, Stepan Jámeshtiń qasyna jetip bardy.

— Jylamańyz, sabyr — dedi ol óz oramalymen Jámeshtiń kózin súrtip. — Bizdiń qaramaǵan jerimiz joq júz qaraly kisi qatar tizilip joldyń eki jaǵyn da súzip shyqtyq. Aldan eshqaıda emes, osyndaǵy bir úıde, tań atqansha sabyr etińizder.

Ol osyny aıtaryn aıtsa da, óz sózine ózi rıza bolmaı:

«Osy meniń aıtyp otyrǵanym sóz emes-aý», — dedi ishinen. Ol taǵy birdemeler aıtqysy kelip edi, Jámeshtiń qaıta-qaıta basyn shaıqap:

— Joq, ol tiri emes, tiri bolsa eshqaıda túnemeıdi, — degen sózin estigennen keıin únsiz otyryp qaldy.

Aldannyń kezbe emes ekenin Stepannyń ózi de biletin. Ásirese mynandaı borany qatty, kúdigi kúshti túnde onyń basqa úıge túneýi múmkin emes. Endi qaıda?

Osy suraýdyń jaýabyn taba almaı, olar aýyr oıda otyr edi, syrtta kele jatqan bireýdiń tyqyryn estidi de, esik jaqqa qaraı týra umtyldy. Ol esikke jetkenshe bolǵan joq, eki betiniń qany tamǵan, qarshadaı bir bala jaıdaı jalt etip kirip keldi.

— Á, qudaı aqsarybas, — dep, sheshesi tura umtylyp edi, qýanǵannan ne derin bilmeı.

— Urshy ózin, — dep, ákesi de basyn kóterip aldy. ;

Tóleý meılinshe qoryqqan bolý kerek, endi qýanǵannan ashýlanyp Aldanǵa surlana qarap tur. Stepan jerge bir túkirip:

— Tifý, saıtan, — dedi de, qaıtadan otyra ketti.

Aldan munyń eshqaısysyna da qaraǵan joq, tósek ústinde otyrǵan ákesin baryp qushaqtaı aldy. Balanyn sýyq denesi ystyq qushaǵyna kelip kirgende Murattyń bolat denesi balqyp, et júregi eljirep sala berdi, «Aldashym, jaryǵym» degennen basqa sóz aıta alǵan joq. Tek Aldannyń bylǵary paltosyna jaýǵan kóz jasynyń tyrsylynyń ǵana dybysy estildi.

Shirkin, bala-aı. Jana ǵana kempirdeı qunysyp otyrǵan Jámesh, endi jas kelinshekteı gúl jaınap shyǵa keldi. Murat balasynyń mańdaıynan uzaq, ıiskep, qatty bir súıdi de:

— Endi on jylǵa deıin shahtanyń mańynan júrýshi bolmaısyń. Bar, myna kisiler mana amandasýǵa kelse de, dámge qaramaı ketken edi, qonaq etip jiber. Jámke, tez dom daıyndap jiber!

— Biz úshin áýre bolmańyz, — degen Stepannyń sózin elegen joq.

— Joq, joldas partorg, endi onyńyz bolmaıdy, — dep, Jámesh shyǵa jóneldi.

Aldan ákesiniń qushaǵynan bosanǵannan keıin saǵatqa qarap jaýrynyn bir qıqań etkizdi de:

— Shynynda men táýir-aq saırandaǵan ekenmin-aý, — dedi kúlimsirep.

— Iá, jigit bolǵanyńdy búgin-aq kórsettiń. Tez úılendirmesek, sen bir kúni múldem joǵalarsyń.

Stepannyń bul sózine eshteńe deı almaı uıalyp teris aınala berip edi, Tóleý onyń betin ózine qaraı buryp aldy.

— Eldi osynsha sabyltyp, qaı úıden keldiń ózin?

— Borannyń úıinen keldim.

Stepanǵa bul jaýap unap ketti me, qalaı, súısine qarap, basyn shaıqady da:

— Tońǵan ekensiń, jylyna ǵoı, sonsoń sóılesermiz, — dedi.

Tóleý Murattyń qasyna baryp, Aldannyń sońǵy kezdegi isterin aıta bastap edi, Murat qolyn sermep:

— Oǵan men qýana qoımaspyn, aýzyńdy aýyrtpa, — dedi.

Aldan peshtiń ystyq jerine arqasyn tóseı turyp, bular qaıter eken, oqýdan qalyp qoıǵanyma ursar ma eken? — degen oımen terde otyrǵan eki sekretarǵa kóz tastap edi, ekeýiniń de kózderi kúlimdep tur eken. Olardyń eshqaısysynda zil joǵyn sezdi de, ishinen qýanyp ketti. Sondyqtan ol:

— Al, batyrym, sóıleshi, osy ýaqytqa deıin qaıda júrsiń, qaıdan keldiń? — degen Stepannyń suraýynan qysylǵan joq.

— Boranda júrdim, borannan keldim, — dedi kúlip.

— Jalǵyz ba?

— Jalǵyz.

Ol nahaq bolsa da Stepannyń:

— Óziń komsomolsyń, óziń ótirik aıtasyń, á! — degen áziline qatty qysylyp qaldy. Onyń ústine Teleý de bir jaǵynan qaǵyta bastady.

— Múmkin jalǵyz bolǵan soń boran muny aıaǵan bolar, — dedi ol.

— Iá, borannyń aqylsyzy da, aqyldysy da bolady. Tobymyzben júrgen bizdi adastyra jazdaǵan manaǵy boran aqylsyz, al, Aldannyń borany aqyldy eken. Solaı ma Aldan?

Aldan tez jaýabyn bermese, bul ekeýiniń ázil qaqbaqylyna túsetinin sezdi de:

— Borannyń aqyldy aqylsyzyn aıyratyn sizderdeı úlken emespin ǵoı men, — dedi.

Stepan únsiz qadalyp qaldy da, Tóleý bul sózdiń baıybyna barǵan joq. Ol áldeneni bilgisi kelgendeı manadan beri Aldannyń ótkir qara kózinen kózin alǵan joq edi, qansha baqsa da eshteńe seze almaǵan bolý kerek:

— Biz senen adasqan kisiniń túrin kóre almaı otyrmyz-aý, — dedi jasyrmastan.

— Nanbasańyz Temirqazyqtan surańyz.

Stepan myrs etip kúlip jiberdi.

— Durys, sekretaryńdy jaqyn jerge jumsadyń. Bul seniń aspanǵa shyǵyp ketkenińdi bilmeı, jerden izdep júr.

Bul sózge Tóleý men Murat qosyla kúlgen edi:

— Kúle berińizder, — dedi Aldan jaı ezý tartyp, — men aspanǵa shyqpasam da, shyqqandaımyn.

Áńgimege shyndap kiriserde eki tizesin alaqanymen sart etkizý Stepannyń ádeti edi, Sol ádetin istedi de, ol:

— Jo, ázildesýimiz jetken bolar. Sen shynyńdy aıt, biz úıge qaıtaıyq, — dedi.

— Senbeısizder, senbeseńizder de aıtaıyn, — dep Aldan kóıleksheńdenip, beti-qolyn jýynyp keldi de: — aspan ashyq bolmaǵanda, men Temirqazyqty kóre almaıtyn edim, Temirqazyqty kóre almasam, úıdi taba almaı óletin edim. Búgingi boran maǵan kóp nárseni úıretti, kóp nárseni kórsetti. Adamnyń jaýy da, dosy da kóp eken, eń aldymen sony kórsetti. Osyǵan senesizder me? — dedi, ekeýine kezek kóz tastap.

— Iá, senemiz.

— Egerde senseńizder, maqtanshaqtyq degen — úlken jaý eken. Sol jaý búgin meni qapylysta jeńip kete jazdady. Óıtkeni, men erteń elge maqtaný úshin mashınanyń kúıine ábden túsip alǵym keldi de, joldastarymnan jasyrynyp qalyp qoıdym. Joldastardan qalǵannan keıin jalǵyz qaıtpaı shahtanyń ishine jata ketýim kerek edi, ákemdi tez kórgim keldi de, borandy elemedim. Qaýypty elemeý de estilik emes eken, eleń qurly kórinbegen boran birazdan keıin esimnen adastyrdy. Qaıdan, qalaı barǵanymdy da bilmeımin, bir kezde baqshanyń ishinde júrgenimdi bir-aq bildim.

— Qaıdaǵy baqshanyń?

— Sonaý qalanyń syrtyndaǵy baqshanyń. Ómirdiń qadyry — elim elestegende, joldastyń qadyry — jalǵyz júrgende bilinedi eken. Buǵan kózim búgin jetti. Borannyń ishinde júrip bitirgen birinshi mektebim osylar. Osyǵan senesizder me?

— Senemiz. Sol jerden jalǵyz kelseń shyn jigit ekensiń, — degen Tóleýdiń sózin:

— Ózin bala bolsań da, oıyn. jigit bolyp qalǵan eken, — dep Stepan qýattaı tústi.

— Oǵan senesizder, jelge, jel sekildi uıytqyǵan oıǵa senbeńizder. Men shahtadan shyqqan kezde kún alaı-túleı boran edi, Jel qala jaqtan eken, sol jerde jeldeı uıytqyǵan bir jyndy oılar kep meni ár qıaǵa bir súırelep, «qaıtpa, adasasyń» dese bireýi, endi bireýleri «qaıt, seni izdeımin dep sheshen adasady, jelge qarsy júre berseń úıindi tabasyń» dep, mazamdy aldy. Ári osy sońǵy oı bılep, ári erteń mashınıst bolatynymdy aıtyp, áke, shesheme maqtanǵym keldi de júrip kettim.

Qala jaqtan soǵyp turǵan jeldiń qaı mezgilde, qaı jerde ózgerip ketkenin de bilmeımin, alǵashqy betten ózgerip basqa jaqqa shyǵyp ketipti. Men mańdaıymdy jelge berip júrgen edim, jeldiń ózgergenine qaraı betim de ózgerip ketipti. Ony men baqshaǵa barǵanda bir-aq bilip, endi óldim ǵoı dep edim, maıdanda ólgen bir nemere aǵaıdyń munan úsh jyl buryn aıtqan bir seziniń esime túse ketkeni. Qandaı qater tónse de sabyrly bolý kerek eken. Sabyrsyzdyqtyń jaý ekenin, sabyrlylyqtyń dos ekenin sonda bildim. Bul meniń ekinshi mektebim. Buǵan senesizder me?

Balanyń naǵyz ádil synshysy áke ǵoı. Balasynyń árbir sózin ishteı salmaqtap Murat áli ún shyǵarǵan joq. Tek aýyq-aýyq Stepan men Tóleýge kóz qyryn tastaıdy da olardyń áńgimeni qumarlana tyńdap otyrǵanyn kórip balasyna masattana túsedi. Shynynda, Stepan men Tóleý Aldannyń ne sózinen, ne keskininen balalyqtyń eshqandaı nyshanyn kóre almaı tańdanýda edi. Sol syryn ashyq kóńildi Stepan jasyra alǵan joq, Aldan: «senesizder me?» degende ol:

— Onyńa senemiz. Biraq, seniń anyq ózimizdiń Aldan ekenińe sene almaı otyrmyn. Aldymen sony aıtshy, sen qaı Aldansyń dep aıtyp saldy.

— Anyq óz Aldanyńyzbyn. Sol úshin birge otyryp dám isheıik. Apa, dámińiz ázir boldy ma? — dep, as úıde júrgen sheshesine qaraı betteı berip edi:

— Toqtaı tur, — dedi Stepan qaramaımyz. Sen soǵystyń bir tájirıbesin aıta bastadyń da, tastadyń ǵoı.

— Á, umytshaq degen de dos emes. Ol mynaý edi! Sol maıdanda ólgen aǵaı eń sońǵy jazǵan hatynda ózderiniń jaý jerine bir joryǵynyń jaıyn jazypty. Ol barlaýshy bolatyn. Jaý jerinde júrgende adamnyń basyna kezdesetin jaýlyq ta, dostyq ta kóp kórinedi ǵoı. Tek aıyrmasy ondaı jerde adamdy dostyq izdemeı, jaýlyq izdeıdi eken de, dostyqty adamnyń ózi izdeıdi eken. İzdeı bilgen kisi ózine kerek dostyqty jer túgil aspanda da tabatyn sekildi. Solaı ma, kóke?

— Aıta ber, kúnim, — dep Murat ıegin kóterdi. Sol aǵaıdyń jaý jerinde, jan qysylǵan kezde ajaldan qutqarǵan dosy — sol aspandaǵy temirqazyq eken. Qabaq qaqtyrmas qarańǵy túnde adastyrmaı, qutylar joldy taýyp bergen sol temirqazyq kórinedi. Marqumnyń sol haty kelgennen beri kún saıyn sol juldyzǵa qaraýshy em, oǵan qaraǵan saıyn onyń ózi de eske túsýshi edi. Búgip adasyp júrgende sol aǵań esime tústi de, kún bir tolastaǵan kezde onyń juldyzyn taýyp aldym.

Adasqan jolyma sol juldyzdy shyraq etip úıdi de' ońaı taptym. Meniń búgingi borannan kórgenim de, úırengenim de osylar. Endi senbeseńizder de tórgi úıge júrińizder. Apa, adasqannan keıingi bir qıyn nárse ashyqqandyq kórinedi, tezdetińiz! — dedi.

— Qazir, kúnim, qazir. Ózińe saqtaǵan etti aparyp qoıdym. Ázirshe sony jeı turyńdar. Qonaqtardyń sybaǵasy qazir daıar bolady.

— Jeńgeı, biz úshin áýre bolmańyz. Tańnyń ózi taıaý qaldy.

— Tań atsa ata bersin, kún shyqsa shyǵa bersin, qazir pisedi, — dep, Jámeń kete berip edi:

— Apa, Stepan Semenovıchke arnap qazy saldyńyz ba? — dedi Aldan kúlip.

— Saldym, kúnim. Jylqy etin jeıtin shyǵar, á?

— Aıtqanǵa bolmasańyz asa berińiz, jemesek qalar, — degen Stepannyń áziline úıdiń ishindegiler dý kúlip jiberdi.

— Bar, tezdet! — dedi de, Murat baldaǵyna súıenip, — qonaqtar, munda, beri júrińizder, — dedi tórgi úıge bettep.

Stepan Aldan týraly oıyn áli qorytyp bolǵan joq-ty. Toqsan túrli oıdy tolǵaı kelip, tobyqtaı ǵyp bir túıdi de:

— Bul bala kúshtiń ǵana emes, aqyldyń da ıesi bolyp qalǵan eken. Jap-jas bala, á!.. Ónerli eldiń tasy da órge domalasa, ónersiz eldiń basy da oıǵa domalar. Bir kezde basy oıǵa domalaǵan qazaq halqynyń bul kúnde tasy da órge domalap túr. Bul sonyń bir aıǵaǵy ǵoı, — dedi ishinen.

Biraq onyń kútip otyrǵan bir qaýpi bar. Ol — osy Murat. Janaǵy bir sózine qaraǵanda Murat erteńnen bastap Aldandy jumysqa jibermeýi múmkin. Stepan osy oıyn Tóleýge sybyrlap edi, ol:

— Men de sony oılap otyrmyn. Onda bizdiń qolymyzdy keskeni, — dedi.

II

Murat qonaqtaryn etpen de, nıetpen de syılap qoıa berdi.

Aldan jaıyndaǵy oıyn Stepanǵa qazir-aq aıtyp qalmaqshy bolyp bir otyrdy da:

— Qoı, óz úıimde aıtqanym uıat bolar, — dedi ishinen. Erteń keńsesinde otyrǵanda baryp aıtaıyn. Jalǵyz inim bolsa maıdanda óldi. Endigi qalǵan jalǵyzymnan aırylyp qala jazdadym. Osyny ózime qıyńdar, ólse oqýdyń sońynda ólsin deıin.

Aldan qonaqtaryn shyǵaryp salyp kelgende ákesi Aldannyń krovatyna jantaıyp osyndaı oıda otyr edi. Ony Aldan kórgen joq. Buryshtaǵy jazý ústeline otyra qalyp, kók qalqandy shamyn jaqty da, áldeneni jaza bastady.

— Botam-aý, demalsańshy. Búıte berseń zoryǵasyń ǵoı, — dep ákesi qasyna keldi de, — munyń ne? — dedi.

— Bul — kúndelik.

— Kúndelik? Ol nemene?

— Ol — ózimniń azamat bolǵannan bergi ómirbaıanym.

— Azamat bolǵannan bergi. Qane, kórsetshi maǵan.

Aldan qalyń kók dápterdi ákesiniń aldyna jaıyp edi, birinshi bettiń eń basynda «hosh keldińiz, jańa dáýirdiń jańa jyly», onan tómenirek jerde «46 jyl, 1 ıanvar degen jazýlar tur eken. Ákesi solardy oqyp shyqty da onan tómen jazylǵan usaq jazýlardy erkin oqı almaı:

— Oqyshy, estıin, — dedi.

Aldan óz jazǵanyn ózi kisi aldynda buryn oqyp kórgen emes edi, ózimen-ózi qysylyp biraz turdy da aqyryn oqı bastady.

— «1946 jyl 1 ıanvar. Búgin men Lenın komsomolynyń múshesi boldym. Jıylysta Tóleý, Sasha, Jánıa, Vera, Merýert — beseýi sóıledi. Beseýi de meni jer-kókke syıǵyzbaı maqtady. Men qatty uıaldym. Uıala otyryp ólsem osylarmen birge ólýge ishimnen sert ettim. Osy kúni men ekskovatordy birneshe ret óz betimmen júrgizip kórdim. Ózimnen on ese bıik mashınanyń ústine shyǵyp júrgize bastaǵanymda búkil Qaraǵandy aıaǵymnyń astynda jatqandaı masattandym. Keshinde apam meniń on alty jasqa tolǵanymdy toılady. Bul toıǵa men eń aldymen búgingi jıylysta ózimdi maqtaǵan joldastardy shaqyrdym. Orys joldastarym maǵan ár túrli syı ákelip tartty, al, qazaq joldastarym elimizdiń saltyna joǵyn syltaý etip eshteńe ákelgen joq. Solaı deı týra olardyń qaısybireýi qatty uıaldy. Ásirese, Merýerttiń uıalǵanyn-aı. Men onyń uıalǵanyn kórgende aıap kettim...»

Munan keıingi jazylǵan eki-úsh jol sózdi Aldannyń oqyǵysy kelmeı kúmiljip edi, ákesi:

— Oqy, oqy, — dep enteleı tústi. Biraq ol balasynyń úsh-tórt joldy attap baryp oqyǵanyn ańǵarǵan joq.

— Vera maǵan Fadeevtiń «Jas gvardıashylar» atty romany men óziniń on alty jasqa tolǵan kúni túsken sýretin ákelip syılady. Naǵashym ákelip syılaǵan saǵattan góri osy ekeýi qundy kórindi.

Oıyn-saýyq uzaqqa sozyldy. Toı tarqaǵannan keıin «Jas gvardıashylardy» oqyp jatyp úlken oıǵa kettim. Roman áli oqylyp bitken joq...»

«1946 jyl, 2 ıanvar.

Túnde kesh jatsam da búgin erte turdym . Nelikten ekenin bilmeımin, denem keshegiden kesek, boıym keshegiden bıik sıaqty. Múmkin, ol túndegi toıshylardyń «azamat» degen sózdi qulaǵyma kóbirek quıǵandyǵynan bolar. Jumys ýaqytyna deıin biraz oqyp tastaıyn dep, romandy qolyma alyp dıvanǵa jantaıyp em, túnde kórgen túsim esime tústi de toqtap qaldym.

Túsimde men Don boıynda, sol jas gvardıashylarmen birge júr ekenmin. Múmkin romannan alǵan áserimnen bolar. Túsimde mynandaı tamasha ómirdi kórdim...»

— Toqta! Tústi túnde aıtpas bolar, erteń aıtarsyń. Jaz myna ashyq jerge, — dep, ákesi jańa bastalǵan áńgimeni aıttyrmastan úzip jiberdi.

— Neni jazamyn?

Aldannyń gúldep jaınap turǵan júzi ákesiniń myna sózin estigende surlanyp ketti.

— Ákem Murattyń ámiri boıynsha, — dedi Murat nyǵyzdaı sóılen, — 1946 jyl, ıanvar aıynyń úshinen bastap jumysty tastadym dep jaz!

— Nege?

— Nege ekenin kórip turǵan joqsyń ba? Ákeń keldi, endi oqýyńdy oqy.

— Qaıdaǵy oqý?

— Ózińniń oqyp júrgen oqýyn, she?

— Ony oqyp júrmin ǵoı.

— Búgin qashan oqydyń? Adasyp-adasyp jańa kelgen joqsyń ba?

— Bir kún qalǵanym eshteńe etpes.

— Joq shyraǵym, mektep degen poezd emes, búgin qalsań erteń minip júre beretin. Bir kún qalsań ómirden bir saty keıin qalǵanyń. Onyńa men kóne almaımyn. Erteńnen bastap jumysqa barmaısyń, sózdi qoı da jaz!

Bul sóz Aldanǵa óz úkimin ózine jazdyrǵannan kem tıgen joq. Qaryndashy qolynan túsip ketip edi, ony da qaıtyp alǵan joq. Ákesine qadala qaraǵan kúıi únsiz otyryp qaldy. Ol qatal minezdi ákesiniń óz aıtqanynan sezip, ne isterin bilmeı otyr. Áke tilin alaıyn dese, búgin ózine taýdaı dańq ápergen enbek maıdanyn qımaıdy. Jurttyń bári ony «batyr bala» atady, endi ony qalaı tastap ketpek? Ákeniń bulaı qatal ámir etýi oqýdan búgin qalǵany úshin be? Joq, álde ol soǵys bitti, endi árkim óz qara basynyń paıdasyn, óz keleshegin ǵana oılaý kerek deı me eken? Joq, ondaı sholaq oıdyń adamy Murat emes, Otannyń keleshegin oılamaıynsha, ózinde keleshek joǵyn ol jaqsy biledi, Óıtkeni ol keshegi surapyl soǵysty kózimen kórdi, sol soǵystan kórgen el qaıǵysy onyń esinen áli ketken joq. Sol soǵystan talqandalǵan dúnıeni ol kóziniń aldynan áli ketirgen joq. Sol soǵys salǵan jarasy jazylyp, jer jyrtyǵy jamalǵansha ol ózin de, Aldandy da, Jámeshti de tıysh jatqyzbaqshy emes-ti. Jámesh soǵys kezinde shınel men gımnasterkany qandaı kóp tikse, endi olarmen birge palto, kostúmder de sondaı kóp tigilýi kerek. Aldan soǵys kezinde qandaı jaqsy oqysa, endi onan da jaqsy oqýym kerek. Al ózi maıdanda qandaı erlik kórsetse, endi eńbekte de sondaı erlik kórsetýi kerek. Ákesinde osyndaı úlken oı baryn Aldan da sezetin. Óıtkeni ákesi bul jaıynda gospıtálda jatyp jazǵan hattarynda:

— Aıaq ta jazylar, bir mashınanyń basyna men de minermin, — deıtin. Aldan osylardy oılap otyr. Ol ákesiniń:

— Jazasyń ba, joq pa? — degenine de ún qatqan joq. — Osydan erteń shahtaǵa qaraı aıaǵyńdy basyp bar dep, ákesi yzbarlanǵan sapyn ol túnere tústi.

Tús aıtylǵan joq. Kúndelik jazylǵan joq. Ázirshe áke balasyn, bala ákesin kóndire alǵan joq.

Aldan dápterin aldy da, tósegine baryp qulaı ketti.

İİİ

Murat oıana sala úıdiń ishine kóz júgirtip edi, qyraýynyń qalyńdyǵy bir eli áınektiń jıeginen shashyraı túsken kún sáýlesi tór aldyna jaqyndap qalǵan eken.

Úıdiń ishi jym-jyrt. Tek pesh ústindegi úlken jez sháýgimniń yzyldaǵany ǵana estiledi. Azdan soń qabyrǵadaǵy kóne saǵat on birdi soǵyp jana ǵana burq-sarq etip qaqpaǵyn selkildete bastaǵan jez sháýgimniń únine ún qosty.

Jámesh jumysqa keterde Murat jatqan úıdiń peshine kómirdi syqaı salyp, qaqpaǵyn bekitken edi de, sý toltyrylǵan jez sháýgimdi peshtiń ústine qoıyp ketken edi. Biraq, jez sháýgimniń bul úıge kelip burqyldaýynan Jámeshtiń jumysqa ketkenin uqsa da, uǵa almaǵan taǵy bir jaıy bar Murattyń.

— Bul qalaı? Álde meniń túndegi aıtqanymdy tyńdamaı Aldan jumysqa ketip qaldy ma eken? Ol úıde bolsa shaıdy bul úıge qaınatpas edi ǵoı.

Osy oı onyń uıqysyn shaıdaı ashyp jiberdi. Qaınap turǵan sháýgimdi peshten alýdy da oılaǵan joq, tez kıine salyp Aldan jatatyn tórgi bólmege baldaǵymen eki-aq attap jetken edi, esik kózinde turyp qaldy.

Ol balasynyń, til almaı ketkenine qorlana yzalanyp tur. Sondyqtan, oǵan bul bólmedegi nárseler de kúle qarap turǵandaı sezildi.

Bul úıdiń terezesiniń qyraýy biraz erigendikten kún sáýlesi Aldannyń kereýetiniń ústine molyraq túsip tur eken. Bul krovattyń ústine aq kireýke jabylyp, tusyna qyzyl jibek kilem qurylǵan bolatyn. Kilemnen joǵaryraq jerde Aldannyń kúlimsireı túsken úlken sýreti tur. Aq kireýkege túsken kún sáýlesi, ol sáýleden kilemge shashyraǵan shapaq bul bólmeni gúl-gúl jaınatyp jiberipti. Biraq, Muratqa osy ádemi kórinisterdiń bári Aldanmen birge syqaqtap turǵandaı sezildi de:

— Tura tur, kórgensizim, sen men joq bolǵan soń betińmen ketken ekensiń. Áke tilin almaıtyn sendeı b«lany úıretermin men. Men sen túgili nemister men samýraılardy da úıretkenmin, — dedi Aldannyń sýretine qadala qarap.

Ol ishinen sony aıtty da asyǵys kıine bastady. Maıdanda júrgen kezinde bolmasa, jaıshylyqta mundaı yzalanbaǵan bolar. Sol yzamen pesh ústindegi jez sháýgimdi jerge tastap jiberdi. Biraq, ol úıden qansha ashýly shyqqanymen tabıǵattyń dál qazirgi sulý kórkine kóz toqtatpaı kete almady.

Kóginde munar joq, jerinde kóleńke joq, aq mamyqty aıqara jamylǵan keń dala kerile túskendeı, kók aspan keýdesin kótere túskendeı dala men qalanyń birdeı kúlip turǵan kezi edi.

Keshegi boranda ketken esesin kún ótkizbeı, tún túnetpeı qańtarǵysy kelgen qala halqy tasyǵan teńiz sıaqty. Qıqý salyp ersili-qarsyly júıtkip júrgen avtobýstar men parovozdarda tynym joq. Qala men dalanyń júregi bireý-aq, sol júrek qazir áldi soǵyp turǵan sıaqty.

Alysta — kókjıekten kóterilgen aqsha bulttaı Baıdáýlet onyń qatarynda shókken nardaı Sorań taýlary kórinedi. Murat qala tirshiliginiń qyzyǵyna qadalǵan kózin endi sol alysta turǵan taýlarǵa jibere berip edi, par atty shananyń ústinde ketip bara jatqan Stepandy kórip qaldy.

Áı, dostym, sen kishkene toqtaı turshy osy.

Stepan atshyǵa attyń basyn tartqyzyp, ózine qaraı jatqan Muratqa kóz tastap edi, onyń óńi tym sýyq eken. Osy sýyq tústen-aq Stepan onyń ishki oıyn tanı ketti de, jyly shyraımen qarsy aldy.

— Meni shahtaǵa jetkizip tasta, — dedi Murat amandasqannan keıin.

Stepan onyń shahtaǵa ne úshin baratynyn sezse de, eshteńe degen joq.

— Maqul, otyra qoıyńyz, — dedi kúlimsirep. Shanadaǵy qos kúreń jol boıy kezdesken kúrtik qardy kesip ótip, záýlim úılerdiń ara-arasymen ońtústikke tartyp keledi. Murattyń eki kózi jan-jaǵyndaǵy úılerde. Ol maıdanǵa ketkende osy mańda on shaqty úıdiń irgesi ǵana qalanyp jatqan bolatyn. Qazir sol on shaqty úı etek-jeńin ken jaıyp, úlken qalaǵa aınalypty. Osylarǵa tańdana qarap, tańdaıyn qaǵa túsip kele jatyr edi:

Bizdiń shahtany buryn kórip pe edińiz? — dedi Stepan.

— Joq.

— Áne, kórmeseńiz.

Bul kezde bular qalanyń shetine shyqqan edi. Murattyń kózi qarsy aldyndaǵy jazyq dalada turǵan qarly aýdara tústi.

— Bul ne ǵajap? Myna taýlar qaıdan kelgen?

Onyń bulaı tańdanýynyń jóni bar. Birinshiden: ol maıdanǵa ketken kezde bul jer mıdaı jazyq dala bolatyn. Tek «osy dalanyń kómiri mol eken, shahta ashylatyn bolypty» degen habardy estigeni bolmasa, ashylǵan shahtany kórgen joq-ty. Ekinshiden: buryn talaı shahtany kórse de dál mynandaı taýǵa aınalyp ketken shahtany kórgen de emes, estigen de emes.

Stepan ony shahtaǵa el baratyn jolmen aparmaı, batysqa qaraı sozylyp jatqan aq tumsyqtan aınaldyryp áketti. Bul aq tumsyqtyń arjaǵynda osyndaı taǵy bir sala bar eken. Sol eki salanyń arasymen, omby qardy espeleı órlep baryp, eki salanyń túıisken qaıqań jerine jaqyndaı bere shanany toqtatty da:

— Ǵapý etesiz, munyń joly osyndaı qıyn. Kómir shyǵyp jatqan jolmen siz jaıaý jete almaısyz. Onan da osy jolsyz jermen baraıyq, — dep, Muratty súıemeldep shanadan túsire bastady.

Turǵan jerleri jap-jazyq. Jazyq jermen júrip kelip jazyq jerge toqtady. Biraq eki jaǵynda eki taý tur. Aldyńǵy jaǵy qaıqań, qaıqańnan ári alysta munan da bıik jaqpar-jaqpar taýlar kórindi. Bul ne ǵajap?

Ómirinde ashyq shahtany kórmegen Mýrat bul suraýdyń jaýabyn qansha oılasa da taba alǵan joq.

Manadan bergi kóringenderiniń bári de eshteńe emes eken. Eń tamashany Murat qaıqańǵa shyqqan soń kórdi. Júrip kelip toqtaǵan jeri taqtaıdaı jazyq edi, endi aıaǵynyń asty tereń quzǵa aınalyp ketti.

— Mine ǵajap? — dedi ol quzdyń túbindegi eńbek dýmanyna kóz jiberip.

Aınalasy aq adyr taýlarmen qorshalǵan tereń quzdyń ishi daýyl kúngi teńizdeı sapyrylysqan adam, birneshe shaqyrym jerge eki qatar sozylǵan temir jol. Sol temir joldyń ústinde tyrnadaı tizilip ersili-qarsyly zymyrap júrgen vagonetkelerdi, sol vagonetkelermen tasyp jatqan kómir tasqyny kúıinip kelgen Murattyń kóńilin sýdaı tasytyp jiberdi. Bulardyń turǵan jeri dál kómir alyp jatqan zaboıdyń jelkesindegi jaqpartastaı bıik jardyń ústi bolatyn. Sol jardyń túbinde osy quzdyń ishindegi barlyq adammen barlyq tehnıkany bir ózine baǵyndyryp, bir alyn mashına tur. Alaqanyna júz otyz put kómir jaıma-jaı syıatyn bir keremet. Quzdyń ishin tasyǵan kómir arnasyna aınaldyryp turǵan bir ǵana sonyń kúshi ekenin kórgennen keıin Murattyń esi shyǵyp ketti. Biraq, sol keremetti kórsetip turǵan óziniń Aldany ekenin áli sezgen joq.

Alyp mashına aıdyndana qımyldap tur. Ol eńkeıgen saıyn júz otyz put kómirdi biraq salyp, vogonetkelerdiń birinen soń birin jóneltip jatyr.

— Dostym-aý, mynaýyń taýdyń da talqanyn shyǵaratyn ǵoı.

— Qalaı, unap tur ma sizge?

— Bul unamasa, maǵan túk te unamas.

— Unatpaǵandyqtan kelip turǵan joqsyz ba?

— Qalaısha?

— Sol alypty alaqanynda oınatyp otyrǵan kim eken, anyqtap qarańyzshy.

Murat áli sengen joq. Senbese de júreginen áldenendeı bir qýanyshtyń oty jarq etti de, kózi baryp mashınanyń keýdesinde otyrǵan Aldanǵa baılanyp qaldy.

Mashına úlken tóbedeı, onyń ústinde otyrǵan Aldany basyna qonaqtap otyrǵan torǵaıdaı bop kórindi. Endi ol osynda ne úshin kelgenin de bilgen joq. Balasyn baryp qushaqtaı alǵysy keldi me, qalaı, qarsy aldyndaǵy bıik quzǵa qaramastan aqyryn jyljı berip edi, Stepan ustaı aldy.

— Toqtańyz, aldyńyz jar.

Bulardy Aldan da kórip otyr eken. Ákesiniń beri umtylyp, ony Stepannyń ustaı alǵanyn ol basqaǵa jorydy da:

— Kóke, sizge ne boldy? — dep, aıǵaı saldy.

— Aınalaıyn torǵaıym, aınaldym senen.

Aldan bul sózdi ákesinen dál qazir kútpegen edi, qýanǵannan mashınanyń qımylyn burynǵysynan da kúsheıtip jiberdi.

Jalǵyz Aldan ǵana emes, onyń mańynda turǵan joldastary da Murattyń kelisi Aldandy áketetin kelis dep tur eken! Murattyń álgi sózin estigennen keıin:

— Torǵaıyńyz qyran, naǵyz qyran... Toı jasańyz, toı, — dep, shýlap qoıa berdi.

Murattyń eki kezi bir kótergende júz otyz put kómirdi kóterip turǵan Aldanda. Buryn elý bir put júkti kótergen Balýan Sholaqqa esh qazaqtyń balasyn teńgermeýshi edi, endi óz balasyna teńgeretin qazaqty búkil Qaraǵandydan taba almaı tur.

---