InfoHub Logo

Qobaı qart ómiriniń sońǵy kúnderine deıin Qaraǵandy qalasynda turdy. Eńbegimen kózge kórine bilgen qadirli shahterdiń biri edi. Soǵys jyldarynda nebir qıynshylyqty moıyndamaǵan, beldi bekem býyp, mańdaıynan terdi tamshylatyp, qaılany qulashtap sermegen, «kúıresin jaý, qurysyn fashıser!» dep, Otan qoımasyna kómirdi jospardan tys attandyrǵan, sýretin shahtanyn aýlasyndaǵy kórnekti jerge talaı ret ildirgen, qajymaıtyn, qaıtpaıtyn naǵyz qaısar adamnyn ózi edi.

Saıasattan da habary bar, oıyna toqyǵandary da kóp, áńgimeni de maıyn tamyzyp qyzyqtyryp aıtatyn áńgimeqor kisi edi. Ol kisiniń jarqyn ómiri, bir tilim nandy qasyndaǵy adammen árqashanda bólisip jeýge ázir turatyn aqkóńil minezi áli kúnge kóz aldymyzda elestep turady. Seksenniń ishine iligip baryp dúnıe salyp ketti.

Qaraǵandy qalasyna qyzmet babymen komandırovkaǵa kelgen bir saparymyzda eki jigit qonalqaǵa Qobaı qarttyń úıine keldik. Qobaıdyń onsha úlken de emes, onsha qýsyraıǵan kishi de emes úsh bólmeli, sáýletti úıi bar-dy. Áli kúnge Kostenko parkiniń túbinde qalqıyp tur. Oqta-tekte bir barǵanymyzda kóre qalsaq, kózimizge jyly ushyrap qoıa beredi.

Esikti ashyp kirisimen úıdiń ishin nurǵa toltyrǵan elektr shamdarynyń jaryǵy kózderimdi uıaltyp, plıtanyń ishinde qyp-qyzyl bolyp laýlap janyp jatqan kómirdiń ıisi murynymyzdy shaldy. Ortalyq bólmede báıbishesimen májilistesip shaı iship otyrǵan Qobaı qart:

— O, balalar, kelip qaldyńdar ma? Joǵary shyǵyńdar. Tórletińder, — dep ornynan turyp bizdi qýana qarsy aldy.

Úıine óz balalary kelgendeı kórip, qoshemettedi.

— Báıbishe, balalar shóldep kelgen bolar. Shaıyńdy qaıtadan ysytyp, tez qamda. Qazanyńdy yńǵaıla, — dep shesheıdi de jumsap úlgerdi.

Biz tórge shyǵyp otyrysymen, Rystybıke shesheı stoldyń ústindegi dámderdi jańartyp, shaıyn jasap ta úlgerdi. Anyǵynda da shóldep kelgen edik. Qobaı qartpen áńgimelesip otyryp, terlep-tepship qyzyl kúreń shaıdy biraz simirdik. Shólimiz qanyp, boıymyz azdap keńigen kezde Qobaı qartqa el arasyndaǵy gýlegen áńgimelerdiń birazyn aıtyp ta úlgerdik. Áńgimeniń birazyna suraqtar qoıyp, Qobaı qarttyń ózi de jetekshilik etti.

Rahmetimizdi aıtyp, stoldan shegingen kezimizde:

— Balalar, endi neni ermek etemiz? Álde doıby oınaımyz ba? — dep, Qobaı qart qasynda jatqan doıbynyń jáshigiń qolyna aldy. Biz oılanyp qaldyq.

— Qaba, biz sizdiń áńgimenizdi saǵynyp qaldyq. Bizge kóńildi bir áńgime aıtsańyz, jaqsy bolar edi, — dep tilek bildirdim men.

Qobaı qart doıbynyń jáshigin qaıtadan ornyna qoıyp, nasybaıdy asyqpaı atty da:

— Qandaı áńgime aıt deısińder? Estigenimdi aıtaıyn ba, kórgenimdi aıtaıyn ba? Joq álde, óz basymnan keshken sharýanyn birin aıtaıyn ba? — dedi aýyr denesin ázer qozǵap, bir jambasyna qaraı qyryn burylyp otyryp:

— Óz basyńyzdan keshken áńgimeniń birin aıtsańyz durys bolar edi, — dedi qasymda qulaǵyn túrip, sabyrly tyndap otyrǵan joldasym.

Qobaı qart túkirgishin ıegine jaqyndatyp, shyrt etkizip túkirip, janynda otyrǵan Rystybıke shesheıge kóziniń qıyǵyn salyp bir qarap aldy da:

— Men qazir jetpistiń altaýyna keldim. On tórt jasymda ákem men sheshem ıis tıip, bir-aq kúnde dúnıe salyp ketti. Men tym jas kezimde jetim qaldym, — dep bastasyn áńgimesin, — ol kúni men bir joldasymnyn úıinde qonyp qalǵan edim. Tańerteń shaı jasalyp jatqan kezde aýyldyń kempir-shaldary, erkek-áıelderi túgel jylap kelip, menimen bas salyp kórisip, maǵan ákem men sheshemniń birdeı qaıtys bolǵanyn estirtti. Men ne derimdi, ne isterimdi bilmeı eseńgirip, otyryp qaldym.

Ákem Igisin bir atadan qalǵan jalǵyz adam bolatyn-dy. Jany ashıtyn, jaqyn týystary joq edi. Sheshem Naǵıma Ereımen taýynyń baýyryn jaılaǵan Qanjyǵaly eliniń qyzy edi. Ákem Qaraótkelge saýda-sattyqpen baryp júrgeninde tanysyp, úılenipti. Jasyraq kezimde sheshem tórkinine baryp qaıtqanda, naǵashymdy bir kórgenim bar. Nurmaǵambet degen naǵashy atamnyń aty sol kezden bastap jadymda saqtalyp qalǵan-dy. Naǵashylarym jaıynda da osydan basqa eshbir maǵlumatym joq.

Igisinnen men de jalǵyz qaldym. Sheshem menen buryn da, menen keıin de bala kótergen kisi emes. Ózim tym jaspyn, onyń ústine oıda-joqta ákem men sheshemnen birdeı aıyryldym. Basymda qasirettiń qara bulty tóne tústi. Jan ashıtyn qamqorshym joq. Baqytsyz, jetim balalardyń sanyna iliktim. «Maǵan endi oń qabaǵyn kim beredi? Jyly sózdi kim aıtady?» dep jasyp, jabyrqap árkimge bir jaltaq qaraımyn. Áke-sheshesi bar balalardy kórsem, jamandaı kúıinemin.

Aýyldyń qarttary men kempirleri meni kórse boldy:

— Oı, beıshara, sory qaınaǵan, sor mańdaı bala! — dep kózderiniń jasyn syǵymdap, qasymnan kúrsinip óte shyǵady. Ol qaıǵyly sózderdi estigenimde tulaboıym muzdap, júıke tamyrlarymnyń bári shymyrlap, óz-ózimnen qorlanyp, jerge kirip kete jazdaımyn. Ózimniń baqytsyz halimdi sezgendeı bolamyn. Kempir-shaldardan boıymnyń aza bolǵany sonsha — olardy kórsem syrt burylyp, qasha jóneletin boldym.

Áke-sheshemdi jerlep qaıtqan soń aýyldyń aqsaqaldary jıylyp, meniń keleshek ómirim týraly sóılese bastady.

— Bul balaǵa endi kim ıe bolady? — dep ózara aqyldasty.

Aýylda Raqymbaı degen ataqty baı bolatyn. Qaba saqal, shoıyn qabaq, shot mańdaı, dóńgelek beti tóńkerilgen jýan kisi edi. Tórde otyrǵan-dy. Bir mezgilde álgi kisi óz-ózinen ashýlanyp, gúr ete tústi.

— Bul balanyń ákesi Igisin marqum bárińnen góri maǵan atalas týys ekenin sender qalaı umytyp otyrsyńdar? Bul balaǵa endi men ıe bolmaǵanda, kim bolady? — dep basqa adamdardan meni qyzǵanyp, taýsyla sóıledi.

Otyrǵan adamdar aýyzdaryna qum quıylǵandaı tómen qarap, tunjyrady da qaldy. Sońynan Raqymbaıǵa qarsy shyǵyp, sóz kóterýge eshqaısysynyń batyly jetpeı, kelisetinderin bildirdi.

Ákemnen qalǵan az ǵana sharýashylyq pen men Raqymbaı baıdyń qaraýyna bardym. Raqymbaıdyń Jaqypjan degen azamat uly bar-dy. Menen bes jas úlken edi.

Bir kúni baı ekeýimizdi qasyna shaqyryp aldy.

— Ekeýiń budan bylaı jaqyn týyssyńdar. Biriń aǵa, biriń ini bola bilińder. Meniń baılyǵym ekeýińe de jetedi. Sońǵy aıtarym, Jaqypjan, sen úlken qalalarǵa baryp, oqýyńdy oqy. Úlken ulyqtardyń qataryna iligip, syrtqa ıe bolýǵa tyrys. Qobaı, sen malǵa qara. Úıdegi sharýashylyqqa ıe bolýǵa tyrys. Sóıtseńder, ekeýińde eshkimnen kem bolmaısyńdar. Birińdi-biriń qoldap, birińe-biriń kómekshi bola bilseńder, el ishinde abyroı, dárejeleriń arta túsedi. Beldi adamdardyń qataryna jetesińder, — dep, aqyl aıtty bizge.

Jaqypjan kóp keshikpeı, oqýǵa ketti. Men ózimdi «baıdyń balasymyn» dep eseptep, aýylda jarty jyl shamasynda tanaýymdy kóterýmen júrdim.

Kóktem keldi. Qoı qozdap, eshki laqtap, el máre-sáre bola bastady. Baıdyń on shaqty myń qoı-eshkisi, myń jarym jylqysy, taǵy biraz qora sıyrlary bar edi. Bir kúni baı meni qasyna shaqyryp alyp:

— Qaraǵym, bireýdiń jany bireýge ashymaıdy ǵoı. Ony óziń jaqsy bilesiń. Qoı qozdap jatqan aýyldarǵa baryp qaıttym. Malda shyǵyn kóp kórinedi. Kópshiligi qaramaǵandaqtan, kútimsizdikten ólip jatyr. Jaqyn jerdegi saýlyq qoılar turǵan jerdiń birine baryp, malǵa bas-kóz bolsań qaıtedi? — dedi menimen aqyldasyp.

— Jaraıdy, — dedim men kelisimimdi berip.

Mal aýylyna kelgen kúnniń erteńine malshylar bir atty erttep berdi de, meni qoıdyń sońyna saldy. Meniń baıdyń malyna ıe bolý dárejem osy kezden bastaldy.

Kúnniń yzǵary taraı qoımaǵan shaq. Ústime kıgen kıimderim de onsha jyly emes, juqalaý. Shulǵaýmen kıgen kóne etiktiń qonyshy daladaı. Butymda juqa shalbar. Teristikten yzyńdap soqqan ańyzaq jel óte yzǵarly. Qos ókpemnen ótip, tisimdi tisime jolatpaı qalsh-qalsh etkizedi. It-qus kóp. Maldy ıesiz tastap kete almaımyn. Jylynyp shyǵýǵa da múmkindigim joq. Mal tóldep bolǵansha ázer shydadym.

Kún jylyna bastaǵan kezde qoıshylar meni qozy baǵýǵa shyǵardy. Endi birazdan soń aýylǵa qaıtatyn shyǵarmyn dep dámelenemin. Raqymbaı biraq kelgen saıyn malynyń jaıyn baqylaıdy da, ún-tún joq qaıtady. Maǵan eshqandaı emeýrin sezdirmeıdi.

Qoıshynyń jer ıisi ańqyǵan aýasy tar jer úıinde sonymen taǵy biraz jattym. Astymda jóndi tósenish te joq. Kúnkórisim saqyldaǵan kók qurt pen jas irimshik. Taba nandy kózim anda-sanda ǵana bir kóredi. Eger birli-jarym qoı aýyryp ólmese, et degen túsimizge de kirmeıdi. Bola qalsa onyń ózi qansha tuz salsań da, dámi kirmeıtin kókjasyq bolady.

Aýylda Jókebaı degen bir qart bar-dy. Ol kisi de malshynyń biri bolatyn. Bir kúni qamysqa kirip-shyǵyp júrgen ıtterdiń izimen ańdyp baryp, sazǵa jyǵylyp ólgen bir marqa qozyny úıdiń janyna súırep ákeldi. «Qulannyń atýyna qasynýy» degendeı sol kezde úıdiń janyna Raqymbaı baı da kele qaldy. Ólgen qozyny kórip Raqymbaıdyń qabaǵy túsip, óńi buzylyp sala berdi.

— Men oıymda túk joq alańsyz turǵanmyn. Qolyndaǵy bileýdeı qamshysymen jon arqamnan tartyp-tartyp jiberdi. Men esim shyǵyp dalaǵa qaraı qasha jóneldim. Ol meni attyń baýyryna alyp qýalap júrip soıdy. Qamshy bir rette sart ete qalǵanda kózimniń oty jaryq ete tústi. Men esimnen tanyp, murttaı ushyp qulap túsippin. Jókebaı qart meni arashalaýǵa batyly jetip, betteı almapty. Álgi jerde qansha jatqanymdy bilmeımin. Esimdi jıyp, basymdy kóterip edim, kún qońyrqaılanyp qalǵan eken. Qasymda mańdaıymnyń jyljyp aqqan qanyn súrtip Jókebaı qart otyr eken. Jókebaı dyń baýyryna tyǵylyp, óksip kóp jyladym. Ákem men sheshem kóz aldyma elestedi. Olar da maǵan qosylyp jylap otyrǵandaı bolyp sezildi kóńilime.

Jókebaı álden ýaqytta:

— Balam, basyńdy kóter. Baı ashýlanyp aýylyna qaıtyp ketti. Kún batyp barady. Beıýaqytta dalada jatýǵa bolmaıdy. Úıge baraıyq. Shaıyńdy ish, — dedi.

— Úıge barmaımyn. Shaı ishpeımin, — dep bulqyndym men. Jókebaı aqyl aıtyp meni biraz aınaldyryp kórdi de, kónbeıtinimdi bilip erkime qoımaı aldyna óńgerip kóterip aldy. Úıine alyp keldi. Jókebaıdyń báıbishesi bir búıirge tósek salyp qoıypty. Meni jyly orap, sol tósekke jatqyzdy. Men uıyqtap kettim.

Qarańǵy túnniń bir kezinde súıek-súıegimniń bári aýyryp, shydaı almaı bebeý qaǵyp, shoshyp oıandym. Meniń kúrsingen dybysymnan Jókebaı da, báıbishesi de oıandy. Shynysyz jaǵylatyn bilteli shamy bar-dy. Sol shamdy jaqty. Qabaqtarym, ernim bári kúp bolyp isip ketse kerek. Syǵyraıyp shamnyń jaryǵyn ázer kóremin.

Betimniń, arqamnyń isken jerlerine eritip maı jaǵyp, ózime shalaptap sýsyn ishkizip, ekeýi meni aldap-sýlap tósegime qaıta jatqyzdy. Sodan bastap aýylǵa Raqymbaı kele jatsa, qamqorshym emes, naǵyz qas jaýym kele jatqandaı kórip yzylanatyn boldym. Oǵan qaramdy kórsetpeı, úıdi aınalyp qashyp ketemin.

Men Raqymbaıdyń aýylynan ketkim kelip, qobaljı bastadym. Ońasha qalǵan kezderimde ne túrli qıaldarǵa baramyn. Kóp jerlerdi kóz aldyma elestetip, tanymaıtyn elderge ketýdi oılanamyn. Sońynan barlyq oılaǵan oıymdy qorytamyn da, «qaıda baramyn» dep ańyryp turyp qalamyn.

Bir kúni oıymdy Jókebaı qartqa aıtyp kórip edim:

— Oı, balam, sen áli buǵanań qatpaǵan jas balasyń. Óz betińmen jalǵa turyp mal baǵý qolyńnan kelmeıdi. El saǵan senip malyn bermeıdi. Myna túrińmen qaıda barasyń? Ázirge saǵan Raqymbaıdyń malynan qolaıly jer joq. «Úırengen tozaǵyn qımaıdy» degen sóz bar. Orynsyz oıdyń shylaýyna erip, bosqa áýre bolma. Ony esiń kirip, buǵanań qatyp, erjetken soń kórersiń, — dep shal meniń sózimdi unatpady.

Sonymen, sol aýylda qoı baǵyp, taǵy da úsh jyl júrdim. Talaı tóbelerdiń bastaryna obalardy ornattym. Bir áıel bosanypty dese soǵan arnap oba qoıamyn. Bireý úılenipti dese soǵan arnap oba qoıamyn. Ol jaqtaǵy tóbelerdegi men qoıǵan obalarda san joq.

Jasym on segizge ilikti. Raqymbaı meni qoıdan alyp, jylqyǵa jiberdi. Jylqy baǵýǵa ilikken kezde ózimdi seıilge shyqqandaı sezindim. Júrdek táýir atqa minemin. Eriksem er-toqymymdy jazyp, dalada biraz shaýyp alamyn. Burynǵydaı emes, et mol. Ózim kúılenip qaldym.

Essiz dalada jylqy baǵyp júrip, taǵy da oıǵa shomylyp, ketkim kelip namystana bastadym. Esime naǵashymdy izdeý máselesi jıi túse bastady. Aqyry osy oıyma tas bekindim.

Kezdesken túsi jyly adamdarǵa «Ereımen taýynyń joly qaı jaqta? Qalaı barýǵa bolady?» dep surastyra júrdim. Aıtýshylar:

— Qarqaralydan ári Qoıandy jármeńkesine qaraı júresiń. Odan Baıanǵa barasyń, Baıannan Ereımenge qaraı ótetin joldy surap alasyń, — dep túsindirdi maǵan. Qoıandy jármeńkesine baıdyń malyn aıdasyp, bir ret barǵanmyn. Jolyn shamalap bilemin.

Raqymbaıdyń Jaqypjany úıge kelgende minedi dep ústinen qus ushyrtpaı kúttirip júrgen, júziktiń kózinen ótkendeı ádemi aqboz aty bolatyn. Jylqyda bos júretin. Keshke jylqyǵa kelgende sol atty ustap alyp, bir tal qylmen ottamaý úshin tilin baılap qoıamyn. Jylqyny tańerteń aýylǵa aıdarda qyldy sheship alyp atty qoıa beremin. Bir aı shamasynda at oqtaýdaı bolyp jarap aldy.

Baı jármeńkege ketken edi. Qaıtyp kelip qalar dep asyǵyp Jaqypjannyń kúmistegen ádemi ertoqym-saımanyn, sándep tikken kórnekti kıimderin urlap daladaǵy shıdiń ishine aparyp tyqtym. Tamaq pisiretin úıge urlanyp kirip, biraz maı, baýyrsaq, pisken etterdi alyp qorjynnyń eki basyn teńdep aldym. Sóıttim de, bir kúni ińirde aqboz atqa minip, áke-sheshemniń qabiriniń basyna kelip qosh aıtysyp, «Qoıandy jármeńkesi qaıdasyń» dep tartyp berdim.

Aqboz at tebinip qalsam, aýyzdyǵymen alysady. Jel qaıyqsha esedi. İláz bolmaı, Qarqaralydan ótip kettim. Túnniń bir kezinde aldymnan shoq-shoq bolyp janǵan kóp ot kórindi. Sóıtsem, jármeńkeniń mańynda mal baǵyp jatqan malshylardyń oty eken.

Jaqynyraq kelip, bir adamnan Baıanǵa qaraı júretin joldy surap aldym. Raqymbaıǵa kezdesip qalarmyn dep qaýiptenip, ol jerge de toqtamaı alǵa qaraı júrip kettim. Túnimen júrip, tań bozaryp ata bastaǵan kezde, torǵaılar shyryldap kókke kóterilgen shaqta, bir ólkedegi shiliktiń ishine kelip kirip, atymdy qańtaryp baılap, ózim jatyp uıyqtap dem aldym.

Joldaǵy aýyldarǵa soǵyp jol surap, jola qonaqtap eki kún júrdim. Úshinshi kúni keshke ymyrt jabylǵan kezde taǵy da bir aýyldyń irgesinde turǵan qalyń shilikke jetip qondym. Bir úılerge baryp túsýge ózimdi tergep júrer dep oılap, qorqamyn. At soǵyp, qatty qaljyrap qalǵan ekenmin. İńirde qısaıǵan uıqydan erteńine túske qaraı áreń oıandym. Turyp jýynyp, azdap aýqattanyp aldym. Qasymdaǵy aýylǵa baryp qymyz ishkim keldi. Ústi-basymdy jóndep tártipke keltirip, aýylǵa qaraı bet aldym. Aýyldyń tórgi jaǵynda turǵan úlken aqboz úıge konaqqa kelgen adamdaı sálem berip, kirip keldim. Úıde kúzen ishik jamylǵan bir báıbishe ǵana otyr eken. Tórge shyǵyp bir tizerleı otyrdym da:

— Apa, jolaýshy edim. Múmkin bolsa, sýsyn isheıin dep keldim, — dedim jaıymdy aıtyp. Álgi kisi keń qoltyq, meıman júzdi adam tárizdi bolyp kórindi kózime.

— Rystybıke, qonaq balaǵa sýsyn quıyp bershi, qaraǵym, — dep dybystady da, ózi taıaǵyna súıenip ornyna áreń turyp, dalaǵa qaraı bet aldy. Sóıtsem, Rystybıke shıdiń ishinde júr eken.

Rystybıke shesheı jymıyp kúle bastady.

— Bir shar aıaq qymyzdy maǵan ákelip usyndy. Ózi kózi ottaı jaınaǵan, úrip aýyzǵa salǵandaı ádemi qyz kórindi. Eki betiniń ushy meni kórgende ot bolyp janyp, dýyldap shyǵa keldi. Odan keıin uıalyp men de tómen qaradym.

Bárimiz kúlisip aldyq.

— Qyz maǵan sharaıaq qymyzdy usynyp jatqan kezde qol-tyǵynan tumarsha búktelgen úshburyshty bir kishkene qaǵaz shyrt etip ushyp jerge tústi. Ony qyz baıqaǵan joq. Men tabanymmen basa qaldym. Qyz burylyp shıdiń ishine kirgen kezde, ilip alyp, qonyshyma tyǵa saldym.

Qymyzyna raqmet aıtyp, qaıtadan shiliktiń ishine atyma keldim. Buryn ákem azdap arabsha oqytqan edi. Qaǵazdy alyp oqysam: «keshke aýyldyń syrtyndaǵy terekke at jetektep kelip turamyn. Sol jerge kel» dep jazypty. Oılasam, bul qyz sol kúni túnde qashpaq oıda eken.

Ár túrli qıaldarǵa kettim. «Áıel alý, úı bolý degen qandaı jaqsy edi» dep armandadym. Sol jerde oılanyp, eseńgirep biraz otyrdym. Otyrǵan saıyn qymyz maýjyratyp uıqymdy keltire bastady. «Osy men nege asyǵamyn? Osylarǵa kúıeý joldas bolyp nege ermeımin? Sóıtsem naǵashymdy tez tappaımyn ba?» degen qıalǵa berildim. Keshti tosyp qaıtadan uıyqtaýǵa kiristim.

Boıym muzdap ózim tońazyp qalǵan ekenmin. Boz attyń pysqyrynǵan dybysymen shoshyp oıandym. Aı sútteı jaryq. Aspan ashyq. Juldyzdar saırap tur. Tezdetip qımyldap, atyma mindim. Shilikten shyqpaı syǵalap qarap edim, álgi aıtylǵan terektiń túbinde bireýdiń qaraıyp turǵanyn baıqaǵandaı boldym. Qasyna baryp sóıleskim kelip shiliktiń bir urymtal jerinen shyǵa kelip edim, álgi qarańdaǵan adam meni kórdi de qasyndaǵy atty jetelep qasha jóneldi. «Toqta, men saǵan jaý emespin» dep atymdy taqymdap jaqyndaı berip edim, jigit jetegindegi atyn tastaı qashty. Qaısysyn qýarymdy bilmeı, men ańyrap turyp qaldym. Sodan keıin bosap ketken atty qýdym. Asa alysqa jibergenim joq. Ustap aldym. Atty jetelep, qaıtadan jigitti qýdym. Ol kezde jigit bir tóbeni asyp úlgergen edi. Sol tóbege men de shyǵyp edim, jigit sýǵa batqandaı maǵan qarasyn da kórsetpedi. Birjola joǵaldy. «Bir pálege qaldym-aý!» dep ókinip biraz turdym. Burylyp álgi terektiń túbine qaıta keldim. «Joldy múmkin qyzdyń ózi tabar» degen úmitte boldym.

Kózimdi tigip qarap tur edim, qolynda súıretken qorjyny bar, asyǵa basyp qyz kele jatyr eken. «Atty kóldeneń tarta ber» dedi maǵan ymdap. Men jetektegi atty kóldeneń tarta berdim. Qolyndaǵy qorjyndy erdiń artqy qasyna bókterip salyp, qyz asyǵystanyp atqa otyrdy. «Jóneleıik» dep ym qaqty maǵan. Men jigit ketken jaqqa qaraı shaba jóneldim. Qyz da atqa myqty otyrady eken. Menen qalysqan joq Sonymda quıǵytyp shaýyp keledi. Ekeýmiz bir saǵattaı shamasynda shabyspen otyrdyq. Bir jerge kelgende jol eki aıryldy. Men qaısysyna túserimdi bilmeı turyp qaldym. Qyz jaqyndaǵan kezde:

— Qurbym, aıypqa buıyrma. Myna joldyń qaısysyna túsemiz, — dedim burylyp.

— Siz kimsiz? Qasymbek qaıda? — dep ashýly surady qyz menen.

— Qurbym, ashýlanba. Men kúndiz úıińizden sýsyn ishken jolaýshymyn. Qasymbek jetektegi atyn tastap qashyp ketti. Ózim de adasyp qaldym, — dedim barlyq jaıdy túsindirip qyzǵa. Qyz eki betin basyp, attyń jalyn qushyp etbetinen qulady. Solqyldap jylaı bastady.

— Jylamańyz. Esińizdi jıyńyz. Joldy kórsetińiz. Men alyp baramyn. Bári de ornyna keledi, — dep basý aıtyp ýata bas tadym qyzdy.

— Men endi eshqaıda da barmaımyn. Qazir attan qulap ólemin, — dep qyz jerge qaraı eńkeıe berdi. Men atynyń tizginin jyldam qolyma iliktirip, attan yrǵyp túsip, qyzdy qushaqtap aldym. Kómektesip jerge túsirdim. Qyz etbetimen túsip, jer baýyrlap jatyp jylady. «Aǵattyq jasaǵan bolsam, maǵan keshirińiz» dep qastaryna erip kúıeý joldas bolyp toılaryna birge barýdy oılaǵanymdy túsindirip, qyzdyń janynda jalynyp kóp otyrdym.

— Baratyn aýylyńyzdyń jolyn silteńiz. Alyp baraıyn. Barǵan soń bolǵan jaǵdaıdy túsindirip túgel aıtamyn. Bári de ornyna keledi. Onda barǵyńyz kelmese, qaıtadan aýylyńyzǵa aparyp salaıyn, — dedim qyzǵa aqyl berip.

Álden ýaqytty qyz basyn kóterdi de:

— Áıelińiz bar ma? — dep surady menen.

— Áıelim joq, qurbym. Áıel alatyn jasqa jańa ǵana jetken tárizdimin, — dedim men jymıyp.

Qyz badyraıyp betime qarady da:

— Siz maǵan úlken obal jasadyńyz. Endi men sizden aırylmaımyn. Qaıda barsańyz, sonda baramyn, — dedi kóziniń jasyn kól qylyp tógip solqyldap jylap.

İshim jylyp, ózim qýanyp kettim. Qyzdy qalaı ýatarymdy bilmeı qatty qysylyp otyrǵanym-dy.

— Jaraıdy, qurbym. Bul tilegińe de ázirmin, — dedim qyzdy qapsyra qushaqtap keýdeme qaraı tartyp. Shashynan ıiskeleı bastadym.

— Siz meni aldamaısyz ba? Adal joldas bolýǵa ýádeńizdi beresiz be? — dep qyz betime aıanyshty túrmen qarady.

— Aldamaımyn, sáýlem. Ótirik aıtsam, osy túnnen shyqpaıyn, — dep ant berdim oǵan.

Ekeýmiz álgi jerde ıiskelesip, biraz otyrdyq ta qaıtadan atqa qondyq.

— Ne bizdiń, ne Qasymbektiń aýylynan qýǵynshy shyǵyp qalýy múmkin. Myna jolǵa túsip, Ereımenge qaraı jóneleıik, — dedi Rystybıke maǵan.

Qyzdyń Ereımenge qaraı degen sózin estigen kezde men taǵy da qýanyp kettim. Ereımen taýynyń qaı jaqta ekenin biletindigin ańǵardym. Sońynan «bul baıqus nege Ereımenge jóneleıik dedi. Álde, ol elde turatyn jaqyndary bar ma eken?» degen kúdikti oıǵa keldim. Sóıtsem, Rystybıkeniń de naǵashylary sol elde turady eken.

Tún qarańǵysyn jamylyp ekeýimiz de ústirt júrip kelemiz. Elden shyqqanda Raqymbaıdan qashyp edim. Endi Rystybıke ekeýmiz Qasymbekten qashyp kelemiz. «Kelin túsiremiz» dep daıyndalyp otyrǵan aýyldyń adamdary Qasymbektiń sympıyp jalǵyz óziniń kelgenin kórgende namystanyp, kóterile atqa qonýlary, eki aýyldy birdeı dúrliktirip shýlatýy, sońynan bizdi qýýlary múmkin ǵoı» dep oılaımyn ishimnen. Japan dúzde eshkimdi tanymaıtyn elde qashyp qutyla almaı qoldaryna túsip qalsaq, halimizdiń múshkil bolatynyn da sezip, qorqyp kelemin. Saqtyq jasap, kópke deıin shabýmen otyrdyq.

Áredik-áredik shaqtarda toqtala qalyp, qulaǵymyzdy tosyp tyńdaımyz. Túnde tyqyldaǵan dybys adamǵa úreı shaqyryp turady ǵoı. Júrekterimizdiń jyldamdap soqqan dúrsili keıde qulaǵymyzǵa shaýyp kele jatqan attardyń tuıaqtarynyń dúrsili tárizdenip estiledi. Ol kezde biz sasyp qalamyz. Ábden abaılap tyńdap, sońymyzdy kele jatqan eshbir qımyl, qaraıǵan nárse kórinbegen soń baryp azdap tolastap, tynym alamyz. Kóp turýǵa taǵattaı almaı, taǵy da alǵa qaraı ketemiz. Damyl kórmeı túnimen júrdik. Shyqqan aýyldan kóp alystap kettik. Boıymyzdaǵy qorqynyshymyz azdap tarap, kóńilimiz ornyǵa bastady. Tań bozaryp ata bastaǵan shaqta bir saıǵa kirip, bulaqtyń basyndaǵy úıilgen shoshaq shópterge keldik. Attardyń aýyzdyǵyn alyp, sýǵaryp shópke qoıdyq. Ózimiz azdap tynyǵyp alýdy oıladyq. Men qorjyndy sheship ákelip, aýyldan alyp shyqqan taǵamdardyń bárin Rystybıkeniń aldyna qaz-qatar qoıdym.

— Ózińiz qajyǵa barýǵa daıyndalyp shyqqannan amansyz ba? — dep Rystybıke sol jerde maǵan alǵash ret ázilmen sóılep, syqyldap kúldi. Ekeýmiz bir-birimizge kóńil aýdarysyp alǵash ret mahabbat lebizimen júzdestik. Alǵashqy ret ǵashyqtarsha qaýyshyp, aımalasyp, qushaqtasyp, uzaq otyrdyq. Sulý tabıǵat, meńireý dala, shyryldap ushqan boztorǵaı, múlgigen orman-toǵaı, syldyrap aqqan bulaqtar aınalany qorshaǵan taý tóbeler, bizge kúlimdep qarap, kýálik jasap turǵandaı bolyp sezildi. Bizdiń nekemizdi kıyp, toı jasap jatqandaı masaıraıdy bári. Biz de mázbiz. Olar da máz!

Rystybıke menen qaıdan kele jatqanymdy, qaıda bara jatqanymdy surady. Men jasyrmaı basymnan keshken jaıdy túgel aıttym. Naǵashymdy izdep kele jatqanymdy da túsindirdim oǵan. Az oılanyp otyrdy da, Rystybıke nurly júzimen maǵan kóziniń qıyǵyn salyp, jymıyp kúldi.

— Bolar is boldy. Ókinerlik endi bizde jaı qalǵan joq, jigitim. Búginnen bastap men seniń Qudaı qosqan qosaǵyńmyn. Erkimdi berdim qolyńa, — dep meni qaıtadan meıirlenip qushaqtady. Meniń júregim erigen sary maıdaı tolqyp, eljireı tústi.

— Ýaqytty ótkizip bosqa otyrmaıyq. Atqa qonaıyq. Naǵashyńnyń aýylyn men tabamyn, — dedi Rystybıke meni qýantyp. Men qýanǵannyń ústine qýana tústim.

Ekeýmiz atqa otyryp taǵy da alǵa qaraı júrdik. Bir bıik kezeńdi órlep ústine kóterilip edik, etektegi shilik jaǵalaýynda aqboz kıizderdi jamylǵan, qaz-qatar qonǵan kólemdi kóp aýyl otyr eken. Aınalasy keń jazyq dala. Tolqyǵan kógildir óńir. Emin-erkin bytyrap jaıylǵan mal. Álgi jer qut-bereke ornaǵan jer tárizdenip kórindi maǵan. Osy aýyl qanjyǵaly eliniń aýyly. Bul aýyldyń arǵy jaǵynda taqaý jerde meniń naǵashylarym turady.

— Men aýyldyń mańyndaǵy ónebir tumsyqtyń tasasynda qalaıyn. Sen aýyldyń irgesinde jaıylyp júrgen maldyń ishinde otyrǵan ánebir adamnan baryp jol sura. Bálkim, naǵashyńdy sol kisi bilip qalar, — dedi Rystybıke maǵan aqyl berip.

Etekke túsken soń Rystybıke kelisilgen tumsyqtyń qaıyrylysynda qaldy. Men aıańdap, maldyń ishinde otyrǵan adamǵa jolyǵýǵa keldim. Jasy elýdiń shamasyndaǵy shoqsha saqal, alasa boıly, qaratory ashańdaý kisi eken. Sálem berip edim, betime tanyrqaı qarap solǵyndaý amandasty menimen.

— Nurmaǵanbet degen naǵashymdy izdep kelemin, ata. Siz ondaı atty kisini bilmeısiz be? — dep suradym shaldan, — Qarqaralylyqpyn. Igisin degen kisiniń... deı berip edim.

— Oıbaı-aý, Qobaıjanbysyń? Qaryndasymnan qalǵan jalǵyz tuıaqpysyń? O, toba, o, qulynym, jalǵyzym! Tús attan, tez! — dep shal qushaǵyn jaıyp maǵan qaraı umtyldy. Óz-ózinen qýanyp, máre-sáre boldy da qaldy. Men de qýanyp kettim.

Attan domalap quladym bilem shaldyń aldyna. Shal meni tósine qysyp emirenip uzaq ıiskedi.

— Ólgenimdi tiriltken, júregimdi qýantqan, botam! — dep kóziniń jasyn kól qylyp tógip, kemseńdep jylady. Meniń de kóńilim tolqyp, denem bosap ketti. Kózimniń jasy shaldyń omyraýyna tamshylap tógile bastady. İzdep kele jatqan jaqyn adamdy tapqan soń áke-sheshem qaıta tirilgendeı qýanyp, ókpe-baýyrym, júregim búkil tulaboıym bosap dirildep qoıa berdi. İshimdegi qýanyshymda shek joq. Ony ózim ǵana sezýdemin.

Bizdi kórgen aýyl adamdarynyń bári ań-tań. Bizge kózderin almaı tamsanyp qarap tur. Shal meni kushaǵynan bosatty da.

— Ýaı, balalar, bizdiń úıdegi kempirge Qarqaralydaǵy jıen keldi. Qobaıjan keldi dep habar berińder, tez! — dep daýryǵa sóılep, búkil dalany basyna kóterdi. Habardy estigen aýyldyń erkek-áıelderi qýanǵandarynan esteri shyǵyp, ersili-qarsyly júgirip, abyrda-sabyr boldy da qaldy. Birazy bizge qaraı júgirdi.

— Ata, men jalǵyz emespin. Ana tumsyqtyń qaıyrylysynda kelinińiz sizderge kelip kórinýge bata almaı uıalyp tur, — dedim Rystybıkeni esime alyp men.

— Ne deısiń botam-aý? Qasyńda kelin bar ma?! Maqzýra, Bátıma, qaıdasyńdar? Bir shymyldyqty alyp, tez júgirińder. Ana tumsyqtyń qaıyrylysynda kelin kele almaı uıalyp turǵan kórinedi. Jyldam baryp alyp kelińder! — dep ámir berdi shal kelinderine.

— Aýyldyń jas áıelderi bir shymyldyqty shubatyp qoldaryna ustap, sondarynan ıt pen balalardy shýlatyp ertip, tasada jasyrynyp turǵan Rystybıkege qaraı júgire jóneldi.

Aýylda qalǵan áıelder:

— Oıbaı-aý, shashý qaıda? Qurt qaıda? — dep birimen-biri sóılesip, bir úıden bir úıge júgirip, dabyrlasty da qaldy. Naǵashy jeńgem kelip menimen qushaqtasyp kóristi. Sóıtsem, naǵashy atam Nurmaǵanbet bir jyl buryn qaıtys bolypty. Meniń jolyqqan adamym naǵashymnyń eń úlken uly Qalen eken. Meniń áke-sheshemniń ólgenin keıinirek estipti. Meni izdep barmaq bolypty. Naǵashy atamnyń jylyn berýge qarap bógelip otyr eken.

Naǵashym toı jasap, bizdi qýanyshpen qarsy aldy. Rystybıkeniń naǵashalaryn da arnaýly adamdar jiberip, jol-jobasyn jasap shaqyryp aldy. Eki aıdan soń daıyndalyp, Rystybıkeniń áke-sheshesine aıaqqa jyǵylýǵa baryp qaıttyq. Sol joly bajam Qasymbekti de kórdim. Suńǵaq deneli, shıkil sary jigit eken. Eldiń qolyna sý quıyp, aýyldaǵy qol balalardyń qatarynda júgirip júrdi. Ony maǵan Rystybıkeniń
ózi tuspaldap kórsetti. Kórshi aýyldyń jylqyshysy bolyp isteıdi eken.

Kóp keshikpeı keńes úkimeti ornady. Naǵashym da artelge múshe bolyp kirip, qolyndaǵy barlyq malyn ortaǵa ótkizdi. Biz naǵashymnyń janynda biraz turdyq ta, bir myń toǵyz júz otyz ekinshi jyly ruqsat alyp, Qaraǵandy qalasyna kóship keldik. Men ekinshi shahtaǵa kómir qazýshy bolyp, jumysqa ornalastym. Sol ustaǵan qaılamdy jasym alpystan asqansha qolymnan túsirgenim joq. Ókimet eńbegimdi baǵalap, úı berdi. Lenın ordenimen, Eńbek Qyzyl tý ordenimen nagradtady. Ómirimiz óte qyzyqty jaǵdaıda ótti. Jas shaǵymyzda kórgen aýyr beınetti, kedeılikti túgel umytyp kettik.

Bar armanymyz Rystybıke osy bosaǵaǵa kelgennen beri bes qursaq kóterdi. Sodan qazir bir bala da qalǵan joq. Úsheýi soǵystan qaıtpady. Ekeýi erterek kezde óz ajaldarynan óldi. Qazirgi kezde Rystybıke ekeýmiz mynaý úsh bólmeli úıde Qyz Jibek pen Tólegen kusap bir-birimizge kúle qarap, kúńkildesip shaı iship, ómirimizdi birlesip ótkizip kele jatyrmyz — dedi Qobaı qart áńgimesin aıaqtap...

---