InfoHub Logo

Qońyr kúz edi. Aq jaýyn sebelep tur. Jol laısań.

Altaı óńiriniń eń bir júdeń shaǵy, kóńilsiz shaǵy. Soqyr tuman onyń bıik silemderin jym-jylas qyp jutyp qoıypty. Endi bókterlep kelip qanat jaıyp kúrgeılep alǵan. Taý da birte-birte alasaryp, adyrly jota-qyratqa aınalyp shógip bara jatqan sıaqty. Ár jerde seldiregen oıdym-oıdym shoq aǵashtar bolmasa, etekte burynǵydaı ný orman da joq, úrkip baryp sonaý joǵarydaǵy alqym-alqymdarǵa tyǵylyp qalypty. Qaraǵaıly ózekke kire bergenimde ókpe tustaǵy jylǵadan saldyrlaǵan dybys estildi. Artynsha-aq súrlem tıegen yrdýan arba shyǵa keldi. Janasalap kúre jolǵa túskende delbe ustaǵan adamnyń áıel ekenin ańǵardym. Aq túbit shálimen basyn tumshalap orap tastaǵan aqsur kelinshek meni endi ǵana baıqap, ozyp baryp atyn tejedi. Sosyn tanyp alaıynshy degendeı betime tesile qarady.

— Janym-aý, Qasymbysyń? — dep ańyryp qaldy. Uzyn kirpikti móldir qaraqat kózi men syńǵyrlaǵan ashyq daýysynan ózimizdiń Altyndy birden tanı kettim.

— Iapyrmaý, adasyp júrgennen saýmysyń? Qaıdan kelesiń? Qaıda barasyń? — dep suraýdy ústi-ústine qapalaqtatyp jatyr. Astyna tósegen qurǵaq shópti súrlem ústine jazyńqyrap, qasynan oryn nusqady da:

— Otyrsańshy endi, otyr! — dedi.

Altynmen kezdesemin-aý dep tipti oılaǵan joq edim. Orta boıly, qypsha bel, qaraqat kez, eki betiniń qany tamǵan aq sazandaı sulý kelinshek kóz aldymda elesteıtin de turatyn. Qazir alasa boıly, dóńgelek bet, tolǵan urshyqtaı dóńgelengen áıeldi kezdestirgenime ishteı qarnym ashyp qalǵan sıaqty. Qanshama ish-baaýyryma kirip, jalbaraqtaǵanymen, nege ekenin ózim de bilmeımin, oǵan bir túrli salqyn júzdestim. Múmkin tosynan kezdeskendikten bolar, álde sýynysyp ketkendikten shyǵar, áıteýir tosyrqaý bar. Aýzyma sóz de túspeı, alǵashqy til qatqanym «qaıdan júrsiń?» boldy.

— Qaıdan júrsiń deriń bar ma.. Áıteýir tirshilik qýǵan da baıaǵy... Altyndy bala kezinde bir kórip ediń, ortada zaman kelip, zaman ótti. Sodan beri ne tolyp, ne solmady deısiń... Altyn budan arǵysyn qozǵamaı, sóziniń aıaǵyn qaljyńǵa aınaldyrǵysy keldi.

— Bátir-aý, óziń tipti ózgermepsiń ǵoı. Bet-aýzynda tym bolmasa qyl-qybyr ataýlydan da yrym joq, — dep kúlip aldy. Biraq men úndemeı otyrǵan soń onyń da júzinen kúlki tez qashty. Tósin teýip turǵan qos omyraýynan álsin-álsin syrǵı bergen jelbegeı kúpáıkeniń óńirin qymtaı túsip, zil arbany kerile tartyp kele jatqan qaraqerdiń sylbyr júrisinen kóz jazbaı biraz otyrdy.

— Qaıdan júrsiń deriń bar ma... Osy ózimizdiń Topqaıyńda júrip jatyrmyn. Sıyr fermasynda jumys istep júrmin, — dep qoıdy.

— Óziń nemene, jaıshamysyń?

— Jaısha da, sharýamen de... Myna Sarymsaqtydan shyǵyp edim, kólik kezdespeı osy tusqa malshynyp azar ilingenim...

— E...e... — deı saldy ol...

* * *

Ol menen eki jas úlken edi. Bir mektepte, bir klasta oqydyq. Bizdiń qyzdardyń ishindegi kóriktisi de Altyn bolatyn. Ári tamasha ánshi edi. Kúni búginge deıin umytylmastaı bolyp, kókeıimde jattalyp qalǵan sol bir áni. Meniń balalyq shaǵymnyń nebir qıalǵa toly tátti kezeńi de osy ánmen bastalǵan. Qazir de sol ándi estı qalsam, kóz aldymnan baıaǵy bir balalyq shaǵym, alǵash ósken aýylym elestep ótip jatady... Aýyldaǵy jeti klastyq mektepti bitirdim de, «balasyń ǵoı, jumys istep sen ne jarytasyń, oqy» dep shal-kempir digirlep qoımaǵan soń otyz shaqyrym jerdegi Topqaıyńnyń mektep-ınternatyna keldim. Mektep dırektory orta jastaǵy, bir kóziniń bıdaıdaı aǵy bar, kúbiqaryn jýan kisi eken. Aryzym men kýáligimdi oqyp shyǵyp, biraz ýaqyt oryndyqtyń arqalyǵyna súıenip yńyranyp jatyp aldy. Meniń aıaǵymdaǵy kón etigime, butymdaǵy estekke boıaǵan eski jarǵaq shalbaryma uzaq tesildi. Meni onsha jaqtyryp otyrǵan joq sıaqty. Kóz qarasynda «osy da oqymaq pa?» degen kúdik bar. Osy boıda maı murynyn shuryldatyp, demigip biraz jatty da, oryńdyqty syqyrlata oıbaı salǵyzyp, keýdesin kóterip aldy.

— Ym...m, oqyǵym keledi de, solaı de.. .Jaraıdy, mektepke qabyldaımyz, al endi «yntyrnatqa» alý jaǵyn... Ony endi... ym...m, selsebetten panasyz, áke-sheshesi joq degen «sprapke» de ala kelmegen ekensiń... Ym...m, ony endi «pábedenıeńe» qaraı kórermiz...
Dırektor sharshap-shaldyǵyp bir aýyz sózdi zorǵa taýysty da, aryzymyzdy stol ústine serpe salyp, arqalyqqa sylq etti. Taǵy da dym syzbaı únsiz jatty. He de bolsa bir lebizin estip keteıin dep men de miz baqpaı otyryp aldym. Ózime belgili, eger ınternatqa qabyldamasa oqı alatyn túrim joq. Bir zamatta baryp:

— Jatar jeriń bar ma edi? Joq bolsa «yntyrnattyń» jataǵyna birdeme etip túnep shyǵarsyń. Erteń kel, — dep qyr ete qaldy. Kómeıiniń bostaý ekenin sezgen soń, «almaı qaıda barasyń» degen oımen úndemeı ǵana aıaǵymnyń ushymen basyp tysqa shyqtym.

* * *

Ózim óz bolyp túzge aıaq basqanym osy. Aǵaıyn-juraǵat joq. Qondyra qoıshy dep tanymaıtyn adamdarǵa kıip-jaryp jetip barýǵa uıaldym. Amal joq, qysyla-qysyla jataqqa keldim. Jataqhana baraq sıaqty uzynnan-uzaq sopaıǵan zal eken. Bólmeniń qaq ortasynda dińkıip qaraqojalaq pesh tur. Kógendegen qozydaı qatar-qatar jypyrlaǵan kereýet. Ashylyp-shashylyp jatqan tósek-oryn. Bes-alty bala stol basynda kitap oqyp otyr eken, men bólmege kirisimen kitaptan bastaryn alysyp, ıt kórgen mysyqtaı údireıise qaldy. Aıaq kıimin sheshpesten teńkeıip tósek ústinde jatqan kekil shashty, ımegen qara basyn kóterip, meniń bas-aıaǵymdy sholyp shyqty. Sosyn dúrdıgen jalaq ernin jalap-jalap qoıdy.

— Nemene, ınternatqa tústiń be? — dedi. Sóz yńǵaıyna qaraǵanda, osyndaǵy dókeıdiń biri bolsa kerek. Qondyrmaı qýyp shyǵa ma dep qaýiptendim de:

— Ie, — dep bas ızegen boldym.

— Qaı klasta oqısyń?

— Segizinshi.

— Dóıt de...gen, birge oqıdy ekenbiz ǵoı. Kel, kel! Meniń janymda ázir eshkim joq. Munda oryn jetpeıdi, eki balaǵa bir koıka. Kel, kel! Dorbańa da oryn tabylady, meniń sandyǵym úlken! — dep kıip-jaryp barady. Ózi kelip arqamnan qaqpaılap tósegine otyrǵyzdy. Eki týyp, bir qalǵandaı-aq asty-ústime tústi. — Nemene, munyń ishi tolǵan baýyrsaq shyǵar?

— Joq, ánsheıin kıim-keshekter ǵoı.

Sol-aq eken, onyń qabaǵy salbyrap jóneldi. Álgindeı emes, úıirsektigi basylyp, byrjıyp-tyrjıyp, mańdaıy jıyrylyp ketti. Degenmen renishin bildirgisi kelmeı:

— Onyń da durys. Ashtan ólmeısiń. Osynda álde kimder syrtqa shyǵa qalsa boldy, qabynyń syrtynan maıyn aǵyzyp-tamyzyp baýyrsaq arqalap júrgeni. Júregiń aınıdy! — dep tyjyrynyp qoıdy. İshimnen «oı, kózelim-aı, eger osy dorbanyń ishinde baýyrsaq bolyp, aldyńa ashyp qoısa aı-shaıǵa qaramaı-aq kúıser ediń-aý» dep otyrmyn. Kirpıázsı qalǵanyn myna nemeniń. Budan keıin ol menimen kóp sóılesken joq. Kitap oqyp otyrǵan alasa boıly qara domalaq balaǵa buryldy.

— Eı, Jaryqjuldyz, sen bákene nemesiń ǵoı, Qasym ekeýleriń jatsańdar qaıtedi, meniń kóıkem ekeýmizge tar keletin shyǵar, — dep dorbamdy aldy da, qatardaǵy tósektiń ústine laqtyryp jiberdi. Qara domalyqtyń tostaǵandaı eki kózi japaq-japaq etip, «nege laqtyrasyń eı» dep mińgirlegennen basqaǵa shamasy kelmeı qaldy. «Qap, myna búkirdiń qorlyǵyn-aı! Átteń aýylda bolsań shamam jetpese de bir aıqasar edim-aý!» dep zyǵyrdanym qaınap tur. Amal joq, «aýyl ıtiniń quıryǵy qaıqy keledi» degen osy. (Bul qara kazir aýylda teri jınaıtyn agent bolyp istep júr deıdi. Kezi kelgende aıtarmyn dep ókpemdi áli saqtap júrmin ishimde). Arakidiris bolǵan joq, keshki apaq-sapaqta bólmege tyqyldaǵan aq sary áıel kirip kelip, jurttyń apshysyn qýyryp, apalań-topalańyn shyǵardy.

— Bul ne jatys? Kóıkeni nege zapravıt etpegensińder? — dep dińkildep jóneldi-aı kep. — Sen nege kıimsheń tósekte otyrsyń? Projarkeden ótip pe ediń? — dep eki ortada meni de búrip áketti. Bir jaǵynan qosarlanyp ilmıgen qara shyqty:

— Óı, táte, bularǵa kúnine myń aıtsam da tyńdamaıdy.

— Kim ol tyńdamaıtyn? Qaısysy? Mynaý, anaý dep ımıgen qara eshkimniń atyn atap bere almady.

— Bizdiń úıde sý taýsylyp qalǵan eken, bir-eki balany júgirte qoıshy, — dep ımıgen qaraǵa ámir etti de, áıel kóp aıaldamaı, aıaǵyn tyq-tyq etkizip naǵyzdaı basyp shyǵyp ketti. Esik jabylysymen-aq ımıgen qara tósegine taǵy da kıimsheń sylq túsip, qolyna kitap aldy. Basqalary da satyr-sutyr qaǵaz betin ashyp jatyr. Ári-beriden keıin, «al, sýǵa kim barady?» degen ımıgen qaranyń daýysy estildi. Jym-jyrt, dál erteń emtıhan tapsyratyndaı-aq japa-tarmaǵaı murttaı ushyp kitapqa qadalysyp qalypty. Bos otyrǵan men ǵana. Bastyqsymaqtyń qaharyna Jaryqjuldyz ilikti.

— Jaryqjuldyz-eı, búgin seniń kezegiń emes pe edi, baryp kelseńshi. Bos otyr eken, qasyńa myna Qasymdy ertip al. Jaryqjuldyz ornynan qynjyla kóterildi. Ázirge syıysa qoımaǵan bóten balalardyń ortasynda tiken basqandaı yńǵaısyzdanyp otyr edim, men de barsam baraıyn dedim. «Ýh, qutyldyq pa?», degendeı kitaptar qaıtadan satyr-sutyr jabylyp jatty. Jaryqjuldyz ekeýmiz qabyrǵasy yrsıǵan tyraqy kók atty bóshke ornatylǵan shoqalaq arbaǵa ákep jiktik.

— Bul kók at ta bir, biz de bir, qý janǵa tynyshtyq joq! — dep «ıt ashýyn tyrnadan alady» demekshi, Jaryqjuldyz shyǵa kók atty soıyldap-soıyldap aldy. Ii qanbaǵan siri pushpaqtaı kón arqaǵa soıyl sart-surt tıgende kóksholaq quıryqty shybjyń-shybjyń etkizip aryndap turyp aldy. Soıyl taǵy kóterilgende týra tebýge yńǵaılanyp bókseni kóterip-kóterip tastady.

— Qap, myna talaq tıgirdiń qorlyǵyn-aı, á! Túý sonaý ózenge baryp kaıtqansha tún jarym bolady. Bul yrsıǵan neme óstedi endi, — dep Jaryqjuldyz kúıip-pisip júr. Kóksholaqtyń ony sezer túri joq, quıryqty taǵy da bir-eki ret bulǵap-bulǵap tastap ornynan azar qozǵaldy. Jaryqjuldyz sózsheń eken. (Keıinnen bildim, shyn aty Qomshabaı bolyp shyqty. Nege ekenin kim bilsin, jastaıynan eti úırenip ketkendikten be, áli kúnge deıin tanaýynyń sýy jıylmaıtyn kórinedi. Balalar ajýalap «aqty, juldyz aqty dese boldy, murnyn qos-qostap tartyp, suq saýsaqtyń syrtymen ońdy-soldy shemirshektete jóneledi. Osylar maǵan kúldi-aý, mazaqtap jatyr-aý dep ne qymsynǵandy, ne shamdanǵandy bilmeıdi. Júrgen bir sabazyń.) Ózen basyna jetkenshe talaı áńgimeni túgesip tastady. Áýeli bastap ımıgen qaradan tústi.

— Sen onyń aıtqanyna kóne berme. Ári-beriden soń tóbeńe shyǵyp alady da, anany óıt, mynany búıt dep qý janyńa qonys taptyrmaıdy. Biz ony búkir dep ataımyz. Esimi Qydyrhan, búkiri bizdiń qosqanymyz ǵoı, — dep bir qoıdy. — Onyń ústine tárbıeshi, muǵalim, aspaz degenderge jaǵynyp, birdi birge shatystyryp qoıyp, maıǵa batyrǵan ystyq qasyqsha jylpyldap sýmań etip ár jerden súńgip shyǵyp júrgeni.

— Jańaǵy áıel kim?

— Oıbaı, ol naǵyz dókeıdiń ózi. Eger ol «brys» dese, búkil ınternat jym bolady. Tárbıeshi bir me, oqytýshy eki deshi, dırektordyń áıeli úsh boldy ma, taǵy nesi bar edi, ıá, aıtpaqshy ınternattyń, barlyq azyq-túlik, kıim-kesheginiń bıligi sonyń qolynda, kóńiline jaqpasa saǵan durys kıim de bergizbeı qoıady. Obshem bir sózben aıtqanda «poddırektor». Al shyńdyǵyna kelsek bým-bým, baıaǵyda bir jetinshi klass bitirgen bilimi bar kórinedi, ilinip-salynyp osy kúnge deıin sabaq berip keledi. Maımuryn ári mektep, ári ınternat dırektory bolǵan soń qonyshynan basyp júrgen de.

— Oıbaı, sen bilmeısiń ǵoı, — dep Jarykjuldyz áldebir baısaldy adamdarsha kúrsinip qoıdy. — Bul túkpirde óı deıtin áje, qoı deıtin qoja bolmaǵan soń Maımuryn ózin qudaı emespin,qudaıdan bylaı da emespin dep sanaıdy.

— Maımurynyń kim?

— Dırektor dep otyrǵanym joq pa. Neǵyp kórmediń?

— Kórdim ǵoı.

— Endeshe sol. Aty Qalmataı. Osy ınternatta bar bolǵany tórt at, úsh-tórt sıyr, bir ala taıynsha bar. Ózgeniń bári sonyki. Qoıdyń basy otyz-qyryqqa jetedi, bir taıly bıesi, bir aty jáne tur, sıyr maly beseý-altaý shyǵar. Ala jazdaı ınternat bolyp shóp shabamyz — sonyń maly jeıdi, sarjan kesemiz — sol qyzyǵyn kóredi. Artyǵy bolsa kolhozǵa, aýdanǵa satady. Qoly uzyn neme. Bar jumysyn biz istep beremiz. Qylaıaǵy mine, sýyna deıin biz tasyp jatyrmyz.

— Sender onyń qolbalasy emessińder, jumsaǵanyna barmaı qoısańdar qaıtedi eken.

— Oı sen ony aıtasyń ǵoı, áýeli myna qyzyqty estiseńshi. Túneý kúni aýdannan kisi kelip ınternatty tekseredi. Tegi bireý sybys bergen bolý kerek. Túlen túrtti me, qaıdam, sonda jatar oryn jaman, tamaq nashar, dámi joq, nan shıki pisiriledi dep ókilge shaǵynyp edim. Tergeý bitip, ókil aýdanǵa ketken soń kókemdi tanytpasa bar ma?. «Sen nemene, ókimettiń nanyn jegiń kelmeı me, semirip ketken ekensiń. Onda ınternattan shyǵaraıyq, káne taǵy kimniń nan jegisi kelmeıdi?», — dep eki aıaǵymdy bir etikke tyqty-aı deısiń. Osydan keıin bir aýyz sóz aıtyp kór, ne ınternattan shyǵasyń, nemese tarıh páninen ekilik baǵany basyp-basyp shómishten qysady, — dep Jaryqjuldyz ıyǵyn qopań etkizdi. — Solaı, oqımyn deseń tynysh júr... Ózen aýyldan edáýir qashyqta eken. Jaryqjuldyz ekeýmiz myqshyńdap júrip bóshkeni sýǵa toltyryp aldyq ta, endi júrelik dep jatqanymyzda kóksholaq taǵy qyrsyqty shyǵardy. Aıdasaq ta baspaıdy, jetelesek te qozǵalar túri joq, miz baqpaı turdy da aldy. Jaryqjuldyz bir-eki ret tartyp-tartyp jiberip edi, bas-beleń bolyp qalǵan shirkin sheginshetep baryp arbany qaraǵaıǵa bir-aq soqty. Qursaýy qashqan eski dońǵalaqtyń shabaqtary byt-shyt bolyp shoqalaq shońqıyp bir jaǵyna aýyp tústi de, bóshkedegi sý laq etti.

— Oı, aram qat, oı, sespeı qat, oı, albyt tısin, — dep Jaryqjuldyz da qarǵysyn tókti kep. Biraq mundaı qarǵystyń buryn talaıyn estigen kóksholaq bolý kerek, oǵan ishi kebetin emes, qaıta aıbat shegip qulaqty jymyń-jymyń etkizip shulǵyp qoıady. Jaryqjuldyz ary typyrlap, beri typyrlap aqyry túk shyǵara almaıtyn bolǵan soń kepkesin jol jıegine bir urdy da otyra ketti.

— Qap! — dep qoıady. — Qap, zavhoz arba úshin sileıtip bir boqtaıtyn boldy bizdi. Jaraıdy, otyr endi, sonshama qunǵa jyǵylǵan joq edik qoı...

* * *

Beıýaq. Qaraǵaıly shatqal arasyndaǵy aýyl ústine ymyrt úıirilip, yǵy-jyǵy úıleri alakeýimdenip qana kórinedi. Aýla tandyrlarynan ot ushqyny jyltyldaıdy. Anda-sanda ıtterdiń myńq-myńq etip úrgeni, áldeqaıda aýhaýlap sıyr izdegen jalǵyz-jarym daýys bolmasa aýyl jym-jyrt. Álden ýaqytta shetkerirek syzylta án salǵan áıel daýysy estildi.

— Altyn ǵoı, — dedi Jaryqjuldyz elendep.

— Onyń kim edi?

— Osynda, ınternattyń qyzy ǵoı.

— Kimniń qyzy bolsa da ánshi eken, — dedim men. Shynyn da keshki tymyq aýany jara shyqqan án meni elitip áketti. Qońyrjaı, baıaý ún...
Samarqaý samal esedi. Jelektiń tarqatylǵan ushyndaı jańa túlegen seleýt basy álsiz lepke ızeń-ızeń etip bas shulǵıdy da, qaltyrap baryp tyna qalady. Shatqal tórinde tóńkerilgen qazandaı teńireıip bıik shoqy jatyr. Onyń qar basqan quzar shyńy kóleńke qymtaǵan meńireý qoınaýlarǵa bıikten kóz tastap telmirip tur. Keshki shapaqpen talasa týǵan tolǵan aı da tabıǵattyń osy bir tynyshtyǵyn, án sazyn tamashalap turǵandaı qalt etpeı bıik shoqynyń ıyǵyna qonaqtap alypty. Án birte-birte jaqyndaı tústi. Taıanǵan saıyn quıqyljyp, burala túsken tárizdi. «Qos etek, burań bel, qýalaı soǵar qońyr jel» degen qaıyrmasy da emes-emis úzilip jetedi qulaqqa. Osy jurttyń kúnde aıtyp júretin «Bir balasy». Biraq buryn bizdiń aýylda oryndaýshysyn tappaǵan ba, álde maǵan osylaı bolyp estildi me, áıteýir bul joly erekshe sezim ákelgendeı boldy. Qýalaı soqqan qońyr samaldaı birde laqyldap tógilip-tógilip ketedi de, birde qalyqtap, shóp basynyń sybdyryndaı dirildep baryp úziledi. Sol qońyrjaı samalmen qosa búkil aýyl ústin, osy óńirdi bir ózi ǵana terbetip turǵandaı boldy. Ári-beriden soń ymyrt arasynan aq kóılegi kólbeńdep ánshiń ózi de kórindi. Aldyna salyp aıdaǵan ala taıynshasy bar.

— Altyn ǵoı, — dedi Jaryqjuldyz taǵy da. Ol ornynan atyp turdy. Ala taıynsha úrkip quıryǵyn tigip aldy da, qotanǵa bir-aq tartty. Qyz áni kilt úzildi. Qaýym jerde sostıyp biraz turdy, sosyn:

— Jaryqjuldyzbysyń? — dep daýystady. Jaryqjuldyz áýeli muryńdy syrp etkizip bir tartyp qoıdy da:

— Men ǵoı, — dedi mińgirlep.

— Neǵyp tursyń?

— Sýǵa kelip edik. Altyn janymyzǵa keldi. Jalbyrap betine túsken bir ýys samaı shashyn keıin serpip tastady. Aı nuryna júzi shaǵylysyp, sopaqsha kelgen appaq beti jalt etti. Qany syrtyna tepken eki betiniń ushyndaǵy shuńqyryna deıin anyq kórinedi. Qaımaqtaı juqa erni ántek jybyrlaıdy. Jańa týǵan jarty aıdaı qıyqsha kelgen jińishke qastyń astynan móldiregen qaraqat kózder tógileıin dep turǵan tańǵy shyq sıaqty. Altyn qırap jatqan arbany kórdi de, bizdi keketkendeı myrs etti.

— Sýmuryn, jolyǵyp myqshyńdap jatqany. Bul jolda adasatyńdar da bolady, talasatyńdar da bolady, tabysatyńdar da bolady. Endi bir jylmaqaılar ebin taýyp, «jalǵandy jalpaǵynan basyp», tańy jyrtylmaı-aq laıym yldıynda júredi. Biraq bárin de — jaqsyny da, jamandy da bir arnaǵa toǵystyratyn, birine-birin tanytatyn osy kúre jol ǵoı deımin. Osy kúre jol ústinde tanyǵan eki adamymnyń biri Altyn, ekinshisi Maımuryn. Ózimshe birinshisin adasty, ekinshisin eńisinde júr dep topshylaıtyn edim...
Aýylǵa taıap qaldyq, alystan kózge jyly ushyraıdy. Munar basyp jatyr ma, álde óspegen be, baıaǵy sol qalpy sıaqty. Úıleri aǵash arasynan seldirep qana kórinedi.

— Almataı osy mektepke aýysty ma? — dep suradym.

— Joq, — dedi Altyn, selsoq aýzyn jybyr etkizip. — Sol Úlken Narynda. Bir jyldan asyp barady, ajyrasyp ketkenbiz. Ortamyzda jalǵyz ul bar edi, ary tart, beri tart bop júrip jatyrmyz ǵoı áıteýir. Alyp qoıaıyn desem janym ashıdy sorlyǵa, ol da jalǵyz, aınalatyn adamy, sodan basqa qyzyǵy joq. Almaıyn desem qımaımyn, men de jalǵyz, jubanysh kerek.

— Yńǵaısyz bolsa da suraıyn, nege jaraspadyńdar?

— Sony ózim de bilmeımin, Qasym. Saǵan ne desem eken... Endi áıteý...o basta jarasyp qosylmaǵan soń kóńilińde túıtkil qala beredi eken. Áıtpese, onyń tarapynan kóldeneń sóz bolǵan joq, obaly káne. Bári ózimnen. Endi basqa ne salsa sony kórip alamyz da...Áı, Sara, sen beri kelshi! — Kibirtik áńgimemen shetki kóshege de ilingen ekenbiz. Ústine plas kıip, shálisin tuqyrta jamylǵan alasa kelinshekti Altyn aıǵaılap toqtatyn aldy. Áıel áýeli dybystyń qaı jaqtan shyqqanyn bilmeı artyna alaqtap qaldy da, sosyn tý syrtyna burylyp bizdi kózi shalǵasyn qıystaı júrdi.

— Baıaǵy Kámılá apaıdyń ortanshy qyzy osy. Kúıeýge shyqqan, eki balasy bar, menimen birge buzaýshy bolyp isteıdi, — dep tanystyrdy Altyn.

— Ýaqyttyń zyrlap bara jatqanyn osydan bil. Sara, sen myna súrlemdi aparyp qoraǵa túsir. Atty sheship, qamyt-saımandy keptirip qoıarsyń, erteń de kerek dúnıe, obal ǵoı, attyń moınyn soǵyp tastar. Al men úıge kettim, qonaq kep qaldy.
Tanys kóshemen aıańdap kelemiz. Mine, mynaý baıaǵy ınternattyń jataǵy. Biz sıaqty qara domalaq balalardyń biri kirip, biri shyǵyp sapyrylysyp jatyr. Ashananyń mańaıynda bir shoǵyry júr.

— Ana otyndy kirgizip tastańdarshy, sý bop qaldy ǵoı, — degen áıel daýysy estildi. Kámılá apaı-aý tegi...Aýyl tirshiligi qaz-qalpyndaı, tek talaı bir sátterdiń kýási, meniń alǵashqy mahabbatymnyń belgisindeı bolǵan tereze aldyndaǵy kári qaıyn kórinbeıdi. Mújilgen tomary ǵana tur. Mańaıynda tebindep kele jatqan jas kóshetter, boıshań da túzý eken, qısaımaı, qyńyraımaı tik salypty sabaǵyn. Semgen dúnıeni, ótken elesti joqtatpaıtyn tárizdi.

— Rezeńke etik kıip shyqpaǵan ekensiń, aıaǵyńnan syz ótip ketpese jarar edi, — dep kúnk etken Altynnyń sózi meniń oıymdy bólip jiberdi.

— Eshteńe etpes, úıge kele jatyrmyz ǵoı, keptirip alarmyz, — dedim men. Altyn oǵan mán bermegendeı, taǵy da meni músirkeı til qatty:

— Óziń júdeýsiń ǵoı, bir jeriń aýyrmaı ma?

— Joq densaýlyǵym jaqsy. Ózi teginnen maǵan shyr juqpaıtyn ádeti emes pe. Osy sát Altynnyń qamqorshy bop júretin janashyrlyǵy, jarqyn minezi meniń esime tústi. Bir jyly sezim kóńilimdi tolqytyp ketti.

— Myna kóshege túseıikshi, — dedi Altyn jeńimnen tartyp. Qarsy aldymyzda kesken tomardaı bop Maımuryn domalap keledi eken. Júregim aýzyma tyǵylyp, denem túrshikkendeı boldy. Buryla berdik.

— Myna neme, áli osynda ma edi? — degen sózdiń aýzymnan qalaı shyǵyp ketkenin de bilmeı qaldym.

— Osynda, skotoımporttyń qoımasynda kiltshi bop isteıdi, áýelde bastaýysh mektepke sabaq berýshi edi, tabysy onsha bolmaǵan soń tastap ketipti ǵoı, — dedi Altyn. Maımuryn tolarsaqtan saz keship óte shyqty janymyzdan. Onyń kerzi etiginiń shalp-shalp etken daýysy kópke deıin qulaǵymnan ketpeı-aq qoıǵany. Sol nemeniń júrgen jeri, basqan iziniń bári de las sıaqty bop elestedi de turdy kóz aldymda.

* * *

Altyn meni aýyl shetindegi taqtaı shatyrly kishkentaı ǵana aǵash úıge alyp keldi. Esikti ashyp qalǵanymyzda, tór aldyndaǵy stol basynda alpamsadaı bop Qomshabaı otyrdy. Qazannyń túp kúıesindeı bolsa da maǵan jarq etkendeı áser qaldyrdy.

— Óı, óı, senbisiń-eı, - dep tapyrańdap kep bas saldy. — It-aı, zińgitteı bop ósip ketipti.

— Áı, Jaryqjuldyz, sen osy erkegi joq úıge ymyrttatyp kele bergendi qashan qoıasyń? Men neshe aıttym saǵan? — dep Altyn naz bildirmegende jiberetin túri joq edi.

— Bátir, endi bir jolǵa qýyp shyqpaı qoıa turǵyn. Myna Qasym kep qalǵan eken, jón surasalyq, — dep Qomshabaı qaljyńǵa súıep qarýdan qutyldy.

— Qaı bir jetiskennen júr deısiń. Álgi úıirmege jan jınalatyn túri joq. Án aıtpaq túgil pesada oınaıtyn adam tabylmaı turǵan joq pa? Mereke bolsa kep qaldy.

— Qolqa sala keldim de.

— Endi qaıteıin, qutqarmasań bolmaıdy...Já, ekeýmizdiń jyrymyz búgin taýsylmas. Qasym, sen jaıyńdy aıtshy.

— He jaı bolýshy edi, aman júrip jatyrmyz. El aralap kep qalǵan edim, aýylǵa soǵa keteıin, senderge sálem bereıin dep ádeıi buryldym.

— Jaqsy, jaqsy. Aman bolǵanyń jaqsy. Ózińdi kórmesem de gazet-jýrnaldardan áńgime-ocherkterindi oqyp jatamyn. Mynaý bizdiń dóı bolady dep jurtqa maqtanyp qoıatyn retterim de bar eptep.

— Já, sen meni bylaı ysyra tur. Ózindi aıtshy, aqyńdyqtan birdeme shyǵatyn ba?

— Aqyńdyqty o basta-aq bizdiń mańdaıǵa jazbaǵan ǵoı. Matematıkadan baryp bir-aq shyqtyq.

— Bir mekteptiń dyrdaı dırektory bolǵan soń aqyńdyqty qaıtsin bul, — dep Altyn ilip áketti. Alǵashqy qalbań-qulbań amańdyk sarqylǵan kezde baryp, úı ishi tynyshtyqqa batty. Qomshabaı áli úılenbepti, Kámılá apaıdikinde páterde turady eken. Qol tımedi, hat jazyp habarlasa almadyq dep aqtala áńgime shertip otyr. Álgi bir aqyńdyq jaıynan keıin onyń óleńi esime túsip, qaıta-qaıta Altynǵa qadala berdim. Tyǵynshyqtaı bop tolypty, biraq asa bir et jeńdi emes, boıyna, tulǵasyna jarasymdy, álginde júzi aqsur sekildi edi, úıge kirip sheshingen soń narttaı bop eki betiniń qany lypyldap, janyp shyǵa keldi. Biz kóp otyrdyq, kóńildeginiń bárin saryqtyq. Manaǵydaı emes, Altyn ashylyp qalǵan sıaqty. Teginnen minezi aq jarqyn edi ǵoı. Kókiregindegi kirbińin bildirmedi. Ac ishilip, aıaq tóńkerilgen kezde:

— Al, Qasym, bir kelgen qudaıy qonaq ediń, qon deýge úı jetedi. Biraq ulyqsatym joq, aýyl úıiniń ádeti osy endi, kónbesińe amal qansha, — dedi.

— El-jurt ózińdiki, oryn tabarsyń. — Tipti munysyna da razy boldym. Jınalyp, tysqa shyǵyp bara jatqanymyzda: — Sen aıaldaı turshy, — dep Qomshabaıdy ishke alyp qaldy. Jartylaı ashyq qalǵan esiktiń sańylaýynan:

— Taǵy da kirlep ketipsiń ǵoı, tastap ketshi ústińdegini. Má, myna kóılegindi jýyp, útiktep qoıǵam, kıip al, — degen Altynnyń syńǵyrlaǵan úni keldi qulaǵyma. Qomshabaı biraz keshigińkirep qýyp jetti. Sónip qalǵan qyzǵanysh taby ishimdi tyrnap ótkendeı boldy... Aıta berse áńgime taýsyla ma, Kámılá apaıdyń úıine jetkenshe ekeýmiz talaı-talaı ótken-ketkendi kozǵap tastadyq. Meniń áýelgi saýalym «nege boıdaq júrsińnen?» bastaldy. Eki erkektiń basy qosylsa, aýsardyń osyǵan oıysatyn ádeti emes pe?. Qomshabaı alǵashynda kúmiljigendeı bolyp edi, artynan:

— Stýdent kezimde atyn atap, túsin tústegen eshkimim bolmady. Qazir aldyma qarasam — teń-tustastarymnyń bári balaly-shaǵaly, artyma qarasam — qaryndastarym, adam ulǵaıǵan saıyn uıalshaq bola ma, joq álde qorǵanshaq bola ma, úılený degen qıyn eken, — dep shynyn aıtty.

— Basy aýyrmaǵannyń qudaıymen isi joq demekshi, óziń úılengen soń meniń jaıymdy qaıdan bilesiń?..

— Altyn she?

— Altyn baıaǵy Altyn. Ony súıetinimdi áý bastan-aq sezesiń. Boıdaqtyqtyń taǵy bir kiltıpany osynda jatyr ǵoı, baýyrym. Ony nesine suraısyń.

— Surady dep aıyp etpe, aǵaıyn. Meniki dos tilegi ǵoı. Bylaı ashylyp sóılesken jaılaryń bar ma edi?

— Tuspaldap jetkizgen sıaqty edim. Altynnyń minezin bilesiń ǵoı, tolqysa da ádeıi emeýrin bildirmeıdi. Týrasyn aıtqam joq, aıta almaı júrmin. Áıteýir bir-birimizge jan ashyr adamdar ekenimizdi ishim sezedi, — dep Qomshabaı kúrsinip qoıdy...

* * *

Qońyr kúz. Men terezeniń aldynda otyrmyn. Aq jaýyn tolassyz sebelep tur. Kóz aldymnan qarashanyń sońǵy kúni ótip barady. Lekite soqqan jel, jóńkile kóshken bult, qaltyrap ushqan japyraq, shýyldaǵan mazasyz qarǵa men uzaq — bári de meniń aýylymdy elestetedi. Dúnıe qaraquryqtanyp, aspan alasaryp barady. Meniń aýylymnyń aspany sıaqty. Bıikte qıqýlaǵan qustyń daýysy estiledi. Meniń aýylymnan kele jatqan tárizdi. Sonaý bir jyldarda qosh aıtysqan balalyq shaǵymdy ákele jatqandaı. Kóz aldymda týǵan aýylym. Kóz aldymda Altyn men Qomshabaıdyń beınesi. Kóńilimde qýanysh. Kókiregimde jyly lep mazdaǵandaı. Kóz kórgende dos-jarandarǵa, jaqyn jandarǵa salqyn júzdesesiń. Alystaǵan saıyn, qashyqtaǵan saıyn dos-jarandardy, jaqyn jandardy saǵynady ekensiń. Men Qomshabaı men Altyndy saǵynyp otyrmyn. Úsheýmizdiń sońǵy ret kezdeskenimizge de bir jyl bopty. Ár qaısymyzdyń kókeıimizde aıtylmaǵan syr qapty, árqaısymyzdyń artymyzda bulyń-bulyń iz, buldyraǵan kómeski súrleý qapty, árqaısymyzdyń aldymyzda taptalmaǵan, bastalmaǵan uzaq jol jatyr. Qaısysymyz qalaı attar ekenbiz, qaısysymyz qalaı bastar ekenbiz ony?! Bolashaqtyń jaǵasy buldyrap qana elesteıdi ózime. Qomshabaı men Altyn she? Hal-ahýaldary, tirshiligi qalaı, osynaý jalpaq ómirdegi aıaq alystary qalaı, ómirdegi jańalyqtary qandaı, bul jaǵynan habarsyzbyn. Qomshabaı Altynǵa degen sońǵy bir kóńilindegi túıtkilin aıta aldy ma, aıta almady ma, ol da maǵan beımálim.

---