InfoHub Logo

Asa qamqor, erekshe meıirimdi
Allanyń atymen bastaımyn!

Nurjaý oń qolynyń judyryǵyn túıgisi kelgen. Qaıdan? Bilegi qospasynan qıylǵandyqtan, jumyla qalar bes saýsaq joq qoı. Júregi shanshyp-shanshyp ketti. «Qolym-aı!.. Osy qalaǵa tánimniń bir kesek etin kestirýge kelip pe edim? Tapqan paıdam qane? Jazǵan basym-aı, bul jaqqa qaıdan ǵana tap boldym?!» Ol bul sózderdi ishteı kúbirlep aıtqan. Óıtkeni, palatadaǵy ózge naýqastarǵa ishtegi óksikti ókinishin sezdirgisi joq. Ásirese, aýrýhanaǵa ózimen qatar túsip, eki aıaǵyn tizeden kestirgen, janaryn jaspen shylap, kúrsinýmen óriler ómiriniń alǵashqy kúnderin endi bastaǵan jas jigittiń aldynda bordaı ezilýdi jón kórmedi...

******

Tamyzdyń sońǵy aptasy. Tap mynadaı aptap ystyq shildeniń ózinde de kezdese qoımas. Qýyryp barady. Tas tóbeden sáýlesin tikendeı qadaǵan kún turǵan ornyna máńgige qatyp qalǵandaı tapjylar emes.

Kóshede ary-beri aǵylǵan mashınalardyń zýyldaǵan ekpini, shıqyldaǵan, gúrildegen, tyryldaǵan daýysy júıkeńe tıedi. Aıaq joldarmen asyǵa basqan, aıaldamalarda sarylyp avtobýsyn kútken adamdardyń júzine tiktep qaraý qıyn. Báriniń de qabaqtary qatýly.

Jastar jaǵynyń eki qulaǵy qara túımemen bekitýli. Bireýleri ózine ózi daýystap sóılep barady. Baıǵus, qaıtsin endi sondaı «keselge» ushyrap qalǵan ǵoı. Tilep aldy deısiń be?..

Anadaı jerde úlkendigi mysyqtaı sabalaq júndi ıtsymaǵyn qushaǵyna qysyp, onysyna betin jalatyp aınalasyna «meıirimdiliktiń ozyq úlgisin» kórsetip turǵan adamsymaq — beli qyldyryqtaı, kelte shashyn qyp-qyzyl etip boıaǵan, durysy bylǵaǵan, anasy qyrqynan shyǵarǵannan keıin, shamasy tyrnaǵy alynbaǵan, «kirpigi» kókke shanshylǵan, kóziniń aınalasyn kók túspen aıǵyzdaǵan albasty tektes búginginiń arýy tur. Ǵaıyptan taıyp burynǵynyń qazaǵy myna tirshilik ıesin kóre qalsa, shaıtanǵa tap kelgendeı, bissimillásin aıtyp, jaǵasyn ustap, quty qashary anyq.

Shaýjaıyna jarmasqan sharýasy degbirin alǵan talaılar sarylyp avtobýs kútpesten, jol jıeginde taksıge qol kóterip áýre.

Sapyrylysqan jurt. Shyjyǵan kún.

Adamynan mashınasy kóp, pysyqtar men ólermenderdi jaqsylar men jaısańdardyń tizimine engizip, tórine ozdyrǵan, al, kúnkóristiń qamyna kúılegen, nesibesin tam-tumdap terip jegenine máz, mártebelilerdiń dárgeıine qol qýsyryp, qunjyńdap, ózinde joqty qıaldap, qolynda bardy qomsynyp júrgen joq-jutańdy tańnyń atysy, kúnniń batysy demeı dedektetken ásem de usqynsyz, ańǵal da saq, syrtqy pishini ashyq-jarqyn kóringenimen qýlyǵy men aıarlyǵyn ishine búkken, bedireıgen, sazarǵan óńin ótirik jymıysymen búrkemelegensigen qazirginiń sulýlaryndaı Ú. qalasynyń tirshiligi azan-qazan.

Jahanǵa qushaǵyn aıqara ashqan, kim kelip, kim ketip jatqanymen isi joqtaı kórinetin shahardyń reń-basy sana kózine myń qubylyp kórinedi. Hamoleon. Qalanyń ón boıynan sulýlyqtyń kómeskilengen, juqarǵan, arzandaǵan keskinin, ózi ósip shyqqan tamyrynan bas tartyp, basqanyń olpy-solpy, ashyq-shashyq bolmysyna eljiregen essizdigin baıqaı alasyz. Al, onyń móldir bastaýyn kómip, tabıǵı bolmysyn áldeqashan jerlep, óksigi men kúrsinisiniń dybysyn shyǵarýǵa ál-dármeni jetpeı jinikken, aıarlyq pen jaldaptyqtyń jarshysy — jeńiltektik pen arzan kúlkini jumaqty ómirdiń dáleli dep tanyǵan, aqıqatqa týra qaraýdyń ne ekenin umytqandyqtan janary semgen keıpin baıqap qalsańyz janyńyz túrshigedi. Biraq, munyń bárin ońaı ańǵara almaısyz. Óıtkeni, janaryńdy qaryqtyrar, ishki saraıyńdy saıqaldandyrar jyltyraǵan dúnıe, qym-qýat qozǵalys, shýly-dýly tirshilik bazary esińnen adastyryp, sanań qansha jerden saý ári sergek bolsa da sizdi óziniń álemine ıdiredi, ısindiredi. Kóziń baılanady. Sodan soń álgindeı suryqsyz keıip-keskindi kórý sizge qalaı jazsyn?! «Bári jutynyp tur, qolmen qoıǵandaı» dep shyǵa kelesiz... Óıtpesińizge amalyńyz joqtaı.

******

Nurjaý saparjaıdyń qarsy betine ornalasqan aıaldamaǵa aýylynan alyp shyqqan bazarlyq toly ala sómkesi men kıim-keshegi salynǵan boqshasyn myqshyńdaı kóterip jetip aldy. Áıeli Jarqynaıdyń: «Bajań men baldyzyńnyń úıine kúnde baryp jatqan joqsyń, aýyldan kóship ketkeli bir izdep barýǵa jaramadyq, dúıim eldiń basyn qosyp jalǵyz ulynyń súndet toıyn dúrkiretip jasaǵanda da atap shaqyrǵanymen, qarjynyń qol baılap turǵanyn jasyryp, joldyń qashyqtyǵyn syltaý etip birimiz de barmadyq, endi «bajeke, jan qınamaı-aq mol qarjy tabatyn jumysqa ornalastyramyn» dep shaqyrǵanda jerdiń shalǵaılyǵyn qaperge alar emespiz... Qysqasy, basqa emes, ózińniń jalǵyz ári týǵan bajań men baldyzyńnyń úıine sybaı-syltań, qury qol barǵanyń jaramaıdy» dep bar tapqanyn tyqpyshtaǵan ala sómkeniń salmaǵyn aıtsańshy. Nurjaý Jarqynaıdyń mynadaı kól-paldyǵyna qarsy eshteńe demegen. Ózderi soıyp jeýge qımaı otyrǵan, bes-alty ýaq malynyń aldy — semiz isekti jaıratqyzyp, barlyq etin súrlep salǵanda da alaryp qaraǵannan ózge artyq minez kórsetpegen. «Qaıtsin, jalǵyz sińilisinen ne aıasyn? Aýyldyń dámin tatsyn degeni ǵoı».

Ol kóshede ary-beri ótip jatqan adamdardyń bári munyń sómkelerin ańdyp, kózi taısa olardy ala qashatyndaı degbirsizdenýmen boldy. Anadaı jerdegi dúkennen sýsyn satyp alyp kelý muńǵa aınalǵandaı. Qos sómkeni arqalap dúkenniń qyldaı esiginen ishke qalaı enbek? «Mynaǵan qaraı tur» dep kimge jalynsyn? Meıli, áldekimge senip tapsyra qoısyn, biraq onysy ashkózdiń naq ózi bolsa she?

Nurjaý orashalaq, jańbyr jaýmaı sý bolyp júretin olpy-solpy adam emes. İsine tıanaqty, sharýasyna tastaı jan. Tek, qala kórmegenine shırek ǵasyrdan astam ýaqyt bolǵandyqtan sál-pál boıy úırenbeı turǵany ǵoı. Áıtpese, Qıandy aýdanyna qarasty Qıyqty aýylynan alǵashqylardyń biri bolyp qalada oqyp, joǵary bilim alǵan, anaý-mynaý emes, bildeı maldárigeri mamandyǵyn meńgergen, qysqasy sonaý shalǵaıdaǵy aýyldan shaharǵa túren salǵan Nurjaý ǵoı bul. Keńes zamanynda aýylynan oblys ortalyǵyna san márte is-saparmen baryp, ol jaqtan jerlesterine neshe túrli jańalyqtar aıta keletin de Nurjaý bolatyn.

Alaıda, Nurjaý kórgen qalalar búgingideı emes, múlde basqasha edi. Ol kezdegiler qazirgimen salystyrǵanda áldeqaıda jupyny da jýas bolatyn. Al, búginginiń qalasyna tańdanyp ta, úreılenip te qaraısyń.

Nurjaý alǵashqydaı emes, alaq-julaq etýden tyıylaıyn dedi. Aınalasyna sabyrmen qarady. Jan-jaǵyndaǵylardyń bárin ózine dushpan sanaýdan aryla bastaǵandaı...

Avtobýstan túsken bette aınalasyna sonshalyqty úrke qaraýynyń sebebi de joq emes edi. Óıtkeni, Nurjaýdyń Ú. qalasyna baratyny belgili bolǵan kúnnen bastap dámdes-tuzdas júrgen aýyldastary men aǵaıyndary bir-biriniń aýzyna túkirip qoıǵandaı bul jaqqa kelgende meıilinshe saq júrýin, abaı bolýyn qaıta-qaıta aıtyp, sanasyna saqtyq pen úreıdiń dánin qatar egip, ábden pysyqtaǵan-dy. Munyń alǵashqydaǵy asyp-sasýyna osynyń da áseri bolmaı qoıǵan joq. Onyń ústine áıeliniń keńesi de muny tastúıin etken.

Aýdan ortalyǵyna shyǵaryp salǵanda áıeli qolyndaǵy dúnıe-múlkine yqtıat bolýyn tapsyryp turyp: «Búginde adal eńbegimen emes, bireýdiń zar ılep júrip tapqan dúnıesin jymqyrýmen kún kóretin kezbeler men keri ketkender kóshe-kóshede seńdeı soǵylysyp júrgenin bilesiń. Solardyń bireý-mireýine arandap qalma. Aýzyńdy kún shyǵysqa qaratyp ketpesin. Myna sómkedegi sálemdemelerdi bala-shaǵanyń aýzynan jyryp salyp otyrmyn. Ásirese, irimshik, qurt-maıdy kórshi-qolańnan «áke, jákelep» ázer surap alǵanymdy aıtsańshy... Ózdi-ózińe pysyq bol. Aman-esen jetkiz. Bir qolyń sómkeniń baýynan ajyramasyn. Oı-sanańnan mundaǵy dúnıelerdiń ońaı kelmegeni ketpesin...» dep qaıta-qaıta aıtyp, qulaǵyn mújigeni Nurjaýdy qalaı ǵana jaıbaraqat kúı keshtirsin?

Nurjaýǵa ala sómkeniń ýaıymy bárinen de jol boıynda qatty batty. Aýdan ortalyǵynan avtobýsqa mingende júrgizýshi munyń «sómkemdi ózimniń qasyma alyp otyramyn» dep qarsylyq etkenine qaramastan alyp shyqqan dúnıesin júk salǵyshqa ornalastyrǵany ony ábden ábigerge saldy. Avtobýs bir jerge aıaldasa bar dúnıesin áldekim ala qashatyndaı kórindi. Bir táýlikten astam ýaqyt jol júrgen avtobýs qansha ret toqtasa, bul da sonsha márte kólikten jalma jan túse qalyp, júk salǵyshtyń aýzyn kúzetýmen boldy. Bul áreketin jol serikterine bildirmeý úshin temeki shegetinin syltaý etkensıdi. Áıtpese, qasyndaǵylar muny dúnıeqońyz, túkkórmegen janǵa balap júrýi múmkin ǵoı.

Shól qysyp barady. Muzdaı sýsynǵa toly dúken qol sozym jerde. Kózdi jumyp, táýekel dep zattaryn tastaı sala sýsyn ákeleıin dese, barynan aıyrylyp qalarmyn dep seskenedi. Ol osylaısha ári-sári kúı keship turǵanda qalta telefony bebeýlep qoıa berdi. Kútkeni de sol edi.

Úlken ulyna dostary syılaǵan qalta telefonyn ala shyqqany qandaı ońdy is bolǵan. Bul: «muny qalaı paıdalanýdy da bilmeımin, qymbat dúnıeni bir jerde joǵaltyp alarmyn, qajeti joq» dep azar da bezer qarsylyq etse de áıeli: «Qalada telefonsyz kúniń joq. Myna jurt sol «oıynshyqty» erikkennen ustap júr deısiń be? Búginde onsyz kún kórý qıyn. Úıde de, túzde de qolynan tastamaıtyndar aqymaq emes. Onyń ústine qazir HHİ ǵasyr ekenin umytpa. Bajań men baldyzyń mundaıdyń neshe túrin ustaıtyn kórinedi, al sen sympıyp telefonsyz barsań kúlip júrer, odan da sózdi doǵar da qaltańa sal» dep uıaly telefondy ózimen birge alyp júrýin buıyrǵan. Al, jolǵa shyǵardan bir kún buryn úlken uly buǵan álgi quraldy qalaı qoldaný kerektigin táptishtep, alty jasar balaǵa álippe úıretkendeı ár tetigin ejikteı túsindirgeni bólek áńgime. Ulynyń aıtqandary sanasyna biri kirse, biri sińbeı, ábden áýrelengen-di. Endi mine, áıeliniń qaltatelefonyn qoıarda qoımaı aldyrǵany, balasynyń ony qalaı qoldanatynyn shyr-pyry shyǵa úıretkeni paıdaǵa asty.

— Jezde, aman-esensiz be?

— Shúkir, ózderiń... Men avtobýstan qazir túsip turmyn.

— Oıbaı-aý, tań azannan sizge qońyraý shalyp jatyrmyn, telefonyńyzdy qulaǵyńyzǵa tossańyz netti?

— Sol qurǵyrdyń shyryldaǵan únin estimegen shyǵarmyn.

— Jezde, bajańyz jumysynan qoly tımeı, sizdi kútip alýdy maǵan tapsyrǵan edi. Biraq, men baramyn degenshe qaı ýaqyt. Kóshedegi keptelisten ótip barýdyń ózi bir qıamet. Eń durysy, taksıge otyrsańyz áp-sátte jetkizip salady. Ózim esik aldynda kútip alamyn.

— Jaraıdy, jaraıdy.

Shóldiń qysqany, kónniń kepkeni umytylǵandaı. Baldyzynyń sańqyldaı habarlasqany jalǵyzsyrap, aınalany ógeısinip, tanymaıtyn jerde júni jyǵylyp turǵan Nurjaýdy bir serpiltip tastady. Jeti atasy túgel tirilip kelgendeı qýandy.

Muny toǵyz qabatty qyzyl úıdiń aýlasynda baldyzy emen-jarqyn qarsy aldy. Alaıda, jalǵyz jezdesin týǵan aǵasyndaı sanaıtyn Quralaı burynǵydaı nazdanyp, qylyqtanyp, jolyǵa qalsa erkeleı ketetin ádetin kórsetpedi. Basqany bylaı qoıǵanda, týǵan ápkesiniń hal-jaǵdaıyn da suraı qoımady. Kórmegeli ájeptáýir ýaqyt ótkendikten araǵa jaryqshaq túskendeı me, qalaı?.. Salqyndyq seziledi. «Jo-joq, kúndelikti júzbe-júz kezdespese de aıyna eki-úsh ret telefon arqyly amandyq-saýlyq surasyp turǵandyqtan jik-jappar bola qoımaǵan shyǵar. Soǵan bola baldyzyma kiná artpaımyn».

Uzynsha boıly, taldyrmash kelgen baldyzynyń syrtqy pishininde ózgeris kóp, tolyńqyrapty. Aýylda júrgende ushyp-qonyp, jeńil qımyldaıtyn, al qazir júris-turysy mańǵaz. Reńi aǵarǵan, eki beti maı jaqqandaı jyltyrap tur. Qysyńqylaý kelgen qoı kózderi ǵana estelikke keshegi erke baldyzdyń qylyqty da oınaqy minezinen tábárik alyp qalǵandaı.

Bular qysqasha amandyq-saýlyq surasqan soń lıftimen lezde altynshy qabattaǵy páterge kóterildi. Nurjaý kóterip kelgen ala sómke páterdiń kire berisinen oryn aldy. Ol tipti eskerýsiz qalǵandaı...

Tórt bólmeli páterdiń ishi kózdiń jaýyn alady. Muntazdaı taza. Salqyn. Ne kerektiń bári bar. Bólme saıyn jalt-jult etken jıhaz, kompúter. Qabyrǵaǵa ilingen jalpaqtyǵy daladaı teledıdardy aıtsańshy. Aıaqtyń astynda qor bolǵan jumsaq kilem, terezelerde ásem perde. Ashanada qabyrǵanyń jartysyn jaýyp turǵan bıik te endi tońazytqysh yńyldasa, dýalǵa qazdaı tizile ornalasqan shkaftar kóz tartady. Mundaıdy buryn-sońdy kórmegen, osynsha dúnıe ózgeniki emes, kúni keshe aýylda árkimniń asarynan qoly tımeı, aýzy ishimdikten bosamaı dalańdap júretin óziniń týǵan bajasyniki ekenine sene almaǵan Nurjaý áýestikpen beıne bir kórme tamashalaǵandaı barlyq bólmeni tańyrqaı aralap shyqty. Týmysynan peıili keń, anaý-mynaýǵa mán bere qoımaıtyn salqynqandy jan dep eseptelinetin Nurjaýdy ne túlen túrtkenin, onyń ishki áleminde qyzǵanyshtyń qyzyl ıti tisin aqsıtqandaı boldy.

Ol baldyzymen jolyqqanda ashyq-jarqyndyqtan góri jasandy sypaıylyq pen birtoǵalyqtyń, salqyndyqtyń qylań bergenin esine túsirdi de, myna baqýatty turmystyń tabıǵı taza kóńil-kúıge syna qaqqanyn túsindi.

Nurjaý:

— Balalar qaıda, kórinbeıdi ǵoı... Búgin jeksenbi...

Quralaı:

— Olar kóbine úıde bola bermeıdi. Tanagúl men Jaınagúl júzýmen shuǵyldanady. Baseınge ketken. Al, Sapar aýlada dop qýyp júr.

Bir kezde syrtqy esik ashylyp, ishke Tanagúl men Jaınagúl endi. Júzine meıirim uıalap shyǵa kelgen Nurjaý ornynan elpeńdeı kóterilip, kishkentaıynan qolynda ósken qos qyzǵa qushaǵyn ashýǵa yńǵaılana berdi. Biraq, ábden tolǵan, reń bastary appaq, mańǵaz qımyldy, tanaýlary aspandaǵan, júris-turystarynan keýdemsoqtyqtyń, tákapparlyqtyń belgisi seziletin qyzdar buǵan alara qarady da bastaryn ızegensip, erinderin ǵana jybyrlata sálemdesken bolyp óz bólmelerine óte shyqty. Nurjaý sasyńqyrap, yńǵaısyzdana keri sheginińkirep, esigi ashyq turǵan ashanadaǵy Quralaıǵa kóz tastady. Ol baldyzynan: «Bularyń ne, ózderińdi talaı erkeletken kókelerińdi tanymadyńdar ma, qane jóndep amandasyńdar» dep qyzdaryna keıis bildirer dep oılaǵan. Biraq, ol lám-mım demesten óz isin jalǵastyra berdi. «Bala ǵoı, bular aýyldan ketkeli bes jyldan asypty. Osy aralyqta jatsynyp qalǵany da».

Nurjaý tórgi bólmeniń esik tusyna qoıylǵan jumsaq kresloda múlde jat, bógde, tanymaıtyn bireýdiń úıine áldebir buıymtaıyn aıta kelgen kiriptar jandaı kúı keship otyryp qaldy. Mundaı kóriniske tap bolý onyń úsh uıyqtasa túsine kirmegen-tin.

Quralaı ashanada dastarhan ázirlep júr.

Nurjaý ótken shaqtyń ıirimine az-kem maltydy.

Bajasy men baldyzy aýyldyń batys shetindegi toqal tamda ústine iler kıimin, iship-jerge as-sýyn ázer taýyp kúneltetin. Quralaı balabastylyqpen — eki qyzy men ulynyń kútimimen úıinde otyratyn. Jarqynaı birin kórsetip, ekinshisin baıqatpaı degendeı sińilisine tam-tumdap ony-muny aparyp berip ne Quralaı kele qalsa, qur qol jibermeı báıek bolatyn. Qaıtsin, bir týǵan sińilisi ǵoı. Nurjaýdyń perzentteri de ózderinen jasy kishi bólelerin oınatyp, erkeletip, jaqyn tartatyn. Ásirese, Tanagúl men Jaınagúl Nurjaýǵa talasa erkeleıtin. Aınalsoqtap qasynan shyqpaı, dastarhan basyna jınalǵanda munyń qasyna jaıǵasyp alyp, ámirlerin oryndatqyzyp, degenin istetkizetin. Sol kezderde olar alty-jeti jasar bolatyn. Al, Májıttiń jalǵyz uly Sapar besiktegi sábı edi. Óziniń balalary eresek tartyp ketkendikten Nurjaý kóbine bulardy keýdesinen keri ıtermeı, kerisinshe erkelikterin kóterip, sholjańdy qylyqtaryn qyzyqtap qaraıtyn...

Turaqtap tıanaqty bir jumys isteýdi bilmeıtin, tabany taıǵanaqtap ár neniń basyn bir shalyp, tek keńshardyń naýqandyq jumystaryna ǵana aralasqansyp, odan tapqanyn ishkilikke jumsap, aýylda qaı úıde asar bolsa, sol jerden tabylatyn, qoly bostardy jınap alyp, araq-sharapty molyraq quıyp turyp sharýasyn tyndyratyn qýlardyń mańynan shyqpaıtyn Májıt Nurjaýdy kóp asa tóńirekteı bermeıtin. Óıtkeni, ózinen jasy úlken, tirligi tap-tuınaqtaı bajasy jolyǵa qalsa, «aqylyn aıtyp basymdy aýyrtady» dep qashqaqtap júretin.

Májıt otbasyn alyp qalaǵa kósherde Nurjaý men Jarqynaı jol qarjylaryn qaltaryna salyp, bala-shaǵalarynyń ústi-basyn bútindep berip shyǵaryp salǵan-dy. Mine, sóıtken Májıttiń otbasy ǵoı bul. Ózinen shyqpasa da týǵanyndaı kórgen eki qyzdyń erkelemek túgili jóndep amandaspaǵanyna kóńili qalǵan Nurjaýǵa myna úı múlde jat bolyp kórindi. Óziniń osynda at basyn burǵanyna ókinip qaldy. Degenmen, «balaǵa bola renjip, kóńilimdi sútteı iritpeıin» dep ózine basý aıtty.

Baldyzynyń usynǵan túski asynan keıin tórgi bólmedegi jumsaq dıvanǵa jatyp uıqyǵa bas qoıǵan Nurjaý dabyr-dubyrdan oıanyp ketti. Jumystan Májıt kelgen eken. Terezege qarap edi kún sáýlesiniń qyzǵylt tartqanyn ańǵardy. Bir táýlik boıy qaqaıyp avtobýs ishinde otyrý ońaı ma, silesi qata uıyqtapty. Denesi del-sal.

Bajalar kópten beri kórispegenderin esepke almaǵandaı bir-birimen salqyn amandasty. Kóńili á degennen sý sepkendeı basylyp qalǵan Nurjaý da elpildeı qoımady. Moıny jýandap, qarny salbyrańqyraǵan, kózin ashqaly keńsege kindigi baılanǵan sheneýnikten aýmaı qalǵan tápeltek Májıt qonaqtyń qasyna jaıǵasty. Spırtti ishimdikti birshama siltegeni bet álpetinen, janarynan bilinip tur. Átirdi aıamaı sepkendikten, araqtyń ıisi sezilmeıdi. Jaıshylyqta kisige kezek bermeı sóıleıtin lepirme Májıt boıyndaǵy ashshy sýdyń kúshi qaıta bastaǵannan bolar, ahilep-ýhilep, aýyr demalyp otyr.

Keń bólmeniń bir shetine qoıylǵan ústeldiń ústine kelistire jaıylǵan dastarhanda bos jer joq. Sary baýyrsaq, táttiniń neshe túri, uqyppen týralǵan qazy-qarta, jal-jaıa, shujyq, syr, hrýstal grafınderge quıylǵan qymyz ben shyryn, ásirese jańa ǵana qazannan túsken úıeme tabaq et kózdiń jaýyn alady. As ıeleriniń óńderinen «mine, bizdegi molshylyq osyndaı» dep syńaı tanytqandary anyq baıqalady. Nurjaý aldyna qoıǵan astan tartyna alyp, barynsha sypaıy otyrdy. Ortaq áńgime tusaýyn keser túri joq. Kenet Májıt qarlyǵyńqy daýyspen: «Alystan bajam kelgende tomaǵa-tuıyq otyrǵanymyz jaraspas. Dastarhan basyndaǵy áńgimeni qyzdyrý úshin azdap araq-sharapqa kezek berelik», — dep ornynan jeńil kóterildi de, tońazytqyshtan eki-úsh shólmek ákeldi.

Quralaı:

— Munyń bárin jalǵyz óziń simirip óle qalmaqpysyń? Jezdemniń burynnan ishpeıtinin bilesiń, — dedi.

Májıt:

— Jezdeń kelgen soń kúshińe eneıin dediń be? Tynysh otyr, — dep ázilge jeńdirgensip, kúle sóıledi.

— Bajańnyń kelgenin syltaýratyp taǵy da qylqytamyn deseńshi.

Jaǵdaıy kelińkiremeı otyrǵan Májıt eki-úsh staqan araqty kómeıinen ótkizgen soń jaıdarlanyp, mańdaıynyń qurys-tyrysy jazylyp shyǵa keldi.

Baǵanaly beri toń-teris otyrǵan bajalar bir-birine jyly shyraı tanytqansydy. Qyzyl tildi sýmańdatyp, oryndy-orynsyz lepirtetin shaıtan sýmen nápsisin sýarǵan Májıt dastarhan tizginin qolyna alǵan.

Keshegisi men búginin salystyra keńinen tolǵaǵan ol tili buratyla otyryp araqtyń býymen bar syryn jaıyp saldy.

— Meni kóre almaıtyndar kóp. Ebin taba asap júrgenimdi kórgen saıyn dushpandarym uıqysynan aıyrylyp, quty qashady. Aınaldyrǵan tórt-bes jylda qos-qostan kólik, páter alyp, záýlim kotej saldym. Munyń bári myna jaman bajańyzdyń eńbeginiń jemisi. Aramnan alystap, adalǵa jaqyndaǵandar ashtan qatatyn myna zamanda urlaı bilmeseń, jymqyryp-qymqyryp, kóldeneń tabystyń kózin tappasań dalada qalasyń... Bizdiń kompanıa óte úlken. Kirisi men shyǵysynda qısap joq. Shetinen kertip al da kete ber. Kompanıanyń ıesi maǵan ábden senip alǵan. Osyndaǵy sharýasynyń tizgini mende. Qojaıynnyń qulqyny óte keń, jemsaýy tereń, túbi joq. Ony toltyrý múmkin emes. Sol ashylǵan aranǵa dúnıe tasý myna bajańyzdyń «qasıetti» boryshy. Al, bul mindetti atqaryp júrgen biz de qarap qalmaımyz, árıne. Bastyq óte adýyndy adam. Onyń myqtylyǵy sol, qulqynynan ne ótip jatsa da jaryqtyqtyń reńinen qýanyshtyń, razylyqtyń tabyn da kóre almaısyń. Sazaryp, melshıip tura beredi. Eger qaltasynan usaq-túıek shyǵyn shyǵa qalsa, qaltyrap-dirildep, qyryq kún qara jamylyp, sonyń ornyn toltyrýdyń qamynan ózge eshteńe oılamaıdy. Sondaı jannyń qol astynda qyzmet etken adam jaman bolmaıdy. Aıtyńyzshy, men qazir kimnen kemmin? Basqany bylaı qoıǵanda, myna úı, mundaǵy sán-saltanat talaıdyń peshenesine buıyrmaǵan...

Quralaı kúıeýiniń lepirme sózin jaqtyrmaǵandaı raı tanytyp ózge bólmege kirip ketti.

— Bajeke, baldyzyńyzdyń qabaǵyndaǵy kirbińdi baıqadyńyz ba? Onyń meni atarǵa oǵy joq. Jazyqtymyn. Búldirdim. Sizden nesin jasyramyn, osydan bir jyl buryn toqal aldym. Eshkimge aıta kórmeńiz. Muny ázirge aǵaıyn-týysqa, quda-jekjatqa bildirmeýdi jón kórip otyrmyz. Alǵashqyda Quralaı biraz qarsy bolyp, kelispegen. Biraq, júre kele jýasyp, qazir tynyshtaldy. Qaıda barar deısiń? Qoldan kelip turǵanda qonyshymnan bassam aıyp pa?

Qaryndasyndaı bolyp ketken Quralaıdyń ústinen áıel alǵan bajasynyń qylyǵyn estigende Nurjaý renjińkirep qaldy. Alaıda, bolary bolyp, boıaýy sińip tynǵan iske qatysty áldene deýdiń paıdasy joq ekenin túsinip, jaq ashpady.

— Toqalyma kotej salyp berdim. Erteń tanystyramyn. Has sulýdyń ózi. Bastyǵymnyń ózi soǵan úılengenimdi qalap, emeýrin tanytty. Aınalamdaǵylar «qojaıynnyń qumaryn qandyryp, tóseginen shyqqan qanshyqpen otasty» dep daýryǵysty. Aıta bersin. Basyma qonǵan baqty kóre almaǵan qýyskeýdelerdiń ósek-aıańyna mán beretin aqymaq emespin. Meıli, bastyqtyń oınasy-aq bolsyn delik. Oıbaı-aý, onda turǵan ne bar? Búginde bireýdiń tastap ketken salpy etek qatynyn tańsyq kórip alyp júrgender az ba?.. Al, meniń alǵanym hor qyzyndaı qulpyrǵan naq sulýdyń ózi. Erteń kóresiz de, Májıttiń talǵamy bıik ekenin moıyndaısyz.

Ertesine tús aýa eki baja qaqpasynyń quny qyryq qyzdyń qalyń malyna teń keletin, shatyry qyzyl cherepısamen túńkelengen, úsh qabatty kotejge keldi. Qaqpany kúzetshi ashty.

Májıt:

— Bul kotejdiń qurylysyn alty aıǵa jetkizbeı aıaqtadym. Qol astymda isteıtin jumysshylardyń arqasynda bitip qaldy. Qudaıǵa shúkir, bedelim bar. Jigitter aıtqanymdy eki etken joq. Bóten minez kórseter bolsa, kózine kók shybyn úımeleıtinderin jaqsy biledi ǵoı. Al materıaldardy... Bildeı qurylys kompanıasynyń bir fılıalyn basqaryp otyrǵan Mákeńniń óz esebinen qısyq shege satyp almasy belgili.

Bular úıge kirgende qarsy aldarynan ábden boıanyp-sylanǵan, uzynsha kelgen, qypsha bel, júzine kúlki úıirilgen, kıgen kóılegi ózine jarasa qalǵan, aýyldan qonaq keldi degen soń ádep saqtaǵansyp taqqan bolar, basynda qyzyl ala oramaly bar aqquba óńdi kelinshek shyqty. Esimi Qyrmyzy eken.

Munda da dastarhan jaınap tur. Nurjaý dámnen azdap aýyz tıdi. Májıt eki-úsh staqan araqty aralaryn uzatpaı kómeıine birinen soń birin quıyp, kózi kúlimdep shyǵa keldi. «Jumys ýaqytynda araq ataýlyny aýyzǵa ala almaısyń, sondyqtan senbi, jeksenbide bir siltesem artyqtyq etpes», — dep aqtalǵansydy.

Az-kem únsizdikten keıin Májıt:

— Bajeke, dastarhanǵa qaıta oralarmyz, endi myna kotejdiń bólmelerin kórseteıin, — dedi.

Jıyrmadan astam bólmesi bar úsh qabatty kotejdi aralap shyǵýǵa eki saǵatqa jýyq ýaqyt ketti. Ásem jıhazdar, jaltyraǵan lústralar, qabyrǵalarǵa ilingen kartınalar, kilemder men perdeler, kreslolar men dıvandar, kompúterler men teledıdarlar, birneshe jýynyp-shaıynatyn oryndar men ájethanalar... bári, bári aýyldaǵy qarapaıym ortadan kelgen adamdy ári-sári kúı keshtireri sózsiz. Shynynda Nurjaý ózin murajaı aralap júrgendeı sezindi.

Bular taǵy bir bólmege engende sońdarynan podnospen júzim, salqyn sýsyn jáne araq-sharap kótergen Qyrmyzy burala basyp kirdi.

Jasaýy jarqyraǵan, sheteldik qymbat jıhazdarmen jasanǵan, qabyrǵalaryna kileń ataqty patshalardyń, jahandy bılegen ımperatorlardyń, qolbasshylardyń úlken-úlken kartınkalary ilingen, monshaq shynylary myń qubylǵan, jalt-jult etken lústrasy kóz kidirter keń bólmeniń tórine qatar qoıylǵan bylǵary kreslolarǵa eki baja jaıǵasty. Ekeýiniń ortasynda turǵan ústel ústine Qyrmyzy qolyndaǵy podnosyn qoıyp bola bergende Májıt eshkimnen qymsynbastan ersi túrde onyń bóksesine saýsaqtaryn batyra ózine tartty. Nurjaý olardan janaryn taıdyryp áketti. Qyrmyzynyń júzinde qysylǵandyqtyń taby azdap sezilgenimen, Májıttiń yńǵaıyna kóngensip, kreslonyń jańtaýyna bir jambaspen qısaıa otyrdy. Sóz tizgini Májıtte. Nurjaýdyń ishimdik ishpeıtinin biletin ol eshkimge qarap jatpaı, eki-úsh staqan araqty birinen soń birin taǵy da óńeshinen júgirtip-júgirtip jiberdi. Sálden keıin Qyrmyzy Májıttiń araq-sharaptyń býymen jón-josyqsyz ekpindep sóılegenin unatpaǵandaı bir shyny shyryndy ustaǵan kúıi bulardy tastap shyǵyp ketti. Ol ketken soń Májıt tipten erkinsı sóıledi.

— Baqyt degen mine, osy Bajeke! Ózińiz kórdińiz ǵoı. Jumystan sharshap kelgende myń buralǵan sulýyń aldyńnan esik ashyp, ishi dúnıege toly keń de taza bólmege bastap, taǵamnyń, sýsynnyń, ishimdiktiń neshe túrin usynyp, báıek bolyp jatsa, ózińdi qalaı baqytty sezinbeısiń, a? Men keshegi jalań aıaq, jalań but Májıt emespin. Mende bári bar. Ózime kelgen qonaqtarymnyń barlyǵyn osy kotejde kútemin. Óıtkeni, olar keshegi jaqybaı Májıttiń búgingi turmysyn kórsin. Kórsin de mysy basylsyn. Aqyry ashyq áńgimelesip otyrmyz ǵoı, aıta bereıin. Men óz qonaqtarymdy bul jerge qurmettegendikten emes, olarǵa baılyǵymdy kórsetip, maqtanyp, masattaný úshin, el-jurtqa, aǵaıynǵa Májıttiń «qudiretin» aıtyp barýlary úshin alyp kelemin. Árıne, siz renjimeńiz..., — dep, kópirip ketken ezýin alaqanymen súrtken ol sońǵy sózderi artyqtaý ketkenin ańǵara qoıyp, Nurjaýǵa tómenshikteı qarady.

Mynadaı sán-saltanatty buryn-sońdy kórmegen Nurjaý bylǵary kresloda otyrýdy ózine laıyqty kórmegendeı qıpaqtap, ózin barynsha sypaıy ustap áýre. Shynynda baılyq ıesiniń mysy ony janshyp tastaǵandaı. Nurjaý bajasynyń ár sózin zeıin qoıa tyńdap otyrǵandaı syńaı tanytqanymen, kóńil dóneni shartarapqa shapqylap, oıy shashyrap, ishki álemi álem-jálem kúı keshýmen boldy. Kóbine onyń kóz aldyna jyńǵyl butaqtarymen toqylǵan sharbaqtarmen qorshalǵan óz úıiniń aýlasy, syrtqy esigi shıqyldap-qıqyldap ashylar eskileý shaǵyn úıi, onyń ishki kórinisteri kólbeńdeı berdi. Myna kotejben múlde salystyrýǵa kelmeıtin óz úıin oılaǵanda Nurjaýdyń júrek tusy sál búlkildegendeı boldy. Alaıda, ol osy bir pendeshilik oıdyń shyrmaýynan tez qutylǵysy kelgendeı, «danyshpan» Májıttiń sózderin tyńdaǵansyp otyrdy.

— Osy bólmege jıi bas suǵamyn... Onyń úlken sebebi bar. Munda men ózimdi táýelsiz, erkin sezinemin. Myna kartınalarda beınelengen patshalar men qolbasshylardyń sýretterine qarap otyryp lázzattanamyn. Bul ımperatorlarǵa qaraǵan sátte tula boıyma erekshe bir kúsh quıylyp, ózimdi bıliktiń ushar basynda turǵandaı kóremin. Osyndaı sezimdi bastan ótkerý men sıaqty usaq-túıek pendege jartty baılyq emes pe. Ásem mýzykanyń daýysyn baıaý shyǵaryp qoıyp, edenge tıgen eteginiń dybysy sýdyraǵan toqalyń kelip usynǵan jyly-jumsaqtan jep, shárbat, sharap ishe otyryp, qıaldarǵa berilý meniń ómirimniń ózegi ispetti...

Myna kartınalarda beınelengen Eskendir Zulqarnaıyn, Iý́lıı Sézar, Napoleon, Edil, Shyńǵys han, Abylaı han, Djordj Vashıngton, Lenın, Ata Túrik syndy tulǵalardyń ataq-dańqyn qyzǵanamyn. Árıne, olarmen tuǵyrlas, deńgeıles bolý men sekildi beıbaqqa buıyrmasy anyq. Biraq, meniń olardan artyqshylyǵym — men tap qazir tirimin, al olar óliler qatarynda, — degen Májıt ashshy sýdan taǵy bir tartyp jiberdi.

Bular «patshalar saraıyndaǵy» áńgimesin tómengi qabattaǵy úlken zalǵa jaıylǵan mol dastarhannyń basynda jalǵastyrdy. Úı qyzmetshileri bolar, eki áıel zyr júgirip qyzmet kórsetip júr. Nurjaý oń jaq qabyrǵaǵa ilingen, uzyndyǵy bir qulashtaı kartınaǵa beınelengen kóriniske uzaq qarady. Onda tolqyny býyrqanǵan teńiz ústinde qalyqtaǵan shaǵalalar, qumshaýyt jaǵalaý, aq ulpa bulty kúnmen shaǵylysqan aspan, teńiz aıdynyna kózin kúnnen kólegeıleı qarap turǵan, aq kóıleginiń etegin jel jelpigen qyz beınelenipti. Sýret sátti salynǵan. Aq kóılek, aqsha bult, aq shaǵala kúmisteı jyltyraı kelip jartasqa soǵylǵan teńiz tolqyny bir-birimen úndese ketkendeı. Nurjaýǵa teńiz tolqynynyń shýyly, qyz eteginiń sybdyry estilgendeı boldy. Shaǵalalar beıne bir qar ushqyndaryndaı...

Budan keıin birer kún ótken soń Nurjaý Májıt qyzmet etetin qurylys kompanıasyna jumysqa ornalasty.

******

Jeltoqsannyń yzǵyryǵy jonyńa taspa tilerdeı qamshysyn úıirip, kárine mingen. Osydan bir apta buryn tobyqtan asa jaýǵan appaq qar kúrk-kúrk jótelgen kóksaý kólikterdiń tútinimen kúıeleshtenip, salaq jannyń saýys-saýysy shyqqan halatyndaı reńge engen.

Qurylys jumysy toqtaǵanyna bir aptadaı ótken qala shetindegi ashyq-shashyq nysannyń birinshi qabatynda basshylyqtyń ókilin osymen besinshi kún kútken jigitterdiń tisteri qaıraýly. Alǵashqyda bulardyń qarasy alpystaı bolatyn. Qazir qatary sıreı túsken.

Sońǵy úsh aıdyń eńbekaqysyn jarytyp tólemegen ári budan bylaı is barysy qalaı qaraı dóńgeleıtinin ashyp aıtpaı qystyń kózi qyraýda sarsańǵa salǵan «Ǵajaıyp» qurylys kompanıasy basshylarynyń qashqaqtaýy jumysshylardy tyǵyryqqa tiregen.

Bulardyń talap-tilekterin tyńdaýǵa at basyn burady degen pátshaǵar áli joq. «Áni-mine kelemin» dep telefon arqyly kúnde ýádesin bergenimen, qara kórsete qoımaǵan.

Ózderimen birge ala kelgen as-sýlaryn tús áletinde talqajaý etti demeseńiz, bári de ash. Bir jaǵynan aıaz soryp, qaltyratyp barady. Biraq, boılaryndaǵy ashý-yza asqazannyń ash bórishe ulyǵany men aıazdyń álegin eleter emes.

Azynaǵan jel, aınaladaǵy suryqsyz kórinis, sur bult eńseni ezedi.

Mine, saǵat tústen keıingi tórtten asty. Kútken adamy búgin de kelmesine kózderi jete bastaǵan jigitter aralarynan ózderine basshy etip saılap alǵan keń ıyqty, uzyn boıly, bıdaı óńdi, jer ortasyna taqap qalǵan Nurjaýdyń aýzyn baǵyp, oǵan «endi ne isteımiz?» degendeı suraýly pishinmen qaraıdy.

Arakidik qalta telefonymen kútken adamyna qońyraý shalyp, biraq jaýap ala almaı kúıingen Nurjaý myna sandalystarynan eshteńe ónbeıtinin endi uqqandaı sóz bastaýǵa ońtaılandy. Muny baqqan ózgeler onyń qasyna osharyla qaldy.

— Búginge osy sarylǵanymyz da jeter. Taǵy da aldady. Qansha qarsylyq tanytqanyma kónbeı, ózderińe basshy etip saıladyńdar. Endeshe, meni tyńdaısyńdar, — dedi Nurjaý qarlyǵyńqy daýyspen. — Bárimiz de shalǵaıdaǵy aýyldardan keldik. Jolymyzǵa qarap árqaısysymyzdyń bala-shaǵamyz otyr. Jetisip júrgen eshkim joq... Mańdaı terimizdi bostan-bosqa tógip, qaıdaǵy bireýlerge jem bolmaımyz desek, izdeneıik...

— Durys, jón sóz, quldaı beınet keshkenimiz azdaı, endi kesilgen aqymyzdy ala almaýymyz ezdik, — dedi osynda bir jyldan astam ýaqyt sylaqshy bolyp jumys istegen Báıken ezeýreı.

Nurjaý:

— Qane, óz oılaryńdy ortaǵa salyńdar. Kópshiligiń qos-qostan dıplomdaryńdy sandyq túbine saqtaǵan joǵary bilimdisińder. Aramyzda muǵalim de, dáriger de, zańger de, ınjener de bar.

Kirpish qalaýshy Qaljan ilip áketti:

— Bul jerge basshylardan eshkim kelmeıdi. Odan da kompanıanyń basshylary jaıly jaıǵasqan ǵımarattyń aldyna jınalaıyq.

— Oı, sen de... Kesheden beri myna jurt ne aıtyp tur? Olar áldeqashan taıyp turǵan. Áıtpese..., — beton quıýshy Sadyq sóziniń sońyn jutyp qoıdy.

— Sotqa aryzdanaıyq, jýrnalıser shaqyraıyq. Joǵarydaǵylar estisin, — dedi kezinde polısıadan demalysqa shyǵýyna eki-úsh jyl qalǵanda bastyǵynyń «doǵar» degenin tyńdamaı, óziniń tik minezine salyp, bir jýannyń basbuzar ulyn qamaımyn dep aqyry qyzmetinen birjola qýylyp tynǵan Toqtar.

— Menińshe, aldymen teledıdardan tilshi shaqyryp, istiń barysyn jurtqa jaıalyq. Eń durysy osy. Joǵary jaqta «Ǵajaıyptyń» qojaıynyna dańǵyl jol ashyp berip tasada otyrǵan bir dókeıdiń bolmaýy múmkin emes. Eń quryǵanda sol estisin. Bilsin. Bálkim tasada turǵan sol dókeı «Ǵajaıyptyń» «tamashasynan» habardar bolyp, álgi kázzaptardyń moıynyn beri burdyrar, — dedi dánekerleýshi Saýyqbek.

— Jýrnalıs qurǵyryń shaqyrtýymyzǵa kele qoıar ma eken? Bizdi neǵylsyn? Ony aldyryp, teledıdarǵa durystap túsirý úshin de aqsha kerek, aqsha! — dedi Qaljan kúıgelektenip.

Buǵan jaýap retinde Saýyqbek:

— Úkimetke juldyzy qarsy telearnanyń tilshisimen habarlassaq, qazir-aq jetip keledi. Tıyn-teben surap jatsa, qaltamyzdaǵy sońǵy baqyrymyzdy sanap bersek te bir nársesin jasarmyz, — dedi.

Baǵanadan beri sózge aralaspaı shettep turǵan, jasy otyzǵa ilikken, qoı kózderi únemi jylmyń qaǵa qýlanyp turatyn Sarjan ortaǵa kımeleı enip:

— Sizder qansha daýryqsańyzdar da eshteńe óndire almaısyzdar. Sotyń da, jýrnalısiń de bizge pysqyrǵany bar. «Ǵajaıyptyń» qojaıyndary kimder ekenin bilesizder me? Olardyń quryǵy uzyn, qylyshy ótkir, aýzy dýaly. Bizdiń áreketimizden túk te shyqpaıdy. Sottaryń da, polısıalaryń da, jýrnalıseriń de «Ǵajaıyptyń» asyrandylary. Bul kompanıanyń atyn estise, bezip ketedi...

Sanjardyń sózi jigitterdiń birazyn oılandyryp tastady. Olar «endi ne isteımiz?» degen saýalǵa tushshymdy jaýap izdegendeı biraýyq únsiz qaldy.

Shyn máninde, qurylysshy jigitter ózderiniń qoǵamynda ádildikke jetý ońaı emesin, ol úshin san qıly, soqtyqpaly, buralańdy súrleýlerden ótýge týra keletinin, sońynda jeńistiń buıyrýy neǵaıbyl ekenin tereń sezinetin. Olardyń birazy mundaı taıǵaqty joldarmen júrip te kórgen bolar. Eger, solaı bolsa, júıkeni júndeı túter mynadaı kesapatty kedergilermen betpe-bet kelip, aqyrynda quty qashyp, tisin qaırap keri qaıtqany anyq. Ol qandaı kesapatty kedergiler?

Prokýrorlar, sottar, polıseıler nemese «turymtaıdan zorlyq kórer boztorǵaılardyń» muńyn muńdap, joǵyn túgendeý úshin qurylǵandaı kórinetin áleýmetshil mekemelerdegi áldiler ádildik izdep barǵan sizge alǵashqyda jany ashyǵansyp, múláıimsip, aıtqandaryńdy shyn peıilderimen tyńdaǵansıdy. Olar árdaıym aldyna kelgenderdiń sózin aıaǵyna deıin esitkendi jón kóredi. Ásirese, sońǵy sózińdi taǵatsyzdana kútedi. Óıtkeni, olarǵa áńgimeńniń túıinin bilý óte qyzyq. Nege deısiz be? Álgilerdiń «qyzmettik» tájirıbesinde san márte dáleldengendeı, sózdiń toqeterinde aldyndaǵy kiriptar adamnyń beretin «syılyǵy» belgili bolady. «Syılyqtyń» kólemin belgilerde qyzmet orny ne áldebir yńǵaıly tasa qyp-qyzyl bazarǵa aınalyp júre beredi. Áıteýir, tirligińdi bitirý úshin aýyz jalasa kelisip shyǵasyz. Kelisý de ońaı emes? Aldymen ne usynatynyńdy, nege, qanshaǵa shamań keletinin jetkizesiń, biraq anaý azyrqanyp, basyn shaıqaıdy da óziniń kesimdi sózin aıtady. Soniki jón. Kónseńiz sol, áıtpese, kete berińiz. Lajsyzdan bas shulǵısyz. Sodan soń, qaltańa qaraı qımyldaısyz. Olar kedeısiz be, baısyz ba talǵap jatpaıdy. Tek, «myrzalyǵyńyzǵa», «jomarttyǵyńyzǵa» qaraıdy. Básekelesin joldan taıdyryp, aıaǵynan shalý úshin izdengen baqýattynyń qolyn sarańdyq, quqyǵyn qorǵaýǵa talpynǵan kedeıdiń qolyn joqtyq baılasa, júgingen taltańbaılaryń saspastan, ústinen aryz túsip, bálege shatylǵan qarsylas jaqpen ámpeı-jámpeı bolysyp, olardyń ol-pulyn alyp, áıteýir, eki ortadan jem jemeı tynbaıdy. Keıbir pysyqtar tipten soraqy. Mundaılar kóbine quryǵy qysqa, qaltasy juqa, biraq, birazǵa deıin dalbańdaı shapqylaýyna shamasy jeter, tapqanyn berer alaókpeler men ólermenderdi urshyqsha aınaldyrady. Álgi pysyqaılar ádepkide «jaýyńyzdy jer jastandyryp, qarsylasyńyzdyń basyna áńgir taıaq oınatamyn» nemese «bitpeı júrgen sharýańyzdy tap-tuınaqtaı etip tyndyryp beremin» dep ýádeni úıip-tógedi de, ile uıalǵansyp, kúmiljigensip, aýzyn arandaı ashsa jemtigi úrkip ketetinin, bosqa aýa qarmap qalatynyn oılap, saqtana azdap suraıdy. Shattanyp ketesiz. Anaý sizge sondaı qaıyrymdy, meıirimdi, jibi túzý jandaı, tipti, ákeńizdeı kórinip ketedi. Qushaqtap alyp súıe bergińiz, súıe bergińiz keledi. Ózara kelisilgen, kólemi ekeýińe ǵana belgili beretinińizdi onyń qaltasyna tyqpyshtap máz bolasyz. Iá, máz bolasyz. Biraq, ol sizdi osylaısha tuzaqqa ilindirgenin keshirek bilgenińizde, «aı, qap!» dep sanyńyzdy bir-aq soǵasyz. Nege? Álgi neme alǵashqy bergenińizdi qaltasyna salyp alǵan soń, «anaý edi», «mynaý edi», «sharýańyz bitkeli tur, tek taǵy da az ǵana qarjy qurǵury...» dep mıyńyzdy ashytyp, zyr júgirtkizedi. Siz amalsyzdan «qyrqyna shydaǵanda qyryq birine de kóneıin» deýmen suraǵanyn qaryzdana, qaýǵalana taýyp berýmen jandalbasalaısyz. Anaý alaqanyn jaıýdan sharshamaıdy. Shart ketip, «qara baqyr da bermeımin» deseńiz, sybaılasyńyz aıtqandaı, «áne, mine bitkeli turǵan isti» búldirip alýdan qorqyp, sál sabyr saqtaǵandy jón kóresiz. «Qaıyrymdy dosyńyz» bergenińizdi ózim alyp jatyrmyn dep áste aıtpaıtyny taǵy bar. Óıtkeni, onyń da «uıaty» bar emes pe? Ol áýelgi alǵandaryn jumyryna juqtyrǵan soń esimi belgilileý, sharýańnyń bitýine tikeleı áser etýshi retinde túsindirilgen, joǵaryraq laýazymda otyrǵan «kókesiniń» tamaǵynan birdeńe ótkizý kerektigin aıtady. Beresiń. Sodan keıin siz estimegen, bilmegen, biraq, «alaqan jaıǵysh» «kókelerdi» qaptatyp jiberedi. Shynynda, solar suratyp jatyr ma, álde, sybaılasyńnyń qýlyǵy ma, bile almaısyz. Ol jaǵy Allaǵa ǵana aıan. Kóńilińiz kúdik kiredi. Anyqtaǵyń kelip, jańaǵy myń-san «kókelerdiń» birin izdestirip tabýǵa óz betińizshe árekettenýdi de oılaısyz. Alaıda, «Olar esiginen syǵalata ma? Tanymaıtyn adamynyń kóbik sózin tyńdaı ma? Paraqor retinde ustataıyn dep júrgen áýmeser dep ózimniń kózimdi qurtqyzyp jibermeı me?» degen kúdikpen raıyńyzdan qaıtasyz. Osylaısha sharshaısyz, qaltań juqarǵan saıyn júıkeń de júndeı túte-tútesi shyǵyp, dińkálaısyz. Sodan burqyldaısyz. Taǵy surasa, eshteńe taýyp bere almaısyz. Sodan «jan serigińiz» «áı, áttegen-aı, endi-endi bitkeli turǵanda... Meni sóge jamandamańyz. Ózińiz kórip tursyz, jan aman bolsyn, soǵan shúkir delik» dep jubatqansyp, bar kináni tabyla qoımaǵan aqshaǵa jaýyp, sóziniń astarymen sharýanyń bitpeýine tikeleı ózińizdi qatysty etip qaıqań basa kete barady. Mine, sizdiń arqa súıep, aqyńdy alyp beredi degen sengenderińizdiń, ádiletshil bılerińizdiń túri osy. Al, eshkimmen jeń ushynan jalǵaspaı, sybaılasýǵa nıet tanytpaı, qury aq paraqqa buıymtaıyńdy jazyp tastap ketip, odan tushshymdy jaýap alamyn deý mylqaýdan syr sýyrtpaqtaýdan da qıyn. Til ala almaısyz. Solaı...

Aradaǵy az-kem únsizdikti Nurjaý bóldi. Ol Sarjanǵa qarap:

— Sonymen óz oıyńdy aıtshy, — dedi.

— Menińshe, búıtip kúnde jınalyp alyp búrseńdegenshe áliptiń artyn baǵalyq. Bir mánisi bolar. Jalaqysyn ala almaı zar jylap júrgender biz ǵana emespiz... Eńbeginiń aqysynan kúderin úzgender az ba osy kúnde? Aılyǵyn jyldap kútip júrgender qanshama. Odan da jataǵymyzǵa baryp, aýyrmaıtyn jambasymyzben qısaıyp jatyp alaıyq. Aıtpaqshy, biz túnep júrgen jaı «Ǵajaıypqa» tıesili ekenin de umytpaıyq. Óziniń aıtqanyna kónip, aıdaýyna júrmegendi kim mańdaıynan sıpap, qudasyndaı tórine shyǵaryp qoıady deısiń? Eger, osylaısha olarǵa qarsy dóńaıbatymyzdan tyıylmasaq, bárimizdi de jataqhanadan túre aıdap shyǵady. Muny jaqsy bilesizder. Sonda qaıda baramyz?» — dep qyzyna, daýysyn kótere sóılegennen moıyn tamyrlary bileýlenip ketken Sarjan «jataqhana» degen sózdi ereksheleı sozyńqyrap aıtty.

Ánsheıinde eki aýyz sóz aıtsa, birine ázil aralastyrýǵa qumar, qısyq Sarjannan dál mynadaı belsendilik kútpegen janyndaǵylar «durys», «jón» dep ony qoshtaı dabyrlasyp qaldy.

Keńes keziniń kózin kórgen, qala shetindegi ashyq-shashyq, jańbyr jaýsa tóbesinen tamshy saýlaıtyn, sýy men jaryǵy birde bar, birde joq, jazda ystyq, qysta tastaı sýyq bolsa da bastaryna pana etken jaılarynyń aqysy qaltalaryna qolaıly keletindikten qýana, «shúkirin» aıta turyp jatqan qurylysshylar jataqtarynyń ıesi «Ǵajaıyp» ekeni jańa esterine túskendeı jappaı basylyńqyrap, júnderi shalǵy tıgen pishendeı jata qaldy. Bári «O-ho, biz kimmen eregeskeli júrmiz ózi?» desip bastaryn salbyratty. «Janǵa jaısyz bolǵanymen, aqysy arzan jataǵymyzdan aıyrylsaq, budan bylaıǵy kúnimiz ne bolady?» degen kópshilik shynynda tyǵyryqqa tirelgen. Jeke páter jaldap turý ońaı ma? Janbas pul ýdaı. Shydatpaıdy. Aýa raıy bolsa mynaý. Unjyrǵańdy túsiredi. Shulǵaýyn súıretken joq-jitikti mazaq eter qystyń aryny qatty.

Toqtar kibirtiktep Nurjaýǵa jaýtańdaı kóz tastady.

Nurjaý:

— Bul jerge jataqhana jaıyn talqylaýǵa kelgenimiz joq. Jónge kóshelik. Basshylyqpen betpe-bet, kóz túıistire sóılesýdiń oraıy kele qoımas. Myqtymsyǵandar bizdi adam ekensiń dep eskergisi kelmeıtindeı. Sondyqtan olarǵa ózimizdiń tiri adam ekenimizdi dáleldeýimiz kerek.

Sarjan:

— Qalaısha? — dedi shyrt túkire.

Sarjannyń suraǵyn qaperine almaǵan Nurjaý odan ári:

— Aryzdanatynymyz da, tilshi shaqyratynymyz da basy ashyq jaıt. Biraq, eń aldymen ózimizdiń birligimizdi aırandaı uıytpaı, bárimiz jumyla osy istiń aıaǵyna deıin tirespeı nátıjege jetemin, mańdaı terińdi seldeı tógip istegen beınetińniń qyzyǵyn bala-shaǵama kórsetemin deý kebir jerge dán ekkenmen birdeı ekenin umytpalyq, — dedi.

Nurjaýdyń sózin qoshtaǵan Toqtar:

— Bizdi búlik shyǵarýǵa úndep tur dep oılamańyzdar... Bazbireýlerge mańdaı teriniń óteýin surap qolyn sozǵandar búlikshil, buzaqy, qylmysker retinde kórinetini ras. Biz eshkimge qıanat jasaǵymyz joq. Tilegimiz — eńbegimizdiń esesin alý. Sondyqtan, búgin osy tobymyzben baryp ótinish-tilegimizdi qaǵazǵa túsireıik te, erteńnen bastap kidirmeı qajetti orynǵa shaǵymdanaıyq, — dedi.

Sózge aralasqan Saýyqbek:

— Bastapqyda qaramyz alpystan astam edi. Mine, qazir jartymyz joqpyz. Ras, olardyń arasynda aramyzdan tabylǵysy kelgenimen tirshilik arqany qolyn baılaǵandar bar shyǵar, túsinemiz. Alaıda, kóbisi jeltoqsannyń aramqatyrar azýly aranynyń ótinde qaltyraǵannan góri óıtip-búıtip jylystap, «qaı jeńgeniń meniki» dep qýlyǵyn ishine búkkendi artyq kórip, tasadan baqylaǵandar men «Ǵajaıyptyń» tańy qaıta atyp, túlep shyǵa kelse, basshylarǵa jamanatty bolyp kórinip qalarmyn dep saqtanǵan pysyqaılar. Iá, «kúrishtiń arqasynda sý ishken kúrmekter» qashanda kezdesedi. Olarǵa jaltaqtap, búkir pıǵyldaryna kek saqtap, keteýi ketken nıetterin kóregendik sanap áýrelenbeıik. Endi biz osy tobymyzben ydyramaı, ózara aýyzbirshilikpen aryzdanaıyq, — dedi.

— Durys, qatarymyzdy seldiretpeı, setinetpeı, ózimizdi mensinbeı, qor sanaǵandarǵa qarsy bir áreket etpesek, erkek bolǵanymyz qaısy, — dedi Qaljan.

Ózin qoldaǵan serikteriniń sózin ári qaraı jalǵaǵan Nurjaý:

— Bizdiń sotqa túsirer aryzymyzdyń kúshi, teledıdar arqyly jetkizbek muńymyzdyń máni birligimizge baılanysty. Uıymshyl, biraýyzdy tas-túıin top — qarsy kelgendi qaqyratar daýyl. Bizdiń jumylýymyz kimdi de bolsa oılantpaı qoımaıdy. Osyny qaperimizden shyǵarmalyq. Bulaı etpeı eshbir ushpaqqa jete almaımyz. Jolymyzǵa telmire qarap otyrǵan bala-shaǵanyń nesibesin óz elimizde turyp enshileı almasaq erkeksinip úı betine qalaı kórinemiz, — dedi Nurjaý daýysyn kótere.

Nurjaý sózin bitirer-bitirmes Sarjan kılikti:

— Áldeqashan jonyn kórsete qyr asyp, búgejiktegen miskinimizge qarq-qarq kúlip jónin tapqan birlikti qaıta shaqyryp qury bosqa áýre bolýdyń jóni qaısy? Aıtyńdarshy. Qazir jartymyz joqpyz. Yntymaǵymyzdyń túri osy ma? «Birlik, birlik» dep sál erterek danyshpansý kerek edi.

— Sen nege sonsha keri tarta qaldyń? Oıbaı-aý, joq jerden aramyzǵa jik salǵanda utaryń bar ma? Áldebir oıyń bolsa ashyp aıtsańshy. Áıtpese, jónińdi tap, shyraq, — dedi Toqtar zildene. — Sapasyz kópten, bir tilekpen toptasyp, bir maqsatty kózdegen az artyq. Jartymyz aýa jaıylyp ketti dep basqamyz barmaq tisteýden asa almaı, jerge qarasaq aspannan bireý túsip ezýimizdi maılap bermeıdi.

Sarjan qyzynyp:

— Toqa, siz óıtip artyq ketpeńiz. Jónimdi tabar-tappasymda sharýańyz bolmasyn. Meniń de oıym, osynshama jurttyń qamy. Súıegimizdi súıretip sotqa barsaq ta, otqa barsaq ta túk ónbeıdi. Durysy, qojaıyndardyń aldynda ses kórsetpeı, kishireıe bileıik. Jalynaıyq, ótineıik. Kúshtimen tiresemiz dep qurt tússe de shaınańdaýǵa jaraıtyn tisimizden aıyrlamyz. Olardy shyndap eregistirsek erinimiz aıazǵa qaq-qaq jarylǵan kúıi soqyr tıyn da buıyrmaı sorlaımyz... Iá, bilemin, sapasyz kópten bir múddeni meje etken azshylyq artyq bolar, biraq, bireý «eı» dese, tyraǵaılaı qyr asa qashar, áldekim «táıt» dese, tizesi dirildep, butyn námder sý júrek top ekenimizdi qaperden shyǵarmalyq.

— Áı, sen qaı qıaǵa órlep barasyń? Baıqap sóıle. Jurttyń bári sen sekildi esek qulaǵyn jymqyrsa anadaıdan qaltyrar sýjúrek deımisiń. Shaýyp alamyn degen dańǵoıyńdy kórset, tirsegin tilip, tirideı irep, terideı ıleıin, — dedi alpamsadaı Saýyqbek judyryǵyn túıip.

Sarjan Saýyqbektiń yzǵarlana judyryǵyn alǵa soza sóılegeninen seskenińkirep, artqa sál sheginińkiredi.

Nurjaý:

— Maqul, Sarjan, seniki jón delik. Basshylarǵa jalynaıyq, jalbarynaıyq. Al, odan da eshteńe ónbese qaıtpeksiń? Eger áli ortamyz ortaımaı turǵanda ózimizdiń tiri ekenimizdi bildirmesek, erteń kesh bolyp qalmaı ma? Dál qazir bet-betimizben ketsek qaıtyp basymyz quralmaıdy. Óz betimshe aqymdy aıyryp alamyn deıtinderge tosqaýyl joq, jol ashyq, — dedi.

Saýyqbek:

— Kúnniń ystyǵy men sýyǵyna qaramaı, tańnyń atysy, kúnniń batysy demeı, aýyryna beldi taldyra, azabyna jandy shydata qulsha eńbektenip, endi sonyń óteýin jalynyp-jalpaıyp, qaıyrshydaı tilenip alýdan artyq qorlyq bar ma? Qara tóbettiń aıbarynan qoryqqannan shalqalaı jata baryn ashyp tastap, shybyn jany úshin jádigóılene qyńsylaıtyn ıtarshynyń kúıin keshý ólgenmen bir emes pe? — dedi.

Sózin qaıta jalǵaǵan Nurjaý:

— Túbi tekti, ary taza árbir adam birinshiden óz namysyn oılasa kerek. Kókiregimizdi áldekimniń maı tabanyna bastyryp, myj-myjymyz shyǵa jer qaýyp jatýdy ar kórmesek, bet-betimizben ketelik. Meniń dál osy úsh aılyq jalaqyǵa qarap qalǵan kúnim joq. Iá, eshkim de ashtan buratyla ólip qalmaıdy. Báriń de taǵy bir jerge ornalasyp, buıyrǵanyn tabasyńdar. Biraq, bir mezgil, ishki álemimizdegi barymyz, adamdyq qalpymyzdyń basty belgisi — namysymyzdy da oılaıyq. Ar-namysyn kókteı soldyryp, mezgilsiz jerlegender kóp, myń-mıllıon, biraq, men sol topqa qosylyp, qasıetsiz tobyrdyń qarasyn kóbeıtkim kelmeıdi. Meni osynda shiderlep turǵan ar-uıatym jáne senderdiń artqan senimderiń. Áıtpese, bárine qolymdy bir-aq siltep, áldeqashan elimdi taýyp, otbasyma oralar edim, — dedi.

Nurjaý ózin qorshap turǵan serikterine barlaı kóz tastaǵanda báriniń janarlary janyp, bastaryn kekjıte kóterip, eńseleri tiktelip, jalanyp, óshikkenin ólimshi eterdeı jutynyp turǵanyn ańǵardy.

Tek Sarjan ǵana basyn shaıqaı, mıyǵynan kúle bólekshe túrge engen. Ol aıtaryn kekesinmen bastady:

— Nureke, namys sizde ǵana bar da, óńgemizde joq deısiz be? Sizdiń pikirińiz jalǵan namysqa saıatynyn bilińiz. Ádemi sózdiń sheberi ekensiz. Jaraıdy, sizdiń sózińizge bas uraıyq. Biraq, myna túrińizben jigitterdiń qolyna qarý ustatyp, qan-qasapqa aıdap salýdan taıynbaıtyndaısyz. Segiz synyptyq bilimim bolsa da meniń de árneden habarym bar. Halyqty kózsiz batyrlyqqa úndep, daýylǵa qaraı aıtaqtap, aıdap salatyndar jeme-jemge kelgende «qyzyqtyń» kórermenine aınalyp, tasada keńk-keńk ete rahattana kúlip qarap turatynyn danyshpan tarıhtan oqyǵanbyz. Álgi aıdap salǵysh qýshykesh mereıi ústem bolǵannyń jeńisine qýanǵansyp, oǵan degen óziniń adaldyǵyn shyr-pyr ete dáleldep kún kóretinin, maıly jiliktiń basyn mújip, tanaýy deldıetinin de bilemiz.

Jigitter únsiz. Nurjaý sabyryn sary altyndaı saqtap, Sarjanǵa janaryn qadap tur.

Sarjan sózin jalǵaı bermek edi Toqtar burq etti.

— Áı, tarıhshy myrza, sen sonda Nurekeńdi aıtaqtaýshy demekpisiń. Biz ózimiz emes pe bu kisini aramyzdan basshy etip saılaǵan. Sen jurttyń mıyn ashytpa. Álde sen bizdi aıtaqtasa sháýildep úre jóneletin ıt deısiń be? Bilgishsinýin. Aıtshy óziń, Nurekeńnen alar nendeı óshiń, qandaı kegiń bar a?

— Eshkimge ketken óshim de, kegim de joq. Biraq, men Nurekeńe senbeımin.

— Nege? — dedi Saýyqbek pen Qaljan jarysa.

— Sebebin túsindirer bolsam, ol uzaq áńgime.

— Túsindir, jasyrma. Nesin qaımyǵasyń? — degen Báıken Sarjanǵa odyraıa qarady. — Aıtaryńnyń shetin qyltıtqan soń qalǵanyn ishińde saqtap qaıtesiń. Esiteıik. Aqtar ishińdegini.

— Endeshe qulaq túrińizder. Osynda turǵan barlyǵymyzdy jumysqa qabyldap, kompanıanyń «qorasyna qamaǵan» kim ekenin jaqsy bilesizder. Ol — «Ǵajaıyptyń» osyndaǵy bóliminiń bastyǵy Májıt Berenuly. Sol Májıt myna Nurekeńniń týǵan bajasy...

— Onda turǵan ne bar? — desti jigitter daýryǵa.

— Nesine shýlaısyńdar? Sońyna deıin tyńdaǵylaryńyz kelmese, osy jerden áńgimemdi úzeıin.

— Jaraıdy, aıta bersin, toqtamasyn, — dedi Qaljan janyndaǵylardy sabyrǵa shaqyrǵansyp. Nurjaý da: «Tyńdaıyq, sabyr saqtańdar» dep Sarjanǵa jalǵastyra ber degendeı ym qaqty.

— Meniń estýimshe, qojaıyn jaýapkershilikti Májıtke artyp, ózi sútten aq, sýdan taza bolyp otyr. Biz oǵan jolyqqanymyzben «Májıtti taýyp alyp, aqylaryńdy sodan óndirińder» dep shyǵaryp salady. Al biz kúnde kútip júrgen býhalter men ınjenerdiń qolynan túk te kelmeıdi. Bul ekeýi keńsede qyzmet etedi demeseńiz, ózimiz sekildi jaldamalylar. Arada jumsalyp júrgen olarmen jolyqqanymyzben túk te ónbeıdi. Barlyq gáp Májıtte. Onyń bizdiń aramyzdaǵy kózi ári qulaǵy, qysqasy jansyzy myna Nurekeń. Álgi qashqyn ne istep, ne qoıǵanymyzdyń bárin osy kisi arqyly bilip otyr. Biz bolsaq, ata jaýymyzǵa aınalǵan «Ǵajaıyptyń» beldi ókiliniń bajasyn «eshkini oramjapyraqqa qaraýyl etkendeı» basshy etip saılap aldyq... Bizdiń osynda búrseń qaǵyp, qolymyzdan túk kelmeı beısharanyń kúıin keshken halimizdi kún saıyn bes saýsaǵyndaı biletin Májıt syrtymyzdan qarq-qarq kúle áppaq kórpege kómile sháljıip jatqan bolar. Al, adal aqshamyzdy jambasyna basyp, ne óli, ne tiri ekenin bildirmeı ketke qýaıaqtyń bajasyna men ne úshin senýim kerek? — dep Sarjan qyzyna toqtady.

Bári ýaǵyzǵa uıyǵan bala shákirtteı Sarjannyń aýzyn baqqan.

Nurjaýdyń álginde ǵana jigitterdiń ishki álemine qozǵaý sala jigerlerin janyp, qalǵyp-múlgigen, dúdamal, dúmbilez kúıge shyrmaýyqsha shyrmalǵan sezimderin shymshyp oıatqany ádirá qalǵandaı. Barlyǵy qaıtadan sylq túse samarqaý tur. Kópshiliginiń ıyqtary búrisken, bastary tómen ıilgen, janarlary maıy taýsylyp, qur biltesi janǵan shamnyń jaryǵyndaı óleýsiregen. Serpilis semip, sergektikti buıyǵylyq janyshqan. Keýde qýysynda turaqtylyq turalap, turaqsyzdyq tý tikken. Syrǵaqsyǵan sezim ári-sári.

Nurjaý Sarjannyń sózin bólip jiberdi.

— Májıttiń bajam ekeni ras. Ol zántalaqtyń osynshama ábigerge salaryn men bilippin be? Óıtken bajasy qurysyn. Eger men aramyzdaǵy áńgimeni Májıtke kúnde jetkizip tursam, Alla sazaıymdy bersin! Onymen kúnde sóılespek túgili biraýyz til qatysýǵa zar bolyp júrgen jaıym bar, jigitter. Óıtkeni, bala-shaǵasyn jaıly baspanasynan aıyryp, myna kúnniń sýyǵynda qala shetindegi qaraýsyz qalǵan saıajaıǵa qamap taıyp turypty. Men Májıtpen sóıleser bolsam, oǵan aqymdy emes, ishýge qara sý tappaı qınalǵan bala-shaǵasynyń jaǵdaıyn aıtar edim. Biraq, jolyǵý múmkin bolmaı tur. Men senderdiń aldaryńda aqtalmaımyn. Maǵan senbeseńder búginnen bastap kózimdi qurtaıyn. Jo-joq, endi bul iske aralaspaımyn, ketemin, — degen Nurjaýdyń daýysy jaryqshaqtana shyqty.

Sarjannyń ózine senimsizdik bildirgeni úsh aılyq jalaqysyna bola emes, birge jumys istegen jigitterdiń senim artqany úshin eshteńeden taıynbaıyn, qaraqan basymdy ǵana kúıttemeıin, ortaq iste jasyq uldaı taıqyp shyqpaıyn dep taza nıetpen júrgen Nurjaýǵa ońaı tımedi.

Nurjaýdyń jan-tánimen berile, kúızele sóılegenin taza júrekpen túısingen tórt-bes jigit aldyn-ala daıyndalyp alǵandaı «Nureke, munyńyz ne, ketpeńiz» dep jarysa daýystap jiberdi.

Óz jónimen ketpekke buryla bergen Nurjaý eriksiz kidirdi. Óıtkeni, álgi jigitterdiń kómeıinen shyqqan «ketpeńiz» degen bir aýyz sózdiń ón boıynda «bireýdiń japqan jalasy men jónsiz sózine bola kúıinip, ashýǵa erik bermeńiz» degendeı janaıqaı jatyr edi. Árbir janaıqaıdyń túp-tórkininde búkpesiz oı, shynaıylyq, jahut peıil, mylqaýǵa til bitirer bulqynysty buıymtaı bolatynyn árdaıym este ustaıtyn Nurjaý myna tutas top úshin emes, solardyń arasyndaǵy birneshe jigittiń senimin aıaqasty etip, jarty jolda tastap ketkendeı bolmaıyn dep aıaldady. Nurjaý ózine ıek artqan, Sarjannyń bura tartar buralqy sózin qulaǵyna da ilmegen serikterin aıap ta ketti. «Arqa súıep turǵan adamynyń túrin qara. Kúreserge dármensiz, quryǵy qysqa, aıaǵy tusaýly, otbasynyń aılyq-shaılyǵyn tabýdy ǵana murat etken menen bular nendeı jaqsylyq, nendeı erlik kútedi eken?»

Nurjaýda azýly da aılaly aramzalarmen aıqasar, «berseń qolyńnan, bermeseń jolyńnan» dep shalqaıar shama qaıda? Munyki tek, myna topty qasqyr tıgen qoıdaı bytyratpaı, basyn biriktire aqysyn alýǵa shaqyrý, baq synap kórý ǵoı. Onyń ústine Nurjaý top qurap, pikir toqaılastyryp, ortaq iske umtyldyrar ustyndy oı túıip, jigitterdiń muqalǵan jigerlerin qaırasam, olardyń keýde túkpirine áldeqashan uıa salyp, balalaǵan, tipti qanǵa sińip, bolmysyn buzǵan, aıyqpas dertke aınalǵan, boılaryndaǵy erlik pen ójettiktiń tamyryn shaýyp, órtteı jalmap, órisin keńeıtken quldyq sananyń keseli sylynyp túser, bálkim, degen dámesi de bar edi.

— Sarjannyń kópirmesine bola osylaı ydyrap, sútteı irip kete beremiz be, Nureke? Májıttiń bajasy túgili týǵan ákesi bolsańyz da ortamyzdan sizdi jibermeımiz. Óıtkeni, basalqy aıtyp, bas bolyp bárimizdi uıymdastyrar ózińizden basqa kim bar? Úlkenimiz de ózińiz, — dedi Toqtar.

— Jón delik, biraq, kóńilderińde maǵan degen syzat bar eken. Sondyqtan, ruqsat berińder. Jónimdi tabaıyn. Aıtpaqshy, Toqtar, sen nege jigitterge bas bolmaısyń? «Ǵajaıyptyń» burynnan kele jatqan qurylysshysysyń? Tizgindi óziń usta.

— Jo-joq, Nureke, qolymnan kelmeıdi. Árıne, jaýapkershilik júginen qashpaımyn, biraq, nesin jasyraıyn, meniń jabylǵan jala kesirinen alǵan «qylmysker» degen dardaı ataǵym bar. Arnaıy tirkeýdemin. Bir jerden qyltıyp moıynym kórinse, izimdi timiskilegen «ıtter» úrip ala jóneledi, — dedi Toqtar.

Nurjaý:

— Jaraıdy, «bıtke ókpelep tonymdy otqa jaqpaıyn».

Toqtar:

— Tondy jaqqannan bıtti syqqan durys-aý.

Sarjan kekesinmen:

— Meni bıtke teńedińizder me? Solaı-aq bolsyn. Syǵyp tastańyzdar, qýyp shyǵyńyzdar. Biraq, aıtpady demeńizder, «Ǵajaıyppen» eregesip bereke tappaısyzdar.

Saýyqbek Sarjanǵa suq saýsaǵyn shoshaıta sózge aralasty.

— Áı, Sarjan, sen jańa Nurekeńe senimsizdik bildirdiń. Múmkin kompanıa basshylarynyń, álde Májıttiń aramyzǵa iritki salýy úshin jibergen jansyzy sen shyǵarsyń... Áıtpese, adal aqymyzdy beıbit túrde talap etemiz degenimizge nege osynshama shyr-pyryń shyǵa qarsylyq kórsetesiń?

Qaljan ony qostaı sóıledi.

— Baǵanadan beri men de osylaı oılap turǵanmyn. Jigitter, buǵan deıin Májıtpen eń jaqyn aralasqan kim edi? Myna Sarjan. Ekeýiniń ymy-jymy bir emes pe edi. Tún demeı, kún demeı, birin kórsetip, birin kórsetpeı qurylys zattaryn «Májıttiń buıryǵy» dep syrtqa sata jylmyńdap júretin de Sarjan ekenin ishteriń biledi. Májıttiń esimin kóldeneń tarta, bilgenin istep, «qonyshynan basqan», kezinde qorazdaı qoqılanyp, aıdarynan jel esken Sarjan búgin mine, óziniń «pirin» «qýaıaq» deı qalýyn qarasańshy. Qysqasy, bajasy dúrkirep tursa da eshqandaı artyqshylyq talap etpeı, jurtpen birge tıesili jumysyn atqaryp, adal eńbegine súıengen Nurekeńe senemiz be, álde kóz aldymyzda ekijúzdilikke boı aldyra adyrańdaǵan, Májıttiń arqasynda alshań basyp, murtyn maılap, ózine qarsy kelgendi, kóńiline jaqpaǵan talaı jandy qojaıynyna jamandap, aqyrynda túrtpektep-túrtpektep ysyryp shyǵarǵan Sarjanǵa senemiz be? Ózderiń tarazyǵa salyp, kimniń «aýyr», kimniń «jeńil» ekenin anyqtańdarshy.

— Májıtke jalpaqtap, jandaıshaby bolǵan joqpyn. Bastyqtyń aty — qashanda bastyq. Aıtqanyn oryndaýǵa májbúrsiń. Tek men emes, bárińiz de onyń aldynda qurdaı jorǵalaıtynsyzdar. Ózi joq bolǵan soń ǵoı edireńdeı qalǵandaryńyz. Májıt tap qazir tóbe kórsete qalsa, jarysa jaǵympazdanýǵa kezekke talasatyndaryńyzdy kim joqqa shyǵara alady, qane?.. Jaraıdy, alaıda mynany da eskerińizder. Ózderińiz oısha eseptep júrgen aqylaryńyzdy Nurekeńe erip daý-damaımen alǵannyń ózinde, ol túgel buıyrmaıdy. «Nege?» deısizder me? Jumysqa qabyldanarda keliskenderińizdeı, jalaqylaryńyzdy eki túrli jolmen — kóp bóligin qolma qol, al, az mólsherin, shamasy qyryq myńdaıyn bankiden, dáliregi, zańdy qujat negizinde alyp keldińizder. Bul — kompanıanyń salyqtan jaltarý úshin jasaǵan quryq boılamas qýlyǵy ekeni aıtpasa da túsinikti. Endeshe, biz eger aqymyzdy zańdy jolmen qýdalaımyz desek, basshylardyń jany kire túsedi. Óıtkeni, álgi zań boıynsha berilip kelgen az ǵana puldy qolymyzǵa ustatady da, qalǵanynyń ornyna ernin shyǵara kete barady. Osy arada kim utady, kim utylady, saraptaı berińizder. Al, basshylyqpen kelisip, olarǵa túsinistikpen qarasaq, aqymyzdy túgel alýǵa múmkindik bolady.

Toqtar Sarjanǵa qarap:

— Sen taǵy bir báleniń basyn qyltıttyń ǵoı... Menińshe, aqymyzdy túgeldeı ala almaı qalamyz dep joq jerden qorqyp, búgejekteýimiz orynsyz. Eger aryzdanar bolsaq, kompanıanyń salyqtan qashyp, zańnan attaǵanyn da kórsetemiz. Osynshama jannyń aýyzbirshilikpen aıtqan sózi mór basylǵan, qol qoıylyp, qattalǵan qujatyńnan da ótimdi keledi. Árnege nazar aýdara qazirden seskene bersek túk te óndirmeımiz. Áreketsiz otyrǵansha tyrbana qımyldasaq shyń bolmasa da shabyrdan asamyz. — dedi.

Nurjaý:

— Kóp sóz — kóbik. Búginge osy da jeter. Ózdi-ózimizben qasaryspaı, qaqaǵan sýyqqa jilik maıymyzdy tońdyrmaı qaıtaıyq, — dedi.

Jigitter bitpegen qurylys ǵımaratynyń birinshi qabatynan shyǵa bere ekige jaryldy. Onshaqty jigit Sarjannyń janyna jınala negizgi toptan qalyp qoıdy.

Jaıaý adamǵa ájeptáýir qashyq jerdegi jataqhanaǵa jetýge Nurjaý bastaǵan jigitter asyǵar emes. Esik-terezesi bútin bolǵanymen jartymdy jylýy joq, qabyrǵasy yrsıyp-yrsıyp jarylyp ketken, syrt kıimińdi sheshe qalsań tisińdi tisińe tıgize saqyldatar tartymsyz jataqhanaǵa kim asyǵa qoısyn?

Jolaı eshkim jaq ashpady.

Aıaqqa taptala-taptala nyǵyzdalǵan qardyń beti tazdyń basyndaı jyp-jyltyr. Kókbet jelge japyraǵyn áldeqashan juldyrǵan taldardyń sıdıǵan butalary sup-sur. Qaptaǵan qarǵalar. Qamsyz. Ushýdy da, qarqyldaýdy da umytqandaı. Bári de taltań-taltań etip mańǵazdana júredi. Olardy úrkitip mazasyn alar eshkim joq. Eti haram, túri usqynsyz, daýysy daraqy, kisi qyzyǵarlyq dáneńesi bolmaǵan soń jaýy da az. Sondyqtan erkin. Temir tuzaǵyn súıretip, oqty zaýalyn kezengen, ashkózdik pen qanaǵatsyzdyqtyń ýynan lázzat alǵan qyzylkózderden tyǵylyp quzar shyńda, shatqaldarda, ıen dalada shybyn janyn shúberekke túıe kúneltetin qanattylardy qamsyz qarǵanyń taǵdyry qyzyqtyrar ma eken?..

O, toba! Osynshama qarǵanyń bireýisi qarqyldasaıshy... Kir-kir, aıaqasty qar ústinen áldeneni shoqyǵansıdy. Talǵajaý eter ne bar deısiń? Jaı ǵana ádeti ǵoı. Áıtpese, qarǵalarǵa bireý kelip jem shashyp ketti deımisiń?..

Qurylysshylar topyrlaı jataqhana esiginen ishke ene bergende olardyń qarsy aldarynan jumystan sharshap kelse de tynym kórmeıtin kezbe jastarǵa janalǵyshtaı, al, qaq-soqpen isi joq, kirgen boıda tyrapaı asa uıqyǵa bas qoıatyn úlkender jaǵyna tomaǵatuıyq, sabyrly kórinetin komendant shyqty. Maı basqan myqynyn bókebaımen shart býǵan, semizdik pe, álde isik pe, áıteýir bar denesi irk-irk etken tolyq sary — úlken-kishi Olá apaı atap ketken jasamys áıel bularǵa sál-pál aıaldaýlaryn ótindi.

— Búgin sender úshin jaǵymsyz... Myna jataqhanany úsh-tórt kúnniń ishinde... bosatýlaryńa týra kelip tur, — degen komendant eki aýyz sózin qaıta-qaıta esinegendikten úzip-úzip áreń bitirdi. «Nege? Kúni keshe aldaǵy bir aıdyń jambasaqysyn jınap alyp edińizder ǵoı. Aqymyzdy bermek túgili endi jataǵynan qýaıyn dedi me. Bosqyn qurly bolmadyq pa?» dep jarysa sóılegen qurylysshylar áýligip ketti.

— Sonshama nege daýryǵasyńdar? Mende turǵan ne bar? Tek qana kelgen habardy jetkizdim. Basqasynda sharýam joq. Ózderiń bilesińder.

Jigitterdi sabyrǵa shaqyrǵan Nurjaý:

— Sizge muny kim aıtty? — dedi komendantqa.

— Ózin «Meıirim» degen seriktestiktiń basqarýshy-menedjerimin dep tanystyrǵan juqa sary, tanaýy deldıgen bireý tús áletinde kelip habarlady. Qazir ózi de qara kórsetip qalatyn shyǵar. Senderdiń osy shamada oralatyndaryńdy eskertkenmin.

Komendant aýyz jıyp bolǵansha topsasy maı kórmegeli birqydyrý ýaqyt ótken esikti zarlata ashyp «Meıirimniń» menejeri de jetip keldi. Olá apaı dál sýrettegendeı, tanaýy deldıgen, juqa sary, muzdaı kıingen jas jigit tym uıań kórinedi. Jumsaq ta jyly kólikpen kelgen bolar, kıimi jeńil. Moınyna taqqan galstýgy óz ornynda tursa da onysyn qaıta-qaıta túzýlegensip, shala búlinsin. Jaǵymsyz habardy komendanttan estip úlgergen qurylysshylardyń qatýly qabaǵynan qaımyqqannan bolar qoldary, qos tizesi dirildeńkirep, onysyn bildirmeýge tyrysqannan qozǵalaqtap, áp-sátte shyp-shyp terlep shyǵa kelgen mańdaıyn alaqanymen súrtkishtep kúbijiktedi. Nurjaýdyń jany ashyp ketti. «Baıǵus balanyń osynshama sasqalaqtaǵany nesi, kelgendegi sharýasyn aıta bermeı me. Bálkim, bizdiń óńimiz oǵan janalǵyshtaı kóringen shyǵar».

— Iá, inim, qulaǵymyz sende. Nege sonsha ábirjidiń? Tún ishinde qalyń qaraqshymen betpe-bet kelgendeı qutyń qashty ǵoı. — dedi Nurjaý daýysyn jumsarta.

— Jo-joq, men jaı... Yńǵaısyzdanyp. Aq qar, kók muzda jaıdy bosat dep aıtý maǵan ońaı deısizder me? Bastyǵym basqasy quryp qalǵandaı meni jumsaǵany...

— Jaı-japsardy túsindir. Qaqaǵan boranda bas suǵyp, panalap otyrǵan tórt qabyrǵanyń ishinen dalaǵa aıdap shyǵardaı ne jazyp qoıdyq?

— Meniń esh kinám joq. Joǵarydaǵylardyń sheshimi solaı. Bul jataqhana osydan bir aı buryn «Meıirimge» qyrýar qarjyǵa satylǵan. Endi qojaıyn bizbiz.

— Solaı-aq bolsyn. Biraq qandaı dáleliń bar? «Ǵajaıyptyń» basshylarynan bireý-mireý kelip tildespese, biz eshqaıda shyqpaımyz. Atsyn, assyn, bilgenin istesin...

— Sizderdi túsinemin, biraq múlik «Meıirimniń» qaramaǵyna ótip ketken. basshylaryńyzben ózderińiz jolyǵyńyzdar.

— Satyp alǵandaryńa bir aıdaı ýaqyt bolypty, sodan beri nege eskertpedińder?

— Bastyqtaryńyz «qoıa tursyn» dep ótinipti.

— «Meıirimniń» ıesi kim?

— Onyń qatysy qansha?

— Óı, jańa ǵana tiliń kúrmelip, butyńa jiberip qoıardaı dirildep tur ediń, endi keýdeńe jan biteıin dedi me? — dep Saýyqbek gúr ete qalyp edi, menejer balanyń óńi bozaryp, sheginshektep ketti.

— Nemene, sonshalyqty qupıa ma? — Nurjaý «Meıirimniń» ókiline jaqyndaı tústi.

Osynda kelerden buryn qurylysshylardyń ash bórideı yzaly ekenine qanyqqan juqa sary «ashýly toptyń kárine ushyrap, jelkem qıylyp júrmesin» dep seskengenimen, jumsaǵan kisiden asa almaı ázer kelgen-di. Endi mine, janartaýdaı atylýǵa sál-aq turǵan alaquıyn toptyń ortasynda torǵa túsken torǵaıdan shybyn jany shyryldap, ımany úıirilip dir-dir etedi. Ózi de týmysynan jaltaq, jasyq edi. «Qorqyp turǵan qoıanǵa táıt degen soń ne sorym».

— Nureke, Nureke, myna sary maǵan tanys sekildi. Bir jerde kezdestirgendeımin. Qazir, qazir, e-e-e, endi esime tústi. Muny men Qorǵas Qarashaevtyń janynan kórgenmin, — dedi Sadyq janushyra.

— Onyń kim taǵy?

— Oıbaı-aý, Kádimgi «Ǵajaıyptyń» ıesi she?.. Endi esime tústi, bul Qarashaevtyń týǵan jıeni. Iá, ıá. Dál solaı.

Qaljan topty kımeleı alǵa umtyla:

— Endeshe, ne turys? Muny eshqaıda jibermeı kepilge alaıyq. Jıeni úshin Qorǵastyń ózi qazir-aq jetip keledi, — dedi.

— Áı, Qaljan-aı, qaıdaǵy joqty aıtasyń-aý. Kepilge alǵany nesi? Bul baıǵustyń ne jazyǵy bar? Eki arada shapqylap júrgen shabarmannyń biri de, — dedi Nurjaý jaıbaraqat túrde. — Qarashaevtyń jıeni ekeniń ras pa?

Ózine tóne túsken alpamsadaı jigitterdiń ortasynda eki kózi alaq-julaq etken juqa sary shynyn aıtyp qutylmasa aman ketpeıtinin moıyndaǵandaı búrise túsip, ázer til qatty.

— Iá, Qarashaevtyń týǵan jıenimin...

— Túsinikti. Demek, «Meıirimiń» de, «Ǵajaıybyń» da aınalyp kelgende bir adamnyń menshigi eken ǵoı, á! Jumsaǵan kisi naǵashyń ba? Solaı ma? — dedi Nurjaý.

Juqa sary barlyq jospardy búldirgenin ishi sezip, qaltyrap ketti. «Myna báleniń tanı qalǵanyn. Bulaı bolady dep kim oılaǵan? Basqa bireý quryp qalǵandaı meni jibergenin qarashy» dep ókinishtiń órtine kúıip-janǵan juqa sarynyń boı-boıynan ter shúmektep aqty. Menejer-jıenniń júregi aýzyna tyǵyla ázer tur. Nurjaýdyń qadaı qoıǵan suraǵyna jaýap bermeske dármeni joq. Taqyldap bárin aıtyp berse, tirliktiń qupıasyn ashyp, masqara etpek. Bulaı etse, naǵashysy mańdaıynan sıpamasy anyq. Quıryǵynan bir teýip, sandaltyp jiberýden taıynbaıdy.

Juqa sarynyń úndemeı qutylǵysy kelgen áreketin sezgen Nurjaý nyǵarlap, daýysyn zoraıta, kózin qadap álgi suraqty qaıta qoıdy. Jaýap bermese judyryǵy túıýli jigitter tisin sanap qolyna berýdiń az-aq aldynda tur.

Endi sál kidirse tushshy etine ashshy taıaq tıerin oılaǵan juqa sary:

— Iá, «Meıirim» de, «Ǵajaıyp» ta naǵashymdiki. Biraq, «Meıirim» qaryndasynyń menshigine jazylǵan.

— Onyń qaryndasy degeniń seniń shesheń ǵoı?

— Iá.

Sóıtip, Qorǵas Qarashaevtyń qupıa qýlyǵy sý betine qalqyp shyǵa keldi.

— Mine, jigitter, ózi kelip jónderińdi tabyńdar deýge dármensiz Qarashaevtyń bizdiń basymyzdy biriktirmeı, jan-jaqqa tamshydaı shashyratyp jiberý úshin jasaǵan aılasyn kórdińder me? Jataqhanada osylaı tura bersek, uıymdasa talap qoıa beretinimizdi jaqsy biledi, sabazyń. Qý eken. Bizge belgisiz «Meıirim» arqyly bárimizdi aıdap shyqpaq, — dedi Nurjaý.

Ábden eki ortada qysylǵan juqa sary ázer degende ún qatty:

— Qaǵaz júzinde jataqhana «Meıirimdiki». Onyń qojaıyny sotqa berse, sizder bosatýǵa májbúr bolasyzdar.

— Mynaýyń ne dep mińgirlep tur? Naǵashyńa aıta bar, bizben oınamasyn. Sotqa shaǵymdanamyz. Qashan adal aqymyzdy tólese, sol kúni bul aradan ketemiz. Oǵan deıin jataqhana jóninde áńgime qozǵamasyn, — dedi baǵanadan únsiz turǵan Toqtar.

Ózine qarama-qarsy turǵan egde kisi — Nurjaý bulardyń basshysy ekenin, onyń judyryq ala júgirer ospadarlyqqa eshkimdi jibere qoımaıtynyna sene bastaǵan menejer-jıen:

— Jaryqty, jylýdy, sýdy toqtatyp tastasa ózderińiz-aq jónderińizdi tabasyzdar. Odan da aqylǵa kelip, bir jaǵyna shyqqandaryńyz durys, — dep batyldaý sóıledi.

— Áı, sen óıtip qorqytpa. Mardymsyz jylýyn, janǵanynan óshkeni kóbirek jaryǵyn, birde bar, birde joq sýyn toqtatady dep bul aradan tura qashar eshkim joq, — dedi Saýyqbek kózin ajyraıtyp. — Biz myna balaǵa nesin shúıligemiz. Munyń qaltasyndaǵy telefonmen naq sol Qarashaevtyń ózimen nege tildespeımiz, a! Qane, ákel telefonyńdy, qaısysyń sóılesesińder. Jıeni qońyraý shalsa, áp-sátte Qarashaevyń arǵy jaqtan sańqyldaı sóıleıdi. Onyń ózi de munyń habaryn taǵatsyzdana kútip otyrǵan bolar.

Saýyqbek juqa saryny basyna, áı-shaıǵa qaramaı qaltalaryn tintip, telefonyn aldy.

Qorǵas Qarashaevpen tikeleı sóılesýge múmkindik týǵanda bári tym-tyrys, aýzyn býyp únsiz qaldy. Ánsheıinde, syrtynan san márte boqtap, kezdese ketse, alqymynan ala túsýge daıyn tárizdi kórinetin jigitter Qarashaev dál qastaryna kelip turǵandaı mysy basylǵan. Bóriniń ózi bylaı tursyn, terisin kórse qyńsylap, ıesiniń aıaǵyna oratylar ne basy aýǵan jaǵyna zytyp berer qanshyqtyń sharasyz hali bastaryna ornaǵan. Qarashaevty birdi-ekili syrttaı kórdi demeseńiz, qurylysshylar onymen betpe-bet kezdespegen. Sonaý bıikten baqylap, bajaılaıtyn, «iri-iri, aýqymdy sharýalarmen» ǵana bas qatyratyn, maıda-shúıdemen isi joq mańyzdy adamnyń shoqaıyn qısaıta basyp, shapanyn súıretken, qos bilegin súlgi, ashshy terin sýsyn etken qıqym-sıqymǵa qara kórsetýge deıin tómendeýge menmendigi jibere qoıar deımisiń? Endeshe, syzynyń ıisi qolqańdy ashytyp, aınalaıyn taza aýanyń qadirin qapysyz uqtyrar, japan túzde jaýyn-shashyn mújigen qaraýsyz qoradaı qalqıǵan, shatyry ıt julmalaǵan terideı alba-julba, edeni shuryq tesik, kirgen adam zorǵa shydap, sharýasyn bitirgen soń asyǵyp, ishinen atyp shyǵar kópshilikke ortaq ájethanasynan kisi shoshyrlyq jataqhanany kórtyshqandarmen birge mekendegen kóńili jarym, úmiti únsiz, júregi sekemshil beıbaqtarǵa Qarashaev syndy jýandardy janynan kórip «marqaıar», «asyldyń synyǵy» sanatyndaǵy shonjarmen janasar sát qaıdan ǵana buıyrsyn?!

Menejer-jıen esimi búkil elge málim, aty ertteýli, naızasy ushtaýly, qylyshy qaıraýly, qaharyna minse qara aspanyn túnerter qaýqarly naǵashysymen batyly baryp tildeser jaýjúrek tabyla qoıar ma eken degendeı ishin tarta qalǵan.

Kirgen-shyqqanmen kerildesemin dep-aq jalyqqan, syqyrlaýyq esiktiń eser «ánin» estı-estı qulaǵy sarsyǵan, aǵash oryndyqqa otyra-otyra zyqysy shyǵa ishi pysqan komendant áıelge joq jerden bastalyp ketken qyzyqty qoıylym tegin oljadaı boldy. Qoıylymnyń sozyla túskenin qalaıtyndaı. Mundaı-mundaı kúnde bola bermeıdi emes pe?

Kánigi akterlar oınaıtyn kınolar men sahnalardaǵy kórsetilimderden góri ómirdiń ózi somdaǵan, shynaıy keıipkerlerdiń qatysýymen órbıtin, beınetaspaǵa jazyla qoımaıtyn, komendant áıel sekildi jalqy kórermendi «týyndylardyń» qyzyǵy men shyjyǵy keńqoltyq qoǵamnyń qospasyz aqıqatyn aıtaryna, boıamasyz keıpin pash etetinine razysyń. Biraq, osynaý shynaıy qoıylymdar eskerýsiz, shymyldyqtyń arǵy jaǵynda ótetini, ondaǵy ártisterdiń «eńbegine» eshkimniń alǵys aıtpasy, betinen súıip gúl syılamasy qanshalyqty ras bolsa, sonshalyqty ókinishti.

Saýyqbek juqa sarynyń telefonyn ustaǵan kúıi ortada sostıyp tur. Jańa ǵana dóńaıbattana gújildep belsengen ol qolyndaǵy telefonmen Qarashaevpen ózi sóılesse eshkimniń de «táıt» demesi, biraq álgi dókeımen tikeleı jaýaptasýǵa táýekel etkizer kúsh-jigerdi tula-boıynan túrtinektep izdese de tappaıtyny, qashannan «á» degende júregi attaı týlap adyrańdaǵanymen jeme-jemge kelgende jýasyp, shoqtyǵyn er qajaǵan, eti qashqan kerbestideı kótkenshektep shyǵa keletin ádeti bary endi esine túskendeı páseıgen. Bileginde kúshi, júreginde azdaǵan namysy bolǵanymen, sózge kelgende shorqaqtyǵy men oıyn kósile jetkize almaıtyny da ony tizgin tartýǵa májbúr etken-di. Osylaısha, qury bosqa qopańdaǵanymen boıyn bılep-tóstep alǵan borkemiktik pen bosańdylyqtyń máńgilik tutqynyna aınalǵan Saýyqbek qansha qaıraǵanmen qaıyr bermes qaıratynan kúderin úzgen. Kúreńitken júzinde qysylýdyń nyshany baıqalady. Syrttaı qaraǵanda jigeri boıynda tasyǵandaı kórinetin apaıtós jigittiń keýde qýysyndaǵy byqsyǵy reńinde kóleńdegenin bári de ańǵarǵan. Biraq, eshqaısysy da ony keleke etpedi. Óıtkeni, olar Saýyqbektiń qolynan kelmegendi ózderi de jasaı almaıtynyn, táýekelderi jetpeıtinin ishteı moıyndaǵan-dy ári «Óziń bolsań qandaısyń?» degen saýal da sanalarynda qylań bergen-di.

Biraýyq únsizdik ornady. Menejer-jıenniń boıyna qan júrip, júregi ornyǵyp, jeńildeńkiredi. İshki áleminde óktemdik búr jarǵandaı. Keýdesin tiktep, shalqaıyńqyrady. Óıtkeni, oǵan syrttaı qaraǵanda ekpini taý qoparyp, tas shaınardaı kóringen myna toptyń áýselesi belgili bolyp qalǵan-dy. «Alǵashqyda edireńdep tap-tap bergen, kezdesken jaýynyń keńirdegin qıardaı entelegen myna bir eńgezerdeı kisiniń ózi Qarashaevpen betpe-bet turmaq telefon arqyly sóılesýge batyly jetpese, basqasynan ne qaıyr, ne úmit? Eger qojaıyn tap qazir osy jerge kele qalsa, bári de tym-tyraqaı qasha jónelmesine eshkim kepil bola almas».

Qaýqarsyz, elpektegennen ózge qolynan keler dáneńesi joq álsiz toptyń áleýetin tym asyra baǵalap, olardyń aldynda qury bosqa qaltyrap-dirildegenine kúıinip, endi sonyń esesin qaıtarǵysy kelgendeı jalyn kúdireıtip, qabaǵyn túksıtip, baǵanaǵysynan múlde ózgerip, mańǵazdana túsken menejer-jıen:

— Bastyqpen eshqaısylaryńyz sóıleskilerińiz kelmeı me? Jaraıdy. Ol kisi de sizder telefon soǵyp qalar dep kútip otyrmaǵan bolar? Bir-birimizdi mazalap qaıtemiz?.. Búıtip bosqa osqyryna bergenshe shamamyzǵa qaraı shalqaıalyq. Tómendegilerge sonaý bıikten kóz júgirtken kókelerimizdiń jaǵasyna jarmasý úshin aldymen solar shyqqan asýǵa deıin satylaı kóterilip, tereze teńestirip alǵan jón. Eger, olaı etýge shama jetpese, bosqa tyrashtaný abyroı ápermeıdi... Telefonymdy qaıtaryńyz, — dedi zildene ári daýys yrǵaǵyna kekesin aralastyryp.

Serikteriniń, onyń ishinde Saýyqbektiń bosqa tyzaqtaǵanyn, onyń jan dúnıesindegi qaıshylyqtar men bolmysyndaǵy bosańdyqtyń saldarynan sózi men isi bir jerden shyqpaǵanyn, bulardyń adýyndy emes, jaı ǵana murnynyń astynan qors-qors etken, ózara kúbirlesýden asa qoıýy ekitalaı top ekenin uǵyp, aýǵan teńin durystap, alǵashqyda shúmekteı aqqan terin qurǵatyp, únin zildendire, qabaǵyn qatýlandyra bir páste ózgergen juqa sarynyń kósemsı sóılep, mańyzdana qalýyn baıqaǵan Nurjaý únsiz baryp seriginiń qolyndaǵy telefondy aldy. Báriniń nazary buǵan aýdy. Álginde ǵana qalyqtap ushý mańdaıyna jazylmasa da qanatyn qomdar qorazdaı qoqılanyp, ózinshe bitýajalyq jasap kólgirsı qalǵan juqa saryǵa top arasynan «Jeke batyrdyń» shyǵa kelýi ońaı tımedi. «Eger mynaý shynynda bastyqpen tikeleı sóılesse, «Ǵajaıyp» pen «Meıirimniń» ıesi bir adam — naǵashym ekenin aıtyp qoıǵan borbastyǵym men ashyqaýyzdyǵym aıqyndalyp, bul qylyǵym ózimdi jylansha shaǵatyn boldy-aý, áttegen-aı!»

Nurjaý jópeldete Qarashaevqa telefon shaldy. Kóp kúttirmeı jaýap ta berildi.

— Assalaýmaǵaleıkým!..

— Áı, sen uzap kettiń ǵoı. Qaıdasyń? — dedi óziniń jıenimen sóılesip turǵanyna shúbásiz Qarashaev qarlyǵyńqy daýysyn zildendire.

— Sizben habarlasyp turǵan jıenińiz emes, qaramaǵyńyzdaǵy qurylysshyńyz ári ózińizden eńbekteriniń aqysyn surap júrgen toptyń jetekshisi Nurjaý Jarbolov degen adam, — dedi Nurjaý da daýys yrǵaǵyn qatqyldandyra, sondaı-aq, «top jetekshisi» degen sózdi nyǵarlaı.

Menejer-jıen bireý qylqyndyrǵandaı qyp-qyzyl bolyp ketken. Qurylysshy jigitter ózimen sóılespek túgili atyn estigende qut qashyratyn, sonaý bıikte otyrǵan, búkil elge tanymal tulǵanyń ataq-dańqyna, mysyna pysqyryp ta qaramaı, onymen, dáliregi, kádimgi Qarashaevpen teń dárejede sóz almasýdan qaımyqpaǵan adam óz ortalarynan shyqqanyna tańqala ári sońy nemen biterin kúte ishterin tarta qalysqan. Sondaı-aq, báriniń de boıynda ózderine degen senimdilik qylań berip, janarlarynda ushqyn paıda bolǵan. Olardyń júzinen «Qarashaevpen de osylaısha sóılesýge bolady eken-aý!» degendeı tańqalysty oıdy oqý dál sol kezde eshqandaı da qıyndyq týdyrmas edi.

— Jarbolov degen adam, jıenimniń telefony seniń qolyńa qalaı túsken?

— Mine, ol qasymda tur.

— Jaraıdy delik, mende nendeı sharýań bar? Sozbaqtamaı qysqarta aıt. Ýaqytym az.

— Sizde ýaqyt az bolsa, kerisinshe bizde kóp. Men ózimniń ǵana emes, bir kompanıanyń búkil jumysshylary atynan sóılep turmyn... Aıtpaqshy, búıtip telefonmen sybyrlasqansha betpe-bet otyryp tildeselik. Jataqhanaǵa kelińiz.

— Áı, shyraq, qolyń bos, ýaqytyń kóp eken, onda nesin tyzaqtaısyń, aýyrmaıtyn jaǵyńmen jata bermeısiń be?.. Men basqa jaqtamyn, senimen tájikelesip turar jaıym joq, telefondy ıesine ber, sóıleseıin.

— Aldymen tyńdap alyńyz. Meniń de eshkimmen sóz qaǵystyrýǵa zaýqym joq... Óz jaıymyzdy sizge túsindirip jatpaıyn, onsyz da mundaǵy qoıyrtpaǵy shyqqan qý tirlikten molynan habardarsyz...

— Sen óziń qaıdan shyqqan jalańtóssiń? Qalaı-qalaı oıqastaısyń, a? Tilińdi tart bala, áıtpese, ákeńniń aty túgili óz esimińdi umyttyramyn, bildiń be?

— Baıbalam salý ýáj emes, aǵasy. Men sizdi el azamaty, tereńnen tolǵap, arydan oılaıtyn baısaldy jan eken desem, ushqalaq, urdajyq, áperbaqan adam ba edińiz? Meniń oıymsha, abyroıy asta-tók, ataǵy dardaı aǵamyz sózge qonaq, kisige kezek berip, sabyrǵa kelse ońdy bolar edi... Maǵan qandaı jábir kórseterińizdi keıinirek, ózińiz ońasha qalǵanda talqylaı jatarsyz, biraq, bizdiń aıtarymyzǵa qulaq túrińiz.

Bastapqyda qaıdaǵy bir qurylysshymen sóılesip turǵanyna namystanyp, bastyrmalata áńgimeni úzip tastaǵysy kelgen Qarashaevtyń ekpini basylyńqyrady. Nurjaýdyń sóz saptasy, baısaldy daýysy «Ǵajaıyptyń» kórinbeıtin qojaıynyn jónge salǵandaı. Qarashaevtyń úni jumsaryp, ózara áńgimeni jalǵaı túsýge yńǵaı berdi.

— Ózeýrep qoımadyń ǵoı. Samarqandy sý alǵandaı ne boldy sonshama? — dedi Qarashaev.

Qurylysshy jigitter telefonnyń daýys zoraıtqyshy arqyly arǵy jaqtan sóılep turǵan dókeıdiń de únin anyq esitip tur. Alǵashqyda aıbarly, odan keıin borkemik, jasyq, berekesiz bolyp kóringen myna toptyń qaıtadan dúr silkinip, qaırattana qalýy menejer-jıen — juqa saryny taz qalpyna túsirgen. Ine jutqan ıtteı ilmıip, berekesi qashqan.

— Samarqandy sý basa ma, ot oraı ma, onyń bizge qatysy shamaly, aǵasy... Bizdiń mańdaı terimizdi tóge etken eńbegimizdiń aqysyn kim tóleıdi, sony aıtyńyzshy. Ash ózegimiz tala aılyǵymyzdy kútkenimizge úsh aıdan asyp barady. Alǵashqy eki aıda «shyda» dedińizder «jaraıdy» destik. Úshinshi aı aıaqtalarda basshylyqtan tipti, bireý kelip jaǵdaıdy da túsindirmedi. Jumysymyz ary qaraı jalǵasa ma, álde osylaı ádire qala ma, bul jaǵy da belgisiz. Onyń ústine jataqhananyń bosatsyn dep buıryq beripsiz. Bu qalaı?.. — dedi Nurjaý.

Bul saýalǵa Qarashaev jóndi jaýap bermedi. Ol tek jataqhanany tez arada bosatýdy talap etti.

Suraǵyna ońdy jaýap ala almaǵan Nurjaý ózderine tıesili jalaqylary tólense, qurylysshylardyń munda bir pás te turmaıtynyn, jataqhanaǵa eshkim de jabysyp qalmaıtynyn aıta kelip:

— Osynda alpystan astam qurylysshy tentirep júr. Olardyń árqaısysynyń qolyna qarap otyrǵan shıetteı bala-shaǵalary bar. Muny nege oılamaısyz? Tegin jumsap, qalasa qýyp shyǵar qul emespiz. Bálkim, qolyńyzdaǵy bıligińiz ben azyn-aýlyq múkamalyńyzǵa kóńilińizdi toq sanap, ózińizdi bizden artyq kórersiz. Jo-joq, olaı etpeńiz. Qatelikke urynasyz. Bir kúnderi siz de óz shyńyńyzdan tómen túsip, áldekimge jeýge nan, kıerge kıim surap qol sozbaıtynyńyzǵa kepilińiz bar ma? Pendeýı ǵumyrda «dúnıe kezek» degen sóz jıi aıtylatynyn ári munyń qanshama ret dáleldengenin jaqsy bilesiz... — dedi.

— Qyzyq eken... Sender meni shyń basynda otyr dep esepteıdi ekensińder ǵoı. Ha-ha-ha. Ras, ras, shyń túgili qyrqaǵa shyqpaǵan, tek shuńqyr saıda ne tereń ózektiń tabanynda eńkeıe eńbek etip, biraýyq joǵaryǵa qaraý mańdaıyna jazylmaǵandardyń kózine tóbeshiktiń ózi quzar-shyńdaı bıik kórinedi... Solaı-aq bolsyn... Sen aıtqan tómenge deıin quldılap, tilenshige aınalsam, qabyldasań ózińe baryp panalarmyn. Soǵan bola bas aýyrtyp qajeti qansha? — degen Qarashaev bir jótkirinip aldy da, — jaraıdy, bul taqyrypty osymen doǵaralyq... Jalpy, jaǵdaılaryńdy maǵan aıtyp áýre bolmańdar. Meniń bul jerde esh qatysym joq. Kerek deseńder, eshqaısysyńdy tanymaımyn da. Aıtshy qane, qaısyńdy jumsadym?.. Senderge aıtar keńesim, aqylaryńdy menen emes, ózderińdi jumysqa qabyldaǵan adamnan talap etińder. Álgi, kim edi, ıá, Májıt degendi taýyp alyp, sonymen sóılesińder. Bárin sol sheshedi. Meniń buǵan bas qatyrar jaıym joq. Óıtkeni, barlyq tirlikti soǵan ótkizgenmin. Sol jaýap beredi. Sonyń moınynda. Ony taýyp alyp qýyryp jeseńder de meılileriń. Ol ıttiń kúshigi meni de aldap soqty. Sender úsh aıdyń aılyǵyn daýlap júrgenderiń menikiniń qasynda balanyń tirligi. Odan alar alashaǵymdy atan túıe tarta almaıdy. Maǵan qaıta sony taýyp berińder, ıt terisin basyna birge qaptaıyq.

— Oý, aǵasy, myna sózińiz ertegige uqsap ketti. Munyńyzǵa kim senedi? «Ǵajaıypty» qujat boıynsha bir týysyńyzdyń atyna jazdyryp qoıyp, ózińiz tasada júrip basqaryp, paıdasyn jambasyńyzǵa basyp jatqanyńyzdy kim bilmeıdi? Ótirigińizdi ólermendene órgenshe týrasyna kóshseńizshi, — dedi Nurjaý daýysyn zoraıta, — Májıtti tappaı júrmin dep nesine aldaýsyratasyz? Ol sizdiń aıtqanyńyzdan shyqpaıtyn qolbalańyz, atarman-shabarmanyńyz emes pe edi? Barlyq bylyq-shylyǵyńyzdy sonyń qolymen istegenińizdi umyttyńyz ba? Quryǵy uzyn, qalasa tasty syǵyp sý shyǵarar qaýqarly, túlki zamanǵa tazy qosyp oljaly júrgen sizdeı jannyń qaıdaǵy bir qalaqtaı qalqıǵan Májıtke aqysyn jegizip qoıyp, endi ony ıtpen izdep tappaı júrmin degenine sener adam joq shyǵar. Jo-joq, siz Májıtti ózińiz jasyryp otyrsyz nemese beti aýǵan jaǵyna qańǵytyp jibergensiz. Onyń kózin joıýǵa da múmkindigińiz jetedi, biraq, sondaı jádigóı, aqymaq, ıtarshy tektes adamsymaqqa bola qolyńyzdy bylǵap qaıtesiz. Odan da sóz úshin ony tergeýshiler men sottardyń ıleýine tastap, baıǵustyń beıshara keıpin syrttaı qyzyqtaǵanyńyz paıdaly emes pe?

— Ertegi aıttyń dep kekete bastadyń ba? Sóz túsinetin adam shyǵar dep ózińmen ashyq sóılesip tursam, shyǵandap barasyń ǵoı, shyraq. Jeter endi, erkinsime. Aqylaryńdy Májıtten daýlańdar, al jataqhana ózgege satylyp ketken. Ieleri «shyq» dese, oǵan eshkim «qoı» deı almaıdy. Osymen sóz támam, — dedi Qarashaev.

— Ózge emes «Meıirimge» sattym deńiz. «Ǵajaıyptan» «Meıirimge» ótken jataqhana aınalyp kelgende sizdiń dúnıeńiz ǵoı. Bizdi shashyratyp, basymyzdy qospaı tentiretip jiberýge taptyrmaıtyn jol — jataqhanany basqanyń menshigine ótkizgensip, sońynda jańa qojaıynsymaqtar arqyly qýyp shyqpaq bolǵan qýlyǵyńyzdy jıenińiz ortamyzǵa kelip saltanatty túrde jarıalap qoıdy. Aqymyzdy tólegen kúni ǵana jataqhanany bosatamyz degenimniń sebebi osynda... Aıtpaqshy, qaryndasyńyzdyń uly sizdeı emes, jumsaq ári aq kóńil eken. Bizge jany ashyǵannan telefonyn berip, ózińizben sóılesýge jaǵdaı jasady. Ómir súrýdi qaraqoıyndardan emes, meıirimdi jıenińizden úırenińiz... — dedi Nurjaý kekesinmen.

Nurjaý sál kidirińkiredi. Kómeıine tirelgen, Qarashaevqa baıandap shyǵý artyqtaý kóringen, biraq sanasynda jańǵyrǵan sózderin ishine irkip qaldy.

Qaltasynan bir tıyn shyǵarǵysy joq Qorǵas Qarashaev qurylysshy jigitterdiń bas biriktirip, toptasqanynan ájeptáýir seskenip júrgen. Óıtkeni, ol «bári tamasha, ómirimiz jumaqqa bergisiz, álem bizge qyzyǵa da qyzǵana qaraıdy, oza shaýyp tóske órledik» degendeı mazmundaǵy qıýy qashqan, qısynsyz, besiktegi bala ǵana senetin jalǵan jyryn jaǵy qarysyp, tamaǵy jyrtylǵansha jarnamalaýdan jalyqpaıtyn, budan ózge qolynan túk kelmeıtin, qozǵaýyn kútken, tolqynymen jarqabaqty jaǵalaýdy tepkilep, tepsinip erkindikke umtylǵan aqıqat pen erneýinen asyp tógilýge shaq turǵan shyndyqtyń aq tamshylaryn shashyratyp almaýdy taıly-tuıaǵymen maqsut etken, kúzetin myqtaǵan, adalynan sóılep, ádiletin aqtarsa sorlap, órtenip, ómirem qabatynyn anyq bilgendikten ótirikten basqa súıenish taba almaǵan tóbedegi tóreler irip-shirip, irińi irkildep, jarasy syzdap, derti ulǵaıǵan, ózderi tizginin ustap otyrǵan tirshilik keńistiginiń shynaıy beınesin jasyrý úshin tutylǵan perdeni ysyryp, onyń arǵy jaǵyndaǵy ómirdiń boıamasyz qalpyn sıpattap berer kez kelgen áreketter qara kórsete qalsa, jany qalmaı qorqyp, onyń týyndaýyna tikeleı tipti, janamalaı septigin tıgizgenderdi jemtiktesi bolsa da qoıyrtpaǵyn áshkereleýshi retinde dushpan sanap, sońyna ıt qosa qýyp, endi qaıtyp jandaryna jýymaıtyndaı etetinin jaqsy biletin.

Sondyqtan, Qorǵas myrza qaramaǵyndaǵylary aryzyn aıqaılaı aıtyp, toptana shýlaýynyń mánin teledıdarlar, gazetter betinde jarıalap, «ertegidegideı» elde de shulǵaýyn súıretken ash-aryqtar, zorlyq kórýshiler, álsizdi basynyp júrgender bar ekenin pash etip jatsa, tóre dostarynyń kózine qoǵamnyń bet-perdesin ashyp berýge kómektesýshi, naqtysy, shyndyqqa bolysýshy retinde kórinip, jelkem qıylyp júrer dep, qurylysshylardy taratyp tynyshtalmaqshy edi.

Iá, Qarashaev úshin óz ortasynan alastalý, qoǵamnyń joǵary tobyndaǵy ornynan aıyrylý ólimmen teń. Óıtkeni, ol joǵarydan qýylyp, tómendegilerge boıy úırene almaı sansyrar kún basyna týar bolsa, túsine eki qarys aq suryp pen qarańǵy kór jıi kirip, mazasyn alatynyn tereń túsinedi. Shynynda, ábden bıikte júrýge ádettenip qalǵan Qarashaev sıaqtylar tómen túse qalsa, pástegi kishkentaılarmen jarasym tabýy qıyn. Muny aqylyna da syıdyra almaıdy. Ol qara halyqtyń ortasyna amalsyzdan túser bolsa, isinip-qabynyp, kerilip, ıilýden qalǵan keýdesi janyna jaı taptyra qoımasyn jaqsy biledi. Bulaısha quldyraý oǵan qapasqa qamalǵanmen birdeı. Sondyqtan, qazirgi óz deńgeıinen tómendemeý úshin nege bolsa da bara alady.

Qarashaev joǵaryǵa qaraı ólermendikpen óńmeńdeı órlep, ókpe óshire, jinige sandalamyn dep, aqyrynda syrtqy pishinin shúberekpen orap ádiptegenimen, ishki jan saraıyn tuttaı jalańashtap alǵanyn ańǵara bermeıdi. Eger ol onysyn baıqaı qalsa, ishki áleminiń jylan jalaǵandaı, jut jalmaǵan taqyr daladaı keıpin búrkemeleý múmkin emes ekenin uǵynyp, ózin tyrdaı sezinýi ábden múmkin. Onda da boıynda adamdyqtyń bir túıir dáni qalsa...

Júz kúıdirer, betke shirkeý bolar, ar mazalar jaıttardyń salmaǵyn ujymdasa kóterý jeńildeý tıetindikten, Qorǵas myrza qazirgi ortasynda, dáliregi, búgingi bıiginde jalań keýdesimen, kir basqan jan saraıymen qymsynbaı júr. Sebebi, jalǵyz emes. Aınalasynda ábúıiri ashyq-shashyqtardan kóz súrinedi. Al, pástegilerdiń arasyna eki sanyn shapattap, qýys keýdesimen jetip barsa, ózin adamdardyń ishine áldeqaıdan tap bolǵan maımyldaı nemese shomylyp jatqan monshasynan áldebir sebeppen kóshege kıimsiz atyp shyqqan beıbaqtaı sezinip, úlkenderdiń tabasyna, bala-shaǵanyń mazaǵyna ushyraıtynyn azdap bolsa da túısigedi, qamshylar tusyna tepki tıýi múmkin ekenin de oılaıdy. Munyń bári ol úshin asa qorqynyshty. Iá, solaı. Endeshe, joǵarydan yldılaý Qarashaevqa úlken qaıǵy. Sondyqtan, tyrnaǵynyń kóbesi sógilip qanasa da tyrmysyp, taýsymaǵynyń basynda tura berý onyń uly muraty, bıik maqsaty.

Qarashaev qurylysshylardy óz tóńireginen alastatýdyń amaly retinde olardy jataqhanadan shyǵarýdy jón sanady. Alaıda, oǵan aıarlyqqa baryp, aılaǵa kóship, qupıa jospar quryp, «jataqhanany áldekimge satyp edim» dep máımóńkelep ábigerlengenshe, tereń qaltasyndaǵy qaraqoıyndyq pen ashkózdikke salyna syqap jınaǵan qarjysynyń bir shetinen alpystaı qurylysshynyń aqysyn tólep, olardan yń-shyńsyz qutylýǵa da bolatyn edi. Biraq, buǵan ishki pasyq, búkir pıǵyly mursha bermedi. Óıtkeni, oǵan mundaı «táýekelge» barý, «erlik» jasaý buıyrmaǵan-tyn. Iá, Qarashaev ózge túgili óziniń ıgiligine jaratýǵa qımaıtyn bar qarjysyn kir shalǵan, nápsige shyrmalǵan júregine basqartyp, onyń ruqsatynsyz bir tıynyna da tıise almaıtyn beıbaq edi. Munysyn eshkim betine basyp aıtpaǵandyqtan bolar, ol ózin eshqashan sarańdar qataryna jatqyzyp kórgen emes. Alda-jalda batyly jetip bireý-mireý onyń ishtarlyǵy men dúnıeqońyzdyǵyn júzine tike qarap aıtar bolsa, bul onymen kelispeıtini, pendeýı kemshiligin moıyndaı qoımasy anyq.

Qurylysshylardyń barlyǵy estip turǵan Nurjaý men Qarashaevtyń telefon arqyly júrip jatqan áńgimesi sál sozyla tústi. Jigitter áńgime aýanyn, sóz tartysyn qalt jibermeı tyńdap tur...

Alpaýyt Qarashaevtyń qýsań qumalaq túspeıtin, qashyp-pysqan, bala-shaǵasyn tastap taıyp turǵan qýaıaq Májıtten aqy daýla degeni qurylysshy jigitterdiń ashý-yzasyn keltirdi. Aqysyn talap etken jigitterdiń kópshiligi: «Qarashaevtyń bul qaı sasqany? Bul onyń qara baqyr da ala almaısyńdar degeni ǵoı», dep oılady. Al Nurjaýdyń sanasyn sol sátte: «Májıtti bala-shaǵasynan bezdirip, qylmysker etken, moınyn tuzaqqa ilgen, otyn sonyń qolymen kósep, kúl-qoqysyn tókkizip, jyly men jumsaqtyń bar mańyzyn ózi qylǵytyp, bógip, endi jeme-jemge kelgende kekirek ata kekjıgen Qarashaevtyń, keshe ǵana is barysyn keńesip, birge pishisip júrgen, súıek-saıaqtyń tıgenine máz bolǵan buralqy Májıtti qýyryp jeı berińder degeni aqylǵa syıa ma? Adamdyǵy qaıda? Jaqynda ǵana qatarda júrip, endi mine túkke alǵysyz, tiri ólikke aınalyp shyǵa kelgen Májıttiń qarańǵy tamda eki qyzy men uly, áıeli otyn, sýsyz, ash qursaq, tisi tisine tımeı qaltyrap tońyp otyr. Qoǵamnan bólinip, qýys-qýysty panalaǵan qaıyrshylardan da kúni jaman. Olar tap Qarashaevty tanymaıdy da. Biraq, sondaı kúıge ákelerimen qosa taǵy bir kón bettilerdiń dýshar etkenin olarǵa Jaratýshy ıe sezdiredi. Májıttiń bala-shaǵasynyń zary Qarashaevqa tynyshtyq berer me eken?» degen mazmundaǵy oılar qaýmalap alǵan edi.

Óz qolymen shybyq basyn syndyrǵysy kelmeıtin, kisi jumsaýǵa ábden eti úırenip ketken, ásirese, kúmándi, kúnáharly, qanquıly isterin bireýdiń qolymen jasaýdyń neshe túrin sheberlikpen meńgergen Qarashav syndy pendeler Májıt tárizdi mánjýbastar men kókirek qýysy kúl-qoqysqa toly toǵysharlardyń qanshasyn taqymdaı-taqymdaı zoryqtyryp, basyn bálege shatyp shyryldatyp ne óltirip tynǵany bir Táńirge ǵana aıan. Jo-joq, ondaılar tek ardan bezgen alaıaqtardy, arsyń-gúrsiń alańǵasar aqymaqtardy ǵana emes, sanasyna aramdyqtyń izi túspegen, nesibesin jurt qatarly terip jegisi kelgennen basqa oıy joq, nıeti túzý momyndardy da zar jylata qurbandyqqa shalýdan tartynbaıdy. Baıǵus momyndar! Bir ókinishtisi, álgi momyndar kóbinde Qarashaev sekildi dańqtylardy pendeshilikten joǵary turatyn, eli úshin qabyrǵasy qaıysar qaharmanǵa balaıdy, úlgi tutady ári sońdarynan eredi. Qarashaevtaı alpaýyttardyń beınelerin jyltyraǵan jarnamalardan kórgende kósem sanap, olardyń teledıdarlardaǵy jylmıǵan túrlerine, tátti sózderine, gazet betterindegi sóılemderi marjandaı tizilgen, tilshilerge redaktorlar arqyly buıryq bere jazdyrǵan kóldeı-kóldeı maqalalaryna qaraı shyn ulyq hám shyn hakim dep eseptep, aldanyp júrgen jýastardy aıap, eskerip jatqan eshkim joq. Jalǵanda ózgeniń seniminen artyq ne bar? Al, qaraqoıyndy alpaýyttar sol áziz senimdi aıaqqa taptaýdan arlana qoımaıdy. Bar qasiret osynda.

Aıarlyqtan ózge súıeneri joq Qarashaevtyń taǵdyrlastary men pikirlesteri kóbinese kúnáli, qylmysty isterin bireýdiń qolymen atqaryp, ózderin Allanyń aldynda aqpyz, pákpiz dep aldaýsyratatyny bar. Ózdi-ózderin osylaısha aldaý naǵyz qudaısyzdyq ekenin uqpaıdy. Pendelikten asa almaı, nápsiniń jetegine erip jasaǵan kúnálary men qylmystaryn «men emes, anaý jasady» dep jumsalǵandy meńzep, ishteı jaýapkershilikten qashyp, ózderin jubatýdyń Alla aldyna barǵanda qandaı paıdasy bolar eken? Osynshama maıdalanyp keregi ne? Aınalyp kelgende bar báleni bastaǵan ózderi emes pe? Oryndaýshydan jumsaýshynyń kúnási molyraq bolatynyn bilmegeni ǵoı.

Biz kóbinese «shash al dese, bas alatyn» oryndaýshylardy jazǵyryp jatamyz. Osy sóz tirkesi únemi bylǵary kresloda otyryp ámir bergish áperbaqandardy aqtaǵansyp, jaqtaǵansyp, al, tómendegi jandaıshaptardy janalǵyshtaı kórsetip turady. Ámir berýshilerdi «shash al» deı turyp «bas al» degenin ymdap bildiretinin uǵatyn kún jetkendeı. Bálkim, bılikti men bilektiniń tilinde shash degeniń bas shyǵar. Shynymen-aq «shash» alamyn dep oılaǵan oryndaýshy jaǵdaıǵa qaraı «bas» shabýǵa májbúrlenetinin de qaperde ustaıyq. Ne deseńiz de, barlyq bále oryndaýshydan emes, ámirshil edireńbaılardan shyǵady.

Qarashaev syndylardyń tekten tartylǵan, qanmen kelgen, sútpen sińip daryǵan jahut, jasaýly qasıetterinen sanaly (bálkim sanasyz) túrde bas tartyp, ishki álemin barynan jurdaı etip, jalańashtap, tek syrtqy pishinin ǵana jyltyratyp alyp tyrashtana shyqqan, ólermendikpen kóterilgen bıigindegi úlken astaýdan jem jeýge moıyn sozǵanda bas kekjıter básekelesteri men dushpandary bolmaı turmaıdy. Osyndaı básekelesteriniń kózin joıý úshin arnaıy jasaqtalǵan jaldamaly jasaýyldar, dáliregi, Qarashaev tárizdiler jemtikke qyzylkózdene, azý aqsıta umtylǵanda kedergi keltiretin, ymyraǵa kónbeıtin kúndesteri ben jaýlaryn tuqyrtyp, qurdymǵa jiberý úshin jumsalǵan mánjýbastar men toǵysharlar, qosaq arasynda ketken qaıqy mańdaı momyndar aldanyp, torǵaıdaı torǵa tutylyp, buǵan deıin aqysy retinde aldyna arnaıy shashylǵan, usynylǵan, adal astaı kóringen qan-jynnyń óteýin eńireı júrip eseleı qaıtara bastaǵanda ne mertigip qulaǵanda olardyń syrtyna shyǵarmasa da ishteı qan jylaı jaýdyrǵan qarǵysy ózin zálimdikpen jumsaýshy myqtylardyń qulaǵyna shalynbaǵanymen, júrekterine seziler, bálkim. Áı, qaıdam, olardyń júrekteri de ábden óli ettenip ketken ǵoı. Onda áldeneni seziner qýat qaldy deısiz be?

Aıtpaqshy, qorqaýlar aıarlyqty tirlikteriniń barlyǵyn ózgeniń kúshimen tyndyrady dep oılaý sál qate. Óıtkeni, olar anaý-mynaý adamnyń qolynan kele bermeıtin keıbir sharýalardy qulshyna, qumarta, shabyttana ózderi atqarady. Ol sharýa — jaǵympazdaný men jádigóılený. Buǵan eshkimdi jaldamaıdy. Sebebi, olar ózderiniń eki tizgin, bir shylbyry qoldarynda turǵan apaıtósterge, qazannyń basyn qaraýyldaǵan qarynbaılarǵa jaǵympazdanbasa, kózine túsip, jádigóılenbese boılaryna as sińbeıdi. Bular úshin jaratpasa shómishten qaǵar, qıtyǵa qalsa aýlaqqa qýar jyny bar álgi «dara týǵandarǵa» qyzmet kórsetýge qaıdaǵy bir jalańaıaqty jumsaý naǵyz jaza basqandyq, «baqyttan» bas tartqandyq emes pe? Oıbaı-aý, ekiniń biri qol jetkize bermeıtin janǵa áldekimdi janastyrǵansha, ózderi jaqyndap, múmkin bolsa olarǵa adal ekenderin ádemi sózderimen kúıip-jana dáleldep, aýzyna jyly-jumsaqtan tyqpyshtap jaramsaqtanýdyń ózi bir ǵanıbet qoı. Al, mundaı «mártebeli» isti, «abyroı» ákeler jumysty oryndaý múmkindiginen kórer kózge aıyrylý aqymaqtyq, árıne. Sondyqtan da, jaǵympazdyq pen múláıimsý mindetin atqarýda eshkimdi qolqalamaı, ózderiniń shapqylaǵandaryna ne jetsin?!

Talaılar qorqaýlar men jemirler shyqqan bıiktikti, olar boılaǵan tereńdikti bedel kóredi. Biraq, ol jampozdarǵa ǵana laıyqty shynaıy bıiktik, kemeńgerlerge ǵana laıyqty naǵyz tereńdik pe? Kúmán bar. Naǵyz shyńǵa pendelikten ozyq turar, júregin kir shalmaǵan, jeke basynyń baqytynan el-jurtynyń qamyn joǵary qoıar jaısańdar ǵana shyǵa alady. Shynaıy tereńdik kemel jandarǵa ǵana tıesili bolsa kerek. Demek, bizder men sizder qosyla daýryǵa «bıiktik», «tereńdik» dep baǵalap júrgenimiz jaı ǵana qoqyr-soqyrdyń úıindisi, shalshyq jınalar oıyq bolǵany da... Osylaısha, naǵyz shyńnyń, naǵyz tereńdiktiń ne ekenin aıyra almas halge jetken basymyz, endi mine, kúl-qoqystyń úıindisin bıikke, ketpen kertken oıyqty tereńdikke balaıtyn bolyppyz... Óń men túsin, tań men keshin ajyratýǵa shamasy, sanasy jetpeıtinderge jasyǵyń asyl, qorqaǵyń batyr, mıǵulań dana kórine beretinin biletin Qarashaev sıaqty «ozyq oılylar» shyn daralar men tulǵalarǵa laıyq orynǵa jetip jaıǵasý qolynan kelmeıtinin ishteı moıyndap, bireý-mireý baıqap qalar dep, jalma-jan saqtana tumsa tuńǵıyqtyń betin shegendep, quljaly quzar shyńnyń júzin qara tútinmen byqsyta kólegeıleýdi de umytpaı, aqyrynda, ózderi túsip-shyǵýǵa yńǵaıly, satysy ne tekpishegi daıyn úıindi, oıyq jasap alyp, onysyn asý bermes quzardaı, bas aınaltar shyńyraýdaı sıpattap, bul jasandy, jadaǵaı qondyrǵylarynan qoqılana qarap, shirenedi. Jamandardyń osyndaı quıtyrqylyǵyna, qýlyǵyna tánti bolmasqa sharań joq.

Bul pendege daýa bar ma? Álgi qorqaýlar ólermendikpen oılap tapqan jalǵan shyń men jalǵan tereńdikti shynaıy etip kórsetip qana qoımaı, osy ótirikterine ózderi de ılanady. Áıtpese, bul jazǵandar bylaıǵy jurttyń kózin baılap, asqaraly asýdaı kórsetken álgi úıindilerinen túsip qalmaýǵa, jamaǵattyń kóńilin aldap, túpsiz tuńǵıyqqa balatqan tobyq jasyrmas shuqanaqtarynan qýylyp shyqpaýǵa sonshalyqty mán bermes edi ǵoı.

Nurjaýdyń sońǵy aıtqandary shymbaıyna batyńqyraǵan Qarashaev:

— Áı, áı, ne dep kettiń?.. Eńbekaqyńdy da, jataqhanańdy da, jıen-pıenińdi de urǵanym bar. Endi qaıtyp tiliń men jaǵyńa súıenetin bolsań, janyńdy sýyryp alamyn, — dedi zildene.

— Tilim men jaǵyma súıenerdeı kómeıimdi qyńyr sóz qystap turǵan joq. Jaqsy, asyǵys bolsańyz osymen áńgimemizdi aıaqtalyq. Qashan qolyńyz bosap, ashýyńyzdy basyp, ortamyzǵa kelip, bizben egeılese sóıleskenshe kókirekterinde kek tunǵan, asqazandaryn qytaıdyń qunarsyz sorpasymen aldap, ábden qyzylsyraǵan qurylysshylar jıenińizdi eshqaıda jibermeıdi. Ol bizdiń tutqynymyz.

— Toqtaı tur... Jıeni nesi, tutqyny nesi? Tizginińdi tartar syńaıyń joq qoı ózińniń. Qan kórip qalǵan qanypezersiń-aý deımin. Seniń áýseleńdi kórermin áli. Menimen bulaısha sóıleskisi kelgen talaılardy tozaqtyń otyna kúıdirgenmin. Sen de solardyń kebin kıesiń. Osy júrgenińe zar bola shyńǵyrǵanyńda Qarashaevpen qyzdaı syzylyp sóılespegenińe ókinesiń. Tabanyńdy tilip tuz quıyp, terińdi tirideı ireımin. Sonda bar ómiriń kóz aldyńa kelip, ásirese, «aılyǵyńdy asqazanyń sazyp úsh aı kútkeniń kózińe eń baqytty sátterińdeı elester. Imanyńdy úıire ber, batyrym. Isataı men Mahambet emes ekenińdi umytpa.

— Nesine ashýlanasyz? Qyzyl sózińizdi aıamaı tógip, qorqytyp-úrkitýdiń sheberisiz-aý deımin. Biraq, baıbalamshyl, aıqaıshyl jandar kóbine áreketsiz keledi emes pe?.. Biraq, sizdeı pendelerden aıarlyqtyń neshe atasyn kútýge bolady. Iá, ıá. Óıtkeni, adamdyq qalpynan aınyp, qan-jynǵa qunyqqan quzǵyndaı ǵumyr keshýdi qalap alǵan, kúshtige quldyq urǵanyn qýlyǵym dep jýyp-shaıar, álsizge tize batyrǵanyn batyrlyǵym dep masattanar maıtaban, mańqatanaý, tońmoıyndar ketiskenine kúrzi, kektengenine myltyq kezenip shyǵa keletinin bilemin. Jaraıdy, qolyńyzdan kelse, qonyshyńyzdan basyńyz... Biraq, esińizde bolsyn, tozaqtyń oty sizdiń bıligińizde emes, oǵan quziretińiz júrmeıdi. Pendelerdi tozaq otyna kúıdirý Allanyń qolynda. Umytpańyz. Ary men uıatyn bóksesine tańyp, ishki álemin tún-túnekpen tumshalaǵan, pendeshiliktiń oshaǵynan ózge jylynary joq, ábden azǵyndap, janyn tánine qul etken miskinder quldyraýdyń eń tómengi shegine jetkende ózin Qudaı sanap, jumaqtyń da, tozaqtyń da kiltin Jaratýshy jalǵyz ıeden tartyp alǵandaı sezinetini bar deýshi edi. Siz de sondaılardyń qalyń ortasynda jaıǵasqan ekensiz. Áıtpese, «tozaqqa kúıdiremin» dep shirener me edińiz?

Iá, men Isataı da, Mahambet te emespin. Olar jalǵan dúnıeden erkindik izdep áýre bolýdyń qajeti joq ekenin erterek uǵyp, azattyqty kókten izdep ketkeli qashan.

— Oho, tym sheshen ekensiń. Naǵyz dilmardyń ózi dersiń... Qyzyl sózińdi erttep minip dalaqtap shaba ber. Kimniń jeńip, kimniń taqyrǵa otyratynyn kórermiz. Myqtaǵanda óńeshi keń, toıǵanyn bilmes sot-potqa jylap-syqtap aryz jazarsyńdar, odan basqa qoldaryńnan ne keledi? Solaı isteńder. Biraq, talaılar júginip, ádildigin izdep aldyna barar shendi-shekpendilerdiń barlyǵy zar qaqsap muńyn shaqqandardyń sózin sóılep, kóńilin aýlaǵandy estimeppin. Qý tamaǵyn biteımin dep esi shyǵyp, qulqynynyń aldynda qurdaı jorǵalaǵan zańgersymaqtaryń kózi shúńireıgen, jaǵy sýalǵan, eti qashqan jaqybaılardy músirkeı qoıady deısiń be? Joq, bulaı dep ıegiń qyshymasyn. Qatelesesiń. İsine adaldyq tanytqysy kelgen aqymaqtardyń kóbisi jemirlerdiń qataryna áldeqashan jaıǵasqanyn túsindirip jatýdyń ózi artyq. Al, qyrsyǵyp, jurttyń qaıta-qaıta aıta beretin álgi shyndyǵyn jaqtap kólgirsigen az ǵana aıyl jımastar tezek tere tentiretip ketkeli qaı zaman.

— Kóripkelsiz-aý deımin, óıtkeni, shúńireıgen kózimizdi, sýalǵan jaǵymyzdy, etimiz qashqan turqymyzdy ózińiz kelip kórgendeı dál sýrettedińiz ǵoı. Álde, bireý-mireý bizdiń usqynymyzdy kórkem tilmen sıpattaı jetkizip tur ma?

— As-aýqaty qymbat qalada kópten beri jalaqysyn qolyna ustamaǵan adamnyń túr-túsin, keskin-kelbetin kózge elestetý úshin kóripkel bolýdyń qajeti joq. Belgili ǵoı...

— Ash-aryq ekenimizdi bile tura júregińizdi jibitip, jónge kósher syńaı tanytar túrińiz baıqalmaıdy. Jalaqymyzdan aıyrǵanyńyz bylaı tursyn, endi kelip, úmit artarymyz, taban tirerimiz — zańǵa júginbek nıetimizdi de tartyp almaqpysyz?

— O-ho, bu ne degeniń? Meniki qury bosqa shabylyp, aram ter bolmaı, aılyqtaryńdy tynysh qana kútýge shaqyrǵandyq. Áıtpese, senderdi quzyrly oryndarǵa shaǵymdanar dep qorqatyn men emes. Bilgenderińdi isteńder. Jylap barǵandaryńnyń bári meniń qorama kirip, jem-shóp jep, jilik maıyn toltyryp júrgender ekenin umytpa.

— Mynaýyńyz jańalyq eken. «Aram ter bolmasyn, bosqa shabylmasyn» dep janyńyz ashyp, jyly sóıleı qalypsyz. Mańdaı terimizdiń óteýin qaıtarý úshin aram terimizdi shyǵyndaýdan tarylmaımyz. Qaıda tógilmegen ter? Oǵan bola ýaıymdamaı-aq qoıyńyz... Al, jalaqylaryńdy asyqpaı kút degenińizge jol bolsyn? Oıbaı-aý, endi osynsha jurt jataqhanańyzdyń qabyrǵasyn jalap jan saqtaı ma?.. Qabyrǵa kemirip te asqazan aldap, qursaq toltyrýǵa múmkin bolsa, myna ǵımarattyń irge tasy da qalmas edi ǵoı. Jo-joq, qurysyn, jataqhananyń kirpishteri, sylaqtary qansha jerden tátti bolsa da tiske baspaımyz. Bálesinen aýlaq. Erteń onyńyzdy eseleı tóletip nemese túrmege japtyryp, týtalaqaıymyzdy shyǵararsyz... Sonymen, sizdińshe, zańǵa ıek artý áýreshilik pe?

— Iá, áýreshilik desem, úlbiregen úmitimdi úzbekshisiń dep taǵy da kinálarsyń...

— Biz ádildik suraımyz degenderdiń bárin túkke alǵysyz dep sanaısyz ba? Oıpyrmaı, olar siz oılaǵandaı sonshalyqty soraqy emes shyǵar?

— Senbeısiń. Ókpeleriń óship, entikterińdi basa almaı zoryqqandaryńda meniń aıtqanym aına qatesiz shyndyq ekenine kózderiń jetedi.

— Osynsha kesapatty derttiń asqynýyna siz de úlesińizdi qosqan bolarsyz? Bilemiz, qosqan úlesińiz qomaqty. Shynynda kináńizdi aqtap, jamanyńyzdy jasyryp, jolyńyzdy ashar «aınalaıyndarǵa» qalaı bolyspaısyz? Bul dert bolmasa, tósek tartyp jatyp ta qalatyn shyǵarsyz. Nesin jasyramyz, bizdiń tórdegi tóbe bıler men tóske órlegen tórelerimiz datyn aıtyp, teńdik suraı kelgenderden góri zań sheńberinen attap, qyzyl syzyqty kesip ótip kerdeńdegenderge kóbirek búırek buratyny, solarǵa bolysyp, bura tartatyny ras qoı. Muny qısynsyz demessiz. Tuǵyrynda túlegen, oryntaǵynda shántıgen sottar men prokýrorlar zańnyń shalmasyn moıynyna túsirmes «asaýlar» men belden basa tótesinen tartyp, eki jep bıge shyqqysh joly bolǵyshtardyń mol ári dámdi asatary aýzyna túskeli turǵanda sanasy býylyp, júregi atqaqtap, kózi jumyla esten tanatynyn talaı kórgenbiz, estigenbiz, — dedi Nurjaý.

Nurjaýdyń árbir sózi Qarashaevtyń jynyn qozdyrsa, ádildik izdegen qurylysshy jigitterdiń qyshyǵan jerine dóp tıip, aıyzyn qandyrdy. Bireý sózińdi sóılese, ishińde býlyqqan, syrtqa shyǵara almaı dińkeletken oıyńdy dál taýyp aıtsa, qalaısha razy bolmaısyń.

Nurjaý mundaǵy jigitterge barlyq jábir kórýshilerdiń kúshtilerge ketken aqysyn eselep alyp berip jatqan batyrdaı kórindi. Olar úshin Nurjaý beıne bir Qarashaevtyń ǵana emes, búkil ádiletsizdikti jaqtaýshylardyń jonyna taspa tilip, shyńǵyrtqan alyp sekildi.

Bir qoǵamda, bir deńgeıde tirshilik keship júrgen qurylysshylarǵa Nurjaýdyń aıtqandary jańalyq emes edi.

Shynynda zańnyń oryndalǵanynan góri onyń óreskel buzylǵanyn ishteı qalaıtyn mysyq tileýliler, dáliregi, qolyndaǵy bıliktiń bıshigin úıire dúnıe túgelder ospadarlar búginde qaptap júr ǵoı. Ondaılardyń qatarlary kún saıyn, saǵat saıyn tolyǵyp, tutas bir myzǵymas, birin-biri ymmen túsiner topqa aınalǵan. Bulardy kózińmen kóre almaısyń, tek sezinesiń. Álgilerdiń ishindegi aǵa býyn ókilderi ózderiniń sońynan ergen nantalaptardy, bolashaq jemqorlardy asqan biliktilikpen, sheberlikpen daıyndap ketetinin aıtsańyzshy. Shyndyǵyna kelgende, dúnıege sheksiz jerik mundaılardyń kóbeıe túskeni Qarashaev sıaqty talaılar úshin úlken paıda, taýsylmas qazyna kózi. Olarsyz ashtan óledi. Sondyqtan, qulqynyn toltyrýdan ózge shybyq basyn syndyrmas qos aıaqty qorqaýlardyń kóbeıýine Qarashaev tárizdiler súbeli úlesin aıanbaı qosady. Qaldaı deısiz ǵoı? Qarashaev sekildilerdiń mindeti — aldyna tosqanyńdy talǵamaı juta berer álgi juqsyzdarǵa aram astan kóbirek jegizip, ishkizip, molynan asatyp, olardy meshkeılikke ábden qalyptastyrý. Bul kóp ótpeı óz jemisin bere bastaıdy. Az ǵana ýaqytta neni bolsa da shaınamaı qylǵyta berýge mashyqtandyrylǵan mánjýbastardyń túsinen de, óńinen de jyly-jumsaq usynýshy múttáıimniń beınesi shyqpaıtyn bolady. Jemsaýyn qan-jynmen toltyratyndar álgi nantalap qorqaýdyń piri, jelep-jebeýshisi, qudaıy bolyp shyǵa keledi. Sóıtip, bul qorqaý ózin arammen asyraýshysynyń qulaq kesti qulyna aınalyp, ol ne aıtsa da yrjalaqtap, bas shulǵyp oryndaı beredi. Olar ózin aram aspen aýyzdandyrǵandardyń, ishin maılaǵandardyń bireýi kózinen taısa, ákesi ólgennen beter qaıǵyrady. Óıtkeni, oǵan asyraýshysynan aıyrylý ońaı tıedi deısiz be?..

Bir qyzyǵy, bálkim ókinishtisi adam balasynyń boıyna adal astan góri aram qan-jyn sińimdi keletin sekildi. Óıtkeni, as-sýyn adalynan ishkenderden góri aram aspen qorektener pendelerdiń beti jyltyrap, qyzyl shyraılanyp, eti tolyp júredi emes pe? Taǵy bir tań qalatyn nárse, ezýin arammen bylǵaǵan jańaǵydaı bozókpeler ýystap ý ishse de ýlanbaıdy eken. Shirkinder-aı! Asqazandary neni bolsa da qoryta beredi. Alaıda, neniń adal, neniń aram ekeni soqyrǵa taıaq ustatqandaı belgilenip berilgeli qanshama dáýir ótse de adamzattyń jartysy áli kúnge tumsyǵyn qoqyr-soqyrǵa qunyǵa tyǵyp, shoshqadaı qors-qors ete eshteńeni talǵamastan jutyp jatqanyna qarap, jańaǵy toıymsyzdardyń isine túsinistikpen qaraısyń.

Nurjaýǵa ese jiberýdi ar sanaǵan Qarashaev kekesindi únmen:

— Keremet. Óziń de ýaqytynda jeń ushynan jalǵasa alys-beris jasaýdyń naǵyz maıtalmany bolǵan sekildisiń ǵoı. Tipti, osy taqyrypta ǵylymı dısertasıa jazyp shyqqandaısyń... Kezinde seniń de óńiń shyraılanyp, betiń jyltyraǵan shyǵar?.. Já, jaraıdy. Bárimiz de pendemiz... Aramdy tutynbasań turalap, ózegiń talady, shyraq. Muny umytpa!

— Sóz saptaýyńyzǵa qaraǵanda neniń aram, neniń adal ekenin jaqsy biletin sıaqtysyz... Bile tura aram dúnıeden bas tartqyńyz kelmeıdi á... Ózekti taldyrmaýdyń aram asqa júginýden basqa joly joq pa?.. Túsinseńiz, bizdiń adal aqymyzdy óńeshińizden ótkizip jiberseńiz, ol sizdiń boıyńyzdy aramdaıdy. Sondyqtan, bereshegińizden qutylyńyz.

— Áı, sendeı myljyńdy kórsem, kózim shyqsyn... Qaıtalap aıtamyn, aqylaryńdy Májıtten daýlańdar. Shapqylańdar, júgirińder. Men qaltamnan kók tıyn da shyǵarmaımyn. Ras, alpys shaqty adamnyń jalaqysyn óteýge qarjym bolǵanymen, nıetim joq. Kim kóringenge shúlen úlestirgendeı taratyp berer aqsha jerde jatyr deısiń be?

— Endeshe, jıenińiz bizdiń tutqynymyz. Qashan ózińiz kelip esep aıyrysqansha ony eshqaıda jibermeımiz.

— Qorqytqanyń ba? Mende aǵaıyn-týys, jıen-naǵashy, quda-jegjat, dos-jaran joq. Al, sen kepildikte ustaımyn degen jıen men úshin qaramaǵymdaǵy jaı ǵana qyzmetker. Oǵan bola qam jemeımin. Bilgenderińdi isteńder... Birer kúnde jataqhanany bosatyp, taıyp turyńdar. Jaraıdy, biraz jerge barystyq. Bylshyldaǵan bylamyq sózdi osymen doǵaralyq.

Nurjaý áldene deı berip edi, anaý telefonyn óshire saldy.

Qarashaevpen qaımyqpaı sóz qaǵystyrǵan Nurjaýdyń júrektiligine rıza bolǵan jigitterdiń boıynan serpilisti ańǵarý qıyn emes. Menejer-jıen búrisip, ózin qorshap turǵan topqa jaýtańdaı qaraıdy. Naǵashysynyń kerek etpeı, mynalardyń talqysyna tastaı salǵany ony odan saıyn tuqyrtyp, unjyrǵasyn túsirgen.

Maıdan dalasynda dushpannyń bas batyrymen laıyqty qarsylasyp, jan bermeı ortasyna oralǵan batyrdaı kóringen Nurjaý juqa sarynyń telefonyn óz qaltasyna salyp jatyp:

— Báriń estidińder, áńgime ashyq aıtylǵandaı. Qarashaev bizge soqyr tıyn da ustatpaıdy. Endi tek sońyna deıin ustasyp, tiresemiz... Bastyqtyń myna jıenin kózden tasa etpeńder. Búgin bizben birge túnep shyǵady. Basqasyn erteń kórermiz.

Muny estegen menejer-jıen jylamsyrap:

— Sizder meni kepildikke ustaı almaısyzdar. Ol zańǵa qaıshy. Bul úshin jaýap beresizder áli, — dedi.

— Eshkimdi tutqyndap ustaýǵa quqymyz joq ekenin bilemiz. Alaıda, qalyptasqan jaǵdaı bizdi osylaısha jónsiz iske barýǵa ıtermelep tur, — degen Nurjaý daýysyn qataıta, — Týǵan naǵashyń kerek etpegende endi seni kim izdeıdi deısiń?

— Meni jibermeı qoıǵanda sizderge ne paıda?

— Oqıǵa osylaısha shıelenise berse, qoǵamnyń nazary ózdiginen bizge aýady. Paıdamyz sol.

Osy kezde Nurjaýdyń sońyna ergen jigitterden bólinip qalǵan Sarjannyń toby kirip keldi. Juqa sary naǵashysynyń qol shoqpary bolǵan Májıttiń qasynan talaı márte jolyqtyrǵan Sarjandy kórgende kózi jaınap, qutqarýshysy kókten salbyrap túskendeı qýanyp ketti. Sarjan ortada melshıgen menejer-jıendi burynǵydaı qadirli sanap, oǵan amandasýǵa qos qolyn ala júgirdi. Munysyn ersi kórgen jigitter ony shetke ysyryp tastady.

— Eı, sizderge ne kórindi? Adammen amandastyrmaısyzdar ma?

— Nemenesin elpekteı qaldyń? Bir-birlerińdi burynnan jaqsy tanısyńdar ma? — dedi Toqtar Sarjanǵa oqty kózin qadaı.

— Iá, tanımyn. Onda turǵan ne bar?

— Bul tanysyń endi bizdiń tutqynymyz. Shamań jetse, arashalap ala ǵoı, — dep sózge Qaljan aralasty.

— O-ho, jaldaryńyzdy kújireıtip, kúpinip alypsyzdar. Tipti, kepilge kisi ustarlyqtaı dárejege deıin jetipsizder. Mundaı batyldyq boılaryńyzǵa qaıdan bitken? — dedi Sarjan qyńyraıyp.

— Sen óıtip keketpe, jaǵyńdy ýatyp, tisińdi sanap qolyńa beremin, — dep Saýyqbek gúr etti.

Seskenińkirep tursa da úlken bastyqtyń jıeniniń aldynda jaqsy kórinip, upaı jınap qalýdyń sátin qury jibermeýdi oılaǵandyqtan Sarjan buǵa qoımady.

— Kúshińiz tasyp bara jatsa, qane uryńyz, jaǵymdy ýatyńyz, tisimdi syndyryńyz! — dep Sanjar ezeýreı óńmeńdedi.

Nurjaý serikterin sabyrǵa shaqyrmaqqa ońtaılana bergende Saýyqbek Sanjardyń jaǵynan kúrekteı alaqanymen tartyp jiberdi.

— Oı, bularyń ne? Qane doǵaryńdar. Bir-birlerińniń etterińdi jeısińder me? — degen Nurjaý eregisken ekeýdi ajyratý úshin topqa kımeleı engende Sarjan ózimen sóz jarastyryp, ámpeı-jámpeı bolyp júrgen jigitterdi aıqaılaı kómekke shaqyrdy. Sarjannyń jaqtastary jaý kórgendeı jalanyp, judyryqtaryn túıgen bette tura umtyldy. Kúni keshe bir kompanıanyń aıasynda uıymdasa, aǵaıyndy adamdardaı jumys istegender osylaısha ekige bólingen kúıi tóbelese ketti. Birin-biri aıaıtyn emes. Eńgezerdeı Saýyqbek qarsy kelgen eki-úsh jigitti taldyryp túsirdi. Sarjan taǵy soqqy alǵan bolar, tumsyǵy qyzyl-ala qan. Qaljan men Toqtar da kirisip ketken. Sadyq ta tóbeleske qara jaıaý emes eken, aldyna kelgenine judyryǵyn jumsap, bet qaratar emes. Nurjaýdyń sońynan ergen basqa da jigitter belsenip alǵan. Tek Báıken ǵana shyryldaı ajyratyp álek. Mynadaı apalań-topalań bolatynyn kútpegen Nurjaý sharasyz kúıde qaldy. Komendant áıel alaq-julaq etip, anadaı jerde ańyrǵan. Juqa sary mynadaı apalań-topalań sátti óz paıdasyna sheship, tura qashty. Ony bireý-mireý ustap qalmaq túgili, baıqamaı da qaldy.

Árıne, eki jaqtyń kúshi teń emes edi. Kópshilik azshylyqty ılep tastady. Ústem shyqqan Nurjaýdyń jigitteri jeńisterine marqaıyp, sabalǵandarǵa joǵarydan qaraıdy. Sarjannyń músápir kúıin kórgen jaqtastary, basshysynan aıyrylǵan qoldaı uılyǵyp, bylaıraq osharyla qalǵan.

Kıimderi jyrtylǵandar, mańdaıy iskender, kózi kógergender, muryny qanaǵandar tek jeńilgenderdiń emes, jeńimpazdardyń da arasynda kezdesedi. Taıaq jegen sabazdar bul aradan ketip, ústi-bastaryn retke keltirgisi-aq kelip tur. Biraq, jeńimpazdardyń ruqsatynsyz qımyldaýǵa dátteri jeter emes. Al, basym túskender bolsa, «maıdan» alańynan uzaǵysy joq. Óıtkeni, jeńiske ózderiniń qanshalyqty úles qosqanyna betterindegi jaraqattary men qan daqtaryn, tigisinen jyrtylǵan kıimderin dálel etkisi keletindeı.

Esik-terezeniń qıramaǵanyna shúkir etken komendant áıel júrek tusyn qaıta-qaıta ustap, aldyndaǵy ydystan sý urttap áýre.

Bas qolbasshy rólinde sátti oınaǵan Saýyqbek taıaq jegen jigitterge qarata:

— Sender nege Sarjanǵa bolysyp júrsińder. Bul qýaıaq opa beredi deısińder me? Aqshalaryńdy jep taırańdaı taıyp turǵan Májıttiń aramyzdaǵy jansyzy ǵoı bul. Jańa kórmedińder me, Qarashaevtyń jıenine qalaı jádigóılengisi kelgenin. Sanjar saý sıyrdyń tezegi emes. Sender beti-qoldaryńdy jýyp, ózderińdi retteńder. Buǵan erip aqymaq bolǵansha, tynysh júrgenderiń jón... Álgi menejer-jıen qaıda?

— Ol ıttiń balasy jańaǵy qarbalasta zyp beripti ǵoı, — dedi Sadyq.

Saýyqbek:

— Qap, qatyrypty. Joly bolǵysh eken. Aýzymyzdy aıǵa qaratty degen osy. Myna tóbelestiń bastalýyna túrtki bolǵan Sanjardyń qısyq sózi. Demek, Sanjar álgi juqa saryny aramyzdan qashyryp jiberý úshin janjaldy ádeıige bastady. Al, qarbalasta zyp berý op-ońaı. Kórdińder me, mynaý naǵyz zálim, — dep Sarjandy nusqady.

Saýyqbektiń naq ózinen soqqy jegen Sarjan burynǵydaı sóz talastyra qoımady. Beıshara halde. Qashyp keteıin dese, qaıda barmaq ári joldastarynyń betine erteń qalaı qaramaq?

Aqyly men sabyryn keıinge ysyryp, urda-jyq ashýdyń azǵyrýyna kónip, birin-biri tópeleı túte-tútesi shyqqan qurylysshylar qury bosqa ıtteı tóbeleskenderine ókinetindeı. Tek Saýyqbektiń ekpini basyla qoımaǵan. Ortada elirip tur. Sarjanǵa qadalyp alǵan.

Myna yryń-jyryńdy aıaqtap, jigitterdi taratý kerektigin oılaǵan Nurjaý az-kem únsizdikten keıin:

— Osynsha aqymaq bolǵanymyz da jeter. Myna túrimizben aqylymyzdan aljasyp tynarmyz. Qane, bólmelerińe tarańdar, — dedi.

Nurjaý men Toqtar ekinshi qabattaǵy óz bólmelerine kire bergende bulardyń sońynan Sarjandy jelkelep Saýyqbek jetip keldi. Mańdaıy isken, tumsyǵy qanǵa jaǵal-jaǵal Sarjan «myna báleden qutqar» degendeı Nurjaýǵa jalynyshpen qaraıdy.

— Áı, Saýyqbek, áli ekpiniń basylmaǵan ba? Sarjandy jiber. Bir-birimizdi túıgishtep, túrtpektegennen birdeńe óner deımisiń?

— O-ho, óngende qandaı. Qazir, qazir, bul batyryńnyń qalaı-qalaı sarnaǵanyn kóresiz, — degen Saýyqbek qur súlderi turǵan sharasyz Sarjannan tartyp alǵan uıaly telefondy Nurjaýǵa usyndy. — Munyń kimmen ámpeı-jámpeılesip júrgenin kórińiz. Jurtty qan-qaqsatyp ketken Májıttiń jansyzy ekenin áý basta sezgenmin. Sezimim aldamapty. Bizdiń zarymyzdan qutylý úshin telefon nómirin aýystyryp jibergen bajańyz jaı-kúıimizdi syrtymyzdan Sarjan arqyly bilip júr eken ǵoı.

Nurjaý:

— Ne deıdi! Sonda mynaý...

— Iá, ıá, Májıtpen saǵat saıyn sóılesip otyrǵanyn myna telefony dáleldep beredi, senbeseńiz qarańyz.

Nurjaýdyń qabaǵy túnerip, Sanjarǵa jaqyndady da:

— Májıt qazir qaıda júr? — dedi.

— S. qalasynda.

— Onymen ne týraly sóılestiń?

— Jaı...

— Mińgirlemeı shynyńdy aıt.

Sarjan ony-muny jaqaýratyp, bultaqtaı berip edi, Saýyqbek ony alqymynan jýan qolymen mytyp-mytyp jiberdi de:

— Májıt saǵan ne tapsyrdy? Bizdiń aramyzǵa iritki sal dedi me?

— ?

Nurjaý kózi jasaýrap, aıaq-qoly dir-dir etken Sarjandy Saýyqbekten ajyratyp alyp, kereýetke otyrǵyzdy da:

— Aınalaıyn, sen eshteńeni jasyrma. Saǵan eshkim tıispeıdi. Óziń bilesiń, Májıt meniń bajam. Onyń tiri ne óli ekenin bilýim kerek. Bala-shaǵasy otyn-sýsyz qala syrtyndaǵy qaraýsyz saıajaıda ashtan-ash, búrseń qaǵa ákeleriniń jolyna telmirip otyr. Meni solardyń jaıy alańdatady. Qane, aıt, ol qaıda júr? — dedi.

Sózge Toqtar aralasty:

— Nureke, nesine bas qatyrasyz? Odan da bajańyzben telefon arqyly tildespeısiz be? Sarjannyń telefonynan qońyraý shalynsa, jaýap beredi ǵoı.

— Jaqsy, sóıteıin.

Sarjanmen sóılesemin dep oılap qalǵan Májıt telefonnan bajasynyń daýysyn estigende ne derin bilmeı, sasqalaqtap:

— Nureke, esensiz be, keıin ózim bárin túsindiremin, bul telefonmen aıtylatyn áńgime emes, baldyzyńyz ben balalarǵa bas-kóz bola turyńyz, — dedi de Nurjaýdyń aýzyn ashtyrmaı áńgimeni úzip jiberdi. Májıttiń jaı-japsarynan eshteńe bile almaı qalǵan Nurjaý qaıtadan bajasyna telefon soǵyp edi, jaýap bolmady.

Bólmede az-kem únsizdik ornady. Árkim óz oıymen jeke qalǵan. Únsizdikti Sarjan buzdy.

Ol tamaǵyn kenep, jótkirinip aldy da:

— Nureke, Májıtpen ne týraly sóıleskenimdi bilýdiń túk te paıdasy joq. Biraq, qalasańyz aıtaıyn. Bajańyzdyń sharýasy shatqaıaqtap, atynan aýyp túsip qalǵan. Onymen meniń de sóıleskim kelmeıdi. Biraq, qolynda kúziri bar kezinde janynan tabylyp, al, basyna is túskende jalt berip, opasyzdyq jasamaıyn dep, amalsyzdan qurylys basyndaǵy jaǵdaıdy jetkizip turdym... Ol bizdiń tarap ketkenimizdi qalaıdy.

— Sondyqtan da saǵan aramyzǵa iritki salýdy tapsyrdy ma?

— Iá.

— Aqyńa ne berdi?

— Onyń maǵan eshteńesi ótken joq.

— Jasyrasyń, qaltańa birdeńe salmasa, osynshama shyr-pyryń shyǵa ortamyzǵa ot tastap, jigitterdiń betin ózge jaqqa burýǵa tyrysar ma ediń?

— Shyndyǵyna kelsem, Májıttiń qaltasynda kók tıyn joq. Ol qazir qaıyrshydan beter. Endeshe, meni jumsar, durysy, jaldar jaǵdaı onda qaıdan bolsyn? Meniki tek, basyna kún týǵanda odan burylyp ketpeý. Mende de ar-uıat bar... Osy bólmeden aman-esen shyqsam, sizderge qaramdy da kórsetpeımin. Aýylyma tartamyn. Eńbekaqymdy da daýlamaımyn. Óıtkeni, paıdasyz, eshteńe ónbeıtin daý-damaıǵa basymdy suǵyp ne kerek? — dedi Sarjan daýysyn páseıte. Arada az-kem únsizdik ornady.

Sarjannyń keshe ǵana dúrildegen Májıttiń aıtqanynan shyqpaı, tapsyrmasyn buljytpaı oryndap, shabarmany bolǵany, kúshtilerdiń yńǵaıyna jyǵyla ketkishtigi, jańa ǵana Qarashevtyń jıenine bolysyp, oǵan jaqsy kóringisi kelip, jaǵympazdanyp qalýǵa boı aldyrǵany — óz ortasyndaǵy qaltasy qalyńdarǵa, qolynda bıligi barlarǵa janasa júrýdiń amaly edi. Bul amalynyń astarynda talǵap iship-jeıtin, jyly-jumsaqtan ózgege ashylmaıtyn aýyzdardan bosaǵan súıek-saıaqty kemirip, jýyndy-shaıyndyny qylǵytyp, maıǵa shylanǵan ezýlerden shashyraǵan túkirindilerdi jalap qalsam degen nıeti jatatyn. Arandaı ashylǵan álgindeı aýyzdardan qaı bir jartymdy qaldyq artylady deısiz, biraq, sonyń ózi joq-jitikter úshin ózek jalǵap, asqazanyn aldaýǵa jaraıdy emes pe. Sarjan sekildilerge «Qaıdaǵy bir qaldyqqa bola jantalasý ne úshin kerek? Jurt qatarly jalaqyńdy alyp, tynysh júrseń jetpeı me?» dep suraq qoıar bolsańyz, olar sizge: «Túıeni túgimen, bıeni búgimen jutatyn», árkimniń atyna zańdastyryp qoıǵan sandaǵan páterlerin, toıhanalaryn, qonaq úıleri men bazarlaryn jalǵa berip, shash-etekten paıda tabatyn, shetelderde záýlim saraılary bar, aqshasyn bankterge syqap tastaǵan alpaýyttardyń ózine osynshama boq dúnıesi azdyq etip jatqanda maǵan zaryǵa kúter mardymsyz bir eńbekaqy qaıdan jetsin! Erteń ashtan óletindeı janushyra qımyldap, tıynyna deıin eseptep, ólermendikpen baılyǵyn eselep, jantalasyp, qaltasynan bir qara baqyr shyǵyn shyqsa, qara jamylyp, qaıǵydan qan qusatyn qanaǵatsyz qaraqoıyndar qaptaǵan ortada biz sekildi joq-juqanalar kúshtilerge ıilip-búgilmeı, jaramsaqtanbaı kún kóre ala ma?» dep ózińizge qarsy saýal tastar edi.

Sarjannyń arzymaıtyn jalaqysy bar muǵalimdik qyzmetin ysyryp qoıyp, jetispeýshiliktiń saldarynan osynda kelip, nápaqasyn aıyryp júrgenine bıyl jetinshi jyl. Ara-tura aýylyna qysqa merzimge baryp-qaıtqany bolmasa, osy qaladan taban aýdarmaı buıyrǵanyn taýyp keledi. Biraq, tapqany qajettiligin óter emes.

Bul qurǵyr jetispeýshilik ony jaman qasıetterge úıir etip tyndyrdy. Boıynda kúshtige kúıleý, áldiniń aldynda ıilip-búgilý, qaltaly men bıligi barǵa jaramsaqtaný ádeti paıda boldy. Onyń qurylysshy jigitterdi «basshylyqqa qarsy shyqpaıyq» dep úgitteýi shyn máninde Májıttiń «araǵa jik sal» degenine baılanysty emes, boıǵa sińgen álgi ádetiniń aıtaǵy edi. Buǵan qosa, urlyq-qarlyqqa, áldeneni jymqyryp-qymqyryp ketýge de úırenip aldy. Qaı jerden, neden paıda túsedi, sony ańdymasa boıyna as batpaıdy. Boqtan ózgeni dúnıe kórer ashkózdik dertin ábden juqtyrǵan. Onyń keshegi ańǵal da taza, oıynda qylaýdaı aramdyq joq jazǵan basy búginde múlde basqa...

Búginde Sarjan tárizdiler óte kóp. Myń-mıllıon. Olardyń sany kún sanap, saǵattap ósip keledi. Joqshylyq tumany basqan, taýqimet bulty torlaǵan, toqtyǵyn basa almaı kekirgenderge qyzǵana qarar ash-aryqtar kóbeıgen ortada álgilerdiń sany artyp, kóbeıe bermek. Bizdiń qoǵamda mundaılardyń qataryna ózin adal sanaıtyn kez kelgen adam kez kelgen sátte qosylyp ketý múmkindigi óte joǵary. Óıtkeni, kóp adamdy, dáliregi ózin tazamyn dep esepteıtin talaılardy ishki áleminiń buzyq nıetin oryndaýǵa ar-uıaty emes, batylsyzdyǵy shekteıdi de, jurtqa amalsyzdyqtan jaqsy kórinip júre beredi. Osylaısha, ondaılar adal, taza jan retinde baǵalanady. Biraq, erkine salsa, eshteńeden taıynbas talaılar bar.

Otyzdan jańa asqan jasy bola tura sońǵy kezderi Sarjan tym shógip ketken edi. İshki dúnıesi alaı-dúleı. Únemi tynysy tarylyp, aýa jetpeıdi, alqyna beredi. Júregi de azdap aýyrady...

Sarjannyń úsh balasy bar. Perzentteriniń ishindegi úlkeni múgedek. Ol dárigerlerdiń bilimsizdiginen ne salǵyrttyǵynan jarym jan bolǵan. Áıeli bala-shaǵanyń kútimimen úıde otyr.

Úı ishimen qalta telefon arqyly habarlasyp tursa da taıaýda Sarjanǵa múgedek uly buǵan kádimgideı jazbasha hat joldaǵan-dy. Ornynan tura almaıtyn baıǵus meshel bala óz hatynda ákesine degen saǵynyshyn áserli jetkizgen-di. Hat mazmuny Sarjandy qatty tolqytqan bolatyn. Balasynyń jazbasyn oqyp shyqqannan keıin áıelimen habarlasqan Sarjan hatty ulynyń eshkimniń kómeginsiz ózi jazǵanyna kóz jetkizgende odan saıyn tebirenip, tipti ońasha shyǵa eńkildeı jylap ta alǵan.

Hatta: «...Kóke, siz kelip-ketkeli jylǵa jýyqtapty, ózińizdi qatty saǵyndyq. Tezirek kelińiz. Ol jaqta kóp aqsha taýyp, shamańyz kelgenshe meni ornymnan turyp, júrip ketýim úshin emdetip kelesiz, alaıda, onyń paıdasy tıer emes. Meniń keselimdi Alladan ózge eshkim jaza almaıdy. Sondyqtan, em-domymyzǵa qarjy qajet dep, alysqa uzamaı, keri qaıtyńyz. Nesine ábirjısiz. Odan da bir kún bolsa da janymyzdan tabylyp, úıimizdiń esiginen kirip-shyǵyp júrgenińizge ne jetedi?! Saǵynysh sarǵaıtyp barady. Apam da mújilip ketti. Qaryndasym sizdiń sýretińizdi janyna qoıyp otyrmaı as ishpeıdi. Qaıtyńyz, kóke, qaıtyńyz. Aıtpaqshy, ózińiz ápergen arbaǵa ábden úırenip aldym. Eki aıaǵy saý adamdardan ózimdi kem sanamaımyn. Taǵy bir aıtarym, men óskende etikshi bolsam deımin. Apam bazardan qajetti quraldar ákelip berdi. Tek, bizim nasharlaý bolyp júr. Qolym da úırenip qaldy. Ázirge kórshi-qolańnyń ájetin shyǵara bastadym. Jurttyń bári bilimge umtylyp, kompúter meńgerip jatqan zamanda meniń etikshi bolamyn degenime, árıne kelispessiz. Biraq, buǵan aıtar ýájim bar. Bir par báteńke shyǵara almaıtyn, barlyq keregin ózgeden satyp alýdy ǵana biletin elde etikshi men tiginshiniń kúni qarań bolmas...», — dep jazylǵan edi. Mine, osy hat kelgen sátten Sarjan úıine qaıtýǵa asyqqan-dy. Biraq, otbasyna bir tıynsyz, tesik qaltamen barýǵa qınalyp, sharasyzdyqpen «Ǵajaıypty» aınalsoqtap júrgen jaıy bar edi.

Aradaǵy az ǵana únsizdikten keıin Sarjan sózin qaıta jalǵady.

— Erteń bárimiz jan-jaqqa taraımyz. Sonda sizderdiń ishterińizde «Sarjan aramza, satqyn, qýaıaq, ury» degen oı ketpese eken deımin. Sondyqtan, sizdermen túsinisip, aǵaly-inilideı bolyp tarasqym keledi. Dúnıe — dóńgelek. Buıyrsa, budan basqa jerlerde de jolyǵarmyz. Sonda bir-birimizge jyly shyraı tanyta amandasýdyń ózi qandaı ǵanıbet. Eger, qazir qastaryńyzdan toń-teris ketsem, maǵan degen jaǵymsyz kózqarastaryńyz keýdelerińizde saqtalyp qalatyny sózsiz. Al, áldekimder úshin, arzymaıtyn yryń-jyryńǵa bola sizderge jamanatty kóringim kelmeıdi, — degen Sarjan ári qaraı sheshile sóılep, óziniń otbasylyq jaǵdaıyn da, tipti álgi hattyń mazmunyn da aıtyp shyqty. Ásirese, múgedek balasy jóninde sóılegende onyń kómeıine óksik tyǵylyp, daýysy dirildeýmen boldy.

Sarjandy jigitter qybyr etpeı muqıat tyńdady. Kereýetinde júzin tómen salyp otyrǵan Toqtardyń kózinen bir-eki tamshy edenge úzilip tústi. Onysyn sezdirgisi kelmegendeı qolymen qabaǵyn japty. Jańa ǵana Sarjannyń janyn alardaı bolyp ezeýrep júrgen Saýyqbek te kózine úıirilgen jasty áreń irkip, tanaýyn tartqyshtap qoıady. Sarjannyń óz otbasy jaıly aıtqan kezde bala-shaǵasyn esine alǵan Nurjaýdyń da kóńili bosady.

Sarjan bólmedegilerdiń kóńil-kúıine mán bermegendeı sózin jalǵaı tústi.

— Sizderge munyń bárin meni músirkesin, aıasyn dep emes, Sarjanda da júrek, túısik, aqjarma kóńil, adamı sezim bar ekenin uqsyn degen nıetpen aıtyp otyrmyn... Bilgishter men jany ashyǵansyǵandar maǵan múgedek balamdy arnaıy orynǵa ótkiz deıdi. Qalaısha? Meni tasjúrek sanaı ma? Kózin jáýdiretip ózgeniń qolyna qalaı aparyp tastaımyn? Odan keıingi ómirimde ne maǵyna qalmaq? Bir tamshy qanym — balalarymdy kútýdiń azabynan qashar men emes. Qulynymnyń dári-dármegine, ózge de qajettiligine, olaı-bulaı aparyp qaratýǵa aqsha kerek. Joǵarydaǵylardyń joq-juqanalar men múgedekterge berip kelemiz dep mindetsine aıtatyn kómekterine bir tilim nan da satyp ala almaısyń. Áıteýir, olar úshin jeńer aqyǵa, «berip jatyrmyz» dep aıtýǵa jaqsy. Eger meniń balam din aman bolsa, ózimdi álemdegi eń baqytty, dáýletti adam sanar edim. Perzenti aman-esen, baýyry bútin keıbir jandardyń ómirdegi bolmashy qıyndyqqa shydaı almaı, mort synatynyna túsinbeımin. Balam múgedek bolǵan soń solaı oılaıtyn shyǵarmyn, bálkim. Áıtpese, men de... Sizder baqyttysyzdar ǵoı... Qyzǵanbaımyn... — degen Sarjan kenet daýysynyń maqamyn ózgerte, serpile sóıledi. — Búgin tushshy etime ashshy taıaq tıdi. Ókinbeımin. Sabaǵan — aǵalarym. Ózimniń de kinám bar. Aıyptysyń deseńizder, keshirińizder. Men qoıdym... Degenmen, bir aıtarym, Sarjandy sabaǵandaryńyzben, Májıtti ıtshe qyńsylatyp tepkilegenderińizben jalaqylaryńyzdy ala almaısyzdar. Men de úsh aıǵy eńbegimniń óteýinen qaǵylyp otyrmyn. Maǵan ońaı emes, árıne. Ólmespiz... Májıttiń túgi joq. Bala-shaǵasynan bezip ketkenin bilesizder. Ol jan-jaqtan qyspaqqa alynǵan adam. Qarjy polısıasy, prokýratýra ıtpen izdep tappaı júr. Al, Qarashaevyń ózine jarmasqandardy Májıtke siltep jaýapkershilikten qutylyp otyr. Kelisemin, izdenińizder, sotqa aryz túsirip, tilshi shaqyryńyzdar. Bir jaǵynan bul da durys. Úndemeı qalǵannan erin shyǵarǵannyń ózi de árekettiń belgisi ǵoı. Aryz jazsańyzdar birinshi bolyp qol qoıaıyn. Sizderge tileýlespin.

Denesi qandaı iri bolsa, kóńil sondaı jumsaq, ashýynan qaıtymy jyldam Saýyqbek óziniń buǵan deıin Sarjanǵa istegenin jýyp-shaıǵysy kelgendeı ornynan zyp ete kóterilip, tereze aldynda turǵan sháýgimdi aldy da:

— Qane, betińdi shaıyp jibershi, aınalaıyn, jaman aǵańnyń qyzbalanyp shyǵa keletin, aldy-artyn bajaılaı bermeıtin ádeti bar. Kele ǵoı.

— Sáke, áýre bolmańyz, qazir bólmeme baryp rettelip alarmyn, edendi bosqa sý qylamyz.

— Eden námdense, keýip ketedi. Eshteńe etpes, kel, betińdi shaıyp al, — dep Saýyqbek Sarjannyń qarsylyǵyna qaramaı, onyń qolyna elpekteı sý quıdy.

Bular ózara túsinistik tapqan soń aradaǵy áńgime taǵy da sozyldy.

Nurjaý:

— Sen Májıtpen jaqsy qarym-qatynasta boldyń ǵoı. Suraıyn degenim, keshe ǵana shalqyp júrgen Májıttiń bir-aq kúnde qańǵybasqa aınalǵany qalaı? Osynyń syryn bilseń túsindirip bere qoıshy.

— Áı, Nureke-aı! Qazirgi kezde shalqyǵan baıyń áp-sátte jarly, taqyr kedeıiń kirpik qaqqansha murynyn shúıirgen jýan bolyp shyǵa keledi emes pe. Túkirigi jerge túspes tóreni túrmeden kórý, bılik aýylynyń esigi túgili mańaıyna jolaı almaı júrgen shıbutty shendiler men shekpendiler qatarynan keziktirý tańsyq emes qoı. Májıtti óz isine pysyq, alymdy, sharýanyń kózin, baı-manaptyń tilin tabatyn epti dep esepteıtinmin. Sóıtsem, baryp turǵan aqymaq eken. Oǵan janym ashıdy. Qazirgi kórgen quqaıyn jaýyma da tilemeımin, — degen Sarjan Nurjaýdyń saýalyna jaýabyn osylaısha qysqa qaıyrdy.

Jalpy, Sarjan basqa qurylys kompanıasynan aýysyp «Ǵajaıypqa» jumysqa turǵanda Májıt esik-tereze ornatatyn toptyń brıgadıri edi. Bular osy jataqhanada birge turatyndyqtan aralasyp ketken-di. Májıttiń áıeli, Nurjaýdyń baldyzy Quralaı osy jataqhananyń komendanty bolyp isteıtin.

Májıttiń tilalǵyshtyǵy, yldym-jyldym qımyly, láppaıshyldyǵy kompanıa qojaıynyna unasa kerek, onyń qolyna búkil bılikti ustatty. Dáliregi, qarapaıym ǵana brıgadır Májıt birden «Ǵajaıyptyń» keńsesine ájeptáýir yqpaldy qyzmetke alyndy. Az ǵana ýaqyttyń ishinde, oılamaǵan jerden oǵan aýqymdy jumys senip tapsyrylǵanyna bylaıǵy jurt alǵashqyda túsinbeı qaldy. Onyń Keńes kezinde oqyp alǵan dıplomynyń qurylysqa qatysy barlyǵy da eskerilgen bolar. Osylaısha, Májıt «Ǵajaıyptyń» tórine ozyp, tóre atandy. Kúni keshe talaılarmen ázil-qaljyń jarastyryp júretin ol bir-aq kúnde ózgerip, kisimsinip shyǵa keldi. Keshe ǵana qurylysshylar arasynda qunjyńdap júrgen Májıtekeń mine endi qolynda kishi-girim bıligi bar shikireıgen bastyqsymaq.

Májıt jiliktiń maıly basyn ustap shyǵa kelgen soń Sarjan da qarap qalmaı, ony tóńirektep, kezdese qalsa jalpyldaı amandasyp, jataqhananyń kire berisinde qatar kezdeser bolsa, elpeńdep esigin ashyp degendeı, áıteýir, óıtip-búıtip jaqyndaı tústi. Bastyqtar men bastyqsymaqtardyń óz qaramaǵyndaǵylarmen tym jaqyn aralaspaı, belgili bir deńgeıle araqashyqtyq ustaıtyn ádetteri bar emes pe. Sol sıaqty, Májıt te Sarjandy ózine jolatqysy kelmeı, qashqaqtap kórdi. Ortalaryna kórinbeıtin qabyrǵa turǵyzǵysy keldi. Buǵan kónetin Sarjan joq. Búginde «Shalqaıǵanǵa shalqaı Qudaıdyń ol uly emes, eńkeıgenge eńkeı, ákeńniń ol quly emes» deıtin minez-qulyq ózgergen, mundaı «kesirler» az ǵoı. Árıne, Sarjan bul azdyń qatarynan ózin kórgisi kelmedi. Qazir shalqaıǵanǵa eńkeıetin, eńkeıgenge shalqaıatyn zaman. Hosh, sonymen Sarjan óıtip-búıtip Májıttiń qolbalasyna aınaldy. Óziniń de qalaǵany — osy. Májıtke de aıaǵy jeńil, tili qysqa, tıyn-teben usynǵandy jarylqaýshym deýden taıynbaıtyn, shaýyp kel, baryp kelge taptyrmaıtyn beıbaq qajet bola bastaǵan... Sarjannyń kókeıin teskeni — bal ustap otyrǵan adamnyń anda-sanda barmaǵyn jalap qalý, qolynda azyn-aýlyq bolsa da bıligi bar pendeniń senimine kirip, onyń ózge jurttan jasyryp qaınatar qazanynyń astyna ot jaǵyp, kúlin shyǵaryp júrsem, birdeńe ustatady ǵoı degen esek dáme. Sarjannyń kesimdi jalaqysyna azdy-kópti kóldeneń tabys qosylsa, ol keńirdegine keptelip qalmaıtyny belgili.

Májıttiń dáýreni júrip kep berdi. «Aq degeni alǵys, qara degeni qarǵys». Arada bes-alty aı ótpeı jatyp qala ortalyǵynan tórt bólmeli jaıly páterge jaıǵasyp aldy. Astynda qyzmettik kólik. Buryndary aýym-saýym bolyp júretin Májıtiń kostúm-shalbar kıip, kózine qara shynyly kózáınek, moınyna galstýk taǵyp shyrtıyp shyǵa keldi. Mańyzdanyp, mańǵazdanyp júrgende beıne bir anasynan dál osylaı týǵan-aý dep oılap qalasyń. Burynǵysyn umytty. Jalǵanda saýatsyz, oı-órisi tar, taıaz, asqazany toıyp as ishpegen, ıyǵyna bútin kıim ilip kórmegen, túbi jarymaǵan, boqtan ózgeni dúnıe sanar adam bılikke kelse, jumystyń da berekesi qashyp, qaramaǵyndaǵylardyń kúni qarań bolatyny jasyryn emes. Keńsedegiler men qarapaıym jumysshylarǵa deıin onyń syrtynan myrs-myrs kúletin. Al, Májıt óziniń sengeni Qarashaevqa arqa súıep alyp, aınalasyndaǵylarǵa pysqyryp ta qaramady. Aqyrynda syrtynan myrsyldaıtyndar men ártúrli sypsyń sózder júgirtetinderdiń bári de Májıttiń aldynda ıilip tyndy. Óıtkeni, Qarashaev turǵanda Májıtke tisterin batyra almasyn bári moıyndaǵan.

Kompanıanyń jumys kólemi óte aýqymdy edi. Al qojaıyn Qarashaev jalǵyz. Qaı jaǵyn baqylap úlgersin? Al, onyń janyndaǵy jandaıshaptary jalańdap, telmeńdep reti kelse, asta-tók dúnıeden qymqyryp, jymqyryp qalýmen talmaı shuǵyldandy. Solardyń aldyńǵy qatarynda sońynan Sarjandy ertken Májıt te bar bolatyn. Qurylys materıaldary «tistegenniń aýzynda, ustaǵannyń qolynda» ketip jatty. Sapaly zattar satylyp, al, onyń ornyna arzan, ılaker materıaldar paıdalanylýmen boldy. Buǵan Qarashaevtyń qyly da qısaımaıtyn. Óıtkeni, ol qaǵaz jóninde de, basqalaı da bar jaýapkershilikti Májıt sekildi shabarmandardyń moıynyna artyp qoıǵan. Qarashaevqa baspana kezegin jyldap zaryǵa kútken adamdarǵa ildaldap qabyrǵasy qalanǵan, esik-terezesi olpy-solpy salynǵan úılerdi ótkizip qutylsa boldy. Al, qabyldap alýshy turǵyndar aldanyp qalmaı, sapasyz bolsa da baspanaǵa qol jetkizgenine máz bolatyn.

Qarashaev bir úıdi turǵyzýǵa bólingen qarjynyń jartysyn á degennen kertip alyp, qalǵan arzymaıtyn bóligin «salynýǵa tıis úıdi osymen bitirińder» dep Májıt sekildilerge beretin. Qalǵan-qutqan qarjy qolyna tıisimen Qarashaevtyń túk kórmegen baǵynyshtylary bilgenin isteıtin. Aqyrynda kompanıa moınyna alǵan qyrýar qurylys jumystary ádirá qaldy.

Qarashaev — jekemenshik júzdegen úıi, ondaǵan bazary, qaptaǵan dúkenderi, toıhanalary, kafeleri, qonaq úıleri, emhanalary, dárihanalary bar alpaýyt. Ol osy qurylys kompanıasy arqyly ańqaý úkimettiń qyrýar aqshasyn qaltasyna basyp, ábden baıyp alǵan. Endi oǵan «Ǵajaıyp» kerek te emes. Oǵan bola bas aýyrtqysy kelmeıdi. Óıtkeni, qýlyǵy basym Qarashaev búginde elge qaptap kele bastaǵan sheteldik qurylys kompanıalarymen básekege túse almasyn, óziniń jabaıy is-áreketin myna zaman endi kótere qoımasyn jaqsy bilgendikten, onyń qurylys naryǵynan jylystaı shyǵyp, áste-ástelep basqa arnaǵa aýysyp ketýdi kózdegen ishki esebi bar bolatyn. Biraq, Qarashaevqa birinshi kezekte «Ǵajaıyptan» qutylý asa mańyzdy bolatyn.

Árıne, ózge salaǵa aýysa salý, «Ǵajaıyptan» qutylý, durysy kompanıanyń tóńiregindegi bylyq-shylyqtan basyn aman alyp shyǵý ońaı soqpasyn aldyn-ala bilgen Qarashaev ózi úshin jan-tánimen jalmańdap jaýap berer, qurban bolar Májıtti quryǵyna túsirdi. Májıtti qan-jynǵa toıdyryp, qalǵan-qutqan qıqym-sıqymmen aýyzdandyryp, óziniń qulaq kesti quly etti. Buryn-sońdy jaryp as, jarqyrap kıim kıip kórmegen, ýystap aqsha ustamaǵan pátshaǵar aldy-artyn oılamastan taırańdap shyǵa keldi. Túk kórmegen ol sorly kezi kelgende ózin Qarashaev qurbandyqqa shalatynyn bilmedi. Onyń kózin Qarashaevtyń jurtty dúrliktirmeý úshin «Ǵajaıypty» birden qulatpaı, ýaqytsha, dáliregi birer jyl ustap turýǵa tam-tumdap bólip otyrǵan az ǵana qarjysynan jymqyrǵan jáne kompanıaǵa tıesili qurylys zattaryn urlap satýdan túsken tıyn-teben kór soqyr etken-di. Osy qarsańda, durysy «Ǵajaıyptan» qutylý josparyn túzgen sátten Qarashaev kompanıanyń barlyq jaýapkershiligin, qarjylyq alys-beristerin qaǵaz júzinde Májıttiń moınyna birtindep-birtindep ilip tastaǵan-dy. Mine, solaı.

Jalǵasy bar...

---