InfoHub Logo

Qorshaǵan ortanyń monıtorıńi derekteri boıynsha baqylaý júıesine engen qalalardyń kóbinde lastaný deńgeıi burynǵydaı sanıtarlyq-gıgıenalyq normalardan joǵary. Aýa lastanýynyń eń joǵary deńgeıi 2007 jyly Almaty (ALI=12,6), Shymkent (ALI=11,2), Aqtóbe (ALI=9,5), Óskemen (ALI=7,2), Temirtaý (ALI=8,6), Rıdder (ALI=9,0) qalalarynda baıqaldy. Aýanyń qatty lastanýy Óskemende, Shymkentte, Aqtóbede, Rıdderde, Temirtaýda tústi jáne qara metalýrgıa kásiporyndarynyń shyǵarylymy áserinen, Almatyda qospalardyń jaıylýy úshin klımat jaǵdaıy qolaısyzdyǵy esebinen qalyptasqan.

Halyqty taza aýyz sýymen qamtamasyz etý Qazaqstannyń eń ózekti máseleleriniń biri bolyp tabylady. Sýǵa qoljetkizý ol sý qubyrynyń bar bolýyn bildiredi.

SES derekteri boıynsha tutastaı respýblıka boıynsha sý qubyryn qoldanatyn halyq úlesi 1999 - 2003 jyldar aralyǵynda shamamen bir deńgeıde 73-75% bolǵan, al 2007 jyly halyq paıyzy 79,4%-ǵa ǵana azdap ósken. Bul másele Ońtústik Qazaqstan (67,5%), Jambyl (68,2%), Soltústik Qazaqstan (71,9%), Aqtóbe (71,9%) jáne Qostanaı (72,2%) oblystarynda eń ózekti bolyp otyr.

Qubyrdaǵy sýǵa qoljetimdilik osy sýdyń sapasyna kepildik bermeıdi. Sanıtarlyq-hımıalyq jáne mıkrobıologıalyq kórsetkishteri boıynsha MEMST-qa sáıkes kelmeıtin qubyrdaǵy aýyz sýynyń úlesi tutastaı respýblıka boıynsha 1,8%-dy quraıdy, al ortalyqtandyrylmaǵan sýmen jabdyqtaý obektileri boıynsha bul kórsetkish tıisinshe 6,2% jáne 3,8% quraıdy.

Aýyz sýdyń eń qanaǵattanarlyqsyz sapasy Aqmola, Qyzylorda jáne Ońtústik Qazaqstan oblystarynda baıqalǵan. Qyzylorda oblysynda qubyrdaǵy sýdyń synama kórsetkishteriniń sáıkessizdigi sanıtarlyq-hımıalyq kórsetkishter boıynsha 5,1%, mıkrobıologıalyq kórsetkishter boıynsha 5,3% qurady, al ortalyqtandyrylmaǵan kózder boıynsha tıisinshe 23,4% jáne 6,5% quraǵan.

Qyzylorda oblysy boıynsha syrqattaný joǵary deńgeıde qalyp otyr, ásirese belsendi týberkýlezben syrqattaný deńgeıi boıynsha oblys (100 000 halyqqa 167,0) Shyǵys Qazaqstan (138,3), Qaraǵandy (136,7) oblystary jáne Almaty qalasy (72,2) sıaqty ekologıasy qolaısyz óńirlerdiń aldynda.

Turaqty kózderden zıandyn zattardyń shyǵarylym kólemi 2007 jyly 2,9 mln.tonnany qurap, ótken jylmen salystyrǵanda 0,2%-ǵa azaıǵan. 2,1 mln. tonna gaz tárizdes jáne suıyq shyǵarylymdardyń quramynda erekshe qaýipti zattar bolyp sanalatyn kúkirtti angıdrıd (59,2%) pen azot totyqtaryna (9,4%) keledi. 2007 jyly respýblıkanyń aýa baseınine adam aǵzasyna áseri jaǵynan óte qaýipti bolyp tabylatyn kúkirtsýtek (1876,1 tonna), amıak (1749,4 tonna), qorǵasyn jáne onyń qosyndylary (2667,9 tonna), kúkirt qyshqyly (182,7,8 tonna), kúshán (1548,1 tonna), synap (318 kg) birshama kólemde túsken.

2007 jyly respýblıkamyzdyń kásiporyndarynda 282 mln. tonnadan asa ýly qaldyqtar paıda bolǵan, bul 2006 jylmen salystarǵanda 6,7%-ǵa kóp. Munyń ózinde 2007 jylǵy qaldyqtardyń qandaı da bir ónim alý úshin 24,9 mln. tonnasy nemese 8,8%-y kádege jaratylyp, tek 31,3 mln.tonna nemese 11,1%-y tolyǵymen joıylǵan. Bir jyl ishinde qaldyqtardyń basym bóligi Qostanaı (respýblıkadaǵy jalpy kólemniń tıisinshe 47,7% jáne 47,7%-y), Qaraǵandy (17,4% jáne 19,3%), Shyǵys Qazaqstan (15,7% jáne 22,6%), Aqtóbe (5,8% jáne 3,7%) oblystarynyń kásiporyndarynda paıda bolǵan jáne jınalǵan.

Deni saý ómir súrýdiń basty sharty – taza qorshaǵan orta. Ashyq jáne jabyq alańdarda aýa lastyǵy, sý sapasynyń tómendigi, jetkiliksiz gıgıena jáne qaýipti hımıkattar medısınalyqproblemalarǵa ákelip soǵady. Osy problemalardyń basynda tynys alý jáne qantamyr aýrýlary, rak, demikpe, túrli alergıalar, ósimpazdyq aqaýlary keledi.

- Qorshaǵan orta lastyǵyna jol ashatyn basty faktorlar bolsa zaýyt qaldyqtary, radıasıaáserleri, turmystyq jáne mal sharýashylyǵy qaldyqtary. Osy qaldyqtar aýany, sý jáne topyraqty lastap, ekojúıege zıan keltiredi. Ásirese zıandy hımıkattar men aýyr metal qaldyqtary qorshaǵan orta men densaýlyq úshin óte qaýipti. Mysaly zıandy metaldar jáne basqa da hımıalyq elementterden óndirilgen batareıalar qoqysqa laqtyrylsa, tikeleı nemese janamaly túrde úlken qaýip týǵyzady. Osy metaldar topyraqqa, odan ári jer asty sý kózderine baryp jetip, jandylarǵa qaıtyp keledi. Organızmderdiń tabıǵı qurylymyn buzady. Buǵan synap jaqsy mysal bolady. Aýyz sýy nemese azyq-túlik arqyly adam denesine enetin synap túrli júıke aýrýlary, nevralgıa, rak aýrýlaryna sebep bolady, búırek, qara baýyr, mı talshyndaryn buzady, náresteniń múgedek bolyp týylýyna sebep bolady. Hımıalyq qaldyqtar gormon júıesin buzyp, jandy ataýlynyń damýyna túzelmeıtin aqaý keltiredi.

- Qazirgi tańda adam men tabıǵatqa áser etetin kóptegen lastaýshy materıaldy joǵary tehnologıa arqyly baqylap otyrýǵa bolady. Alaıda tabıǵatqa jáne adam densaýlyǵyna áseri áli belgisiz, jańa shyǵyp jatqan máseleler de kóp. Osylarǵa mysal retinde elektro magnetıkalyq alańdar, qorshaǵan ortadan týyndaıtyn keıbir juqpaly aýrýlardy kórsetýge bolady.

https://www.trt.net.tr/kazakh/bilip-zhurieiik/2015/02/28/adam-diensaulyg-y-zh-nie-tabig-at-lastyg-y-240662

https://stat.gov.kz/search

Búrkitbaeva Aqbala Amangeldiqyzy

---