InfoHub Logo

Qozy Kórpesh - Baıan sulý

I

"Qozy Kórpesh - Baıan sulý" dastany - qazaqtyń ǵashyqtyq jyrlary ishindegi erterekten kele jatqan jáne qazaq arasyna óte kóp jaıylǵan túri. Bul jyr "Qyz Jibek" hıkaıasy sıaqty tek qazaqtyń óz týmasy ǵana emes, munyń áńgimesi qazaqtan basqa elderde de bar. "Qozy Kórpesh - Baıan sulý" áńgimesiniń bir túri orys tilinde 1812 jyly Qazanda basylyp shyqqan. Barabın tatarlarynyń jáne qazaq arasynda aıtylatyn nusqasyn Radlov jazyp alyp, bastyrǵan. Oırat tilinde "Qozyn Erkesh" deıtin jyr bar. Solardyń bári de "Qozy Kórpesh - Baıan sulý" jyryn ózine menshikteıdi. Qazaq arasynda bul jyrdyń 16 túrli nusqasy bar. Kóp zaman boıynda kóp aqyndar jyrlaǵandyqtan osyndaı áldeneshe varıanttar paıda bolýy fólklor kóleminde zańdy sanalady. Bizge málim bolǵan "Qozy Kórpesh - Baıan sulý" jyrlarynyń keıbir varıanty ertedegi zamannyń ózine baılanysty aıtylsa, endi bireýleri bergi XVIII-XIX ǵasyrda óńdelip jańǵyrǵan. Jáne keıde "noǵaıly" degen eski ataýlary joıylyp, onyń ornyna Kishi júzdiń Sherkesh rýy, ne Orta júzdiń Baǵanaly (Naıman) rýlarynyń attary atalady. Biraq, bul nusqalardyń qaı-qaısysyn alsańyz da, alǵashqy sújet asyly - bireý. Ár dáýirdiń, ár jerdiń aqyndary óz ortasyndaǵy tyńdaýshylarynyń yńǵaıyna tartqanymen, onyń negizgi mazmuny, oqıǵa jelisi bir arnaǵa saıady.

"Qozy Kórpesh - Baıan sulý" jyryn 1870 jyly qazaq arasynan jazyp alyp, orystyń ataqty ǵalymy, akademık Radlov nemisshe jáne qazaqsha bastyrǵan (shyǵarmalar jınaǵy, III tom). Ekinshi túrli bir kórkem nusqasyn qazaqtyń tuńǵysh ǵalymy Shoqan Ýálıhanov ataqty Janaq aqynnyń óz aıtýynan jazyp aldym deıdi. Biraq bul qymbat varıantty kezinde Shoqan bastyra almaǵandyqtan, zertteýshilerge áli kúnge sheıin málim emes bolyp kele jatyr.

Shyǵys ádebıeti men arab tilin zertteýshi orys ǵalymy Sablýkov 1830 jyly "Qozy Kórpesh - Baıan sulý" hıkaıasyn burynǵy Semeı gýbernıasy, Kókpekti mańyndaǵy bir jyraýdyń aýzynan jazyp alǵan. Orenbýrg mýzeıiniń basqarýshysy, orys tarıhshysy Kastane óziniń "Qazaq dalasy men Orenbýrg ólkesiniń belgileri" deıtin kitabynda "Qozy Kórpesh - Baıan sulý" jyrynyń on túrli nusqasynan derek beredi. Jáne ózi sol kitapta bul jyrdyń tolyq aýdarmasyn bergen. Munysy Ǵylym akademıasynyń Peterbýrgte shyǵatyn Veetnıginde basylǵan. Kastaneniń aýdarmasy boıynsha "Qozy Kórpesh - Baıan sulý" hıkaıasynyń mazmunymen qazaq tilin zertteýshi orys ǵalymy Melıoranskıı de tanys bolǵan. Jetisý oblysynyń gýbernatory Kolpakovskıı 1870 jyly Semeıden Qapalǵa bara jatyp, jolaı Aıagóz mańyndaǵy Qozy Kórpesh - Baıannyń molasy deıtin molany kórip, Lepsi ýeziniń nachalnıgine osy eki ǵashyqtyń áńgimesin jınap alýdy tapsyrǵan. Sol Lepsi ýez nachalnıginiń tapsyrýy boıynsha "Qozy Kórpesh - Baıan sulý" jyrynyń bir nusqasyn orman qaraýyly Salagaev deıtin kisi jınap, keıin orysshaǵa aýdarǵan. Kastane oryssha áńgimelep bastyrǵan varıant osy áńgime delinedi. Onan soń "Qozy Kórpesh - Baıan sulý" jyryn Peterbýrg ýnıversıtetiniń profesory Berezın jınap, 1876 jyly óziniń "Túrik hrestomatıasy" degen kitabynda basyp shyǵarǵan (III tom, 162-170 better, 1876). 1899 jyly "Qozy Kórpesh - Baıan sulý" hıkaıasynyń bir nusqasyn Baranov el aýzynan jınap alyp, Peterbýrgtegi "Nıva" jýrnalynyń qosymshasynda basyp shyǵarǵan.

Osy orys zertteýshileriniń ishinen Radlov pen Berezın jyrdyń qazaqsha nusqasyn bastyrǵan. Kastane tolyq jáne mańyzdy aýdarma bergen. Ol kezde "Qozy Kórpesh - Baıan sulý" hıkaıasyn qazaq mádenıetin zertteýshi orys ǵalymdarynyń oqyp, bilmegeni kemde-kem. Bulardyń keıbireýleri jyrdyń óz nusqasyn jınamaı, tek el aýzynan estigen áńgimesiniń ǵana mazmunyn orysshaǵa aýdarǵan. Máselen, 1868 jyly Qapal prıkazyn uıymdastyrýǵa kelgen patsha ulyǵy Abramov jolaı Qozy men Baıannyń beıitin kórip, onyń áńgimesin Tobyl gýbernıasynyń "Vestnık" jýrnalynda oryssha bastyrǵan. Túrkistan ólkesiniń arheologıasyn zertteýshi Pantýsov deıtin ǵalym da 1898 jyly Qozy men Baıannyń beıitin zerttep, bul hıkaıanyń bir nusqasyn Tashkentte, odan keıin Qazanda "Orta Azıanyń eski zamany" degen kitabynda bastyrǵan. Bulardan basqa osyndaı oryssha nusqanyń biri 1877 jyly "Aqmola oblystyq vedomostinde", 1877 jyly Ombyda shyǵatyn "Dala ýálaıaty" gazetinde, 1901 jyly "Torǵaı oblystyq vedomostinde" shyqqan.

"Qozy Kórpesh - Baıan sulý" jyryn kóp zerttep, oǵan úlken mán bergen kisiniń biri - Sibir ǵalymy G.N. Potanın. Ol kisi "Vestnık Evropy" degen jýrnalda (1890 jyly, 9-kitap), odan soń "Rýsskoe bogatstvo" degen jýrnalda (1896 jyly, № 8) bul jyrǵa aıryqsha toqtalyp, ony joǵary baǵalaıdy. Potanın "Qozy Kórpesh - Baıan sulý" jyryn Batys Evropanyń, orystyń, shyǵys elderiniń birneshe halyq dastandarymen salystyra kelip: "Bul jer júzindegi eń qymbat ádebıet muralaryna jatatyn shyǵarma", - dep baǵalaǵan. "Qozy Kórpesh - Baıan sulý" jyryna orys zertteýshileriniń osynshalyq zor eńbegi sińgen.

"Qozy Kórpesh" jyry týraly Uly Oktábr revolúsıasynan beri qaraı qazaq tilinde jazylǵan túsinikter, maqalalar, oqý quraldarynyń bólimderi de az bolǵan joq. Bul jónde birneshe ǵylymdyq dısertasıalar da boldy. Sońǵy úsh-tórt jyl ishinde sondaı bop qorǵalǵan arnaýly dısertasıa Ysqaq Dúısenbaev joldastiki. Ol "Qozy Kórpeshtiń" erteli-sońdy bar varıanttaryn túgel tizip, tolyq taldap, sholyp ótken.

Burynǵy belgili, joǵaryda sanalǵan "Qozy Kórpesh" túrlerinen basqa Y. Dúısenbaev taǵy eki zertteýshiniń ertede tapqan varıanttaryn atap, taldap ótedi. Onyń biri - Frolov varıanty. Ekinshisi - Derbisalınniń jınap alǵan túri bolady. Dál sońǵy kezde Altaı eliniń jas zertteýshisi, ǵalymy S.S. Katash jáne de "Qozy Kórpeshti" Altaı eliniń "Qozyn Erkesh" dep atalatyn halyqtyq jyrymen salǵastyra zerttegen eńbek jazdy. Bul jóninde Katash Qazaqstan Ǵylym akademıasynda jaqynda kandıdattyq dısertasıa qorǵady. Katashtyń zertteýinde "Qozyn Erkesh" qana emes, Altaı elinde "Qozyke - Baıan arý", "Qozyke - Baıan sulý" degen attarmen bireýleri qazaq jyryna óte jaqyn, taǵy biri ol jyrdan qashandaý bolsa da, negizinde osy "Qozy Kórpesh" jyrymen jeliles birneshe halyq jyry bar ekeni anyqtaldy.

"Qozy Kórpesh - Baıan sulý" tek ǵalymdardyń ǵana eskergen shyǵarmasy bolǵan joq, orys jazýshylaryna da málim bolǵan.

Orystyń uly aqyny Pýshkınniń bir qoljazbasynda "Qozy Kórpesh - Baıan sulý" atty dastannyń oryssha jazylǵan sújeti tabylǵan. Sovet ókimeti tusynda kókshetaýlyq orys aqyny Tverıtın "Qozy Kórpesh - Baıan sulý" jyrynyń mazmunyn óleńmen oryssha jazǵan. Tverıtınniń bul kórkem poemasy 1928 jyly Qyzylorda qalasynda, sodan soń 1941 jyly Moskvada jeke dastan bolyp basylǵan. Qazaqtyń uly aqyny Abaı Qunanbaıuly Beısembaı degen aqynǵa "Qozy Kórpesh - Baıan sulýdyń" jańa aıtqan varıantyn hatqa túsirtken. Osy Beısembaıdyń aýzynan alynǵan Janaq aıtty deıtin "Qozy Kórpesh - Baıan sulý" jyrynyń bir-eki qoljazbasy bar. Biraq Beısembaı alǵashqy Janaq varıantynyń aıaǵyn ózgertip jyrlaǵan. Osy Janaq - Beısembaı varıantyn Muhtar Áýezov 1936 jyly Almatyda jeke kitap qylyp bastyrǵan. Jáne bul nusqa 1939 jyly basylǵan "Batyrlar jyrynyń" 1-tomyna engizilgen. Ázirge "Qozy Kórpesh - Baıan sulý" jyrynyń baspaǵa shyǵyp, kóbirek málim bolǵan nusqasy osy. Radlov jınap bastyrǵan "Qozy Kórpesh - Baıan sulý" jyry revolúsıadan keıin, 1925 jyly Moskvada qazaqsha jeke kitap bolyp basylǵan. Sábıt Muqanov pen X. Bekhojın 1939 jylǵy orta mektepterge arnap qurastyratyn hrestomatıada osy varıant úzindi túrinde basylǵan. Bulardan basqa Qazaq SSR Ǵylym akademıasynyń Til jáne ádebıet ınstıtýtynda Shóje aqyn aıtty deıtin taǵy bir kórkem, eskileý nusqasy bar. Bul nusqany Máshhúr Júsip jınaǵan, áli baspa kórgen joq. "Qozy Kórpesh - Baıan sulý" jyrlarynyń ishindegi aıryqsha nazar salatyn bir táýir nusqasy osy. Budan basqa Ǵylym akademıasynda 1905 jyly Pavlodar ýezi, Baıanaýyl qazaǵy Molda Muqan Mashaqulynan Jaqypbaev jazyp alatyn "Qozy Kórpesh - Baıan sulý" jyrynyń ekinshi túrli bir qoljazbasy bar. Biraq bul varıant, keıbir ózgergen sózderin, kisi attaryn aıtpasaq, Shóje nusqasynan alynǵan kórinedi.

"Qozy Kórpesh - Baıan sulý" jyrlaryn kóp basyp, halyqqa taratqan orynnyń bireýi - Qazandaǵy Husaınovtar baspasy. Bular "Qozy Kórpesh - Baıan sulý" dastanynyń túrlishe nusqalaryn 1878, 1890, 1896, 1909 jyldary qazaqsha kitap etip bastyrǵan.

Osylardyń bári "Qozy Kórpesh - Baıan sulý" jyrynyń qazaq arasyna óte áıgili, kóp taraǵan jáne halyqtyń asa qadirlep saqtaǵan qazynasy bolǵanyn kórsetedi. Jyrdyń nusqasy qansha kóp bolsa, munyń aıtýshylary da sonsha kóp. Bulardyń ishinde Shóje, Janaq, Sybanbaı, Bekbaý sıaqty halyq aqyndarynyń aty aıtylady. Qazaqtyń hıkaıaly jyrlaryn saqtap kelgen kisilerdiń ózi osyndaı jyraýlar, aıtýshylar. Biraq "Qozy Kórpesh - Baıan sulý" jyryn aıtýshy jyraýlar jaıyndaǵy maǵlumattar bizde áli jetkilikti jınalǵan joq.

"Qozy Kórpesh - Baıan sulý" jyryn halyq kóp zamannan beri súıip tyńdaǵan. Muny osy eki ǵashyqtyń áńgimesine baılanysty qoıylǵan jer-sý attarynan da tanımyz. Óleńti ózeni Qarabaı men Sarybaıdyń qonysy desedi. Baıanaýyl taýynda Baıan týdy-mys, Qarqaraly taýynda Baıannyń qarqarasy qalady, Óleńtide ǵoı bolyp, óleń aıtylady. Aı, Tańsyq ózenderi Baıannyń apalarynyń atyna qoıylady. Qodar Tańsyq kólin jasaıdy. Osynyń bári halyq aýzynda saqtalǵan qyzyq ańyzdar. Sol ańyzdardyń bir parasy Baıannyń beıiti jaıynda aıtylady. Ol beıitti 1858 jyly Abramov kórip, Aıagózdiń shyǵys jaǵasynda, jarty shaqyrym jerde tur dep sıpattasa, 1898 jyly Pantýsov kórip, beıit sý jaǵasynda 50 metr jerde tur dep jazady. Beıit qasynda tastan oıǵan kóp sýret bolǵan: biri - Baıan, biri - Qozy, ózgeleri qyz apalary men Aıbas bolar delinedi. 1898 jyly Pantýsov bul sýretter synyp jatyr edi deıdi. 1897 jyly sol sýrettiń birin Shyǵys Afrıkadaǵy nemis gýbernatory maıor fon-Bıssaman alyp ketken.

Baıan beıitine baılanysty ertegiler áli túgel jıylyp bolǵan joq.

"Qozy Kórpesh - Baıan sulý" jyrynyń eń eski nusqasynyń biri - Shóje varıanty dedik. Bul jyr:

Jaratqan jan bitkendi bir qudaıym,

Jaratqan jaryq úshin kún men aıyn.

Burynǵy noǵaı-qazaq zamanynda,

Sóıleteıin Qarabaı men Sarybaıyn.

Jarasqan nar túıege bıik órkesh,

Men sóılesem, jurt tyńdar erteńdi-kesh.

Ekeýin sátti kúni qudaı qosqan,

Baıanǵa ǵashyq bolǵan Qozy Kórpesh, -

dep bastalady.

 

Jyrdyń tolyǵyraq mazmuny mynadaı: Noǵaıly jurtynda Qarabaı men Sarybaı deıtin eki baı bolady. Ekeýi de perzentsiz eken. Ańda júrip dos bolady. "Úıdegi kisimiz júkti" dep, ekeýi de býaz maraldy atpaıdy. Áıelderi júkti ekenin bilisken soń, bala týmastan buryn ishtegi balaǵa ejeqabyl retimen belquda bolysady. Uzamaı súıinshige eki adam kelip, Sarybaıdyń áıeli Mamabıkeden ul týǵanyn, Qarabaıdyń áıeli Qaragózden qyz týǵanyn habarlaıdy. Eki áke serttesip, ul men qyzdy qospaq bolady. Sarybaı qudalyqtyń qarǵy baýy úshin Qarabaıǵa Aıbas deıtin qulyn beredi. Biraq Sarybaı úıine jetpeı, attan qulap óledi. Qarabaı antyn buzyp, "qyzymdy jetim ulǵa bermeımin" dep, Óleńtiniń aıaǵyn órleı Aıagózge kóshedi. Buǵan Áljappar deıtin quly muryndyq bolady. Qaragóz narazy. Kóshken kúni Qarabaıdyń sabasy jarylady. Sol jer Aqkól, Jaıylma atanypty. Qyryq nary aryp, jolda óledi. Aıagózge barǵan soń, Noǵaılynyń bıi Sultanǵazy Qarabaıdyń aýlyn erýlikke shaqyrǵanda, Noǵaıly Shaqshaq baıdyń bal asy Qodar Baıanǵa ǵashyq bolady. Toqsan myrza Baıandy almaqqa Qarabaıǵa jalshy bolady. Aıbas Baıanǵa: "Altyn aıdar, shoq belbeý jaryń bar, sony ákelemin" dep, qanatty qara bıeden týǵan Baqa aıǵyrǵa minip qashady. Sálemdemege Baıannyń dombyrasyn, bet monshaǵyn, qarqarasyn, altyn sandyǵyn, aq jamshysyn alady. Aıbastyń qashqanyn bilip, Qodar segiz qulmen Itishpes kólinde qýyp jetip, atysady. Aıbas Qodarlardyń minip kelgen on alty atyn atyp túsirip, shólde jaıaý qaldyrady. Qodarlardy jeńip, ilgeri júredi. Biraq adasady. Aldynan ótkelsiz qalyń orman shyǵyp, Baıannyń dombyrasy men monshaǵyn umytady. Sodan ol jer "Dombyraly", "Monshaqty" atanǵan deıdi. Sandyǵy qalǵan jer - "Altyn sandyq", "Aqshataý", Baqa aıǵyrdyń toqtaǵan jeri - "Toqyraýyn jámshili", qarqarasy túsken jer - "Qarqaraly-Qazylyq", Baqa aıǵyrdyń jaýyr bolǵan jeri - "Jaýyr buǵy", Baıannyń týǵan jeri - "Baıanaýyl" atanǵan. Mamabıkege barsa, ol Aıbasqa: "Balama Baıandy bildirme, qaıta ber", - deıdi.

Qozy Kórpesh batyr jigit bolyp ósedi. Bir kempirdiń úıin sadaqpen atqanda, ol: "Batyr bolsań, jaryńdy tap" dep qarǵaǵan soń, sheshesiniń qolyn ystyq bıdaıǵa qaqtap, Naıannyń aty-jónin surap biledi. Jylqyǵa baryp júgenin syldyratsa, bir qotyr taı qaraıdy. Er-turmanyn salǵansha qotyr taı arda kúreń besti tulpar bolady. Qoraly qoıyn qasqyrǵa, túıesin Alakólge, jylqysyn Jıdebaıǵa, sheshesin qudaıǵa tapsyryp, Qozy Kórpesh Aıagózge tartady. Sheshesi: "Barǵanyńnan kelme" dep qarǵap qalady. Qozy jolaı Aıbasty qýyp jetedi. Aıagózge barǵan soń, Qozy boranda tońyp ólgen bir tazsha qoıshynyń kıimin kıip, qoıǵa shyqqan Baıanǵa jolyǵady.

Qozy Kórpesh úsh jyl qoı shetinde júrip, Baıanmen qyzyq dáýren súredi. Baıannyń otaýynda jatqan Qozyny jeńgesi kórip, Qaragózge aıtsa, ol: "Jatsa jatsyn, óz jary" deıdi. Biraq Qarabaı Qodardyń tilimen Noǵaılyny jıyp, kór qazdyryp, Qozyny qupıa óltirmekshi bolady. Jınalyp kelgen jaýdan Qozy qashyp shyǵady. Baıan Qozynyń habaryn óziniń qara torǵaıyn jiberip bilip turady. Torǵaıdy bir joly qyrǵı qýyp, qyzdyń maqpal shapanyn kıgen jeńgesine tyǵylǵanda, jeńgesi torǵaıdyń tóbe júnin julyp óltiredi. Ol Qodarǵa jaq edi, budan soń Qodar, Qarabaı, Áljapparlar torǵaıdyń ólerdegi "shoq" degen sózinen Qozynyń jatqan jerin bilip, Shoqterekke baryp, alańsyz uıyqtap jatqan Qozyny atyp óltiredi. Qyz yzalanyp, ákesine "endi meni óziń al" dep qarǵaıdy. Baıan botasy ólgen boz ingendi jetegine alyp, ekeýi qosyla zarlaıdy. Qarabaı aýly kóshkende, qaraly Baıan júdep, jurtta qalady. Sonda Qodar kelip: "Maǵan tı" deıdi. Qyz: "Tıeıin, biraq Qozyny bir kórset" dep jaýap beredi. Shoqterekke barǵan soń, Qodar Baıannyń burymynan ustap, qudyqqa túskende, qyz shashyn qıyp jiberedi. Baıan Qozynyń basyna kelip, ony joqtap otyrǵanda, kózi ilingen Baıanǵa qyryq shilten aıan berip, Qozyny úsh kúnge tiriltip beredi. Eki ǵashyq úsh kún, úsh tún bas qosyp, dáýren súredi. Úsh kúnnen keıin Qozy qaıta óledi. Biraq qyryq bir Qyzyr jolyǵyp, eki ǵashyqqa otyz bir jyl jubaıylyq ómir beredi. Qaragóz tús kórip, shólde qalǵan Baıan men Qozyǵa Baqa aıǵyrdy erttep jiberedi. Eki ǵashyq ózi izdep barǵan Baqa aıǵyrǵa minip, Óleńtiniń boıynda otyrǵan Qarabaıdyń aýlyna keledi. Toı jasap, eki ǵashyq qosylady. Óleńtide óleń aıtyp, toı qylǵan, Aqjar Qarabaıdyń toı oshaǵy bolǵan desedi. Budan soń Jupar qoryǵynda otyrǵan Sarybaı aýlyna uzatylyp barady. Barsa, Jıdebaı deıtin quly Qozynyń sheshesin azapqa salǵan eken. Qozy sheshesin jylqy sútine shomyldyryp, ýaıym-qaıǵysyn ketiredi. Qul men kúńge azattyq beredi. Uly dýman toı jasap, otyz bir jyl dáýren súredi. Otyz bir jyl tolǵan soń, ekeýi Qyzyrdyń aıanymen Aıagózge kelip, Qozy óledi, Baıan taǵy da joqtap jylaıdy. Sol kezde ústine bir top kerýen kelip, Baıanǵa ǵashyq bolady. Qozyǵa beıit ornatady. Baıan aqyly asqanǵa tıemin degen soń, kerýenshiler ózdi-ózi tóbelesip, qyrylady. Baıan beıitke kirip, ózin-ózi óltiredi. Sol kerýenshilerden úsh adam qutylyp, úsh rýly elge baryp, Qozy men Baıannyń hıkaıasyn óleń qylypty, - deıdi. Jyrdy aıtýshy muny Shójeden estip edim deıdi.

Munda jyrdyń eki salasy bar. Biri - eki ǵashyqtyń armanda ketýi, ekinshisi - tirilip qaıta qosylýy. Keıingisi halyqtyń eki ǵashyqqa jany ashyǵan, ókinishine qaraı ózgergen jasandy túri bolý kerek. Ekinshi salasynda din saryny basym ekenin kóremiz.

Molda Muqan Mashanulynyń qoljazbasy da dál osy jyrǵa uqsas, tili de, mazmuny da bir. Jalǵyz-aq munda ul Qarabaıdiki bolady da, qyz Sarybaıdiki bolady. Bul nusqada Baıannyń torǵaıyn jeńgesi óltirgende, sony Baıannyń surap jalynatyn jeri tolyǵyraq aıtylǵan.

1909 jyly Qazanda basylǵan "Qıssa Qozy Kórpesh" degen kitaptyń mazmuny bulardan da birqatar ózgesheleý. Bul jyr:

Jasym bar jıyrma beste, jylym - meshin,

Ólimniń kim biledi erte-keshin.

Aıtaıyn bes-alty aýyz, qulaǵyń sal,

Qozy Kórpesh, Baıannyń áńgimesin.

El bolar on eki rý, biri - Sherkesh,

Qom jasap sary atanǵa bitedi órkesh.

Bes-alty aýyz aıtaıyn, qulaǵyń sal,

Baıan men ertede ótken Qozy Kórpesh, -

dep bastalady. Munyń on eki rý dep otyrǵany Kishi júz. Sherkesh - sonyń bir butaǵy. Jyrdy aıtýshy Gýrev (Úıshik), Oral jaǵynan shyqqan aqyn bolý kerek. Aıtýshy:

 

Qarabaı, Sarybaımen baı ótipti,

Noǵaıly ertede ótken zamanynda, -

dep, eski zamandy sóz qylady. Biraq munda da qyz ákesi Qarabaı emes, Sarybaı bolǵan:

 

Dabysy Sarybaıdyń jeldeı esti,

Suqsyrdaı sulý Baıan bolyp ósti.

Qyzymdy jetim ulǵa bermeımin dep,

Sarybaı jurtymenen tura kóshti, -

deıdi.

 

Jyrdyń bul nusqasynda ata-ananyń teris batasyna úlken mán berilgen. Batyr minezdi Qozy bir kempirdiń órmegin úzip, sheshesiniń qolyn bıdaıǵa qaqtap, Baıannyń habaryn bilgennen keıin Bozshubarǵa minip, Baıanǵa ketpek bolady. Sheshesi ákelgen qyzǵa Qozy qaramaıdy. Qozyǵa sheshesi: "Tórt túlik malyń qaldy, ony qaıtesiń" degende, Qozy: "Jylqymdy qalmaq alsyn, túıem Sarysýdan qyrylsyn, qoıyńa topalań kelsin" dep jaýap beredi.

 

- Jolynda Oıýlynyń on bórisi, Qıýlynyń qyryq bórisi bar, odan qalaı ótesiń? - degende, Qozy Kórpesh:

- Oıýlynyń on bórisinen aıqaı salyp ótemin, Qıýlynyń qyryq bórisinen qıqý salyp ótemin, - deıdi.

- Ný sheńgelden qalaı ótesiń?

- Órt qoıamyn.

Bularǵa toqtamaǵan soń, sheshesi: "En darıa emshek sútim, kórim tutar", - deıdi.

 

En darıa emshek sútiń, kóriń tutsa,

Ótermin onan-daǵy keme minip, -

deıdi Qozy.

 

Sheshesi: "Bul jolyń ońǵarylmas, balam!" dep qala beredi. Jolaı ákesi Qarabaı túsine kirip: "Qaıt, balam, jol kórinbeıdi, barǵanmen Sarybaı saǵan qyz bermes" deıdi. Aqyn Qozyny batasyz ketkeni úshin:

 

Ata tilin tyńdamaı ketken bala,

Jolynan aman qaıtyp, úıin kórmes, -

dep jyrlaıdy.

 

Baqytsyzdyqqa osy sebep boldy dep uıǵarady. Qozy ákesine: "Batańdy bermeseń de, jol silte" deıdi. Ákesi: "Qyryq bir kúnde Aıagóz barasyń, sonda bir kempir kez keler", - dep jaýap beredi. Kempirge kelse, ol:

- Atyń aryq, júziń saryq, jol bolsyn, balam! - deıdi.

- Erni setik sary atan kórdiń be? - deıdi Qozy.

- Erni setik sary atan qaıyn atań Sarybaı bolmasyn?

- Sylań aıaq quba ingen kórdiń be?

- Sylań aıaq quba ingeniń qaıyn eneń Quba kempir bolmasyn?

- Jez buıdaly nar taılaq kórdiń be?

- Ol súıgen jaryń Baıan shyǵar? - deıdi kempir.

 

Qozy kempirden sý surasa: "Saýmal ishken bala ediń, sý suraǵan ne etkeniń?" - dep tálkek qylady, sý bermeıdi. Shoqterekke kelgen Qozynyń habaryn qyzdyń torǵaıy bilip, ony otaýǵa ákeledi. Qyz jeńgesi súıinshige kók etigin alady. Budan arǵy jeri Shóje varıantyna uqsas, jalǵyz-aq Qozymen otyz bir jyl ómir súrý oqıǵasy joq. Tek Baıan Qozynyń úsh kúndik ómirin surap alyp, ekeýi bir jerde óledi. Jyrdyń aıaǵy da Shóje nusqasyndaǵydaı:

 

Qozy Kórpesh, Baıannyń bolǵan jaıy,

Nurlanyp báısheshekteı tolǵan jaıy.

Qozy Kórpesh ólgende, Baıan da ólgen,

Árkimniń sondaı bolsyn alǵan jary, -

dep bitedi.

 

Munda da Qarabaıdyń aty Sarybaıǵa tańylǵan. Aıbas, Taılaq joq. Jyrǵa Qozydan basqa Áljappar, mystan kempir engen. Shóje nusqasyndaǵy otyz bir jyl tirilip qosylý, beıit soǵý oqıǵalary joq.

Bul úsh nusqanyń úsheýinde de jyrdyń aıaǵy qaıǵyly tragedıamen bitedi. Jyrdyń alǵashqy ıdeıasynyń ózi de osylaı bolýǵa tıis.

"Qozy Kórpesh - Baıan sulý" jyrynyń 1910 jyly Kastane oryssha bastyryp shyǵarǵan nusqasy da bul hıkaıanyń el ishinde aıtylyp júrgen asa bir qundy túri kórinedi. Ańda júrgende eki baı dos bolyp, áıelderi qyz týsa, ekeýi birge týǵandaı sińdi bolsyn, birimizden ul, birimizden qyz týsa, ekeýi erli-zaıyp bolsyn dep anttasady. Sol kezde Sarybaıdyń basyna bir qara torǵaı qonady, odan Qarabaıǵa qonady. Qarabaı muny jaqsylyqqa jorysa, Sarybaı jamandyqqa jorıdy. Aıtqanyndaı, Sarybaıdyń áıeli qyz týdy, Qarabaıdyń áıeli ul týdy degen habar kelip, aýylǵa qaıtyp bara jatqan kezinde Sarybaı attan qulap óledi. Qarabaı balgerlerge bal ashtyrsa: "Bul eki jas qosylsa, baqytsyzdyqqa ushyraıdy", - degen soń: "Týmaı jatyp ákesin jalmaǵan qyzdy balama ápermeımin" dep, Qarabaı Alataýdan Aıagózge qaraı kóshe jóneledi. Sarybaıdyń Ápesbaı degen inisi bolady. Qalmaqtyń asyrap alǵan balasy Qodar Sarybaı ólgen soń Ápesbaıdy shettetip, Baıandy ózi almaq bolady. Ápesbaı Baıannyń habaryn berýge Aıagózdegi Qozy Kórpeshke attanady. Bul kezde sheshesinen Baıannyń habaryn estigen Qozy da Baıandy izdep shyqqan edi. Qozynyń aldynan bir mystan sıqyr shyǵyp, ony adastyrmaq bolady. Birde mystan adam jegish, kúrkireýik túıe, birde ıt ótpes toǵaı bolyp bóget jasaıdy. Toǵaıdy qylyshpen shabady. Odan soń aldynan túlki bolyp shyǵyp, joldan adastyrýǵa tyrysady. Túlki qashyp, bir inge tyǵylady. Oǵan naızasyn suqsa, naızasy altyn jalatqandaı jyltyrap shyǵady. Osy retpen Qozy óziniń barlyq er-turmanyn jáne aıdaryn da altyndap alady. Qozy Baıannyń jurtyna kelse, aýly kóship ketken. Aldynan tek Qozyny izdep shyqqan Ápesbaıǵa ǵana kezdesedi. Qartaıǵan Ápesbaı Baıannyń basyndaǵy aýyr ahýaldy, onyń ǵashyqtyǵyn aıtyp, sol jerde óledi. Qozy qotyr tazsha bolyp, Sarybaıdyń jylqysyn baǵady. Bir kúni Qodar qalmaqtardyń toıyna ketkende, Baıan bastańǵy jasap, qotyr tazshaǵa dombyra tartqyzady. Altyn aıdaryn kórip, tanysady, súıisedi. Qozyny Baıan óz qolyna qul qylyp alady. Qodar Qozynyń bul minezin bilip, synamaq úshin jurtta qalǵan aýyr balǵasyn ákelýge jumsaıdy. Qozy balǵany qaqpaqyl oınatqandaı alyp kele jatqanda, Alakólge túsirip alady. Ekeýi saıysyp, Qozy Qodardy attan aýdaryp alady. Qodar taýdan qalmaqtaryn ertip ákelip, soǵysady. Munda da jeńilip qalady. Baıan ekeýin jarastyryp qoıady. Eki jas dos bolyp, jaýlyq istemeske ant ishedi. Biraq Qodar antyn buzyp, qyzdyń ata-anasyn, jeńgesin, noǵaıly elin ózine qaratyp alyp, Qozyny óltirmek bolǵan soń, ol Shoqterekke qashyp qutylady. Qodar Shoqterekte jatqan Qozyny izdep taýyp, taǵy da qushaqtasyp dos bolady da, abaısyzda atyp óltiredi. Basyn naızaǵa ilip, Baıanǵa ákeledi. Baıan Shoqterekke baryp, óziniń ǵashyǵyn úsh kúnge tiriltip alady. Qyryq tý bıe, qyryq tý qoı, qyryq týmaǵan nar, qyryq tý sıyr soıyp, Qozynyń asyn berip, aq jaýyp arýlap kómedi. Qudyqqa sý alýǵa túsken Qodardy burynǵy nusqalarda aıtylǵan túrde Baıan óz burymyn qıyp jiberip, qulatyp óltiredi. Quba túzde Qozy basynda zarlanyp otyrǵan Baıanǵa bir top kerýen jolyǵyp, olar Arǵanaty taýynan Aıagózge qolymen tas jetkizip, beıit salady. Beıit bitken soń Baıan ózine-ózi qanjar salyp óledi.

Munyń mazmuny da qyzyq. Shóje jyrynda túrli bóget Aıbastyń aldynan shyqsa (orman, shólstan, jaý), munda mystan, Qodar, túıe, orman, túlki, shólstan sıaqty bógetter Qozynyń óz aldynan shyǵady. Bul jyrdaǵy Sarybaıdyń basyna qonatyn qara torǵaı men Ápesbaı basqalarynda joq. Qozy Qarabaıdyń uly delinse, Baıan Sarybaıdan týady. Qashatyn qyz jaǵy emes, ul jaǵy. Qodar - Sarybaıdyń asyrandy balasy, Qarabaı taǵdyrdyń jazasynan qutylý úshin, balasyn ala qashady. Biraq taǵdyrdan jeńiledi.

1958 jylǵy Abramov jazyp alǵan "Qozy Kórpesh - Baıan sulý" jyrynyń mazmuny da osyǵan jaqyn. Munda da ul Qarabaıdiki, qyz Sarybaıdiki. Abramov jyrdy XVII ǵasyrda shyqqan deıdi. Munda Aıbas Baıandy izdep barsa, Sarybaı qyzyn Qodarǵa bermek bolǵany anyqtalady. Baıannyń qarqarasyn, altyn baqanyn da alyp, Aıbas Qozyǵa qyzdyń sálemin jetkizedi. Qozy Baıandy toı ústinde alyp qashyp, taýǵa jasyrynady. Sodan ol taý "Baıan júrek" atanǵan. Aı jáne Aıagóz (keıbirinde Aıǵyz) degen qyzdaryn ertip, Sarybaı Baıandy izdeıdi. Biraq eki qyzy Baıandy izdespeı, tas bolyp qatyp qalady. Aı jáne Aıagóz ózenderi sodan qalǵan deıdi. Qashyp júrgen Qozy men Baıandy Qodar taýyp, taýda Qozyny óltiredi. Qodardy Baıan qudyqqa túsirip óltiredi. Sol jerde Qodardyń tas sýreti qalǵan (Qyzylqıadan toǵyz jarym shaqyrym, Kishi Aıagóz jolynda). Baıan Qozyny azalap otyrǵanda, qyryq shilten oǵan úsh kúndik ómir beredi. Baıan da sol jerde ólgen. Beıitti qyzdyń ata-anasy saldyrady dep áńgimelenedi.

1898 jyly Pantýsov jazyp alǵan "Qozy Kórpesh - Baıan sulý" jyrynyń da azdap jańalyǵy bar. Bul jyr Kastane aýdarmasyna jýyq. Munda da ul Qarabaıdiki, qyz Sarybaıdiki. Qarabaı bal ashtyryp, eki jastyń baqytsyzdyqqa ushyraıtynyn bilgen soń, "taǵdyr jazasynan" qorqyp, ulyn Aıagózge alyp qashady. Sarybaıdyń áıeli Qarabaı ketken soń, Baıandy qalmaqtan asyrap alǵan ógeı balasy Qodarǵa qospaq bolady, Aıbas bal ashtyryp, Qozynyń keletinin Baıanǵa málimdeıdi. Qodar Qozydan qashyp, Alataýǵa kóshedi. El kóshkende, Qozy jónimdi tapsyn dep, Baıan jolaı altyn taraǵyn qaldyrady, sodan Altyn taraq taýy qalǵan. Baıannyń úsh qyz apasy ólip, Baıan Qodarǵa Tańsyq molasynan úlken kól ornattyrady. Tańsyq kóli sodan qalǵan. Qodar kólge sýdy mespen tasıdy. Kól jasaǵan Qodar úlken qaırat ıesi adam retinde sýretteledi. Qozynyń Baıandy izdep shyqqan jeri munda da Kastane nusqasyna uqsaıdy. Qozynyń jolynan kúrkireýik túıe, ótkelsiz ózen, ıt tumsyǵy batpaıtyn orman, aldamshy túlki, in sıaqtylar kezdesedi. Beıitti Shóje jyryndaǵysha kerýender salyp beredi.

Eski áńgimeleriniń ár alýanyn eske alyp qarasaq, "Qozy Kórpesh - Baıan" jaıy kóbinshe eki jastyń qaıǵyly qazasymen bitedi. Áýeli Qozy Kórpesh óledi, sodan keıin ǵashyqtyq dertinen Baıan da óledi. Bular ólgennen keıingi birneshe oqıǵalar ár alýan baıandalady. Sol oqıǵalardyń bastysy: Baıan men Qozy qaıtadan tirilip (keı áńgimede úsh kúnge, keıbirinde úsh jylǵa, taǵy bir kezde otyz bir jylǵa sozylǵan), jańa, baqytty ómir bastan keshirisedi.

Osy alýandas taǵy bir oqıǵa Qozy men Baıannyń beıiti jáne bastaryna ornatylǵan mola týrasynda ár alýan bolyp aıtylyp, qaıtalap júredi. Aýyzsha aıtylatyn ańyzdyń birinde Qozy men Baıan ekeýiniń beıitiniń ústinen eki gúl shyǵady da, birine qaraı biri sozylyp umtyla ósedi. Biraq eki ǵashyqtyń arasyna qoıylǵan Qodardyń beıitinen kók tiken ósip, jańaǵy eki gúldi qospaı, aıyryp turady eken deıdi. Bulaı bolatyn sebebi Qodardy Baıan qyryq qulash qudyqqa túsirip jiberip, ózi kesekpen atyp óltirerde, Qodar aıtqan sóz bar: "Tirlikte ekeýińdi qospap em, ólsem de eki arańa kók tiken bop shyǵarmyn" depti. Osy tusynda "Qozy Kórpesh - Baıan" jyrynyń aıaǵy túgelimen qazaqqa kórshiles, týystas Orta Azıa elderiniń arasyna mol jaıylǵan "Tahır - Zýhra" atty halyq dastanymen ózgeshe uqsas bolyp shyǵady.

Ásirese sol jyrdyń túrikmen klasık aqyny Molla Nepes qaıta jyrlap, XVII-XIX ǵasyrlar japsarynda jarıalanǵan túrine ózgeshe úılesedi. Ol jyrdyń aıaǵynda da Tahır men Zýhrany eki aıyryp kelgen Qarabek batyr eki ǵashyqtyń ortasyna jerlengen bolady. Ǵashyqtar beıitterinen gúlder shyqqanda, Qarabek beıitinen kók tiken shyǵyp, gúlderdi qospaı, aıyryp turady. Ol ǵana emes, "Tahır - Zýhranyń" jyry da áýeli eki jastyń qaıta tirilgen jaıyn, sodan sońǵy kóp jylǵa sozylǵan baqytty uzaq ómirin baıan etedi. Eki ǵashyqty tiriltetin Ǵaısa men Qyzyr bolady. "Qozy Kórpesh" jyrynda tiriltetin jalǵyz Qyzyr. Bul sanalǵan uqsastyqtardan basqa qazaq jyryna "Tahır - Zýhranyń" dastanyndaǵy bar oqıǵanyń basy da uqsas keledi. Onda da qartaıǵan eki ata: bireýi han, bireýi ýázir, perzentsiz júrip, dostyqpen sert etisedi. Ekiqabat áıelderiniń perzent kútip júrgen shaǵynda birinen ul, birinen qyz týsa, nekelep qospaq bolysady. Uldar týsa, dostar bolsyn deıdi. Keıin balalar týǵannan soń uldyń (Tahırdiń) ákesi óledi de, qyz ákesi sertinen aınıdy. Keıin ol Tahırǵa jaýlyq etip, uldyń ólimine, qyzdyń qazasyna, Qarabaı tárizdi, sebepshiniń basy bolady.

Sol qastan ákeniń kómegin kórgen Qarabek degen batyr - qaskóı adam, Tahır men Zýhranyń taǵy bir bas dushpany bolady. Sebebi ol Zýhrany áke kómegimen almaqqa bekinedi.

Osylaısha "Qozy Kórpesh - Baıan" jyryna Orta Azıalyq halyq dastanynyń basy da, aıaǵy da uqsas bop shyqqanyn kóremiz. Bul uqsastyqtyń eki túrli máni-jaıy bar. Bir jaıy boıynsha, "Qozy Kórpesh" jyry "Tahır - Zýhra" jyrynan eski bolǵandyqtan, ózinen keıin týǵan dastanǵa áser etken bolý kerek. Bul pikirdi sol Orta Azıa elderiniń dastandaryń zertteýshi birneshe ǵalymdar aıtysqan bolatyn.

Sonymen qatar, ekinshi jaı boıynsha, bir kezde ózi "Qozy Kórpesh" áńgimesiniń negizinde týǵan "Tahır - Zýhra" dastany baspaǵa shyǵyp, kóp aýzyna jaıylǵan soń endi XIX ǵasyrdyń bas kezi, orta kezinde aýyzda júrgen "Qozy Kórpeshti" jyrlaýshy qazaq aqyndaryna (mysaly, Shójege, Janaqqa) jańa motıvter, áńgimeler qosýǵa dem bergen, áser etken tárizdi. Sonymen, ólgennen soń eki asyqtyń qaıta tirilýi, olardy bir áńgimede ("Tahır - Zýhra") Ǵaısa men Qyzyr paıǵambarlardyń tiriltýi, ekinshi áńgimede ("Qozy Kórpeshte") jalǵyz Qyzyr paıǵambardyń tiriltýi, sodan ári beıitter áńgimesi, gúlder men kók tiken ańyzy - bári de "Qozy Kórpesh" jyryna kitaptyq dastannyń keıinnen ákep qosqan qospasy bop aıqyn turǵandaı.

Jalpy, "Qozy Kórpesh" áńgimesin endigi tekserý, zertteýde "Alpamys" jyrymen de kóp jaıda uqsastyǵy bar ekenin, mol ekenin jáne de eskerý kerek. Baıbóri men Baısary da qartaıǵan shaqtaryna sheıin perzent kórmegen, balaǵa zar atalar bolady. Ekeýinen týǵan ul men qyzdy Qarabaı, Sarybaısha olar da erte kúnde ejeqabylmen atastyrady. Keıin qyz ákesi, Qarabaı sıaqtanyp, uzaqqa kóship ketedi. Esi kirgen ul - Alpamys jyraqqa ketken jaryn jalǵyz izdep, jalǵyzdyq tartysta júrip, ǵashyq jaryn tabady. Bul jaılar "Qozy Kórpesh - Baıannyń" kóp oqıǵalyq tartystaryn eske túsirip turǵany daýsyz. "Qozy Kórpeshteı" qazaqtyń eski baǵy zaman bolmysyn, sanasyn, saltyn baıan etetin jyrdy budan da aryraq dáýirlerdiń qısynǵa keletin jyr, ańyzdarymen salǵastyra tekserý teris bolmaıdy. Sonda eski oǵyzdar eposy bolyp sanalatyn "Ata Qorqyt kitaby" ("Kıtabı Dádám Qorqýd") áńgimeleriniń tobymen de shenestire salǵastyrýǵa keletin jaılar bar.

Mysaly, "Dersehan uly Buǵashhan" áńgimesi de Baıbóri, Baısary sıaqty, Qarabaı, Sarybaı sıaqty perzentsiz, turǵylas kárilerdiń zar sherinen bastalady. Sol oǵyz dastandarynyń jınaǵy bolǵan "Ata Qorqyt kitabynda" taǵy bir eske alýǵa turatyn ańyz dastan bar. Ol - "Bamsy-Báırek" áńgimesi. Bul dastannyń kóp oqıǵasy, tartysy "Alpamysqa" uqsap keledi. Alpamysqa uqsas taǵy bir bala oqıǵalary "Qozyǵa" da uqsap ketýi ǵajap emes. Al, "Bamsy-Báırek", "Alpamys" áńgimeleri altaılyqtardyń "Alyp-Manash" degen dastanyna taǵy da uqsaıdy. Bul aıtylyp otyrǵan jaılardyń bári, teginde, "Qozy Kórpesh" tárizdi qazaqtyń eń kórnekti, kóp túrli dastanyn, ǵashyqtyq jyryn bir ǵana qazaqtaǵy varıanttaryn salystyryp tekserýmen qanaǵattaný kerek emes ekenin ańǵartady. Biraq ol túrdegi salystyra tekserýler arnaýly monografıalyq izdený, sholýdyń nátıjesinde týady. Al, biz ázirshe bul eńbek kóleminde jańaǵy jaılardy eskertýmen qatar, ázirshe "Qozy Kórpeshtiń" qazaq ishinde saqtalyp qalǵan túrlerin aıryqsha, jekeleı tekserýdi maqsat etemiz. Sonyń ózinde de "Qozy Kórpesh - Baıan sulý" atymen baılanysty týǵan jyrlar varıanttary joǵaryda atalǵandaı kóp jáne ár alýan. Endi sol jyrlardyń ózderine aıryqsha toqtalamyz.

 

II

Bul jyrlardyń bárinde de hıkaıanyń aqyry aıanyshty, qaıǵyly bolyp bitken. Biraq keıbir nusqalarynda halyq Baıan men Qozyny murat-maqsatyna jetkizip qoıady. Beısembaı jyraýdan jazylyp alynǵan Janaq nusqasynyń aıaǵy osyndaı. Súıte tursa da, Janaq nusqasynyń tili "Qozy Kórpesh - Baıan" nusqalarynyń kóbinen kórkem jáne bul kezge deıin baspaǵa túsip, jurtqa kóbirek málim bolǵan túri bolǵandyqtan, bul eńbekte biz taldaýdy sol Janaq nusqasynan bastadyq.

Janaq nusqasynyń mazmuny mynadaı: on san Ormambet elinde Qarabaı jáne Sarybaı deıtin eki baı bolady. Qarabaıdyń tegi - túrikpen, Sarybaıdyń tegi - noǵaıly. Qarabaı men Sarybaı Baltaly, Baǵanaly eline kóship keledi. Baltalynyń eli, onyń bıi Taılaq bularǵa erýlik berip, jaqsy qurmetteıdi. Biraq dúnıeqor Qarabaı Baltalyǵa kómek berýge jaramaıdy. Jomart Sarybaı qoıshynyń sybaǵasyn toǵyz qylyp, syı-sıapatpen qaıtarady. Baltaly, Baǵanaly eli Sarybaıǵa rıza bolyp, ony óz eliniń qadirli adamy etip tanıdy. Sarybaı men Qarabaı anda júrip dos bolady. Ekeýi de perzentsiz eken. Dostyq belgisi úshin eki baı ishte jatqan eki balasyn bir-birine qosyp, belquda bolady. Sarybaı óziniń ulyn kórmesten býaz maraldy Qarabaı tilegi boıynsha atqany úshin qarǵys qaza tabady. Qarabaı "jetim ulǵa qyzymdy bermeımin" dep, buzyla kóshedi. Antyn jutady. Jolaı shólden jylqysyn ótkize almaı, sandalǵan jerinde Qodar ushyrasyp, qudyq qazyp, Qarabaıdyń 90 myń jylqysyn qyrǵynnan qutqaryp, Aıagózge jetkizedi. Osynyń esesine Qarabaı Baıandy Qodarǵa qospaq bolyp sert etedi. Biraq Baıan ony súımeıdi.

Qozy erjete bastaǵan soń, Taılaq bıdiń inisi Aıbas Qarabaıdyń qyz bermeı ketkenine arlanyp, Baıandy izdep shyǵady. Qyzdyń sálemdemesin alyp, Qozyǵa Baıannyń ǵashyqtyǵyn málim etedi. Qozy el-jurty Baltalymen qoshtasyp, mal-janyn Taılaq bıge tapsyryp, Aıagózge barady. Eleýsiz tazsha bolyp, qoı baǵyp júrip Baıanmen qosylady. Ańdýshy kempir osy syrdy bilip, Qodarǵa aıtady. Qodar men Qarabaı sol eldiń jaýyz bıi Sasanmen aqyldasyp, Qozyny toıǵa shaqyrtyp, oǵan ý beredi. Biraq Baıannyń apalary - Aı men Tańsyq Qozynyń qashyp qutylýyna járdem isteıdi. Baıanǵa ǵashyq bolǵan toqsan jigittiń biri Kósemsary edi. Ol Qodarǵa syıysa almaǵan soń, Shoqterekte jatqan Qozyǵa kelip, ekeýi dos bolady. Baıan kúnde qyz apasyn jumsap, Qozydan habar alyp turady. Qodar Shoqterekke urlanyp kelip, uıyqtap jatqan Kósemsaryny Qozy dep óltiredi. Bul kezde Qozy túlki qýyp ketkendikten, ajaldan aman qalady. Kósemsarynyń ólgenin bilip, Qozy Qodar men Qarabaıdy óltiredi. El qoryqqannan Baıandy Qozyǵa qosady. Bulardan Kúlep deıtin batyr týady.

Jyrdyń mazmuny osyndaı. Durysynda "Qozy Kórpesh - Baıan sulý" jyrynyń basqa nusqalarynda óletin Kósemsary emes, Qozy. Bul jeri ózgergen. Janaq, Beısembaı nusqasynyń budan basqa da ózgeshelikteri bar. Máselen, munda Aıbas qul emes, Taılaq bıdiń inisi. Qarabaı jaǵynan Sasan deıtin bı qosylǵan. Baıanǵa ǵashyq bolatyn toqsan seriniń ishinde Nurqara bıdiń balasy Kósemsary men Qaratoqanyń balasy Bulanqara deıtin batyrlardyń aty aıtylady. Janaq nusqasynyń bergi jerdegi Arǵyn, Naıman aqyndarynyń aýzynan shyqqany kórinip tur. Jyrdyń basynda Sybanbaı, Janaq, Bekbaý sıaqty aıtýshylardyń aty kórsetiledi. Bular Qarabaı men Sarybaıdyń kóship kelgen elin Baltaly dep jyrlaıdy. Baltalynyń bıi Taılaqty dáripteıdi, ...Qozynyń jurty da Baltaly bolyp shyǵady. Jer-sý, adam, el attaryn jyraý múldem jańartyp alady. Máselen, Semeı, Lepci, Úrjar deıtin sózder beride shyqqan uǵymdar. Qozy Kórpeshti muratyna jetkizip qoıý aıtýshynyń tileginen týǵan ózgeris sıaqty. Biraq biz Janaq nusqasynyń bul jeriniń bári de bolǵan ózgeris deımiz. Jyrdyń eń qyzyǵy, áserli jeri onyń alǵashqy baǵytynyń saqtalýynda bolýǵa tıis. Sondyqtan "Qozy Kórpesh - Baıan" jyrynyń aıaq jaǵyn onyń basqa jyrlarynda aıtylatyn mazmunyna qaraı taldadyq.

Jyrdyń negizgi taqyryby - ádet-ǵuryp qıynshylyǵy, sodan týatyn ǵashyqtyq. Jyrshynyń aıtýynsha, ata-analary bul ekeýin ishte jatqan kúninde-aq batalasyp, qosyp qoıady. Jyrdyń bul jeri shyǵys ádebıetinde kóp ushyraıtyn ǵashyqtyq dastandaryna uqsaıdy. Ásirese "Boz jigit" qıssasyna uqsastyǵy kúshti sıaqty.

Baıan men Qozy mahabbaty da dál sondaı kúshti, áserli, aıanyshty bolyp jyrlanǵan.

"Qozy Kórpesh — Baıan sulý" jyrynda ǵashyqtyq taqyryby qazaq halqynyń burynǵy qurylysynda, tarıhynda bolǵan eskilikti saltpen nyq baılanysty. Ol salt-rýshyldyq, feodaldyq qoǵamdar týǵyzǵan, zań etken salt. Áıel halin, jastar taǵdyryn atalyq ómirmen, batalasýmen syrttan sheshetin zańdy kóremiz. Bul óte eski jyr bolǵandyqtan, batalasýdyń eń bir kóne túri kórinedi. Ana qursaǵynda jatqan balalar "belquda", "ejeǵabyl" degen shart batamen qosylýǵa mindetti bolady.

Jyrdyń jazbaǵa túsken barlyq varıanttarynda osy motıv aýyspastan, udaıy qaıtalap otyrady. Barlyǵynda da Qarabaı men Sarybaı batalasady da, eki ákeniń biri (bir varıantta Sarybaı, ekinshi varıantta Qarabaı) sol bata shartty óz ólimimen, óz qanymen nyǵaıtyp, bekitip, endi qaıtyp buzylmastaı, ózgermesteı etip ketedi. Rýshyldyq, feodaldyq qurylystyń sanasynda jyr jyrlaǵan burynǵy-sońǵy aqyndardyń barlyǵy osy túıindi óz varıanttaryna negizgi sújettik sebep, arqaý etip alady. Ol sana boıynsha jańa týyp, erjetetin Qozy, Baıandaı eki jas ta osyny ózderine ómirlik qaryz, mindet sanap, jyr boıynda arman etip kókseıdi. Sol jolda alysyp, talpynýmen barlyq negizgi varıanttardyń aqyrynda tragedıalyq qazaǵa ushyraıdy.

Ǵashyqtyq týrasyndaǵy romantıkalyq epos, sóıtip, burynǵy qoǵamdyq qurylystyń erekshe eski saltymen dáleldenip jyrlanady. Jyrdyń uzaq boıynda ol saltty "teris edi, ejeqabyl óreskel kertartpa, aýyr salt edi" dep, synap qaraý, minep-sheneý joq.

Qozy Kórpeshtiń biz taldap tekseretin Janaq varıantyn, aıaq kezindegi Beısembaı qosqan jasandy ózgerisine qaramaı, barlyq kompozısıalyq qurylysymen alsaq, minep-synaǵanda salttyń ózin kinálamaıdy. Tek sol batany buzǵan sarań, qatal, qulqyny jaman, aram keýde Qarabaıdy jaýyz etedi. Sol batany buzam dep, jastardyń ajalyna sebep boldy, qıanatshyl ata, qunsyz jan boldy dep sýretteıdi. Negizgi ǵashyqtyq sıaqty, romantıkalyq taqyrypqa qurylǵan lıro-epos "Qozy Kórpesh - Baıan sulý" barlyq dúnıe júzindegi fólklorda kezdesetin, osy alýandas romantıkalyq epostardyń zańy boıynsha órbıdi. Óziniń kompozısıalyq qurylysynda adam minezin, kóp tartystaryn, psıhologıalyq ishki sezim dúnıesin tereńdep, sheberlep berýmen qalyptanady. Sonda Qarabaı psıhologıasy neshe alýan minnen, soraqylyqtan, óreskeldikten qurylǵan bolady. Ózi toqsan myń jylqy aıdaǵan, biraq eshbir janǵa, tipti ózinen týǵan balasyna da raqymy, meıiri joq obyr baı, jaýyz, qomaǵaı baı bolady. Onyń beınesinde jyr halyqqa asa jırenishti, qoǵam men jeke adamdar tirshiligine qastyq, zıandy sıpattardy áshkerelep, tańbalaıdy. Osy jamanshylyqtar qatarynda Qarabaıdyń ásirese óreskel, qıanatker isiniń biri etip, jańaǵy bata buzýyn, jastardy sorlatýyn qosalqy arqaý etedi.

Sol jaılar psıhologıalyq sheber, qıyn túıinderge qurylady. Kompozısıanyń kúrdeli, shytyrman baılanystaryn qalyptaıdy. Bul jaǵynan qarasaq, Qarabaı eki jaqty, kontrasty is, minezder kórsetip otyrady. Ol áýelgi baǵalasýshynyń bireýi ózi bolǵandyqtan, jastardy qosýshy da ózi. Keıin bata buzýshy bolǵandyqtan, ózi qosqan jastardyń taǵdyryn buzamyn, kúıretemin dep, alysýshy da ózi. Janaqtyń sheberlep qurǵan sújettik kompozısıalyq varıantynda eki jastyń tragedıasy Qarabaıdyń: "jetim ulǵa qyz bermeımin" dep, "meni jutatyn jalmaýyz týypty" dep, "týmaı jatyp ákesin jalmady" dep, aınýynan bastalady. Osynyń bárin sumdyq belgilerdeı tanyp, qudalyqtan, batadan buzylýy jyr ishinde qurylatyn eń alǵashqy úlken tartys, túıin bolady. Sodan ári Qarabaı kóshe qashady. Kósh Janaqtyń sheber jyrlaýynda sonshalyq uzaq, sheksiz sharlaýǵa aınalady. Aqyrynda ıt arqasy qıanǵa, kóz kórmes, qulaq estimeske Baıandy alyp qashyp, Qozydan jyraqtatyp áketedi. Bul árekettiń barlyǵy da, jalǵyz eń alǵash túıilgen tartys túıininiń ilgeri qaraı damı túsip, óskeleńdep, shıelenip, qıyndaı berýiniń joldary. Baıan men Qozyny keıin de qospas úshin jas qyzdyń basyn jańa sert, ýádemen taǵy shyrmaıdy. Óziniń qunsyz, aram kóńili malyna tabynǵan Qarabaı toqsan myńnyń qyrylyp óletin qazaly kezeńine kelip shyrmalady. Sonda munyń bar armanyn oryndap, toqsan myńdy aman alyp qalatyn Qodarǵa Qarabaı barynsha tabynatyn bolady. Baıandy Qozyǵa qospaımyn dep júrgen talaby boıynsha, ózi tabynǵan qara kúsh ıesi Qodarǵa qosa tabyndyrmaq bolady. Menshikti etip, basyn baılap berýge tyrysady. Alyp qaıratyn kórsetip, toqsan myńdy jalǵyz ózi aman alyp shyqqan Qodarǵa Qarabaı Baıandy qalyńmalsyz, qaryzsyz bermek bolady. Anyǵynda Baıan qalyńmalsyz tıgen emes, toqsan myń jylqy qalyńmal bergen Qodarǵa, sonyń qaryzyn óteý oraıyna, aqyǵa berilgen qyz bolady. Bul kezeńde Qodar da, Janaq aıtýynsha, onyń sheberlegen psıhologıalyq realdyq motıvteri boıynsha, jazyqty emes. Sebebi Qarabaı bul qyzyn "basqaǵa batamen atastyrǵan qyz edi" dep aıtpaıdy. Qodar bolsa, adal aqy eńbegime, júldeme alatyn sybaǵam dep uǵynady. Sóıtip, áýeli Qozy izdep tappastaı alysqa shyrqap ketken Baıan, endi jáne de qolǵa túspes qıynǵa, qıaǵa ketip, jyraqtaı beredi. Buryn Qarabaı qarsylyǵy, úlken tartys áreketi jastardyń qosylýyna bir bóget bolsa, endi Qodar basyna berilgen erik qyz aınalasyna tas qorǵandaı ornaıdy. Qıyn qamaý bolyp, taǵy da qat-qabattaı túsedi. Baıan aınalasynda Qozyǵa muny buıyrtpastaı etip ákeniń endigi yqtıary, Qodardyń endigi alyp qýaty men oryndy talaby birneshe qabat jaýlyq bolyp, tutasyp jatady.

Biraq osynshalyq qarsylyqtardy jastardyń ǵashyqtyq talaptarynyń jolyna bóget qylyp qoıýshy Qarabaıdyń ekinshi bir álsiz, dármensiz, sharasyzdyq jaǵy taǵy bar. Jyrdyń joǵaryda aıtylǵan rýshyldyq sanasy boıynsha, jyrshynyń quptaıtyn ejeqabyl salty boıynsha, Qarabaı qansha álek salyp arpalysqanmen, batany buzýǵa dármensiz.

Sebebi bata ekeýdiń arasynda, eki atanyń týar ómir aldynda birigip otyryp jasaǵan baılaýy bolatyn. Ol buzylsa, tek sol ekeýiniń qaıtadan birigip otyryp yntymaqpen ǵana buzýyna bolady. Biraq jyrda sol qaıta buzýdy múmkin etpes úshin áńgime Sarybaıdy alǵashqy batanyń ústinde, sol sáttiń ózinde qurban etip qoıǵan. Ol taǵdyr kitabyna jazylǵandaı, bata baılaý buzylýǵa múmkin emes. Ony joqtaýshylar da shyǵady. Sol joqtaýshylar qanshalyq álsiz bolsa da, qanshalyq az, kómeksiz bolsa da, "biz barmyz, batanyń oryndalýyn biz joqtaımyz, bizge jol beresiń" dep shyqqan halde, barlyq myqty, dúleı, biteý keýde qarsylyq, jaýyzdyq kúshtiń barlyǵy eriksiz álsiremeı qoıa almaıdy. Ol joqshylar jyr ishinde birine-biri kórmesten-aq ańsap, yntyǵa qushtar bolyp, ǵashyqtyq jalynmen umtylatyn Qozy men Baıan bolady. Bul ekeýiniń ǵashyqtyǵyn áýelde bata buıyryp, sheship qoısa, keıin Qarabaı áreketterimen qatar, álsiz ǵana bolsa da, biraq úzilmeı shıratyla sozylyp otyratyn názik syrshyl bir motıvter jalǵastyryp ósire beredi. Janaqtyń kompozısıalyq qurylysy Aı men Tańsyqty batadan keıin týar ǵashyqtyqtyń ekinshi satydaǵy jaqtaýshysy etedi.

 

Qarabaı kóshe qasharda Qozynyń jórgeginiń ústinde:

Baıandy bermeı keter saǵan boqty,

Aıym, kúnim atarsyń qazaly oqty, -

deýmen eki qyz alys tartystyń, Qarabaıǵa qarsylyqtyń sújettik jelisin bastaıdy. Sodan Qarabaı Baıandy aıyryp ákettim dep, uzaq shyrqap keship júrgen kezde, jańaǵy eki jasty jalǵastyratyn ǵashyqtyqtyń tileýlestik jyry Baıannyń besiginiń ústinde úzilmeı jyrlanyp sozyla beredi. Sodan ári, Baıan ósip jetkenshe, keıin Qozy óktep talpynyp kelgenshe, qyzdyń ózi ósýmen birge ishindegi ǵashyqtyq ta, Qozy degen arman da birge ulǵaıyp, damyp óse túsedi.

Baıan erjetken kezde Qozy jaǵynan kelýshi Aıbas, eki jastyń arasyna Aı men Tańsyqqa qosylyp septeýshi bolady. Ekeýin bar arman-múddelerimen jalǵastyryp qosýshy qaırat ıesi batyr dos bolady. Jyr sújeti qatal qaısar qarsylyqtyń qara kúshine buryn ándeı, jyrdaı názik qyzdar narazylyǵyn qarsy qoısa, endi ádil kekti, ádil namysty bel qylǵan eleýli qaıratty da alysýshy etedi. Bul oqıǵalar aralasý arqyly jyr ishindegi psıhologıalyq, dramalyq tartystar qıyndalyp, kúrdeli bolyp túıilip, óskeleńdeı túsedi.

Jyrdyń osydan arǵy kompozısıalyq damýynda Qozy men Baıan birine-biri talpynǵan ǵashyqtar, Qodar aradaǵy úshinshi qaskóı kúsh bolady. Barlyq romantıkalyq epostarda, poemalarda júretin qıanatshy, aıyrýshy bolyp qalyptana beredi. Ol jaǵynda jyrdyń kompozısıasy dúnıe júzilik fólklorda, eskilikti poemalarda bolatyn daǵdyly sújettik shemadan kóp shalǵaı ketpeıdi. Sonyń kóbine uqsas bolyp baıandalady.

Jyrdyń alǵashqy bóliminde Qodardyń Baıanǵa degen talabyn onyń eńbek eri bolǵan óren qaıratymen jáne Qarabaı malyna sińgen eńbegimen oryndy dep dáleldese, jyrdyń ekinshi bóliminde Baıan - Qozy birigip jáne ǵashyq bolysyp, jyr basyndaǵy atalǵan alǵashqy tartys múddesin oryndaýshylar bolyp shyqqan kezde, Qodar endi zorlyqshyl, qıanatshyl qara kúshtiń jıyntyq beınesi retinde keıipteledi. Malynan basqa dosy da, týysy da joq jaýyz baı - Qarabaıdyń qara shoqpary, qarańǵy kúsh esebindegi sumyraı serigi bolyp shyǵady.

Janaq varıantynda keıin Beısembaıdyń qosqan aıaqtaýy - jalpy "Qozy Kórpesh - Baıan sulý" jyryna janaspaıtyn óreskel, orynsyz jamaý. Biraq ol tegin jamaý emes, halyq aıtyp júrgen jyrǵa halyq uǵymynan tys, ústem tap sanasynyń ókili bolǵan aqynnyń qosqan jamaýy. Bul jyrdyń burynǵy barlyq varıanttarynda únemi keletin bir ıdeıa, kúrdeli, kórnekti ıdeıa bar edi. Burynǵy salt pen zańdardyń jastar taǵdyryn sorlatatyn zańdar ekenin tereńdep, qamtyp minese de, Qozy men Baıannyń tragedıalyq hali arqyly zor aýyrtpalyqtardy, tolyp jatqan qoǵamdyq qaıshylyqtar arqyly, obektıvtik shyndyqpen ashý bardy. Sondyqtan jyrdyń burynǵy qurylys qalpynda ol kúndegi salttyń mini kórinetin. Ol zamandaǵy jastardyń sory áńgime etiletin edi. Talaı jaqsy jastar, ıeler jazyqsyz taza armandarymen sher shyrmap, zar jutyp, qandy qaza taýyp edi degen, durys ıdeıany jyr barlyq mazmunymen tanytýshy edi. Mynaý Beısembaı qosqan qospa sol qoǵamdyq ersilik qaıshylyqtardy jamap-jasqap, joq etedi. Belgili shamaǵa sheıin bolsa da, synshy oıy bar jyrdy halyq uǵymyna jat, jalǵan jamaýmen juqalap, jeńildetedi, arzandatyp áketedi.

Sol zamanda, sol jastar yrys taýyp, degenine jetip, baq mereıli bolypty degen ıdeıaǵa ákep soǵady.

Anyǵynda "Qozy Kórpesh - Baıan sulý" áńgimesiniń aıaǵy, Beısembaı aıtqandaı, muratqa jetýmen bitetin bolsa, onda burynǵy zamanda bul oqıǵa jyr da bolmas edi. Tipti azǵantaı ańyz da bolmaı, eleýsiz qalar edi de qoıar edi. Olar jaıynyń jyr bolýy, shynynda, eki jastyń bir arman jolynda jalyndap janyp, yntyǵa umtylyp, qaıǵyly qaza tabýynan týǵan. Qozy men Baıan jaıyn ǵasyrlar boıy qazaq halqynyń jyr etip saqtaýyna, aqyndardyń talaı býyndary qyzyǵyp jyrlaýyna sebepshi bolǵan shyndyq osy. Biz osy aıtylǵan tekserýlermen, "Qozy Kórpesh - Baıan sulý" jyrynyń ózimiz taldaýǵa alǵan Janaq varıantyndaǵy kompozısıasyn, ıdeıasy men sújettik qurylysyn taldap óttik. Endi jyr ishindegi basty obrazdarynyń aıryqsha qalyptanǵan tulǵalaryna bólek-bólek toqtaımyz.

Jyrdyń bas geroıy Qozy Kórpesh jastaıynan erkin mahabbat ańsaǵan jáne er bolyp sýretteledi. Onyń isi ádil, minez-qulqy unamdy. Aıbas Baıannyń ǵashyqtyǵyn bildirip, Qozyǵa altyn júzik sálemdeme ákelip bergende, jigit te qyzǵa kórmesten ǵashyq bolady. Qozy jolda turǵan qaýipti qıynshylyqtarǵa qaramastan, ózin ǵashyq jar jolyna qurban etedi. Sheshesimen qoshtasqan sózinde:

Aldymda neshe qatar tursa da oq,

Tartynyp bul sapardan qalýym joq,

Sulýyn dúnıeniń jısańdaǵy,

Bir jarymdaı bolmaıdy kóńilime toq, -

deıdi.

 

Qozy Kórpesh Baıandy izdep taýyp, oǵan syrlasýdyń amalyn taba almaı, qoı jaıyp júrgende:

Dúnıede ǵashyq qatty eken,

Kóńildi buǵan burǵyzdy.

Bere me táńirim, bermeı me?!

Yntyqty bolǵan bir qyzdy.

Qosylǵansha men soǵan,

İshime qaıǵy tolǵyzdy, -

dep zarlanady.

 

Qozy Baıannyń jolynda japa shegip, qulqyny jaman Qarabaıdyń jalshylyǵynda azapty ómir keshiredi. Eli-jurtynan bezedi. Baıanǵa tez qosyla almaǵanyn arman etedi. Sóıtse de, ol ózine-ózi dem, qýat berip:

Senen basqa hor qyzy

Bolsa da, kóńil salmaspyn.

Shashy kúmis, basy altyn

Bolsa-daǵy almaspyn.

Tanymasań, qyz Baıan,

Tanytqaly barmaspyn.

Seni almasam osy jol,

Tiri de júrip ońbaspyn, -

dep ant-sert aıtady. Qozynyń alǵan maqsatynan qaıtpaıtyn er kóńil, opaly ǵashyq ekenin onyń aldynda turǵan bógetterdi jeńip ótýinen de baıqaýǵa bolady. Joǵarǵy aıtylǵan nusqalarynda Qozy Baıannyń jolyna ózinde bardyń bárin qurban etedi. Jylqysyn jaýǵa, túıesin shólge, qoıyn ash qasqyrǵa tapsyrady:

Aqylym bul ýaqytta zerek emes,

Kóp tursa, erteńgi kún bolady kesh.

Sansyz jylqy, san qoıym qalsa artymda,

Bir kúnde qyrylsa da kerek emes, -

dep, Qozy mal-dáýlettiń bárin tárki etedi.

 

Qozy jolynda turǵan ekinshi bir qıyn bóget - artynda qalyp bara jatqan jalǵyz anasy, eli-jurty edi. 1909 jyly Qazanda basylǵan "Qozy Kórpesh - Baıan sulý" jyrynda Qozy "Saparyńdy qı, barma" degen jalǵyz anasynyń da aıtqanyn istemeıdi. Sol úshin anasynan teris bata alady. Ananyń yqtıarynsyz sapar shegedi. Janaq nusqasynda bul jer múldem ózgertilgen. Balasynyń alǵan betinen qaıtpaıtynyn bilgen soń:

Qapy qalma, qaraǵym, dushpanyń kóp,

Jolyń bolsyn, bar endi ruqsat berdim, -

dep, sheshesi oń batasyn beredi. Sol sıaqty Taılaq ta Qozyǵa oń batasyn beredi.

 

Shyraǵym, qaıratyńa kóńilim erip,

Men keldim qalaıyn dep seni kórip,

Toqtatar saparymdy dep oılama,

Amandasyp qalamyn bata berip, -

deıdi. Sóıtip, Qarabaıdyń barǵan el-jurty bastyǵy Sasan bı bolyp, Qodar jaǵyna bolyssa, Baltaly jurty basy Taılaq bolyp, Qozyǵa bolysady. Janaq jyrynda Qozy halyqqa arqa súıense, jyrdyń ózge nusqalarynda jalǵyz shabady. Ata-ana, el-jurtynyń oń batasyn alǵan jerde Qozy myqty jaýlaryn jeńip, Baıanǵa qosylady da, jalǵyz shapqan jerde armanyna jete almaı, mert bolady.

Qozynyń maqsatyna jetýine jol bermeıtin úshinshi qyrsyq tilsiz jaý bolǵan - tabıǵat bógeti. Bul bóget - mystan kempir, túıe, orman, qasqyr, túlki, shólstan. Oqıǵanyń aıaǵy qaıǵyly bolyp bitken Qozy shólstanda aryp-ashady, zaryǵady, taryǵady. Bul bógetter Qozynyń jalǵyzdyǵyn, aılasyzdyǵyn, japaly múskin, jaraly ǵashyq ekenin bildiredi. Janaq nusqasynda Qozy bul bógetterdi ońaı jeńedi. Qozynyń shólde júdep jatqany sheshesiniń túsine kirip, búkil eli jıylyp, Qozynyń tilegin tilep, qurbandyq shalady. Jurttyń tileýine saı shólde aty aryp, ózi qamyǵyp jatqan Qozyǵa bir aq saqaldy kisi jolyǵyp, bata beredi. Budan keıin Qozy Aıagózge jetedi.

Qozy aldynda turǵan tórtinshi bóget - Qarabaıdyń opasyzdyǵy, Qodardyń jaýyzdyǵy edi. Shóje jyrynda osy jaýyzdyq Qozynyń túbine jetedi. Janaq - Beısembaıda jyrdyń aıaǵy qýanyshty bolyp bitkendikten, tragedıa bolmaǵandyqtan, er, aılashyl Qozy bul bógetti de jeńip shyǵady.

Janaq jyrynda onyń jeńimpazdyq sıpaty kúsheıtilgen. Qodardyń aýyr balǵasyn ol urshyqsha oınatady, ózin attan aýdaryp alyp, qabyrǵasyn kúıretedi. Boıy keń, kúshi basym bolǵandyqtan, ol Qodardy óltirmeıdi, kóp elemeıdi. Janaq jyrynda qara nıet Qarabaı men mysyq tileýli Qodar Qozynyń qolynan sazaıyn tabady.

Biraq Qozynyń ańǵaldyq, aq beıildik, sengishtik sıpattary kúshti. Óziniń ata jaýy Qodarmen ol dos bolady. Sasan bı Qozyny toıǵa shaqyryp alyp, óltirmek bolǵanda, qaýipke bir ózi qarsy barady. Janaq jyrynda sonymen qatar Qozy tym aılashyl, aqyldy, tapqyr bolyp ta ketedi. Bul osy jyrdyń jalpy kompozısıalyq júıesinen týǵan jaı. Sondyqtan Qozy qandaı qıynshylyqtan bolsa da qutyla beredi. Sasandar ý bergende, Baıannyń otaýynda jaý ortasyna túskende de Qozy dushpanyna pende bolmaıdy.

Qozynyń erekshe bir jaqsy sıpaty - ádildigi, izgi minezdiligi, adamgershiligi. Ol dosy túgil, jaýyna da jamandyq oılamaıdy. Ár nársege aq nıet, adal júregimen keledi. Qıanat, zorlyqtyń jolyna túspeıdi, sol úshin eline de qadirli. Kósemsary sıaqty jaýlaryn da ózine tartyp dos etedi. Jyrda aıtýshynyń da, tyńdaýshynyń da bar tilegi Qozy jaǵynda otyrady.

Joǵarydaǵy taǵy bir basty qaharmannyń biri - Baıan. Oqıǵa jelisiniń ózi de osy Baıan úshin bolǵan tartystan bastalyp, Baıannyń ózin-ózi ǵashyqtyq jolyna qurban etýimen aıaqtalady. Qozy sıaqty, Baıan da eski ádet-ǵuryptyń torynan qutylýǵa talpynǵan jas. Jyrdyń jelisine, Qarabaı, Qodar sıaqty jandardyń qıanatyna qaraǵanda, Baıan zamanynyń tym qarańǵy meńireý, ádiletsiz bolǵany baıqalady. Ol kezde Baıan sıaqty óziniń súıgenine qoly jetpeı, armanda ótken qazaq qyzdary az emes-ti. Baıan osy ádiletsizdiktiń, atalyq, kertartpa salttyń qurbany.

Baıan - aqyldy, ór minezdi qyz. Óziniń súıispenshilik sezimin ajaldan da joǵary baǵalaıdy, oǵan kir juqqyzbaıdy. Onyń mahabbat jolyndaǵy qasıetti erligi jer júzi dastandarynda, eń kórkem úlgilerde ǵana ushyraıtyn zor qasıet bolyp sýretteledi. Jyrdyń osy sıaqty erekshe syryn orys ǵalymdary da iri baǵalaǵan. Qazaq aýyz ádebıetinde "Qozy Kórpesh - Baıan sulýdaı" dańqy mol jaıylǵan jyr joq deýge bolady.

Qozy men Baıannyń mahabbaty ishten týa bolǵan dedik. Munysy shyǵystyń ataqty mahabbat jyry "Láıli men Májnúnniń" súıispenshiligine uqsaıdy jáne eki jastyń súıispenshiligi de erekshe kúshti, berik bolady. Bul dúnıede qosylýǵa taǵdyr qospaǵan soń, ekeýi ol dúnıede qosylady deıdi. Jyrdyń tusyna dinshil jyrshylardyń uǵym, nanymdary da áser etken. Qozy kelgen jerde Baıan da óledi. Baıan men Qozy óziniń Qarabaıdaı qatal ata buıyrǵan taǵdyryna qarsy turady. Jyrdyń eń kúshti tartysy osy qıynshylyq, qaqtyǵysta. Áıeldiń ǵashyqtyq jolynda alysýy shyǵysta Júsipke ǵashyq bolǵan Zylıhadan bastalady. Biraq Zylıha tek azap qana shegedi, zaryǵady, taryǵady. Aqyry degenine jetedi. Al, Baıan azaptan ajaldy artyq kóredi. Nızamı jyrlaıtyn "Qysyraý men Shyryn" jyrynda da Shyryn Iran patshasy Qysyraýǵa tıip, onyń balasy Shırýıa óz ákesin óltirip, ógeı sheshesi Shyryndy almaq bolǵanda, Shyryn Qysyraýdyń beıitine baryp, ózine-ózi qanjar salyp óledi. Baıan men Qozy tragedıasy budan da góri aıanyshtyraq. Sebebi munda eki ǵashyq bir-birine múlde qosyla almaı ketedi. Baıan jyrynyń tragedıasy Naýaı jyrlaıtyn "Farhad - Shyryn" dastanyndaǵy Farhad molasynda óletin Shyrynǵa uqsaıdy.

Baıannyń Qozyǵa keıin ǵashyq bolatyn jaıyn Qarabaıdyń eki qyzy Aı men Tańsyq sózderinen baıqatady. Baltalydan aýa kósher jerde:

Qozyke, pispeı qalǵan siz bir alma,

Boıyńa qýat bitip, kúsh tolar ma,

Qozy Kórpesh kúıeý bop, biz qaıyn bop,

Iilisip turatyn kún bolar ma? –

dep, eki qyz besikte jatqan Qozyǵa jas Baıandy qosýdy arman etedi. Sol Qozy men Baıanǵa da arman - sert bolsyn dep, tilek arnaıdy. Qozy erjete bastaǵan soń, Baıandy izdep barǵanda, úsh qyz oǵan:

Sálem de olaı bolsa duǵaı-duǵaı,

Biz júremiz qaıysynda jylaı-jylaı, -

dep zarlanady. Shóje jyrynda Baıan Qozyǵa apalarynyń aıtýymen syrttan ǵashyq bolady.

Sálem de inińizge, izdep kelsin,

Kelmese, sorly Baıan degeni ólsin.

Kóńilim ketti Qozyǵa, janym munda,

Aıtqan sózdi inińiz qabyl kórsin! –

deıdi.

 

Ekinshi bir sózinde:

Qudaıa, saparyńa dem bere kór,

Aǵaeke-aý, jyldamyraq jónele kór, -

dep, Baıan ǵashyq jaryn kórýge asyǵady, yntyzarlyq minájatyn aıtady. Budan ári Baıannyń mahabbaty damylsyz órlep, kúsheıe beredi.

 

Anda-sanda bolmasa sóılespeıdi,

Jalǵyz jatyp Qozy úshin qylady zar.

Qyz mahabbatynyń qýaty ásirese Qozynyń ólimi ústinde kórinedi. Qarabaı Qozynyń ólgenin estirtip: "Qozykeden artyqqa qosamyn, jylama" degende, Baıan:

Etegimdi jel ashyp júrgen emen,

Qozykeden basqamen kúlgen emen,

Áke, neke qıdaǵy, endi óziń al,

Elden býra salǵandaı ingen emen, -

dep, ashynǵan yzaly, qaıǵyly sezimderin qatal kekesinmen bildiredi. Buryn Baıan ata-anasyna ashyq qarsy kelmeýshi edi, bul joly atadan da, ata-ananyń dástúrinen de qol úzedi:

Baıan sulý qolyna aına alady,

Qozykeden aırylyp qınalady.

Ózimenen qosylyp zarlansyn dep,

Botasy ólgen bozingen qolǵa alady.

 

Baıan jibek belbeýin belden sheshti,

Qozykeden aırylyp kúıge tústi.

Baıan sulý tura almaı, jurtta qaldy,

Erteń tura Qarabaı aýly keshti.

Qaraly Baıan Qozynyń dertinen ornynan tura almaı, jurtta qalady.

 

Shóje jyryndaǵy Baıannyń Qozykeni joqtaýy da aýyr tolǵaý, ashshy zarmen keledi:

Botasy ólgen bozingen alyp keldim,

Men Baıan, tal otyndaı janyp keldim.

Qodar quldy qudyqqa qulattym da,

Aza tutyp basynda nalyp keldim.

 

Qozykem, jatyrmysyń jer baýyrlap,

Qarǵa júndi qamys oq sony aýyrlap.

Turar bolsań, tur-sana, Qozykejan,

Qudaı qosqan qosaǵyń keldi zarlap!

 

Baıan men Qozy eki jaq birdeı súıisip qosylǵan, jubaıylyq nekeni jaqtaıdy. Osy Shóje jyrynda jylap otyrǵan Baıannyń túsine Qyryq shilten enip: "Qozyǵa neshe kúndik ómir tileısiń?" - dep suraıdy. Sonda Baıan: "Uzaq ómir tilep men neǵylaıyn, úsh kún, úsh tún oınasam, bolar", - deıdi. Qyryq shilten: "Artyǵyraq suramadyń ba?" - dese de, Baıan úsh kúnnen artyq ómir suramaıdy.

Baıan jastyń tileýin qudaı berdi,

Er Qozyke silkinip tura keldi.

Shyn ǵashyqtyń jandary ózinde emes,

Úsh kún, úsh tún bas qosyp dáýir súrdi.

 

Shóje jyrynyń bul jeri Qozy men Baıannyń armandy mahabbatyn aıap, joqtap, kúsheıtý úshin qosylǵan. Bul qıal, biraq Baıannyń óler aldyndaǵy jalǵyz talshyq jubanyshyndaı. Tirlikte jetpegen armanǵa tym qursa tús qıalmen jetkende, sol jubanysh bolsyn degendeı. Budan ári qushaqtasyp ólip jatqan eki ǵashyqtyń ústine qyryqtyń biri Qyzyr dýshar bolady. Qarasa:

Ekeýi jatyr eken moıyndasyp,

Qushaqtap, birin-biri qoıyndasyp.

Óli dese, ajary bir taıǵan joq,

Tiri dese, jaıy joq nury tasyp.

 

Qyzyr "jaralǵan jeti ǵashyqtyń biri eken dep" duǵa oqyp, ekeýine otyz bir jyldyq ómir berip, qaıta qosady. Bul da halyqtyń Baıan men Qozy oqıǵasyna jany ashyǵannan týǵyzǵan qospasy. Mundaı qospa Baıan men Qozynyń beıiti jaıynda aıtylǵan bir ertegide bar. Qozynyń beıitine eki gúl shyǵypty, onyń ortasyna bir tiken bitipti. Gúlder - Qozy, Baıan, ekeýiniń ortasyna shyqqan kók tiken Qodar eken desedi.

 

Baıan - alǵan betinen qaıtpaıtyn erjúrek qyz, shyn opaly jar. Shóje jyrynyń artynda:

Qozyke men Baıannyń bolǵan shaǵy,

Báısheshekteı qýaryp solǵan shaǵy.

Qozyke ólgen jerinde Baıan da ólgen,

Árkimniń sondaı bolsyn alǵan jary, -

dep, Baıannyń el ardaqtysy, erge arman bolǵan jar ekenin dáripteıdi.

 

Baıan - jurttan asqan sulý qyz. Onyń sulýlyǵyn, dańqyn estip:

Toqsanbaıdyń balasy toqsan seriń

Syrtynan kózi kórmeı ǵashyq bolǵan, -

deıdi jyr. Munyń bári de ǵashyq bolyp jahan kezgen adamdar edi. Baıan bularǵa oıyspaıdy. Osylardyń ishindegi eń kózge ilineri Qodar bolsa, oǵan da ishi áste jibimeıdi:

Qara kózin qan basyp qaraǵanda,

Mańyna jolamaıdy Qodar úrkip.

 

Baıanǵa tek súıgen jary ǵana qymbat. Osy jolda ol jalǵyz Qodarmen ǵana kúresken joq, atasy Qarabaımen de, búkil eli-jurtymen de uzaq kúresedi. Baıan jaýymen kúrese biletin ári aqyldy, ári qaıratty qyz. Sol qaıratty bitimin Baıan Qozy ólgen soń asa aıqyn kórsetedi. Ózge ǵashyqtyq jyrlarda ushyramaıtyn, ásirese ǵashyq áıel jasamaıtyn qaırat kórinedi.

Baıan armanda ketken jary úshin ózi kek alady. Qodardy qudyqqa túsirip, kesekpen atyp óltiredi. Bul árekette halyq jyry qazaq qyzyn ǵashyqtyq úshin alysýdy úgitteıdi. Keskilesken kekten de tartynbaı, óziń alys, jan aıamaı, jaýyzdyqty jazalap alys deıdi. Munda ómir úshin alysýdyń realısik talaby - psıhologıalyq tereń syrǵa jetedi. Qur ah urý men ólý az, qatal qaırat, qatty kek bolsyn. Sodan da óz qolyń, óz júregiń tartynbasyn. Jasyp jylap ólmeı, jarǵylasyp, adal armanyńdy aqtap ól degen, tárbıelik sanany kórsetedi.

Jyrda minez-qulqy, is-áreketi asa tolyq sýrettelgen jannyń biri - Qarabaı. Onyń aıqyn sıpatynyń biri - sarańdyq, malqumarlyq, quny jaman qomaǵaı baılyq. Mal-dáýlet qasynda oǵan týǵan el, dos-jar, ishten shyqqan balanyń kóz jasy túk emes. Bul jaǵynan ol Shyqbermes Shyǵaıbaıǵa, qarǵys beıneli Qarynbaıǵa tartqan. Eldiń jaýyz baıdy jırenishti etip kórsetken bir mol kórinisi osy obrazda. Seksen bes jasqa kelgen Qarabaıdyń báıbishesi qyz týyp, bir saqaý qatyn ólip-óship Qarabaıdan súıinshi suraı kelgende, qulqyny jaman baı ony "bylshyldama" dep sóıletpeıdi. Áıel sonda da:

Qartaıǵanda kóripsiz bir perzentti,

Shynymenen bir shapan bermeısiz be! –

degende:

Segiz órme, buzaý tis qamshysy bar,

Saqaýyńdy ketedi bartyldatyp, -

dep sıpattaıdy jyr.

 

Toqsan myń jylqysy bar Qarabaıdyń peıili sonsha tar, sarańdyǵynyń ústine Qarabaı malyn iship-jeýge qımaıtyn naǵyz sasyq baı. Jyrda aqyn ony:

Toqsan myń jylqy aıdaǵan baı bolsa da,

Úıinde silkip kıer shapany joq, -

dep beıneleıdi. "Unamaǵan adamǵa shól aryqpyn, qýlyq qylǵan kisige qas shunaqpyn" deıtin sózderdi Qarabaı únemi merzim alǵan. Qarabaıdyń júregi únemi aıaýdy bilmeıdi, jaqsylyqqa meńireý, Sarybaı "úıdegi kisimiz júkti" dep, býaz maraldy atpaǵanda, "ólsem de bir toıaıyn, atyp bershi" dep, Sarybaıǵa zorlyq isteıdi jáne:

Kez kelgen sen atpaısyń buıryqty ańdy,

Dostyqtan shynyńmenen bezgeniń be, -

deıdi.

 

Dostyǵyn ol bir maralǵa satýǵa bar. Óıtkeni maral oǵan azyq, únem, tabys.

Antyna opashyl Sarybaı kıikti atam dep qaza tabady. Sonda Qarabaı:

Qasynda Sarybaıǵa qaramaıdy,

Maraldyń jany shyqpaı ishin jardy.

İshinen qos qodyǵy móńirep shyqty,

Qodyǵyn typyrlatyp baýyzdaıdy.

 

Bul meıirimsiz qara júrektiń belgisi edi. Ondaı adam eshkimmen emirenip dos bolmaqshy emes. Bolam dese de, oǵan mán bermeıdi, opa taptyrmaıdy. Ol Sarybaı óleıin dep jatqanda, dosynyń basyn súıeýge de jaramaıdy.

Maraldy egiz qodyǵyn teńdep alyp,

Dostasyn bek sóılesken ketti tastap.

 

Mal qyzyǵyna batqan dúnıeqor, sarań Qarabaıda ar, uıat, ádilet joq. Ol - erge de, elge de opasyz, tasbaýyr, ózimshil. Sarybaı ólgen soń, Qarabaı bata oqýdy oılap, jıyrma shapan, toqsan saba qymyz ázirlep, Sarybaıdyń aýlyna barmaq bolady. Biraq ózi áýeli salt baryp, balany kóredi de:

Meni jutar jalmaýyz týypty dep,

Tantyq shal Baqa aıǵyrǵa mine qashty, -

deıdi.

 

Qarabaıdyń malsaq, qyzǵanyshtyǵy lezde kúsh alyp, ol baıaǵy Sarybaıǵa bergen antyn buzady. Qaıtyp kelip, toqsan narǵa teńdegen sabalardy pyshaqpen jaryp tastaıdy. Aqty tógedi, aq nıetten taıady. Aqty tógý, ant buzý - qazaq uǵymynda úlken kesapattyq. Jyrda Qarabaıdyń osy minezi jaqsy kórsetilgen. Janaq Qarabaıdyń raqymsyzdyǵyn onyń osy minez-qulqy, peıilinen dep tabady.

Qarabaıda meıirim, adamgershilik joq. Adamdy baǵalamaıdy. Sonyń ishinde ózegin jaryp shyqqan balasyna da meıirimsiz, qatty.

Jas qulynym qyryldy tamam, Qodar,

Bir sý taýyp bere kór maǵan, Qodar,

Sen shóldetpeı malymdy alyp ótseń,

Aq Baıandy beremin saǵan, Qodar! —

dep, óziniń qyzyn jylqyny shólstannan aman alyp ótpekshi bolǵan Qodarǵa berýge ýáde qylady. Jas qyzdyń baqytsyzdyǵyna sebepshi bolady.

Qarabaıdyń meıirimsizdigi jat baýyr turpaıylyqqa aınalǵan. Ol adam balasyn súımeıdi, jırenedi, elden-jurttan qashady. Aqyn Qarabaıdyń sarańdyq, ózimshildigin sonshalyq tereń, dáleldi etip sýretteıdi. Halyqtan qashqan dúnıeqor, qara kóńil Qarabaı jyrda keıde alańǵasar, aqymaq retinde kórsetiledi de, aqyn oǵan syqaq qoldanady. Biraq, sonymen qatar Qarabaıdyń qattylyǵyn basynan aıaǵyna deıin báseńdetpeı, barǵan saıyn tereńdetip, kúsheıte beredi. Munyń aıaǵy qaıǵyly tragedıaǵa soqtyrady. Qarabaı keıpi - halyqtyń, eldiń sıpatyn qorlaıtyn, burynǵy qunsyz baılar turmysynyń eń zıandy, jaman minezderiniń jıyntyǵy.

Qarabaıdyń keıbir is-áreketi arqyly jyr burynǵy sharýashylyq salttyń minderin de synap, sheneıdi. Ol ásirese kóshpeli saltty synaý túrinde, Janaq varıantynda tolyq sýrettelgen. Saharanyń daýyly qýǵan qańbaqtaı baıansyz, tynymsyz bolyp Qarabaıdyń úrdis, uzaq kóshýleri jyrdyń quptaǵan, qostaǵan jaıy emes. Mal aıaǵymen birge, baıyzdamaı, qonystamaı, kezbelikke salyný sorlylyq, soraqylyq esepti synalady.

Munda bir Qarabaı emes, burynǵy sharýashylyq qurylystyń, kezbe jabaıylyq salttyń jalpy qazaq baılarynda bolǵan, kópshilik tirliginde bolǵan qunarsyz kúıi synalady. Jáne sondaı sharýa qalpynda eńbekti qanaýdyń túrleri de kórinedi. Qarabaı sarań, malqor, qurdym baı óziniń malyn baqqyzǵan topty jandy aılalap, tásil qýlyqpen tusap ustaıdy. Toqsan myń sońynda qysy-jazy tynymsyz júretin toqsan qul tegin alynbaǵan. Bular basynda "toqsan seri" dese de, keıin toqsan qul bolyp ketedi. Qarabaı bastyǵyn Qodar etip, bunyń bárin qyzy arqyly shyrmap, qulaq kesti quldaı ustaıdy. Óz malynyń qaraqshysy etedi. Burynǵy baılyqtyń eńbekti qanaýdaǵy turpaıy, óreskel daǵdysy áshkerelenedi.

Qarabaıdyń áıeli men qyzdarynda Qarabaılyq minez joq. Qarabaı qudalyq antyn buzyp, Baltalydan aýa kóshpekshi bolǵanda, áıeli:

Baıǵus-aý, qandaı adam sertten taıar,

Bilip pe ediń taıǵandy qudaı aıar? –

dep, úıin jyqpaıdy.

 

Bul basymdy keýdemnen kesseń-daǵy,

Bir otyrǵan ornymnan ólsem turman, -

dep, el-jurtynan aıryla kóshýge narazy bolady. El-jurtyn, týǵan jerin qımaý Qarabaıdyń Aı, Tańsyq degen eki qyzynda da kúshti. Qarabaıdyń eki qyzynyń týǵan el, ósken jerimen qoshtasýy Janaq jyrynda asa kórkem, sheber jáne aıanyshty túrde aıtylady.

Qyzdar kóshken aýyldan bólinip, ádeıi jurtta qalyp, keshke deıin jorǵamen jurtyn aınalyp júrip qoshtasady. Bul qoshtasý ózgeshe kórkem bolǵandyqtan, birqatar jolyn mysalǵa keltiremiz:

Baltaly, Baǵanaly el, aman bol,

Baqaly, baldyrǵandy kól, aman bol,

Kirim jýyp, kindigim kesken jerim,

Oınap-kúlip, erjetken jer, aman bol!

Qara basqan qashqyndy qoıa berme,

El jaqsysy, Taılaq bı aqyly mol.

Osy izi toqsan myńnyń soqpaq bolar,

Joǵalmas qaıda barsa qazylǵan jol.

Taılaqtyń endi aman bol qalǵan eli,

Aman bol, qalyń aǵash, aqqan seli,

Terýshi em ermek etip erikkende,

Ekpe jıde, alma aǵash kóleńkeli...

...Jibekteı shalǵynyna oınap ósken,

Segiz saı, taý bitkendi, sala aman bol!

Úıeńki, qaıyń, terek, tal, aman bol,

Halaıyq, qalǵan eldiń shaly, aman bol!

Qarabaı qaıyn atań senen qashty,

Jórgekte Qozy Kórpesh bala, aman bol!

Aqyn tili narazy kóńil muńdaryn osynsha tereń, áserli etip beredi.

 

Jyrdaǵy súıisken jastardyń azattyq ańsaǵan talabyna balta shapqan unamsyz keıiptiń biri - Qodar. Qarabaı jyrda óziniń qattylyǵy, ózimshildigi, malqumarlyǵy arqyly kózge tússe, Qodar óziniń qıanatshyldyǵy, zorlyǵy, surqıalyǵy arqyly kózge túsedi. Sarandyq jolyna túsken Qarabaı da, minez ózimshildigine túsken Qodar da raqymsyz, qara júrek ant buzǵysh. Ekeýi qıanatshyl qara kúshtiń eki jaǵy sıaqty. Jeke menshikten týǵan bektik ortanyń psıhologıasy, dúnıelik amaly osyndaı bolmaq. Mundaı adamdarǵa ózinen basqa jol joq, ózinen basqa dúnıe joq.

Qodardyń da jaýyzdyǵy kúnshildik baqtalastyqqa shaýyp, barǵan saıyn kúsheıip, aıaǵy Qozy men Baıannyń ólimine soqtyrady. Jyr adamnyń sezim dúnıesin óte sheber kórsetedi. Shóje varıantynda Qodar noǵaılynyń atyshýly myrzasy Shaqpaqbaıdyń balasy delinse, keıbir varıantta qalmaq batyry bolady. Úshinshilerinde Qarabaıdyń asyrap alǵan enshiles balasy. Keıde jaı quly. Qalaı degen kúnde de, bul jaǵdaılar Qodardyń minin jeńildetýge em bola almaıdy. Bárinen de ózimshil, kúnshil, qıanatshyl, ozbyr Qodar aldyńnan shyǵady.

Qodardyń barlyq jaýyzdyq isteri Baıanǵa qumarlyqtan týǵan. Shóje jyrynda noǵaılynyń erýligine barǵan Baıanǵa Qodar bir kórgennen yntyq bolady:

Baıanǵa aýyzba-aýyz bir tildesý

Qodarǵa jumys boldy kókeıkesti, -

deıdi jyr.

 

Baıan oǵan:

Tımeımin noǵaılyǵa, arym bar-dy,

Altyn aıdar, shoq belbeý jarym bar-dy, -

degen soń-aq, Qodardyń qumarlyǵy birden ojarlyqqa, qara kúshke deıin keledi. "Bersem de áke-sheshem seni alarmyn" dep eregisedi. Kóleńkedeı bolyp, Baıannyń sońynan qalmaıdy. Janaq jyrynda Qodar Qarabaıǵa:

Asyraǵan qyzyńdy men almanmyn,

Jalǵyz qyzyń Baıandy men alamyn, -

dep, Baıanǵa ǵana qushtar bolady. Biraq Qyz Jibekti aıla, aramdyqpen almaqshy bolǵan Bekejan sıaqty, Qodar da Baıanǵa bir jaqty súıispenshilik mindetin artady. Sodan baryp onyń qumarlyǵy zorlyq, óshpendilik, qıanatqa aınalady.

Áıtse de, Qodardyń qıanatshyldyǵy qanshama aýyr bolǵanmen, jyrda onyń Baıanǵa shyn qyzyǵýy da aıtylady. Baıandy alý jolynda Qodar surapyl erlik kórsetedi. Azap shegedi. Pantýsov jazyp alǵan jyrda Tańsyq degen apasy ólgende, Baıan Qodarǵa sonyń molasyna mespen sý tasyp, úlken kól jasatady. Janaq jyrynda Qodar qus ushpas qula túzden kún saıyn tórt-bes qudyq qazady, ár qudyǵy júz kisilik. Sý shyqpaı qalǵan qudyqqa basqa qudyqtan mespen sý tasyp toltyrady.

Anturǵan bildirmeıdi Qodar jasyp,

Ár jerden júz kisilik qudyq arshyp,

Sý shyqqannan sý shyǵar qudyǵynyń,

Sýy joǵyn toltyrar mespen tasyp,

Sol kezdegi jandardan Qodar asyp,

Minezine qaıraty qup jarasyp, -

deıdi.

 

Qodardyń alyp qımylyna onyń astyndaǵy baıtaly jaramaı qalady. Sonda Qodar sýdy mespen jaıaý tasıdy:

 Jaıaý júrip kóredi kóp beınetti,

Etik qajap, baqaıy qanap ketti, -

deıdi jyr.

 

Bul jaǵynan qaraǵanda, jyrdyń keı varıanty obektıvtik túrde eńbekti jyrlaıdy. Qodar belgili mólsherge sheıin eńbek eri bolyp sıpattalady. Ol Baıanǵa qosylý úshin úsh jyldaı Qarabaıdyń qoıyn baǵady. Uqypty jylqyshy atanady. Jyrda bul tustarda Qodar jazyqty emes. Qarabaıdyń aldaýymen shyrmaýynda júredi. Munda kúrdeli qurylysty kórsetken jyrdyń kóp qaıshylyqty jıǵan túıinderi, psıhologıalyq shytyrmany seziledi. "Qozy Kórpesh - Baıan sulý" jyrynyń bir ózgesheligi osynda. Qodar qanshama aýyr azap shekse de, qynjylmaıdy, qaıta asqyndaı túsedi:

Jaınaǵan jan qýanar qyz kórgen soń,

Baıandy alamyn dep kóńili toq.

 

Qodar eńbek arqyly tilegine jetpekshi bolady. Buǵan onyń qaıraty jetetinine senedi. Boıy on kez, jaýyryny úsh kez, syńar judyryǵy qolaǵashtaı. Qodar shyn alyp. Aıagóz barǵan soń, Baıanǵa talasatyn toqsan erge qarsy bir ózi aıǵaı salyp, jalǵyz tıedi. "Yqtyjardy biletin Qodekeń be, sol jerde taý soqqandaı aralasty". Bul - Qodardyń jaqsy jaǵy.

Qodar - alyp. Biraq batyr emes, tek jaı ǵana qaırat ıesi. Ózinen baǵy, kúshi artyq batyr kez kelgende, jasqanshaq, qorqaq. Jomarttyǵy da joq. Jaýyn jeńse, aıaýdy bilmeıdi. Jeńilse, jalyna bastaıdy, namyssyz. Qodar óziniń baqtalasy Qozymen qyz úshin ashyq maıdanda jan qıyp kúrese almaıdy. Uıyqtap jatqan jerinde urlanyp óltiredi. Munysy qýraıdy panalap kelip, Tólegendi atqan Bekejannyń qaskóıligine uqsaıdy. Qodar pasyq adam bolyp, endi ekinshi unamsyz keskinmen kórinedi.

Qarabaı sıaqty, munyń da bergen anty men aıtqan sertinde baǵa joq. Qozydan jeńilgen jerde onymen tós tıistirip dos bolady, al artynsha jaýlyqqa kirise bastaıdy. Dostyq anty onyń qara nıetin oryndaýǵa qural bolady.

"Qozy Kórpesh - Baıan sulý" jyry - adal dostyqty jyrlaıtyn dastan. Munda halyqtyń durystyqqa degen tileýlestigi jyrlanady. Unamdy keıipter arqyly joǵary baǵalanady. Osyndaı unamdy keıipterdiń bir alýany: Sarybaı, Aıbas, Taılaq - Qozynyń batagóıi, tilektesi. Jastaı jetim qalǵan Qozyǵa únemi atalyq dostyq etedi. Sarybaı - durys nıetti, aq peıil ata. Ony jurty súıedi. Sarybaı ólgende, Taılaq on san jurtyn jıyp alyp, Sarybaıdyń súıegin taýyp, azalaıdy. Qarabaı Sarybaıdyń óligi qaıda qalǵanyn da aıtpaǵan bolatyn.

Baıanǵa quda túsý úshin Qarabaıǵa on bir elshi jibergende, Qarabaı sabap, olardyń basyn jaryp jiberse de, tatýlyq saqtaǵan Taılaq kek alamyz degenderge basý aıtyp, toqtatady.

III

"Qozy Kórpesh - Baıan sulý" jyrynyń ıdeıasy, kompozısıasy túrli varıantta ár túrli ózgere otyratyny bar. Toptap kelgende, solardy negizgi eki salaǵa bólýge bolady. Jyrdyń kópshiliginde romantıkalyq saryn basym bolady da, jyrdyń aıaǵy tragedıamen bitedi. Shóje, Kastane, Radlov, Berezın, Pantýsov, Abramov nusqalary jáne 1909 jylǵy baspasy osylaı. Bularda bul dúnıede qosyla almaǵan Qozy men Baıan ol dúnıede qosylady. Munda "Láıli - Májnún" hıkaıasyna uqsastyq bar. Biraq "Qozy Kórpesh - Baıan sulý" jyrynda ózin ǵashyq jolyna qyz qurban etse, onda erkek (Májnún) qurban etedi. "Qozy Kórpesh - Baıan sulý" jyryndaǵy basty qaharmannyń Baıan bolatyny da osynda. Bul qazaq áıeliniń sol ertedegi aýyr halinen belgi beredi. Jyrdyń kópshiligi rýshyldyq-feodaldyq qoǵamnyń ádet-ǵurpyndaǵy ádiletsizdikti baıandaıdy.

Jyrdyń ekinshi bir salasy - Janaq nusqasy. Munda realızm basym. Janaq, Shóje varıanttary bir alýandas. O dúnıedegi baqytty kózdemeı, ǵashyqtardyń bul dúnıedegi baqytyn arman qylady. Osydan kelip ol eki ǵashyqty qosyp qoıady. Kóshpeli turmystyń ádet-ǵuryp qaıshylyǵyn ońaılatady, sony jeńileıtken jamaý-jasqaý bar. Jyrdyń osy eki túrli salasyna saı onyń kompozısıasy da ózgeshe. Janaq jyrynyń baılanysy eki baıdyń dostyǵynan bastalyp, sharyqtaý shegi - Kósemsarynyń ajaly, sheshýi - Qodardyń ólimi arqyly aıaqtalady. Munyń arty - qýanysh. Basqa nusqalarynda sharyqtaý shegi Qozynyń ajaly, sheshýi - Baıannyń ólimi arqyly tynady. Arty qazaly, qaıǵyly.

Ǵashyqtyq taqyrybyn alsaq, Janaq nusqasynyń negizgi saryny da romantıkalyq mahabbat júıesine qurylǵan. Bul romantıka eski turmysty, jabaıy kóshpeli saltty joqtaý emes, adamnyń bas azattyǵyn izdeý jolyndaǵy romantıka.

"Qozy Kórpesh - Baıan sulý" jyrynda ǵıbrat berý saryny kúshti. Jyrda ómirdiń naǵyz shyndyǵy, qaıshylyǵy sýretteledi. Adamdarynyń minez-qulqy turmystan týǵan. Qaharmandarynyń bir parasy jamandyqtyń úlgisi bolsa, ekinshi parasy jaqsylyqtyń úlgisi bolyp kórsetiledi. Qatty Qarabaı, jaýyz Qodar, sum, mystan Sasan bı, opasyz jeńge - zulymdyqtyń joqshylary. Olardy halyq qarǵaıdy. Qozy, Baıan, Aıbas, Aı, Tańsyq - izgiliktiń, ádilettiń joqshylary. Jyrshynyń bar tilegi osylar jaǵynda otyrady. Jyrda jaýyzdyq pen ádilet dúnıesiniń tartysy sýretteledi.

Jyrdyń taǵy bir ózgesheligi - munda kóshpeli el turmysynyń taǵylyq, óreskel saltyn synaý bar.

"Qozy Kórpesh - Baıan sulý" jyrynyń tili eskileý, biraq naǵyz halyq tili. Jyr únemi qara óleńmen aıtylady. Jeti býyndy jyr, óleń Janaq nusqasynda eki-aq jerde kezdesedi (Qozynyń zary, tazshanyń Sarybaıdyń ólimin estirtýi). Jyrda halyq aýzynda aıtylyp júrgen salt óleńderdiń saryny, úlgisi kúshti, qaharmandardyń sózi (monolog) úsh-aq jerde kezdesedi (eki qyzdyń el-jurtymen qoshtasýy, estirtý, Qozynyń zary). Aıtys ta, monolog ta ózine laıyqty ornynda berilip, jyrdyń áserin kúsheıtken.

Jyrda kórkem sózder mol. "Qarabaı qaıyn atań peıili tar", "Qaıran balam, kimderge kúń bolarsyń" degen sóılemder, "qypsha bel", "qolań shash" degen sıaqty sózder bundaǵy óleń kestesin kórikteı túsedi. Teńeý sózder de keı adamnyń syrtqy keskinine ǵana jumsalmaı, ishki minez-qulqyn da sıpattaıdy. Mysaly:

Qodardyń ózi dardaı, sózi dardaı,

Júredi jannyń bárin kóńiline almaı, -

degendegi "dardaı" degen sóz Qodardyń tasyr, dańqoı ekenin uǵyndyrady. "Qodardyń atasy jel, anasy jel", "Kórmessiń Qarabaıdaı jarymesti" degen sıaqty teńeýli uqsatýlar da belgili bir kórkemdik maqsatpen jumsalady.

Biraq dastannyń sýrettilik qasıeti onyń jalǵyz tilinde emes, kóbinshe ıdeıasynda, adam obrazdarynda, oqıǵasynyń qyzyq, sheber aıanyshty bolyp sýrettelýinde.

"Qozy Kórpesh - Baıan sulý" dastany - qazaq ádebıetiniń zor murasynyń biri.

 

1948-1954

Muhtar Áýezov

---