InfoHub Logo

«Sybaılasý», «para alý», «korrýpsıa» - máni men maǵynasy saıma – saı, egiz uǵymdar. Qazirgi tańda ózekti máselelerdiń aldyńǵy shebinde turǵan, tamyry tereńge jaıylǵan nashaqorlyqpen para – par keletin, búginge deıin sheshimi tabylmaı otyrǵan qaýipti keselderdiń biri de biregeıi – osy sybaılas jemqorlyq. Bul áleýmettik máseleniń jalpy adamzat ómirinde mańyzy zor ekendigi anyq. Úırenshikti sózge aınalyp bara jatyrǵan sybaılas jemqorlyq adamzattyń aramdanýyna da, ıakı bolmasa ulttyń joıylyp, qoǵamnyń kúıreýine de ákelýi múmkin. Reseı tarıhynda İ Petrdiń óz zamanynda para alyp, para bergendi de ólim jazasyna keskenin kóremiz. Keıinnen İİ Ekaterına da sybaılastardy qatań túrde jazalap otyrǵan. Al AQSH – ta 60 – 70 jyldary oryn alǵan «Sheıh» operasıasynda iri sheneýnikterdiń para berý arqyly adaldyqtary men satqyndaryn teksergen. Bul jerden baıqaǵanymyzdaı, sybaılas jemqorlyqpen kúres kóne zamannan bastaý alǵan.

Zamanmen birge ósip – órkendep, búgin de etegin keńinen jaıǵan sybaılas jemqorlyq ózge elder sekildi, bizdiń memleketimizdi de aınalyp ótken joq. Qoǵamǵa dert bolyp jabysqan keselden qutylý úshin ne istemek kerek?! Áste, ázir joıylmasy anyq. Degenmen, toqtap qalýǵa da bolmaıdy. Belgili bir deńgeıde sybaılas jemqorlyqtyń kórsetkishin tómendetýge bolatyn da sekildi. Germanıa men Fransıada sybaılastyqpen ustalǵandar 6 jyldan 10 jylǵa deıin sottalsa, Qytaıda olarǵa ómirlik sottalý nemese ólim jazasyn beredi. Al Ońtústik Koreıada sybaılas jemqorlyqtyqty, ıaǵnı quqyq buzýshylyqty habarlaǵandarǵa kóp mólsherde syıaqy tólenedi eken. Biraq, qylmystyq qýdalaý ne bolmasa zańnamany kúsheıtý sharalarymen ǵana jaǵdaıdy ózgertýge bolmaıdy. Kez kelgen dertti onyń sebepterine, paıda bolý núktesine áser etý arqyly ǵana jaza alasyń. Búgingi tańda Sıngapýr men Gongkongte qylmys úshin jazalaǵannan góri, eń durysy onyń aldyn alý prısıpi boıynsha áreket etý dep esepteıdi. Iaǵnı aldyn alý sharalary bul jerde jemqorlyqqa qarsy kúrestiń tireýi bolyp sanalmaq. Árıne, sybaılas jemqorlyq sylyp tastaıtyn syrtqy jara emes. Oǵan em jasamas buryn derttiń paıda bolý joldaryn bilip, sol joldyń salynbaýyna jaǵdaı týǵyzý kerek. Ol úshin eń aldymen bul aýrýǵa qoǵam bolyp qarsy turýymyz tıis. Buqara bolyp jumylýymyz úshin bılikte otyrǵandar úlgi bolýy kerek. Osy jerde taǵy da úsh jaqty dostyq qalyptastyrýǵa bolatynyn kóremiz. Tárbıeni tal besikten sińiretin ata – ana, tárbıe men bilimdi qosa quıatyn ustaz hám bıliktiń tizginin ustaǵan memlekettik qyzmetshiler. «Eń bastysy – árbir memlekettik qurylystyń janyndaǵy isti, laýazymdy tulǵalar paıdaǵa batpaıtyndaı etip qoıý kerek». Bul pikirdi men emes, uly ustaz Arıstotel aıtqan. Iaǵnı, memlekettik qyzmetshilerdiń quqyqtyq bilimderiniń dárejesin joǵarylatyp, jumysqa jeke basyn kúıtteıtin emes, memleket múddeni oılaıtyn jandardy alý kerek. Ol úshin joǵaryda atalǵan «Sheıh» operasıasyn oryndaý qajet sekildi me dep te oılaımyn. Zań organdarynda qyzmet qylatyndardy da qadaǵalaý kerek. «Týra bıde týǵan joq, týǵandy bıde ıman joq» dep qara qyldy qaq jaratyn, týrasyn aıtqan qaımana halyqtyń urpaǵy retinde biz de sol adamı qalyptan aýytqymaýymyz kerek. «Tárbıe tal besikten» degen dana halqymyz. Bala – ata – ananyń aınasy. Bala tárbıesine basa nazar aýdarýymyz tıis. Balany jiti baqylap, qatań ustaýdyń qajeti shamaly. Aldymen ózimizdi qadaǵalap, adamı turǵydan tárbıelesek urpaǵymyz da bizge qarap boı túzeıtini anyq.

Germanıada muǵalimge shokolad bergeniń úshin de jaýapqa tartylady ekensiń. Elimizge osy zańdy da qoldaný kerek sekildi. Balabaqshadan bastap úıretýimiz kerek. Balamyzdyń úlgerimin kóteremiz dep, adamı qundylyǵyn túsirip almaǵanymyz jón. Iaǵnı, ata – ana ustazǵa jaǵympazdanýdy qoıyp, al ustaz «syılyq ákeldi ǵoı, osy joly baǵasyn kóterıin» degen oıdan aýlaq bolsa, bala da kishkentaıynan jemqorlyqtyń ne ekenin uǵynbaı ósetinine kámil senimdemin. Ár istiń óz mamany jumysqa alynsa, jumys turaqty ári joǵary deńgeıde júrip turady. Osy jerde eńbek etýshi tulǵalardyń jalaqysyn kóterýdi qolǵa alý kerek desem qatelespespin. Qarapaıym ustaz kúni – túni qaǵazben de, ózge jurttyń balasymen de alysady. Biraq, alatyn eńbek aqysy shynymen de az. Sodan kelip osyndaı sybaılas jemqorlyq keıpindegi fakttar oryn alyp jatady. Kezegin kúttirmeı alý, ótirik anyqtamalar jazdyrtý, jaqsy jumysqa turý úshin dıplomdy kileń «bestikke» toltyrý taǵysyn taǵy jeke bastyń qamy úshin jasalatyn qıturqy áreketter tolyp jatyr. Bular da jemqorlyqtyń kishkentaı kórinisi. Mundaıdy «qulqynyń quldyǵy bolý» deıdi. Eger sizdiń sybaılas jemqorlyqpen shatysyńyz bolsa, oılanyńyz. Qazaq aıta beredi deımiz ǵoı. Degenmen, myna tusta dóp basqan. Túptiń túbinde «myń asqanǵa bir tosqan» bolary anyq.Sybaılas jemqorlyq memlekettik basqarý júıesin buzady, ekonomıkalyq turǵydan bolsyn, ult damýyna da bolsyn shekteý qoıady. Bul týraly Elbasymyz Nursultan Nazarbaevtyń «Qazaqstan joly – 2050: bir maqsat, bir múdde, bir bolashaq» atty halyqqa Joldaýynda: «Asa mańyzdy mindet – sybaılas jemqorlyqqa qarsy jańa strategıany qalyptastyrý jáne iske asyrýdy jalǵastyrý» delingen. Zańdy kúsheıteıik, jobalardy júzege asyraıyq, quqyqtyq saýattylyǵymyzdy arttyraıyq. Biraq, bárin de ózimizden, oshaǵymyzdan bastaıyq. Ózimizdiń aldaǵanǵa kónip, arbaǵanǵa súıretilip júrýimizdi doǵaryp, ómirlik prınsıpterimizdi qalyptastyraıyq. Qazirgideı ıý – qıý zamanda bárin baıqaý múmkin emes. Kimniń oıynda ne jatqanyn ańǵarý qıyn. Sondyqtan da, naqty prınsıpterdi boıymyzǵa sińirip, ony urpaǵymyzǵa da túsindirýimiz kerek. Eń bastysy – adamnyń óziniń aldyndaǵy adaldyǵy. Ózińe adal bolsań ǵana, ózgege de, qoǵamǵa da adal bolasyń. Qoǵam adamdardan quralady. Qaı salanyń mamany bolmasyn, báribir ol – tulǵa. Ekologıalyq máseleni sheshýde de, tal egip, qoqys jınaýda daýǵa keletinimiz sekildi, bul máselede de jaýapkershilikti ne memleketke, ne ózgege artpaýymyz kerek. Ózimizden bastap kúresip, qulqymyzdyń quly bolmaı, adamı qundylyǵymyzdy saqtasaq, jemqorlyqtan da qutylýdyń aýyly alys bolmaýy da múmkin. Kim bilsin...

---