InfoHub Logo

«Qurdymǵa ketken elder» maqalasyna silteme.

Bir qyzyǵy maqalany oqyp shoshynǵan bilgishter kitaptan góri ábden mılaryna sińip ketken «vıkıpedıa» - ǵa júgirgeni kórinip-aq tur. Jaqsy, solaı-aq bolsyn. Biraq sol bilgishterimiz ınternetti de shala-qula oqyǵany ókinishti.

Bul maqalany jazýǵa tanymal jazýshy Igor Mojeıkonyń: «Sem ı trıdsat sem chýdes sveta» /Álemniń 7 jáne 37 kermeti/ kitaby túrtki bolǵan edi. Maqalany:

«Aqyr sońynda ábden qansyrap áli quryǵan benındikterdi Anglıa, al jońǵarlardy Reseı qalpaqpen qaǵyp aldy. Ǵylym men bilimge arqa súıemegen eldiń taǵdyry tragedıamen aıaqtalatyny bizge sabaq bolsa eken» — degen sózdermen aıaqtadym.

«Benındi – fransýzdar otarlady ǵoı» — dep óre túregeldi. «Jońǵardy Qytaı jaýlady emes pe» — dep jerden jeti qoıan tapqandaı qýandy. Biraq osy isterdiń qalaı júrgenin, benındikterdiń eýropalyqtarmen qalaı baılanys ornatqanyn, eń alǵash 1486 jyly Joao Affonso da Aveıro portýgaldyq adamnyń kelgenin, odan keıin golandyqtar, odan keıin aǵylshyndardyń kelgenin elegen joq. Olardyń basty máselesi sońynda kimniń ıeliginde qaldy. Osy suraq. Endi osyndaı oqyrmandaryma ınternetten de, kitaptan da naqty mysaldar keltireıin.

EVÝARE — VERHOVNYI PRAVITEL BENINA

«Epoha rasveta Benına, nachavshaıasá prı Evýare, prodlılas do nachala XVII veka. Zatem nastýpıla pora ýpadka. V narode Evýare schıtalsá ne tolko velıkım pravıtelem, no ı charodeem, provıdsem. Govorát, on predskazal, chto odın ız ego potomkov zakonchıt svoı dnı v nevole. V 1897 godý Benın byl zahvachen anglıchanamı. Dvores oba byl razrýshen ı razgrablen, a sam verhovnyı pravıtel otpravlen v ssylký, gde ı ýmer spýstá semnadsat let».

Atalǵan aımaqqa fransýzdardan buryn kelgen aǵylshyndar 1897 jyly aǵylshyndardyń jazalaý ekspedısıasy kelgende eldegi sumdyq jaǵdaıdy, koról saraıyndaǵy jan shoshyrlyq kórinister men osy kezge deıin ańyz bolyp aıtylyp kelgen qanquıly «benındik dástúr» týraly naǵyz shyndyqty kórdi. Aǵylshyndar men fransýzdardyń arasynda Nıgerıa men Afrıkanyń batys jáne ońtústik aımaqtary úshin óte kúshti básekelestik boldy. Sebebi bul aımaqtaǵy quldardy negizinen portýgal teńizshileri Brazılıaǵa tasymaldaýdan alda turǵan edi. Aǵylshyndar ózderiniń Nıgerıa aımaǵyn qaýipsizdikte ustaý úshin Benındi fransýzdarǵa berip máselesin sheship aldy. Qazirgi Afrıka elderiniń terıtorıasy «saıasatkerlerdiń syzǵyshymen» syzylǵanyna dálel kerek emes shyǵar.

Al «Álemniń 7 jáne 37 kermeti» kitabynda bul jaǵdaı tolyq jazylǵan:

I kogda portýgalsev vytesnılı golandsy, zatem anglıchane, etot strannyı, ne vsegda mırnyı ı v ıtoge gýbıtelnyı dlá Benına sımbıoz prodoljalsá. Postepenno ımperıa prıhodıla v ýpadok. Pokorennye oblastı bylı bezlúdny, hozáıstvo razrýsheno, v samom Benıne, voenızırovannoı ımperıı, gospodstvoval zastoı, a velmojı ı jresy, najıvavshıesá na grabeje sosedeı, prosvetalı. Onı zachastýıý ne shadılı ı sobstvennyh kresán — narod bejal ız strany. Selye poselkı, daje raıony Iýjnoı Nıgerıı bylı zaseleny emıgrantamı ız Benına. Bejavshıı ız Benına sarevıch Gınýva osnoval daje «emıgrantskoe» korolevstvo Varrı.

V poslednıe desátıletıa gosýdarstvo Benın, poterávshee svoe mogýshestvo, sprátavsheesá v lesah, stalo anahronızmom – s tshatelno podderjıvaemoı vlastú oba ı jresov, s gospodstvom drevnıh bogov, rabstvom, otstalostú. Anglııskaıa ekspedısıa, vtorgshaıasá v Benın, zastavıla velmoj ı jresov sodrognýtsá ot straha pered nemınýemoı gıbelú gosýdarstva. I, kak pıshet anglııskıı ıstorık Ian Brınkýorts, «massovye jertvoprınoshenıa v Benıne sovershaıýt lısh vo vremena velıkıh bedstvıı: karatelnaıa ekspedısıa byla samym velıkım bedstvıem v ıstorıı Benına, mojet byt, za tysáchý let. V rezýltate ohvachennyı panıkoı, obezýmevshıı dvor obratılsá za spasenıem k bogam…»

A ved do etogo v Benıne pobyvalo mnojestvo pýteshestvennıkov ı torgovsev, kotorye ostavılı opısanıa Benına, gde net nı slova ob osoboı krovojadnostı ego pravıteleı.

V opısanıah krovavoı gıbelı gosýdarstva, v plamenı sgorevsheı v dnı razgroma stolısy kak-to otoshlo na vtoroı plan otkrytıe, sdelannoe zavoevatelámı vo dvorse. «V korolevskom dvorse, – pıshet voennyı hırýrg rot, – na vysokoı platforme ılı altare vo vsú dlıný ego my nashlı zamechatelnyh ıdolov. Vse onı bylı pokryty krovú… Sredı nıh lejalı vo mnojestve bronzovye golovy s otverstıamı vverhý, v kotorye bylı vstavleny neveroıatnyh razmerov reznye slonovı bıvnı. Trýdno predstavıt, kakoe onı okazalı na nas vpechatlenıe… My vzlamyvalı etı altarı…»

Nachalsá grabej. Bronzovye golovy ı plıty, ızdelıa ız slonovoı kostı vyvozılıs v Anglıý ı osedalı v domah ofıserov ı chınovnıkov.

1897 jyly aǵylshyndar basyp aldy.

Benındikterdiń baǵaly buıymdaryn, tarıhı eskertkishterin dym qaldyrmaı tonaǵanda olardyń qol kóterýge de murshalary bolmaǵan edi. Aǵylshyndar men fransýzdardyń Benın jerin qalaı otarlaǵany oqyrmanǵa endi túsinikti bolǵan shyǵar.

Al jońǵarlarǵa kelsek, olardy jaýlap alǵan Qytaı ekeni, handyǵyn tý-talaqaı etkeni bárine belgili nárse. Mundaı qarapaıym faktini túsiný úshin sonshalyq aqyldy bolýdyń da keregi joq.  Al shyn máninde olar kimniń aldaýyna túsken edi? Keshe ǵana Altaıdyń arǵy jaǵynda mal baǵyp júrgen jońǵardyń qolyna otty qarý ustatqan kim? Kómektesken kim? Shyn máninde jońǵarlar da benındikter sıaqty ońbaı aldandy. Olar orystyń jymysqy saıasatynyń qurbany bolǵan halyq. Al onyń rahatyn Qytaı ımperıasy kórdi.

Oılap qarańyzshy, Benındi portýgaldar men aǵylshyndar sólin syǵyp alǵanymen, qyzyǵyn Fransıa kórdi ǵoı. Mine, jońǵarlar da osynyń kebin kıdi. Orystar qarý ustatyp, eki halyqty (qazaq pen jońǵar) ábden silikpesin shyǵaryp, aýyzdarynan kóbik aqqansha tóbelestirdi. Sóıtti de, qazaqtardy Reseı, al jońǵarlardy Qytaı baýyryna basa qoıdy.

Eger siz rasymen shyndyqty jaqsy kórseńiz «Álemniń 7 jáne 37 kermeti» kitabynda, ınternette de bul jaǵdaı tolyq jazylǵan. Bul týraly sheksiz mysaldar keltire berýge de bolady. Al jaı ǵana otyryp alyp synaýshylar qatarynan bolsańyz sizge vıkıpedıanyń jańalyǵy jetkilikti.

Eń ókinishtisi «búırekten sıraq» shyǵaratyn keıbir adamdarǵa maqalada aıtylatyn «negizgi ıdeıanyń» múlde kerek emestigi...

---