InfoHub Logo

Azıa qurlyǵynda túrki tektes taıpalar ishinde Reseıdiń otarlaýyna qatty qarsylyq kórsetken qazaq halqy bolsa, Afrıka jerinde otarlaýshy Eýropamen alǵash qaqtyǵysqa túsken elderdiń biri osy - Benın. Portýgaldar Úndistanǵa barar jolda eń aldymen Afrıka jeri arqyly júrip ótti dedik. Bul 1500 jyldardyń shamasynda eýropalyqtar myń jerden otty qarýy bolsa da qara qurlyqqa ishkerileı ene almaıtyn. Olar bar bolǵany jaǵalaýda ornalasqan qalalardy ǵana qorqytyp, sonda bılik qurdy. Mundaı terıtorıalar Afrıkanyń 10 paıyzyna da jetpeıtin.

Al erkindik súıgish afrıkalyq jaýynger taıpalar qurlyqty oıqastap tirshilik ete berdi. Amerıka jerinde plantasıalar qurylyp, iri monopolıs kompanıalarǵa arzan eńbek kúshi kerek boldy. Fızıkalyq turǵyda áldeqaıda qýatty, som tulǵaly afrıkandyqtar taptyrmas quldyń jumysyn jasaı alatyn. Biraq esińizde bolsyn ol kezde qazirgideı qara násildiler qul bolady degen túsinik atymen joq bolatyn. Sebebi soltústik Afrıkanyń qul bazarlarynda ózi sary, kózi kók eýropalyqtar, orystar, grýzınder men cherkester, bolgarlar men rýmyndar satylatyn. Endi Eýropa úlken shyǵynǵa barmaı-aq bas bildirilmegen osynaý qara násildi erkekterdi satyp alý úshin aılaǵa kóshti. Bul úshin olarǵa deldaldar qajet edi.

Olar benındikterdi qarý-jaraq pen aqshaǵa satyp ala bastady. Al Benın bıleýshileri Afrıka túkpirinen topyrlaǵan quldardy portýgaldarǵa ustap berip otyrdy. Jaǵalaýdaǵy Eýropa kemeleri zar jylaǵan alyp deneli qara adamdarǵa lyq toldy. Osylaısha iri kólemde qul saýdasy qalyptasty. Dalanyń taǵy ańyndaı tirshilik etken bul qara adamdar Atlanttyń júrek aınytar aıdynynda birneshe aı júze otyryp Amerıkaǵa jetkizildi. Jol boıy júrekteri aınyp, teńizge úırene almaı palýbada qusyp, odan qalsa qojaıyndarynyń shekten tys qataldyǵy, bas bildirilmegen asaýlardy qansha apta ash ustap azaptaýynyń kesirinen ár kemedegi 100 adamnyń 70-i ólip tynatyn. Biraq bul saýdagerler úshin aıtarlyqtaı shyǵyn emes. Sebebi 30 adamdy arzymaıtyn aqshaǵa aıyrbastap alý bıznesmenderdi odan ári baıytty. Osylaısha Amerıkaǵa jetpeı jatyp bul adamdar quldyq psıhologıaǵa úırene bastady.

Sonymen ómir boıy bostandyqta shalyqtaǵan afrıkalyq adamdar top-top bolyp quldyqqa aıdalyp kete bardy. Bul qasirettiń bastamasy ǵana. Benın ámirshileri eger bizde otty qarý bolsa biz búkil kórshimizdi baǵyndyramyz sóıtip damyǵan Eýropa elderimen ıyq tirestiretin kúnge jetemiz dep oılady. Iá, alǵashqy jyldary bári keremet boldy. Aq adamdar benındikterdiń qolyna qarý ustatyp, ózderi qyzyǵyna qarap turdy. Otty qarýmen jaraqtanǵan benındik ásker kórshilerin birinen soń birin baǵyndyryp aldy. Jaýlap alý qorytyndysynda Benın naǵyz áskerı ımperıaǵa aınaldy. Endi alyp ımperıa quldyraı bastady. Baǵyndyrǵan jerler qańyrap bos qaldy. Sebebi  onda jumys isteıtin adamdardyń bári quldyqqa satylǵan edi. Sharýashylyq túgel derlik kúıredi. Azyp-tozǵan jurt egin salyp, jer jyrtýdy qalamady. Ýaqytsha paıdaǵa maldanǵan bıleýshiler qamsyz tirlikterin odan ári jalǵastyra berdi. Qarý asynǵan elden endi sharýalar jan-jaqqa qasha bastady. Ońtústik Nıgerıada osyndaı qashqyndar qaptap ketti. Tipti Benınnen qashyp shyqqan Gınýva degen patsha uly osyndaı qashqyndardyń basyn qosyp Varrı koróldiginiń negizin qalaıdy. Osylaısha qur qarýǵa ıek artqan bir kezdegi alyp ımperıa Benın óziniń qalaı azyp-tozǵan ańǵarmaı da qaldy. Aınalyp kelgende qur súlderi qalyp, birin-biri qyrǵan jurtty aǵylshyndar keldi de kolonıaǵa aınaldyrdy. Al Benınniń aǵylshyndarǵa qol sermeýge de qaýqary qalmaǵan-dy.

Osy tarıhı sabaq bir kezderi bizdiń elshilerimiz Máskeýge baryp, otty qarý alǵanda biz eshkimniń otaryna aınalmaǵan bolar edik degen jalǵan úmitke elitýge bolmaıtynyn uqtyrýy kerek edi. Sebebi qarýdy paıdalanyp, qalaı adam óltirýdi ıgergenimizben ol qarýdy ózimiz jasap shyǵara almasaq, ózgeniń aýzyna qarap telmeńdeýmen ótemiz. Alysqa barmaı-aq qoıaıyq. Benın taǵdyryn qaıtalaǵan janymyzda memleket bar. Bul – jońǵarlar. Shved tutqyny Renat osy bir kóshpendi halyqqa zeńbirek quıý, ony paıdalanýdy úıretti. Munyń aqyry ne boldy? Toz-tozy shyǵyp, qansyraǵan jaýynger halyq jer betinen múlde quryp ketti emespe. Portýgaldar Benın eline qarý ustatsa, orystar Jońǵar eline muny bildirtpeı júzege asyrdy. Oqıǵa bylaı órbigen edi.

Orystardyń I Petr patshasy bılikke kele sala shvedtermen soǵysady. Poltova tusynda bolǵan soǵysta shvedtiń Renat esimdi ofıseri orystarǵa tutqynǵa túsedi. Osy tutqyn patsha jarlyǵymen ózge aýdandarǵa emes, dál jońǵarlarmen shekaralyq aımaqqa Iamyshev (qazaqsha Jámish) bekinisin turǵyzýǵa attandyrylady. Ekspedısıany Býhgols bastap olar jolda kele jatqanda oırat qosyndaryna kezdeısoq ushyrap osy kezge deıin ym-jymy bir eki jaq soǵysa ketedi. Jońǵarlar osynyń aldynda ǵana Sibir shekaralyq shepterine qansha ret elshilik salǵany, tipti Máskeýge deıin baryp qaıtqany belgili. Oırattar ne úshin patsha adamdaryna shabýyldaıdy? Sonymen ne kerek orys jasaqtary sheginip, Renat kezdeısoq tutqynǵa túsedi. Oırattar arasynda 20 jyl ómirin ótkizgen Renat olarǵa buryn múlde beıtanys bolǵan otty qarýdyń qupıasyn ashty. Bul týraly Renattyń ózimen qupıa kezdesken Reseı elshisi L.Ýgrúmov bylaı deıdi:

«Shved ofıseri Rınat 1729 jyly oırattarǵa 4 fýnttyq 15 dana zeńbirek, kishi kalıbrli 5 dana zeńbirek, 10 fýnttyq qysqa stvoldy 20 jana zeńbirek jasap berip, olarǵa qalaı qoldanýdy úıretti».

Renattyń tutqynǵa túsýi kezdeısoqtyq pa, álde qoldan jasalǵan dúnıe me? Bul jaǵyn oqyrmannyń ózine qaldyrdyq.

Sebebi basty másele bul emes. Ǵylym men jańalyǵy joq el túbi bodandyqqa túsetini anyq. Bul dáleldeýdi qajet etpeıtin aksıoma. Únemi aınalysta bolmaǵan nárse túbi eskiredi. Eski nárselerden, kóne dúnıelerden qutyla almasańyz jańa nárseler kelmeıdi. Jańadan kelgen bireń-sarań dúnıe qordalanyp qalǵan eski nárselerdiń qasynda óz qasıetin joǵaltady. Bul ıistenip ketken tamaqqa taza tamaqty aralastyrǵanmen birdeı dúnıe.

Aqyr sońynda ábden qansyrap áli quryǵan benındikterdi Anglıa, al jońǵarlardy Reseı qalpaqpen qaǵyp aldy. Ǵylym men bilimge arqa súıemegen eldiń taǵdyry tragedıamen aıaqtalatyny bizge sabaq bolsa eken.

P.S: Tómendegi pikirlerge jazylǵan jaýapty oqý úshin silteme arqyly ótińiz: «Qurdymǵa ketken elder» maqalasyn synaýshylarǵa [suraqtarǵa jaýap]

---