InfoHub Logo

Ulbıke Jankeldiqyzy (1825-1849) qazaqtyń áıgili aqyn qyzy, maıtalman aıtysker, jeztańdaı ánshi, dáýlesker dombyrashy. Tal boıyna alýan túrli óner daryǵan arý.

Týyp-ósken jeri — Qyzylorda oblysy Tereńózek aýdanyna qarasty óńir. Topyraq buıyrǵan jeri Jambyl oblysyna qarasty Talas ózeniniń boıy. Shyqqan tegi — Uly júz ishindegi Oshaqty rýy, Tasjúrek.

Ulbıkeniń boıyndaǵy týa bitken aqyndyq darynynyń erterek ushtalýyna ákesi Jankeldi men anasy Jańyldyqtyń yqpaly aıryqsha bolǵan. Bul jóninde Ulbıkeniń ózi bylaı deıdi:

Áke sózin jasymnan jattap alǵam,

Tal boıyma jınaqtap hattap alǵam.

Jeke shyǵyp báıgeden tulpardaı bop,

Óleńimdi ánimen baptap alǵam.

Monshaǵymnyń ár tasy bir óleń-di,

Besiginde úırengem men óleńdi.

Balapandaı kezinde qaıran sheshem,

Tal boıyma darytqan kúlli óleńdi.

Ulbıke 12—13 jasynyń ózinde-aq aıtar oıyn urymtal óleńmen jetkizip, utqyr sózderi tóńiregin tánti etip, ataq-dańqy aýyl arasynan árige jaıyla bastaıdy. Áke shańyraǵynda bula bolyp ósken qyz óz ortasyndaǵy oqý-bilimdi ıgergen, kózi qaoaqty jan bolǵanǵa uqsaıdy. Óziniń óleńinde bylaı deýine qaraǵanda, boıyndaǵy aqyndyq daryndy jazba muralar arqyly da ushtaǵan bolý kerek:

Áp tıektiń ishinde «Pe» bolady,

Qos noqat qoısa ústine «Te» bolady.

Ulbıke oń solyn tanyp, boı jete bastaǵan kezde Oshaqtynyń Esmyrza degen dýaly aýyz bıi áýletin bastap, Áýlıeata mańyna kóship keledi. Sol kezden bastap Ulbıkeniń aqyndyǵy aıryqsha qarqyn alyp, jurt moıyndaǵan kósheli aqyndarmen aıtystyń dodasyna túse bastaıdy. Kúderi qoja, Maıly qoja, Mádeli qoja, Taspa qoja, Seráli qoja, Jankent aqyn sıaqty, sol kezdiń sóz ustaǵandardyń talaıy Ulbıkemen aıtysta taýy shaǵylyp shyǵady. Ulbıkeniń aqyndyq tegeýrinine, tapqyrlyq-shalymyna jan balasy shydamaıdy. Bul jóninde sóz asylyn tergen áıgili Máshhúr-Júsip Kópeev bylaı deıdi:

Burynǵylar dombyra ustap, aıtatuǵyn «Qaıym bilesiń be?» deýshi edi. «Qaıym» dep eki aqynnyń aıtysqanyn aıtady eken. Sonda «Qaıym» óleńiniń basyn Kúderi qoja men Ulbıke aıtysqan. Bul ekeýinen buryn qaıym óleń de joq, aıtys ta joq. Burynǵylardiki — maqal, taqpaq… Kúderi qoja albyrt bozbala kúninde Ulbıkemen aıtysamyn degende Kúderiniń ákesi (Erkóshek qojada aqyn eken, jyrlap sóıleıdi eken): «Bala, Ulbıkemen aıtysamyn deseń Buharǵa baryp úsh jyl oqyp kel. Áıtpese onymen sen aıtysýǵa jaramaısyń» — degen eken.

M.J. Kópeevtiń bul deregine Ulbıkeniń aldyna qara túsirmes dúldúl aqyn ekeni ańǵarylyp qana qoımaı, sonymen birge qazaqtyń sóz ónerinde aqyndyq aıtystyń negizin salýshy, ornyqtyrýshy aqyn retinde daralanady.
Ulbıke — oıy ushqyr, óleńi sulý, kisilik — parasaty óreli aqyn. Birde Maıly qoja aqyn Ulbıkege ázildep: «Túsimde altyn zerenge qymyz quıyp otyr ekensiń» — depti. Sonda Ulbıke irkilmesten bylaı degen eken:

Basyma salyp júrmin jelegimdi,

Úsh-tórt jyl bile almadym deregińdi.

Múttáni teris oqyǵan zálim qoja,

Taýyp ber kónegim men zereńimdi.

Ulbıke bul sıaqty utqyr ýájderdiń nebir tamasha úlgilerin júrgen jerlerinde marjandaı shashyp otyrǵan. Sol mol muradan búgingi urpaqqa jetkeni myń shýmaqtaı óleń. Bul jıyrmaǵa tarta aıtystary men sanaýly ǵana kóńil kúı tolǵaýlary. Ulbıkeniń asyl murasyn jınaýǵa M.J. Kópeev, Á. Dıvaev, V.V. Radlov sıaqty áıgili fólklor jınaýshylar aıryqsha yjdahatpen den qoıǵan. «Budan 120 jyldaı buryn jandy betine qaratpaǵan aqyn bolyp, qazaqtan Ulbıke degen qyz shyǵypty», — dep jazady Á. Dıvaev. Ulbıkeniń shyǵarmalaryn V.V. Radlov Peterbýrg qalasynda bastyryp, keıin orys jáne nemis tilderine aýdaryp jarıalady. M. Áýezov, S. Muqanov, M. Joldasbekov qatarly bilikti ǵalymdar Ulbıkeniń aqyndyǵyna joǵary baǵa bergen.

Ulbıkeniń ǵumyry qyzǵaldaqtaı kelte bolǵan. Táńiri sheber ony aqyndyq ónerpazdyǵyna qosa, hor qyzyndaı kórikti etip jaratqan. Ony aqyndar «aqqýdyń júndi úri», «tili sheshen, júzi kórkem» dep óleńge qosqan. Alaıda «bir kún dúnıe» degen emes pe, Ulbıkeniń kúıeýi Baıtan ónerdiń parqyn bilmeıtin ur da jyq, qyzǵanshaq adam bolyp kezdesken. Ulbıke naǵyz kemeline kelip, aqyn retinde tóńiregin tánti ete bastaǵan shaǵynda tentek kúıeýiniń qolynan mert bolǵan.

---